• Author / Uploaded
• fatimacastros

Citation preview

Solucionario do libro do alumno

INTRODUCIÓN Á XeogrAFÍA Páx. 8 1

Interpreta os mapas No primeiro caso, en que a 1 cm no mapa lle corresponden 2.700 km na realidade, esta reduciuse 270.000.000 veces. No segundo, en que a 1 cm no mapa lle corresponden 1.900 km na realidade, esta reduciuse 190.000.000 veces.



• Cinco. Con cada un dos cinco continentes habitados: Asia, África, América, Europa e Oceanía.



• Valor máximo: 4.165. Valor mínimo: 36. O primeiro corresponde a Asia; o segundo, a Oceanía.



• A diferenza é de 4.129 millóns de habitantes.



• Porque está deshabitada. Páx. 12

Páx. 9 2



6

Saber facer. Localizar un lugar no mapa • Toquio, Brasilia e Oslo, respectivamente. • 35º S, 150º L.; 30º N, 30º L.; 10º N, 80º O.



• Dúas fotografías aéreas de Arenal d´en Castell (Menorca), unha en 1968 e outra na actualidade.



• É unha paisaxe de costa. Trátase dunha pequena praia en forma de cuncha que se sitúa na costa norte da illa de Menorca.



• Na imaxe do documento 7 dominan os elementos naturais: a auga, a area da praia, as rochas dos dous acantilados que limitan –un a cada lado– a praia, os prados e montes, etc. Os únicos elementos humanos que había entón eran as estradas e camiños e as rúas do que ían ser urbanizacións.



•  No documento 8 a paisaxe está bastante máis urbanizada: multiplicáronse os hoteis e as urbanizacións en todo o perímetro da praia e da costa.



• En canto ao medio natural todos os cambios foron negativos: impacto paisaxístico ou visual, contaminación, verteduras, etc. Polo que se refire á poboación habería cambios positivos (máis emprego) e cambios negativos (ruído, contaminación, etc.).

Páx. 11 3

Saber facer. Interpretar un gráfico lineal



• A evolución do paro e do PIB en España. En porcentaxes.



• De 2005 a 2012.



• A taxa de paro aumentou, mentres que a do PIB descendeu ata 2009, despois experimentou unha pequena recuperación e ao final parece que volve diminuír.



• Si. En 2009. Ao PIB, como se indicou antes.



• R. L. Si, en canto que se o PIB é un indicador de como vai unha economía e se este diminúe é que a economía non vai ben e, xeralmente, iso supón un aumento do paro. 4

Interpreta as imaxes

Saber facer. Interpretar un gráfico de barras 



• Un gráfico de barras simple.



• O consumo de enerxía. En millóns de toneladas.



• A 2012.



• Seis países: China, Brasil, Canadá, Estados Unidos, F. de Rusia e Noruega.



• É unha cidade costeira.



• China: 194,8 millóns de toneladas.





• Noruega: 32,3 millóns de toneladas.

• É unha paisaxe costeira moi urbanizada, aínda que existen moitos espazos verdes (xardíns, parques, etc.). R. L.



• A diferenza é de 162,5 millóns de toneladas.



• A vexetación aparece nun ton vermello intenso.



• R. L. O maior crecemento da economía chinesa na actualidade. 5

7

Saber facer. Comparar dúas imaxes de satélite

Saber facer. Interpretar un gráfico sectorial 



• A distribución da poboación mundial por continentes.



• En valores absolutos (millóns de habitantes). A 2010.

2

Páx. 13

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

1

A organización política do mundo •  R. M. A inestabilidade política, con gobernos pouco estables e ameazados por golpes de Estado, grupos terroristas e guerras étnicas.

Páx. 14

Interpreta a imaxe •  Alemaña, que estaba dividida na República Federal Alemá e a República Democrática Alemá, unificouse nun só país. En cambio, Iugoslavia, que era un só país, dividiuse en: Eslovenia, Croacia, Bosnia e Hercegovina, Serbia, Montenegro, Macedonia e Kosovo (que non foi recoñecido por algúns países). Checoslovaquia dividiuse en República Checa e Eslovaquia. A URSS dividiuse en 15 Estados. A antiga Indonesia en dous: Timor Leste e Indonesia, e Sudán dividiuse en República de Sudán e Sudán do Sur.

2



 Interpreta o gráfico •  O gasto público supón un 49,9% do PIB. •  A maioría do gasto destínase a protección social, saúde, e servizos xerais das administracións públicas.

Páx. 18 3

  Faino así

•  R. L. Ucraína perdeu territorio (Crimea) que foi anexionado por Rusia. Ademais, existen outras tensións nesa zona, igual ca na de Sudán.

•  Rusia (Moscova), Canadá (Ottawa), Estados Unidos (Washington), China (Beijin/Pequín), Brasil (Brasilia), Australia (Canberra), India (Nova Delhi).

•  Dos mapas que se mostran, o cambio máis recente é o de Sudán.

•  Rusia: Europa; Canadá: América; Estados Unidos: América; China: Asia; Brasil: América; Australia: Oceanía; India: Asia. Son todos costeiros.

Páx. 15

•  Débese principalmente á repartición que se fixo de África entre os grandes imperios europeos nos séculos XIX e XX.

Como o sabemos? •  R. L.

4

Páx. 16

Páx. 20

Claves para estudar

5

•  Un Estado é a unidade política e administrativa superior que rexe un territorio e todos os seus habitantes están sometidos á súa autoridade. Están formados por un conxunto de cidadáns, con dereitos e deberes; por un territorio, delimitado por fronteiras; por unhas leis, e distintas institucións, ademais, dos símbolos que os identifican, como un himno, a bandeira, etc. •  Os Estados contan coas seguintes funcións: establecer relacións internacionais, garantir a seguridade nacional, regular a economía e as relacións laborais, e proporcionar servizos básicos. •  Estado de benestar: conxunto de actividades que leva a cabo o Estado para proporcionar servizos básicos á poboación. Para facelo invístense os orzamentos e póñense á disposición dos cidadáns uns servizos públicos, outórganse subvencións e subsidios e establécese un sistema de pensións. Estado frustrado: son os países que presentan un baleiro de poder que lles impide controlar o seu territorio e defender os seus cidadáns de grupos terroristas, paramilitares ou da delincuencia organizada. Pensa. Non, un Estado é unha agrupación humana que vive nun territorio baixo unhas normas comúns, mentres que unha nación é un conxunto de persoas unidas por vínculos comúns, como a raza, a lingua, a relixión… Páx. 17 1



Interpreta o mapa • Principalmente no centro e sueste de África e no sur de Asia.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

  Faino así. R. L.

 Interpreta o mapa •  Os maiores índices de democracia alcánzanse no continente americano e no europeo. Os índices máis baixos encóntranse, sobre todo, en Asia e leste de África. •  Alxeria, Guinea, Costa do Marfil, Gabón, Congo, Ruanda, Nixeria, Camerún, Angola, Zimbaue, Somalia, Chad, Etiopía, Sudán (de Sudán do Sur non hai datos), Libia, Exipto, República Centroafricana.

Páx. 21 6

  Interpreta o mapa •  A república. •  R. M. Cinco monarquías: España (Europa); Canadá (América); Arabia Saudita (Asia); Marrocos (África); Australia (Oceanía). Cinco repúblicas: Arxentina (América), Chad (África), India (Asia), Francia (Europa), México (América). Arxentina, México e India teñen unha democracia imperfecta; Chad ten un réxime autoritario e Francia posúe unha democracia plena. España, Canadá e Australia teñen democracias plenas. Arabia Saudita ten un réxime autoritario. Marrocos é un réxime híbrido.

Claves para estudar •  Estado democrático: é aquel en que o poder está repartido para evitar que unha soa persoa ou un grupo controle todo o Estado. Ademais, os cidadáns participan no goberno mediante eleccións e todas as persoas están obrigadas a respectar as leis. Ditadura: é aquela en que todos os poderes do Estado están en mans dunha persoa ou dun grupo e a maioría dos cidadáns non participan no goberno. Ademais, non se recoñecen os dereitos humanos. Monarquía:

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

3

e profesionais, e convocatoria de referendos. R. M. Por exemplo, algunhas competencias das Comunidades Autónomas son a educación, obras públicas, agricultura, gandaría e pesca…

país en que o xefe de Estado é un rei. República: país en que o xefe do Estado é un presidente. •  Existen tres poderes nun Estado democrático: o poder lexislativo, que é o que aproba as leis e controla o Goberno e recae no Parlamento; o poder executivo, que aplica as leis e administra o país, e diso encárgase o Goberno; e o poder xudicial, que coida de que os cidadáns e as institucións cumpran as leis, e lévano a cabo os xuíces.

•  Nas Comunidades Autónomas gobernan a Asemblea, que ten como funcións aprobar as leis, aprobar os orzamentos da Comunidade, controlar a acción do Goberno e outras atribuídas pola Constitución ou polo Estatuto de Autonomía. O Consello de Goberno encárgase de exercer o poder executivo e a potestade regulamentaria da Comunidade.

•  Unha monarquía constitucional é aquela en que o monarca participa nos labores de goberno na medida que se estableza na Constitución, mentres que na monarquía parlamentaria, o monarca é o xefe de Estado, pero non exerce ningunha acción de goberno. •  Segundo a posición que ocupa a relixión, existen Estados laicos, confesionais e teocráticos. Nos laicos dáse unha separación total entre a relixión e o Estado; nos confesionais, hai unha relixión oficial que goza de amplos privilexios e tamén está permitida a práctica doutras relixións, e nos Estados teocráticos profésase unha relixión oficial que ten unha enorme influencia política. Pensa. España é unha democracia organizada como unha monarquía parlamentaria e laica.



Claves para estudar •  Nun Estado centralizado a Administración central goberna todo o territorio do Estado. Existen institucións rexionais, pero dependen da central. Nun Estado descentralizado, aínda que a Administración central intervén en todo o territorio, ten unhas competencias definidas e a rexional ten as súas competencias propias e as súas funcións non dependen da Administración central. Pensa. R. L.

Páx. 23

 Saber facer. Clasificar un estado segundo a súa organización territorial •  España divídese en Comunidades Autónomas, provincias e municipios. •  As competencias exclusivas do Estados son as de nacionalidade, relacións internacionais, defensa e Forzas Armadas, lexislación sobre propiedade intelectual e industrial, moeda e ordenación de banca e seguros, facenda xeral e débeda do Estado, espazo aéreo e servizo meteorolóxico, tráfico, correos e telecomunicacións, minaría e enerxía, armas e explosivos, títulos académicos

4

Páx. 24 9

 Educación cívica

•  R. L.

Claves para estudar

 Interpreta o gráfico • Nun Estado centralizado toma as decisións a Administración central e as rexionais dependen da central. Nun Estado descentralizado, a Administración central ten unhas competencias definidas e a rexional ten as súas competencias propias e as súas funcións non dependen da Administración central.

8

•  R. L.

Páx. 25

Páx. 22 7

•  Os municipios son gobernados polo pleno e os órganos de goberno. Os concelleiros do pleno son elixidos por sufraxio universal, mentres que o alcalde é elixido polos concelleiros ou os veciños.

•  As relacións entre os Estados pódense regular mediante contactos diplomáticos con outros países, por exemplo, ao establecer embaixadas dun país noutros territorios; mediante intercambios económicos, por exemplo, o comercio entre Estados; mediante movementos de poboación, por exemplo, cando van inmigrantes traballar a un país, e mediante relacións culturais, por exemplo, cando se levan a cabo acordos entre universidades e centros de investigación. •  As organizacións internacionais son asociacións que os Estados crearon voluntariamente para tratar cuestións de interese común, adoptar decisións sobre elas e solucionar conflitos. A máis importante é a ONU. •  Os principais obxectivos da ONU son: defender os dereitos humanos, para iso aprobou importantes documentos como a Declaración dos Dereitos Humanos; manter a paz, para logralo emite resolucións de obrigado cumprimento ou leva a cabo sancións ou intervencións militares; traballar na cooperación internacional mediante recomendacións sobre materias concretas. Para cumprir estes obxectivos apóiase en organismos como: UNICEF, UNESCO, FAO, OMS, ACNUR e a OIT. Pensa. Porque establece unha serie de principios básicos para a defensa dos seres humanos non só desde o punto de vista local, senón internacional.

Páx. 26 10   Interpreta

o mapa •  Principalmente en Norteamérica, o centro e sur de África e Asia. R. M. Debido á intención de impoñer o terror entre a poboación, por motivos relixiosos ou por problemas étnicos.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

•  Os países máis prexudicados polo terrorismo son: Nixeria, Iraq, Siria, Afganistán e Paquistán.

Páx. 27 11   Educación

cívica •  O gráfico expresa o que invisten diversos países tanto en gasto militar coma en axuda ao desenvolvemento. R. M. Os alumnos poden mencionar que na maioría dos países os gastos militares superan os da axuda ao desenvolvemento, incluso nalgúns países esta é practicamente inexistente, como en Rusia e China.

–– O Consello da Unión Europea. As súas funcións son: representar os Gobernos dos Estados membros, aprobar a lexislación e o orzamento da UE, coordinar as políticas económicas dos países membros, firmar acordos internacionais e desenvolver a política exterior e de defensa. –– Tribunal de Xustiza. As súas funcións son: interpretar o Dereito da UE e velar polo seu cumprimento. –– Tribunal de Contas. A súa función é: controlar o financiamento das actividades da Unión. Pensa. Que as diversas linguas, culturas e formas de vida dos países que forman a Unión Europea son un aspecto enriquecedor dela e permítelles manterse unidos fronte á guerra.

Claves para estudar •  Entre os Estados poden existir conflitos económicos que son os máis frecuentes; diplomáticos, causados por tensións políticas, e armados, que son os máis graves. •  Terrorismo global: é un tipo de conflito en que un Estado se enfronta a grupos armados que utilizan a violencia contra a poboación e as institucións para sometelas ao seu dominio. Denomínase global porque ten unha estrutura internacional, actual en todo o mundo e cun forte compoñente relixioso. Dereito de inxerencia: supón a intervención nun Estado mediante a forza e sen o seu consentimento para protexer a poboación civil da violencia repetida e indiscriminada á que se ve sometida ou para axudala en casos de urxencia. Cascos Azuis: forzas de paz da ONU formadas por militares dos exércitos que integran a ONU. Reciben ese nome pola cor do seu uniforme. Pensa. Non é que existan guerras lexítimas, pero algunhas veces a ONU autorizou o uso da forza para a lexítima defensa dunha agresión ou para axudar os pobos que están baixo dominio dun imperio colonial e desexan independizarse.

Páx. 28

12   Interpreta

o mapa •  Croacia foi o último país en incorporarse á UE. Fíxoo en 2013. •  Candidatos á UE son: Serbia, Turquía, Islandia, Montenegro, Albania, Macedonia. •  Ao euro pertencen: Alemaña, Austria, Bélxica, Chipre, Eslovaquia, Eslovenia, Estonia, España, Finlandia, Francia, Grecia, Irlanda, Italia, Letonia, Lituania, Luxemburgo, Malta, Países Baixos e Portugal.

Páx. 30 13   Interpreta

os gráficos •  A maior parte do orzamento da UE destínase ao crecemento sustentable: agricultura, desenvolvemento rural, pesca e protección do medio ambiente.

•  Os principais grupos políticos son o PPE (Partido Popular Europeo) e o S&D (Socialistas e Demócratas). Páx. 31

Claves para estudar •  A CEE creouse co obxectivo de consolidar a paz para evitar novas guerras en Europa e competir unidos fronte ás grandes superpotencias, como Estados Unidos e a URSS. A UE dáse nunha situación política distinta á da CEE, busca, ademais, unha maior integración política mediante a creación dunha cidadanía europea; conseguiu unha maior unión económica mediante a entrada en circulación do euro; tamén se crearon fondos e políticas de solidariedade para impulsar políticas sociais e ambientais. •  As principais institucións da UE son: –– O Parlamento Europeo, que ten as funcións de representar os cidadáns da UE; aprobar, xunto co Consello da Unión Europea, a lexislación e o orzamento comunitarios, e controlar a Comisión. –– A Comisión Europea. As súas funcións son: representar os intereses da Unión no seu conxunto; propoñer leis ao Parlamento e ao Consello, e velar para que se apliquen os regulamentos, se executen os programas e se utilicen ben os fondos da UE.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Páx. 29

14   Interpreta

os mapas •  Alemaña e Francia, seguidos de Gran Bretaña, España e Italia. É máis baixo en: Estonia, Letonia, Lituania, Bulgaria, Croacia. •  Por número de habitantes: Francia, Alemaña, Gran Bretaña, Italia e España.

Claves para estudar •  Os seus principais retos son reducir os fortes contrastes internos, contar cun orzamento maior, ampliar o seu peso político que non se corresponde co seu peso económico, e acabar co descontento de moitos cidadáns polo funcionamento das súas institucións. Ademais, ten como obxectivos corrixir os defectos do seu modelo de crecemento e xerar un modelo económico sustentable social e ambientalmente, aumentar a súa competitividade, loitar contra a pobreza e fortalecer o euro. •  Para enfrontarse aos contrastes entre os países, a UE fixou tres obxectivos: axudar a cada rexión a alcanzar plenamente o seu potencial, aumentar a competitividade e o emprego

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

5

nas rexións e conseguir que os países incorporados desde 2004 alcancen o nivel de vida da media europea. Para logralo creou os Fondos de Cohesión e os Fondos Estruturais (FEDER e FSE). Pensa. Non. Europa é un continente e a Unión Europea é unha organización política e económica formada por países de Europa.

Páx. 32 15   Usa

as TIC. R. L.

16   Interpreta

o mapa

•  Galicia: A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra (Capital: Santiago de Compostela). Andalucía: Almería, Cádiz, Córdoba, Granada, Huelva, Xaén, Málaga, Sevilla (Capital: Sevilla). Aragón: Huesca, Teruel, Zaragoza (Capital: Zaragoza). Cantabria: Cantabria (Capital: Santander). Castela e León: Ávila, Burgos, León, Palencia, Salamanca, Segovia, Soria, Valladolid, Zamora. Castela-A Mancha: Albacete, Ciudad Real, Cuenca, Guadalaxara, Toledo (Capital: Toledo). Cataluña: Barcelona, Xirona, Lleida, Tarragona (Capital: Barcelona). C. de Madrid: Madrid (Capital: Madrid). C. Valenciana: Alacant, Castelló, Valencia (Capital: Valencia). Estremadura: Badaxoz, Cáceres (Capital: Mérida). Illas Baleares: Baleares (Capital: Palma). Canarias: Las Palmas, Santa Cruz de Tenerife (Capital: Santa Cruz de Tenerife e Las Palmas de Gran Canaria). A Rioxa: A Rioxa (Capital: Logroño). C. F. de Navarra: Navarra (Capital: Pamplona/Iruña). País Vasco: Áraba, Guipúscoa, Biscaia (Capital: Vitoria-Gasteiz). P. de Asturias: Asturias (Capital: Oviedo). R. de Murcia: Murcia (Capital: Murcia). •  Co Principado de Asturias e con Castela e León. Con Portugal.

as TIC. R. L.

Claves para estudar •  É un Estado social porque o Estado intervén para lograr unha sociedade máis xusta; é democrático, porque os cidadáns participan no goberno; e é de Dereito, porque as leis rexen para todos os españois e as institucións, e recoñécese unha serie de dereitos aos cidadáns. •  Xefatura do Estado: a Coroa. Cumpre funcións simbólicas, por exemplo, representar a España nas relacións internacionais. •  Poder lexislativo: Cortes Xerais (Congreso dos Deputados e Senado): elaboran as leis, aproban os orzamentos, controlan a acción do Goberno e elixen o presidente do Goberno. •  Poder executivo: Goberno. Dirixe a política interior e exterior, a Administración civil e militar e a defensa do Estado. Goberna segundo a Constitución e as leis. •  Poder xudicial: tribunais e xulgados. Funcións: facer cumprir as leis. Pensa. As Comunidades Autónomas non poden intervir en materias que son exclusivas do Estado central.

6

18   Educación



cívica

O artigo 2 indica a unidade da nación Española e recoñece e garante o dereito á autonomía das nacións e a solidariedade entre as rexións. Artigo 138 establece a solidariedade entre as Comunidades Autónomas, e que os diferentes Estatutos de Autonomía non poden significar diferenzas económicas e sociais entre elas. O artigo 158.2 establece a creación dun Fondo de Compensación para acabar coas desigualdades entre Comunidades. R. L.

Claves para estudar •  As desigualdades entre Comunidades Autónomas son do tipo: diferenzas de extensión, existen Comunidades moi extensas fronte a outras moi pequenas; desequilibrios demográficos, fronte a zonas moi poboadas como Madrid e rexións costeiras e illas, hai amplas zonas do interior peninsular que están case despoboadas; desequilibrios económicos, Comunidades como Madrid, País Vasco, Navarra e Cataluña teñen ingresos medios per cápita máis altos, mentres que os habitantes de Andalucía, Estremadura, Castela-A Mancha e Murcia rexistran os ingresos medios máis baixos; desigualdades sociais, a taxa de risco de pobreza elevada é máis alta nas rexións economicamente deprimidas e onde a distribución da riqueza é máis desigual. •  O principio de solidariedade, recollido na nosa Constitución, condiciona a actuación dos poderes públicos, especialmente en materia económica e financeira, que debe dirixirse a reducir os desequilibrios entre as Comunidades. Con este obxectivo tamén se crearon os Fondos de Compensación Interterritorial. Pensa. Por exemplo, que nas Comunidades con menor nivel económico a calidade de vida dos seus habitantes sexa mala e que haxa maior risco de exclusión por pobreza. 19   Saber

Páx. 33 17   Usa

Páx. 34

facer. Traballar con estatísticas. •  Demográficos: poboación, taxa de natalidade e de mortalidade, taxa de mortalidade infantil, crecemento natural, esperanza de vida, estrutura por idade, poboación estranxeira. Económicos: PIB per cápita, taxa de paro, taxa de pobreza relativa. Sociais: médicos, adultos con estudos superiores e fogares con acceso a Internet. •  O INE (Instituto Nacional de Estatística). •  Diferenzas: –– O crecemento natural de case todas as Comunidades Autónomas é positivo salvo o de Aragón, Principado de Asturias, Cantabria, Castela e León, Estremadura, Galicia e País Vasco. –– Respecto á estrutura por idade, as Cidades Autónomas de Ceuta e Melilla teñen unha proporción de poboación nova maior ca as demais Comunidades, seguidas de Murcia e Andalucía. Así mesmo, as Comunidades de Castela e León, Galicia e Asturias son as que teñen maior porcentaxe de poboación maior de 65 anos. –– A poboación estranxeira é maior en Illas Baleares, Comunidade Valenciana, Murcia e Canarias e menor en Estremadura, Galicia e Asturias.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

–– Respecto á taxa de paro, en xeral, entre homes e mulleres en todas as Comunidades é maior entre as mulleres salvo en Galicia e o País Vasco. En canto á de homes, a taxa de paro é maior en Comunidades como Andalucía, Canarias e Estremadura e menor en País Vasco e Navarra. En canto ás mulleres, esta taxa é maior en Ceuta, Andalucía e Estremadura e menor no País Vasco e Navarra. –– A taxa de pobreza relativa é maior nas Comunidades e Cidades Autónomas de Ceuta, Castela-A Mancha, Estremadura e Andalucía; e menor en Comunidades como Navarra, País Vasco, Madrid e Cataluña. •  R. L. Por exemplo, para repartir os Fondos de Compensación Interterritorial entre Comunidades é importante coñecer o PIB per cápita; tamén para saber se é necesario abrir máis escolas ou hospitais é necesario saber se a poboación dunha localidade medra ou se existe numerosa poboación nova. •  R. L.

•  Estado de Dereito: é aquel Estado en que as leis rexen para todos os cidadáns e as institucións, e recoñecen unha serie de dereitos aos cidadáns. 23  • Un

Estado democrático é aquel en que o poder está dividido (en lexislativo, executivo e xudicial) para evitar que unha soa persoa ou grupo, controle todo o Estado, ademais, nel os cidadáns participan no goberno. Na ditadura, todos os poderes están en mans dunha persoa ou dun grupo e a maioría dos cidadáns non participan no goberno. Ademais, non se adoitan recoñecer os dereitos humanos.

•  Monarquía e república. Na monarquía, o xefe de Estado é un rei e na república o xefe de Estado é un presidente. •  Estado laico é aquel en que existe unha separación total entre a relixión e o Estado fronte ao teocrático, en que hai unha relixión oficial e ten unha grande influencia política.

Páx. 35 20   Interpreta

os mapas

•  Castela e León. As Illas Baleares. 29.574 km2. •  A poboación concéntrase principalmente en Madrid, as illas e as Comunidades costeiras. R. M. Na costa, sobre todo no Eixe Atlántico. •  Xeran maior riqueza: Madrid, Andalucía e Cataluña. E menos: Cantabria, A Rioxa, Navarra e Estremadura. •  O PIB per cápita é a relación que hai entre o PIB e os habitantes dunha Comunidade. Inferior á media. •  Sector primario: Murcia, Estremadura e Andalucía; sector secundario: País Vasco, Cataluña, Illas Baleares e Comunidade Valenciana; sector servizos: Madrid, Cataluña, Canarias, Ceuta e Melilla.

Páx. 36 21   Resume

•  Estado frustrado: son os países que presentan un baleiro de poder que lles impide controlar o seu territorio e defender os seus cidadáns de grupos terroristas, paramilitares ou da delincuencia organizada.

•  Estado centralizado é aquel en que a administración rexional depende da Administración central, que goberna todo o territorio. No Estado descentralizado, a administración rexional ten as súas propias institucións que non dependen da central e posúen as súas propias competencias. 24  • Do

círculo morado máis escuro ao máis claro leva a seguinte orde: municipio, provincia, Comunidade Autónoma, España.

25  • Municipio: Concello.

•  Provincia: Deputación Provincial. As illas: cabidos (Canarias) e consellos (Baleares). •  Comunidade Autónoma: Asemblea e Consello de Goberno. •  España: Xefe de Estado (rei); Cortes Xerais (Congreso dos Deputados e Senado) e Goberno. 26  • 

o esencial

•  A organización política do mundo. Os Estados están formados por cidadáns, territorio, leis institucións e símbolos. Cumpren diversas funcións: establecer relacións internacionais, garantir a seguridade nacional, regular a economía e as relacións laborais, e proporcionar servizos básicos. Segundo a súa organización política poden ser: Estados democráticos ou ditaduras. Monarquías ou repúblicas. Segundo o papel da relixión poden ser: laicos, confesionais e teocráticos. Segundo a súa organización territorial poden ser: centralizados ou descentralizados.

Fundación

1945

Membros

193 países (case todos os Estados do mundo). Defender os dereitos humanos.

ONU

Obxectivos

Manter a paz. Traballar na cooperación internacional. Secretario Xeral.

Órganos principais

Conceptos

Asemblea Xeral. Consello de Seguridade.

22  • Estado

de benestar: son o conxunto de actividades que leva a cabo o Estado para proporcionar servizos básicos á poboación. Para iso invístense os orzamentos en poñer á disposición dos cidadáns uns servizos públicos, outorgar subvencións e subsidios, e establecer un sistema de pensións.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

27  • Organización

política de España:

–– Xefe do Estado. O rei. Cumpre funcións simbólicas. –– Poder lexislativo. Institución: Cortes Xerais. Composición: Congreso dos Deputados: de 300 a 400 deputados

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

7

elixidos por sufraxio universal cada catro anos. Senado: elixidos por sufraxio universal: 4 senadores por provincia, 3 senadores por illa maior, 1 senador por illa menor, 2 senadores por Ceuta e Melilla. Senadores designados polos parlamentarios autonómicos: un por Comunidade e outro máis por cada millón de habitantes. Funcións: elaborar as leis, aprobar os orzamentos, controlar a acción do Goberno e elixir o presidente do Goberno. –– Poder executivo. Institución: Goberno. Composición: presidente (votado polo Congreso); vicepresidente e ministros (elixidos polo presidente). Funcións: dirixir a política interior e exterior, dirixir a Administración civil e militar e a defensa do Estado. Goberna segundo a Constitución e as leis. –– Poder xudicial. Institución: Tribunais e xulgados. Composición: Xuíces e maxistrados. Son independentes e están sometidos á lei. Outras institucións xudiciais: Tribunal Supremo: ten xurisdición en todo o territorio nacional. Tribunal Constitucional: interpreta a Constitución en caso de dúbida. Función: facer cumprir as leis. •  Organización política de Galicia: –– O Estatuto de Autonomía de Galicia establece que os poderes da comunidade se exercen pola vía do Parlamento, a Xunta e a Presidencia. –– Poder lexislativo. Institución: O Parlamento de Galicia. Composición: está integrado por 75 deputados elixidos por sufraxio universal cada catro anos. Funcións: elaborar as leis de ámbito galego, controlar a acción do Goberno da Xunta de Galicia e aprobar os orzamentos. –– Poder executivo. Institución: a Xunta de Galicia e a Presidencia. Composición: A Xunta está integrada polo presidente, o vicepresidente e conselleiros. Funcións: A Xunta administra e executa as accións de goberno nas súas diversas áreas. O Presidente da Xunta de Galicia dirixe e coordina as accións da Xunta e exerce a representación da comunidade autónoma e a ordinaria do Estado español en Galicia. –– Poder xudicial. Institución: Tribunal Superior de Xustiza de Galicia. Composición: un presidente, un fiscal xefe e maxistrados na Sala do Civil e do Penal, na Sala do Contencioso e na Sala do Social. Funcións: o presidente exerce a representación do Poder Xudicial en Galicia. O Tribunal resolve casos de competencia de dereito galego e xulga causas con aforados. Páx. 37

Mapas e gráficos 28  • Trátase

dunha república ditatorial e teocrática. República, porque non existe un monarca, e ditatorial, porque goberna un líder (aconsellado por un grupo) e teocrática, porque a relixión ten moita importancia na política.

•  Non, porque aínda que existen eleccións democráticas, o Consello de Gardiáns pode vetar os candidatos elixidos

8

tanto a presidentes coma ao Parlamento, e as leis. Ademais, a Asemblea de Expertos elixe o Líder Supremo. •  Non, porque o Líder Supremo posúe todos os poderes do Estado. 29  • Democracia.

Monarquía: Suecia, Canadá, Australia, Marrocos (democracia imperfecta). República: Iraq, India, Ecuador (democracias imperfectas). Ditadura. Monarquía: Arabia Saudita. República: Corea do Norte, China.

30  • R. G. 31  • R. G.

Comprometidos. Defender os dereitos humanos 32   Educación 33   Usa

cívica. R. L.

as TIC. R. L.

Páx. 38

Resolve un caso práctico. Analizar o estado de benestar en España 34  • De

arriba abaixo, e de esquerda a dereita: o primeiro gráfico representa o gasto en protección social. Nel pódese ver como descende desde 1995 ata o ano 2000, para volver medrar un pouco ata 2007, en que descende; a partir dese ano sobe de maneira moi elevada ata 2010. O segundo gráfico reflicte o gasto en pensións, que tivo unha suba gradual desde o ano 1995 ata 2010. O terceiro gráfico, sobre envellecemento, reflicte unha gran suba da porcentaxe de poboación envellecida desde 1995 ata máis ou menos 2003. Despois estáncase, para volver subir un pouco cara a 2009. O gráfico da taxa de paro reflicte un descenso gradual da porcentaxe de poboación activa desde 1995 ata máis alá de 2000. Despois estáncase ata 2005, para volver descender cara a 2007; desde ese ano ascende ata alcanzar en 2010 valores parecidos aos de 1995. O gráfico da débeda pública móstrase moi estable desde 1995 ata 2007, en que empeza a aumentar.

•  R. L. Os alumnos terán que referirse á influencia da crise económica de 2007 na evolución destes datos. •  R. M. Si, a porcentaxe do PIB dedicado a protección social foi aumentado de forma manifesta a partir de 2007, coa crise económica, onde se pode ver que a taxa de paro aumentou tamén e o gasto en pensións. Ademais, o gráfico da débeda pública reflicte que aumentou, sobre todo, a partir dese ano. •  R. M. Ao baixar os beneficios das empresas e o salario das persoas, tamén descende a recadación de impostos e, por tanto, a aplicación destes a políticas sociais. Ademais, co aumento da taxa de paro, aumenta o nivel de pobreza e, por tanto, é necesario dedicar máis orzamento a gastos sociais para axudar a poboación. 35  • R. L. 36  • R. L.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

de mortalidade infantil: 17‰; crecemento natural: 1,7%; esperanza de vida: 76,3 anos; estrutura por idade: menores de 15 anos: 30%, maiores de 65 anos: 6%; poboación urbana: 78%; taxa de migración neta: 24‰; taxa de analfabetización de adultos: 7%; usuarios de Internet: 31,1%; médicos: 2,0‰; posto no IDH: 56. Indicadores económicos: PIB per cápita: 14.430 euros; Poboación con menos de 2 dólares ao día: 4,5%. Dun país en desenvolvemento. R. M. Por exemplo, aínda conta con numerosa poboación nova, o seu posto no IDH é intermedio, e o PIB per cápita é de 14.430 fronte, por exemplo, ao de España (un país desenvolvido), que é de 31.170.

Páx. 39

Análise científica. Son as redes sociais os novos medios de mobilización política? 37  • Chamamos

«primavera árabe» ao conxunto de protestas e revoltas populares iniciadas en Tunisia a comezos do ano 2011 e que se estenderon por gran parte do mundo árabe, que tiñan como obxectivo denunciar as inxustizas, a falta de expectativas laborais, a perpetuación dos réximes ditatoriais, o malestar social… Estendeuse por Exipto, Marrocos, Alxeria, Libia, Siria, Xordania, Bahréin e Iemen. Tunisia e Libia tiñan unha ditadura e actualmente contan cunha democracia. Exipto tiña unha ditadura e converteuse nunha democracia, aínda que un golpe de Estado deixou o goberno en suspenso. Alxeria e Bahréin (onde a represión foi moi dura) eran unhas ditaduras e ségueno sendo. Marrocos e Xordania tiñan e seguen tendo unha democracia imperfecta, aínda que incorporaron algunhas medidas e reformas aperturistas. Actualmente tanto en Iemen (ditadura) coma en Siria (democracia imperfecta) declarouse unha guerra civil.

41  • Si, pódese

ver que o PIB per cápita é máis elevado na zona norte, fronteira con Estados Unidos e na península do Iucatán. Mentres que no sur e centro do país é máis baixo.

•  Pódese destacar, en xeral, que a violencia aumentou de 2006 a 2011 en case todos os estados do país de maneira moi acusada. 42  • R. L.

•  Non era unha porcentaxe moi alta. Algo máis en Bahréin. •  Porque a través delas se puido levar a cabo unha rápida mobilización das persoas para actuar politicamente e axudaron a esquivar as trabas dos gobernos e a falta de liberdade de expresión destes países. 38  • R. L. 39   Usa

Páx. 41

Traballo cooperativo. The World Factbook: recompilación de datos dun Estado 43   Usa



as TIC

•  R. M. O movemento 15-M foi unha serie de mobilizacións que se produciron en maio de 2011 a partir da acampada de forma espontánea na Porta do Sol de Madrid e que se estendeu a outras cidades de España. Entre as súas principais protestas estaba a crítica ao sistema bipartidista español e á dependencia política dos poderes financeiros. •  R. M. Si, porque serviron para poñer en contacto a todas as persoas que se mobilizaron nese período de tempo.

as TIC

Canadá. •  Situación: América do Norte, as súas coordenadas xeográficas son: 60° N, 95° O, e os seus Estados fronteirizos: Estados Unidos. •  Superficie: 9.984.670 km2. É o país máis grande do mundo. •  Poboación: 35.099.836 (estimada a xullo de 2015). •  Idioma oficial: inglés 58,7% e francés 22%. •  Forma de goberno: democracia parlamentaria, federal e monarquía constitucional. •  Organización territorial: 10 provincias e 3 territorios. •  Capital do Estado: Ottawa

Páx. 40

Análise ética e moral. É México un Estado frustrado? 40   Traballo



co atlas

Indicadores sociais: poboación 117.886.000; taxa de natalidade: 21‰; taxa de mortalidade: 4‰; taxa

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

•  Data da independencia: 1 de xullo de 1867 (deixou de ser colonia de Gran Bretaña); o 11 de decembro de 1931, o Estatuto de Westminster recoñeceu definitivamente a súa independencia. •  PIB e PIB per cápita: 1.789 trillóns de dólares (2014 est.) e 44.800 (2014 est.)

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

9

2

O mundo, unha economía globalizada

Páx. 42

Páx. 46

Interpreta a imaxe

2

 Interpreta a táboa

•  A globalización da economía consiste na deslocalización da produción e a subcontratación en países onde a man de obra é máis barata e hai vantaxes fiscais; o acceso a novos mercados, destaca a importancia de Internet, e o crecemento mediante alianzas con empresas doutros países.

•  As empresas segundo o seu tamaño clasifícanse en microempresas (menos de 10 asalariados), pequenas empresas (entre 10 e 49 asalariados), medianas empresas (entre 50 e 249 asalariados) e grandes empresas (entre 250 e máis asalariados).

•  Inditex ten fábricas por todo o mundo: en España, Portugal, Marrocos, Tailandia, Perú, China… Os produtos pódense comprar en máis de 88 países e a través de Internet, etc.

•  En España predominan as microempresas. 3

•  As persoas, por un lado, achegan factores produtivos, interveñen e consomen e, por outro, achegan factores produtivos e pagan impostos. As empresas producen e distribúen os produtos e crean emprego, e pagan impostos, ofrecen bens e servizos e invisten. O Estado proporciona bens e servizos, traballo e define a política económica e de emprego.

•  R. L. •  R. L. Páx. 43

Como o sabemos? •  Ao analizar os datos, pódese observar que a capitalización bolsista de Apple é maior ca o PIB de Letonia. O mesmo sucede con Exxon e Bolivia, Berkshire Hathaway e Bosnia e Hercegovina, e Google e Chad. En todos estes casos o valor das empresas é superior aos bens e servizos producidos por eses países nun ano.

Claves para estudar •  As actividades económicas producen bens e servizos para satisfacer as necesidades e desexos humanos e, na maioría dos casos, obter unha ganancia. •  As fases da actividade económica son: a produción, que comprende o conxunto de actividades necesarias para obter ou fabricar un ben ou un servizo; a distribución, que engloba as actividades que poñen en contacto o produtor e o consumidor dun ben ou dun servizo, e o consumo, que é a adquisición dun ben ou dun servizo que satisfai algunha necesidade do consumidor. •  O sector primario agrupa as actividades dirixidas a obter alimentos e materias primas da natureza; comprende a agricultura, a gandaría, a pesca e a explotación forestal. O sector secundario son as actividades económicas que transforman as materias primas en produtos elaborados; inclúe a industria, a minaría, o sector enerxético e a construción. O sector terciario comprende os servizos (por iso tamén se chama sector servizos); estes son tan variados como actividades existen ou estean dispostas a pagar a poboación e as empresas. Pensa. R. L. O alumno podería sinalar que non todo o que se consome é unha necesidade, ás veces consómese por consumir.

1

  Saber facer. Elaborar un orzamento persoal •  R. L. •  R. L. •  R. L.

10

Páx. 47

Claves para estudar •  Os axentes que realizan as actividades económicas son as persoas, as empresas e o Estado. •  Os factores que interveñen na produción son os recursos naturais, o traballo, o capital e a tecnoloxía.

Páx. 44

Páx. 45

 Interpreta o gráfico

•  O resultado do traballo humano depende da formación do traballador, da experiencia e do talento do traballador, e da organización que se aplica na produción e na tecnoloxía que se poña á disposición do traballador. •  O capital adopta tres formas: capital financeiro, bens de capital e capital humano. Pensa. R. L. Páx. 48 4

 Interpreta o gráfico •  Desde 1995 o comercio internacional medrou. •  A partir do ano 2007 o comercio internacional descendeu a valores do ano 2000. Isto debeuse á crise económica mundial.

Claves para estudar •  A globalización é un proceso de progresiva liberalización dos intercambios de bens, servizos, tecnoloxía, traballo e capitais entre os distintos países do mundo. •  A Organización Mundial do Comercio (OMC) é unha institución que se ocupa das normas que rexen o comercio entre os países, de velar pola súa aplicación e cumprimento e de solucionar os conflitos que xorden. •  O G-8 e o G-20 teñen as mesmas funcións: reunirse periodicamente para analizar os grandes problemas da economía mundial e achegar posicións sobre as medidas adecuadas para resolvelos. A diferenza que hai entre o G-8 e o G-20, é que o G-8 está formado por 8 países (Alemaña, Canadá, Estados Unidos, Francia, Italia,

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Xapón, Reino Unido e Rusia), e o G-20 está formado polos países do G-8 máis outros once países e a Unión Europea. •  As semellanzas que hai entre o FMI e o Banco Mundial é que ambos prestan diñeiro. Non obstante, o FMI ten como finalidade asegurar a estabilidade financeira mundial e o Banco Mundial reducir a pobreza e contribuír ao desenvolvemento de países con ingresos medios e baixos.

•  R. L. Os alumnos deberían sinalar que non, xa que estarán máis preparados os países que teñan unha economía máis desenvolvida, así como mellores sistemas de comunicación. Páx. 50 6

•  Un arancel é un imposto que grava as importacións.

•  Pensa. R. L. Para responder a pregunta poderíaselles pedir aos alumnos que elaborasen unha lista coas accións que realizan na súa vida cotiá e a partir de aí valorar como lles afecta a globalización.

•  A súa finalidade é aumentar o prezo dos produtos estranxeiros. •  Ata o ano 1998 os aranceis creceron, pero desde esa data ata o ano 2012 foron diminuíndo. •  Ao diminuír os aranceis, os prezos das importacións reduciranse.

Páx. 49 5

7

 Interpreta os mapas e o gráfico

•  Os países membros da OMC son: Albania, Alemaña, Angola, Antigua e Barbuda, Arabia Saudita, Arxentina, Armenia, Australia, Austria, Bahrein, Bangladesh, Barbados, Belice, Bélxica, Benín, Bolivia, Bostwana, Brasil, Brunei, Bulgaria, Burkina Faso, Burundi, Cabo Verde, Cambodja, Camerún, Canadá, Chad, Chile, China, Chipre, Colombia, Congo, Corea do Sur, Costa do Marfil, Costa Rica, Croacia, Cuba, Dinamarca, Djibuti, Dominica, Ecuador, Exipto, Emiratos Árabes Unidos, Eslovaquia, Eslovenia, España, Estados Unidos, Estonia, Macedonia, Federación de Rusia, Filipinas, Finlandia, Fixi, Francia, Gabón, Gambia, Ghana, Granada, Grecia, Guatemala, Guinea, Guinea-Bissau, Güiana, Honduras, Hungría, Iemen, Illas Salomón, India, Indonesia, Irlanda, Islandia, Israel, Italia, Kenya, Kirguizistán, Kuwait, Lesotho, Letonia, Liechtenstein, Lituania, Luxemburgo, Madagascar, Malaisia, Malawi, Malí, Malta, Marrocos, Mauricio, Mauritania, México, Moldavia, Mongolia, Montenegro, Mozambique, Myanmar, Namibia, Nepal, Nicaragua, Níxer, Nixeria, Noruega, Nova Zelandia, O Salvador, Omán, Países Baixos, Panamá, Papúa Nova Guinea, Paquistán, Paraguai, Perú, Polonia, Portugal, Qatar, Reino Unido, Rep. Centroafricana, Rep. Checa, Rep. Dem. Congo, Laos, República Dominicana, Romanía, Ruanda, Sant Kitts e Nevis, Samoa, Santa Lucía, San Vicente e as Granadinas, Senegal, Serra Leoa, Seychelles, Singapura, Sri Lanka, Suazilandia, Suecia, Suíza, Suráfrica, Suriname, Tailandia, Tanzania, Taxiquistán, Togo, Tonga, Trindade e Tobago, Tunisia, Turquía, Ucraína, Uganda, Unión Europea, Uruguai, Vanuatu, Venezuela, Vietnam, Xamaica, Xapón, Xeorxia, Xordania, Zambia e Zimbabue. •  Os países «observadores» son os países que están á espera de integrarse na OMC. •  Os países que realizan máis exportacións son os países do G-20.

 Interpreta o debuxo •  As medidas proteccionistas son os aranceis, as taxas, as subvencións, os impostos, os controis, os continxentes, as normas de calidade, as medidas sanitarias. R. L.

•  Os países que forman parte do G-20 son: Canadá, Estados Unidos, México, Brasil, Arxentina, todos os países que forman parte da Unión Europea, Turquía, Arabia Saudita, Suráfrica, Federación de Rusia, India, China, Corea do Sur, Xapón, Indonesia e Australia. España, ao estar na UE, forma parte do G-20.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

 Interpreta o gráfico

•  A idea que transmite a imaxe é que se intenta evitar que entren produtos doutros países. Páx. 51 8

 Expresión escrita •  R. L. No informe débese sinalar o destino principal de parte da deslocalización que se realiza en Europa, se leva a cabo en países como India, China, Estados Unidos, Canadá e outros países. Nestes países os custos laborais son baixos, hai menos esixencias no coidado ambiental, os impostos son máis reducidos ou están preto dos mercados.

Claves para estudar •  Os aranceis, que son impostos que gravan as importacións, aumentando o prezo dos produtos estranxeiros; as subvencións (axudas económicas) aos produtores do país, que serven para que poidan vender os seus produtos a un prezo máis baixo; a limitación de artigos dun produto que un país pode vender noutro; a aprobación de normas de calidade que dificultan a venda de produtos de países que non cumpran esa normativa. Con estas medidas evítase a entrada de produtos doutros países. •  A deslocalización é o proceso polo que unha empresa pecha factorías ou sucursais no seu país de orixe para establecelas noutros Estados do mundo. Pensa. R. L. Nos países en que se localizan as empresas medra o emprego e, por tanto, a mellora económica; nos países que se abandonan, aumenta o paro. Páx. 52 9

 Interpreta os gráficos

 • No ano 1980 as economías desenvolvidas (UE, EUA, Xapón e outras) estaban á cabeza das exportacións mundiais

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

11

e as economías en desenvolvemento e emerxentes tiñan pouco peso; non obstante, no ano 2013 as exportacións de mercadorías repártense case ao 50% entre as economías desenvolvidas e as que están en desenvolvemento e emerxentes. Este cambio débese ao forte crecemento das relacións comerciais. •  A maioría das multinacionais pertence aos países desenvolvidos. •  O país en que máis aumentaron as multinacionais foi en China, debido ao seu gran desenvolvemento económico.

ou nas áreas de influencia dos países desenvolvidos, dispoñen de recursos enerxéticos ou materias primas básicas e os Estados están potenciando o seu desenvolvemento. Pensa. R. L.

Páx. 57 12   Interpreta

•  O peso dos sectores económicos no PIB da India non é propio dun país desenvolvido, xa que o sector primario aínda ten moito peso e o sector terciario, pouco.

Páx. 53 10   Interpreta

•  Non, as desigualdades en China aumentaron co crecemento do país.

os mapas

•  Os principais países exportadores de ocio e cultura son Estados Unidos, Canadá, Arxentina, os países da UE (excepto Croacia), Federación de Rusia, Turquía, Corea do Sur, Australia e Nova Zelandia. •  As películas que máis venden prodúcense nos Estados Unidos. R. L.

•  Os países que están aumentando as emisións de CO2 son os países en desenvolvemento, xa que nestes países non teñen en conta os impactos negativos das actividades produtivas. 13   Comprensión

•  O desenvolvemento comercial asociado á globalización orixinou un aumento da competencia e permitiulles aos países en desenvolvemento vender as súas producións no mercado mundial.

•  Para iso están traballando na creación dun banco destinado a financiar proxectos de desenvolvemento. Claves para estudar •  Os países emerxentes non se consideran desenvolvidos porque existen grandes diferenzas sociais na súa poboación, o desenvolvemento concéntrase en zonas concretas, o crecemento económico concentrouse en sectores determinados, dependen excesivamente das exportacións e non tiveron en conta os impactos negativos das actividades produtivas sobre o medio.

•  A globalización influíu no crecemento económico dos países en desenvolvemento, xa que se producen investimentos de capitais nas actividades deses países que poden resultar rendibles; chegan investimentos e tecnoloxía asociadas aos procesos de deslocalización, e ábrense os mercados. Pensa. R. L.

•  Os BRICS son Brasil, Rusia, India, China e Suráfrica. Diferéncianse doutros países emerxentes en que o seu crecemento é fortísimo, son países de gran tamaño, queren ser líderes mundiais e actúan de forma coordinada.

Páx. 55 11   Interpreta

os mapas e os gráficos

•  Os países desenvolvidos teñen maior cantidade de divisas ca os países emerxentes; en canto aos salarios, son maiores nos países desenvolvidos ca nos emerxentes. Non obstante, as taxas de crecemento do PIB é superior nos BRICS e no resto de países emerxentes ca nos países máis desenvolvidos. •  Unha patente é un documento que lle recoñece a alguén oficialmente unha invención e os dereitos que dela se derivan. O gráfico reflicte que o número de patentes concedidas descende nos países desenvolvidos e aumenta nos emerxentes. Claves para estudar

•  A posición que ocupan os BRICS na economía mundial é a seguinte: China ocupa o primeiro posto; India, o terceiro; Rusia, o sexto; Brasil, o sétimo, e Suráfrica, trixésimo cuarto. Pensa. R. L.

Páx. 59 14   Usa

•  As vantaxes na globalización son que teñen unha abundante poboación que percibe baixos salarios, están ben comunicados

as TIC. R. L.

Páx. 61 15

•  Aos países emerxentes defíneos o forte ritmo de crecemento do PIB e da súa participación no comercio exterior.

12

lectora

•  Os BRICS non queren depender do Banco Mundial e do FMI porque, segundo eles, estas institucións seguen reflectindo os intereses de Estados Unidos e os países desenvolvidos.

Claves para estudar

•  A globalización impulsou o desenvolvemento das multinacionais ao crearse un mercado mundial e ao deslocalizarse as actividades económicas.

os gráficos

Saber facer. Analizar o risco de pobreza no traballo •  Os países que presentan maior risco de pobreza son Grecia e Romanía. Os países con menor risco son Irlanda, Finlandia, os Países Baixos, Bélxica e a República Checa.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

de postos de traballo viuse acompañado por un aumento dos salarios.

•  A porcentaxe de España é superior á media; España está entre un 10,1 e un 12,5 %, e a media da UE é de 8,9 %. Entre os factores que poden explicar esta situación están a redución dos salarios.

•  A economía somerxida ou informal son as actividades económicas á marxe das leis.

•  R. L.

Pensa. R. L.

Claves para estudar •  Un mundo economicamente multipolar é un mundo en que varios países exercen como grandes potencias. •  O endebedamento dos países desenvolvidos aumentou debido ao envellecemento da poboación (incremento dos gastos en pensións de xubilación, sanidade, dependencia…) e á crise económica (máis gastos sociais: subsidios a parados, axudas a empresas…).

Páx. 64 16   Resume

•  Consecuencias da liberalización económica: importante crecemento económico entre os países, crecente integración económica mundial, xurdimento de novas potencias económicas, certa globalización tamén social e cultural.

•  Os problemas que ameazan o Estado de benestar son: o aumento dos gastos sociais e o recorte de prestacións e servizos sociais.

•  Factores que a favoreceron: liberalización dos intercambios de produtos, liberalización dos mercados financeiros, as deslocalizacións, os transportes (fundamentalmente o aéreo e o marítimo) e as novas tecnoloxías.

•  A ausencia de controis públicos sobre a globalización financeira provocou o endebedamento dos Estados.

•  Organismos que a dirixen: Organización Mundial do Comercio (OMC), Fondo Monetario Internacional (FMI), Banco Mundial, G-8 e G-20.

Pensa. R. L.

•  Segundo a súa participación, crecemento e desenvolvemento: países desenvolvidos, por exemplo, Xapón; países emerxentes, por exemplo, Suráfrica; países en desenvolvemento, por exemplo, Vietnam.

Páx. 62

Claves para estudar •  A globalización xerou un importante crecemento do emprego nos países emerxentes e en desenvolvemento. O aumento Ritmo de crecemento

Países emerxentes

Países tradicionaIs

o esencial

•  (De esquerda a dereita e de arriba abaixo).

17  • 

Forte.

Fortalezas

Abundante poboación que percibe salarios baixos, ben comunicados ou en áreas de influencia dos países desenvolvidos, dispoñen de recursos enerxéticos ou materias primas básicos, os Estados potenciaron o seu desenvolvemento.

Debilidades

Grandes diferenzas sociais, o desenvolvemento concéntrase nunhas zonas concretas, o crecemento económico concentrouse en sectores determinados, dependen excesivamente das exportacións, non teñen en conta os impactos negativos das actividades produtivas sobre o medio ambiente.

Evolución previsible no futuro

Cada vez máis peso na economía mundial. Economía multipolar.

Ritmo de crecemento

Baixo e nalgúns casos negativo.

Fortalezas

Diferenzas sociais menores ca nos países emerxentes, o desenvolvemento económico esténdese a todas as zonas do país e a todos os sectores económicos, non dependen tanto das exportacións, cóidase o medio ambiente.

Debilidades

Debilitamento económico (descenso dos ingresos procedentes dos impostos e endebedamento dos Estados), aumento dos gastos sociais (envellecemento e crise económica), empobrecemento da poboación.

Evolución previsible no futuro

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

O seu dominio está en dúbida.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

13

Localización 18  • R. G. Pode

comprobarse a resposta nos mapas de Membros do G-8 e G-20 e Países avanzados e emerxentes desta unidade.

Conceptos 19  • Actividade

económica: é a acción dirixida a satisfacer as necesidades e desexos humanos a través de bens e servizos, e, na maioría dos casos, a obter unha ganancia.

•  Oferta e demanda: a oferta é a cantidade de produto que os produtores poñen á venda, e a demanda é a cantidade de produto que os consumidores desexan adquirir. •  Globalización: é un proceso de progresiva liberalización dos intercambios de bens, servizos, tecnoloxía, traballo e capitais entre os distintos países do mundo. •  Economía emerxente: son as economías que presentan un forte ritmo de crecemento do PIB e da súa participación no comercio exterior. •  PIB: siglas do Produto Interior Bruto, que é o valor en diñeiro do conxunto dos bens e servizos producidos durante un ano nun territorio. •  Multinacional: é unha empresa de gran tamaño que opera (produce e vende) en varios países. •  Economía somerxida: é unha economía á marxe da lei.

•  Fálase dunha «norteamericanización» da cultura porque a liberalización comercial favoreceu que as poderosas empresas estadounidenses produtoras de ocio e cultura poidan acceder, coas súas películas, música, videoxogos, etc., aos mercados doutros países. Neles, só encontran a débil competencia de empresas máis pequenas. •  Os efectos da crise que comezou en 2007 foron: o crecemento económico baixo e incluso negativo dalgúns países e o endebedamento dos Estados que, ao teren que rescatar moitos bancos, tiveron que pedir préstamos; isto implica que os países dos Estados máis desenvolvidos teñen menos diñeiro para financiar os gastos e servizos sociais. •  A globalización xerou un importante crecemento do emprego e un aumento dos salarios ata a crise de 2007, que fixo que nos países desenvolvidos aumentase o paro, se reducisen os salarios e empeorasen as condicións laborais, e nos países emerxentes e en desenvolvemento aumentou o paro e freáronse os progresos na lexislación laboral.

Páx. 65 22  • Os

factores que explican a actual deslocalización empresarial é que as empresas buscan vantaxes, como custos laborais máis baixos, menores esixencias no coidado ambiental, impostos máis reducidos ou proximidade aos mercados aos que se quere vender.

•  Produtividade: é a relación entre o producido e os custos de produción. 20  • O

grupo dos BRICS fórmano: Brasil, Rusia, India, China e Suráfrica. Estes países distínguense doutros emerxentes polo seu crecemento económico fortísimo, o seu gran tamaño e importancia económica, a súa intención de exercer un papel de líderes mundiais na economía mundial e porque actúan de forma coordinada celebrando reunións.

Causas e efectos 21  • Estase

poñendo en dúbida a hexemonía económica das potencias tradicionais porque a globalización favoreceu que os países emerxentes e en desenvolvemento medren economicamente máis e máis rápido ca os países desenvolvidos, e porque a crise económica afectou de forma directa os países desenvolvidos, o que fixo que o seu crecemento fose moi baixo, incluso negativo.

•  As causas do crecemento dos países emerxentes son: abundante poboación que percibe salarios baixos, estar ben comunicados ou nas áreas de influencia dos países desenvolvidos, dispoñer de recursos enerxéticos ou materias primas básicos e que os Estados potenciarion o seu desenvolvemento. •  Os países emerxentes non se consideran desenvolvidos porque existen grandes diferenzas sociais, o desenvolvemento dáse so en zonas concretas, o crecemento económico concentrouse en sectores determinados, dependen excesivamente das exportacións, non teñen en conta os impactos negativos das actividades produtivas sobre o medio ambiente.

14

•  R. L. •  R. L. Mapas e gráficos 23  • O

gráfico reflicte os ingresos totais que ten a Unión Europea e os gastos en protección social e en pensións. Aínda que hai ingresos, os gastos sociais están aumentando pola crise económica (subsidios aos parados, axudas a empresas…) e o envellecemento da poboación (pensións de xubilación, sanidade, dependencia…). Este desfasamento entre ingresos e gastos fai que se teñan que recortar algunhas prestacións e servizos sociais.

Comprometidos. Erradicar o traballo infantil 24  • En África

subsahariana é onde está máis estendido o traballo infantil. R. L.

•  No mundo traballan uns 215 millóns de nenos. •  O traballo infantil provoca que os nenos non teñan tempo de ir á escola, de xogar, en definitiva de ser nenos. 25   Usa

as TIC

•  Os dereitos da infancia baséanse en catro principios fundamentais: a non discriminación, o interese superior do neno, o dereito á vida, a supervivencia e o desenvolvemento e a participación. •  En UNICEF trabállase para que todos os nenos teñan unha vida saudable, vaian ao colexio e estean protexidos da violencia e da explotación. Para conseguir isto traballan con Gobernos, ONG, pais, profesores, empresas…

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

26   Toma

a iniciativa •  Os nenos traballan porque as súas familias o necesitan. O diñeiro que achegan os nenos serve para pagar os gastos da familia. •  R. L. •  R. L.

Páx. 66

Formas de pensar. Análise científica. Que cambios se produciron no sector do automóbil? 27  • Os

países que aumentaron a súa produción entre 2000 e 2010 foron México, Brasil, Arxentina, Alemaña, Polonia, Rep. Checa, Eslovaquia, Romanía, Turquía, Irán, Suráfrica, Federación de Rusia, Corea do Sur, China, India, Tailandia, Malaisia e Indonesia. Os países en que retrocedeu foron Canadá, Estados Unidos, Reino Unido, Francia, España, Italia e Xapón.

•  Dous anos despois China, Estados Unidos, Xapón, India, México, Tailandia, Canadá, Rusia, Reino Unido e Indonesia aumentaron a súa produción de automóbiles, mentres que Alemaña, Corea do Sur, Brasil, España, Francia, Rep. Checa e Turquía reducírona. •  No ano 2012 o maior produtor de automóbiles era China e concentraba o 22,9 % do total mundial.

•  España ocupa o duodécimo posto na produción de vehículos, co 2,4 % da produción mundial. •  Os países emerxentes presentan as seguintes vantaxes para a deslocalización das fábricas de automóbiles: custos laborais máis baixos, menores esixencias no coidado ambiental, impostos máis reducidos ou proximidade a mercados en que se quere vender. •  O país do mundo en que se compran máis coches é en China. Isto pódese deber ao aumento do poder adquisitivo dos chineses grazas á mellora da economía e a que moitos deles carecían de vehículo. •  R. L. Páx. 67

Traballo cooperativo. Análise da globalización 28  • R. L.

•  R. L. •  R. L. •  R. L. 29  • R. L. 30  • R. L. 31  • R. L.

•  Os BRICS concentraban o 34,5 % do total mundial. Outros países emerxentes que destacan na produción de vehículos son Corea do Sur, México, Tailandia, Turquía e Indonesia.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

15

3

O SECTOR PRIMARIO Claves para estudar

Páx. 68

• É a que resulta da práctica das actividades do sector primario.

Interpreta a imaxe

• O relevo, o solo e o clima.

• O cultivo de laranxeiras non tolera o frío, as xeadas, e require luz e abundantes precipitacións, polo que se non chove o suficiente, hai que recorrer á rega artificial. A sementeira realízase na primavera, a certa profundidade, plantando as árbores bastante separadas porque teñen raíces moi extensas. As laranxas recóllense manualmente, en España de novembro a maio. • Brasil, Estados Unidos, China, India, México, España, Exipto, Indonesia e Italia. Non; os principais consumidores do mundo son: F. de Rusia, Alemaña, Francia, Países Baixos, Arabia Saudita, Reino Unido, Canadá, Corea do Sur, Polonia e Ucraína.

• A altitude determina a práctica da agricultura. As temperaturas diminúen a medida que ascendemos, o que limita o desenvolvemento das especies a partir de certa altura. As terras situadas a menos de 200 metros de altitude son, en principio, as máis apropiadas para a agricultura. A pendente tamén é importante, xa que o escaso grao de inclinación do terreo facilita, por exemplo, a mecanización das tarefas agrícolas. É imposible cultivar terras cunha inclinación superior aos 10º. Por iso a agricultura se estende en xeral polas chairas e os vales. • Principalmente catro: – O frío extremo. En xeral, as plantas, e por tanto os cultivos, non poden medrar con temperaturas baixo cero. A maioría, incluso, non se desenvolven por debaixo dos 10 ºC.

• Aínda que unha parte se consome en fresco, tanto no mercado local coma noutros países (aos que se exporta), a maior parte das laranxas procésanse en forma de zume. • A Comunidade Valenciana e Andalucía, seguidas a moita distancia por Murcia, Cataluña, Canarias e Baleares. Si, inflúe moitísimo, dado que non tolera as xeadas e require luz e abundante auga, por iso se da en lugares con clima subtropical e temperado-mediterráneo.

– A calor excesiva. As temperaturas moi altas, por enriba dos 45 ºC, non son favorables para a agricultura. – A humidade elevada. As chuvias abundantes e constantes favorecen o crecemento das malas herbas e contribúen á erosión do solo se a vexetación desaparece. – A aridez. As plantas necesitan unha certa cantidade de auga distribuída ao longo do seu ciclo vexetativo. Por iso, a escaseza e a irregularidade das precipitacións limitan o desenvolvemento da agricultura.

Páx. 69

Como o sabemos? • Os principais produtores e consumidores de laranxas do mundo. • O Anuario de Estatística 2011 do Ministerio de Agricultura, Alimentación e Medio Ambiente de España, e as Estatísticas   de comercio exterior do Ministerio de Economía e Competitividade.

Pensa. R. L. Por exemplo, pódese dicir que cada planta necesita unhas determinadas condicións de temperatura, insolación e humidade para medrar.

Páx. 75 3

Páx. 70 1

 Interpreta o gráfico e os mapas. R. L.

Páx. 71

Claves para estudar • A agricultura, a gandaría, a pesca e a explotación forestal. • Supón o 40 % da poboación activa mundial e, aínda que a súa produtividade aumenta cada ano, o seu peso económico diminúe con respecto aos outros dous sectores: en 2012 achegou o 3 % do PIB mundial. Pensa. R. L. Non, o mundo produce alimentos suficientes para alimentar a toda a poboación; a fame é consecuencia de varios factores: a pobreza nos países menos desenvolvidos, onde os habitantes non teñen diñeiro para comprar sementes, fertilizantes, ferramentas, etc.; as secas e outras catástrofes naturais; as guerras, etc.

Páx. 73 2

16

 Usa as TIC. R. L.

  Interpreta as imaxes •  A imaxe da parte superior mostra unha paisaxe agraria de pequenas parcelas que non están pechadas. Pódese falar de policultivo, porque hai parcelas de diferentes cores. O pé de foto di que se trata dun exemplo de agricultura intensiva de regadío en Marrocos. Por tanto, podemos supoñer que o aproveitamento intensivo destas terras se obtén grazas á rega e á abundante man de obra, porque é unha agricultura tradicional, pouco ou nada tecnificada. A segunda imaxe mostra unha paisaxe agraria de grandes campos abertos, en que se está recollendo o cereal (pódese falar, polo tanto, de monocultivo) mediante grandes máquinas. O pé de foto di que se trata dun exemplo de agricultura extensiva de secaño en Canadá. Podemos deducir que é unha agricultura moderna, moi mecanizada, característica dos países que dispoñen de grandes extensións de terreo. A produción é elevada porque se cultiva moito terreo. • No primeiro caso as parcelas son pequenas, e no segundo, moi grandes. A forma das parcelas é regular nos dous casos.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

• No primeiro caso pódese falar de policultivo porque cada parcela ofrece diferente cor, e no segundo, de monocultivo (probablemente de cereal). Claves para estudar • Openfield: paisaxe agraria formada por parcelas independentes sen separación entre elas. Tamén coñecida como paisaxe de campos abertos. Bocage: paisaxe agraria formada por parcelas pechadas por sebes, muros de pedra, aramados, etc., que se comunican mediante unha rede de camiños. Tamén denominada paisaxe de campos pechados. Agricultura intensiva: busca sacar o máximo proveito da terra. Nos países desenvolvidos, emprega técnicas modernas que proporcionan un alto rendemento. Nos países en desenvolvemento, como os campesiños practican unha agricultura tradicional pouco ou nada tecnificada, o aproveitamento intensivo da terra obtense con man de obra abundante, pero o rendemento é baixo. Agricultura extensiva: practícase en grandes parcelas que non se explotan na súa totalidade, senón que se deixa unha parte en barbeito, é dicir, sen sementar, para facilitar a recuperación da fertilidade do terreo. A produción é elevada porque existe moito terreo cultivable. • Monocultivo e policultivo. – Monocultivo: ten lugar cando nunha explotación agrícola só se cultiva un produto. O monocultivo simplifica o uso de maquinaria e o seu obxectivo é obter a máxima produción ao mínimo custo para que sexa competitiva, xa que se destina principalmente á venda. En xeral, o monocultivo practícase en grandes explotacións. – Policultivo: ten lugar cando se cultivan distintas especies vexetais nunha mesma explotación agrícola. Practícase en parcelas pequenas, cunha produción que se destina fundamentalmente ao consumo da familia campesiña, e nas zonas de horta. Pensa. A paisaxe de openfield co hábitat concentrado, e a paisaxe de bocage co hábitat disperso. Porque, nas chairas, onde predominan os campos abertos, o hábitat adoita ser concentrado ou agrupado, mentres que nas zonas de montaña, onde a terra está dividida en pequenas parcelas pechadas, destinadas ao autoconsumo familiar, predomina o hábitat disperso.

Páx. 77 4



 n Europa, no centro e leste de América do Norte, E e no sueste de Australia e Nova Zelandia. 5



 Interpreta o mapa

 Usa as TIC • Consiste en cultivar unha explotación da forma máis natural posible, respectando os ciclos naturais das plantas e contribuíndo á conservación do medio. • Vantaxes: os produtos ecolóxicos son máis naturais e conservan todas as súas propiedades, é un sistema de produción sustentable, que non esgota o terreo;

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

ao non usar fertilizantes químicos, non se contamina nin a terra nin as augas, etc. Inconvenientes: o principal é o prezo, xa que adoitan ser máis caros. Claves para estudar • Agricultura de mercado: agricultura orientada á venda. Areado: técnica de cultivo que consiste, a grandes trazos, en cultivar sobre area. Bótase unha fina capa de esterco sobre o terreo e, sobre ela, unha capa de area máis grosa. A area filtra a auga e quece rapidamente, transmitindo a calor ás capas inferiores. Así, as plantas absorben mellor os fertilizantes. Cultivo transxénico: variedade de cultivo modificado xeneticamente. • A especialización da produción, a mecanización dos labores agrícolas, o uso de avanzadas técnicas agrícolas e os sistemas de almacenamento, transporte e comercialización a grande escala. • Efectos positivos: – A alta produtividade xera excedentes que provocan a baixada dos prezos. Desta forma, os produtos compiten mellor no mercado. – Os baixos prezos tamén se explican polas subvencións que os gobernos dos Estados desenvolvidos conceden en ocasións aos agricultores. Estas subvencións poñen en desvantaxe os produtos agrícolas dos países en desenvolvemento, que non poden competir co prezo subvencionado. – Como se producen grandes cantidades dun produto, resulta rendible (e necesario) o uso de transportes especializados, con avanzadas técnicas de conservación para que o produto chegue ao seu destino en óptimas condicións. – Ademais, a comercialización axilízase. Como a produción se localiza en determinados lugares, os comerciantes por xunto que compran os produtos aos agricultores para despois vendelos nos comercios non teñen que dirixirse a moitos sitios para adquirir todos os produtos que necesitan. Efectos negativos: – O emprego abusivo de fertilizantes químicos contamina os terreos e as augas dos acuíferos, e teñen unha recuperación é moi lenta. A contaminación pode afectar os alimentos que consumimos e, en consecuencia, a nosa saúde. – Por outra parte, os modernos sistemas de rega adoitan implicar un elevado consumo de auga, que implica a sobreexplotación dos acuíferos. – Ademais, como consecuencia da mecanización do campo, experimentouse un progresivo proceso de abandono dos núcleos rurais e un envellecemento da poboación que permanece neles Pensa. Porque nestes países, a diferenza do que ocorre nos países menos desenvolvidos, a maioría dos agricultores dispón de recursos para modernizar as súas explotacións e intentar obter beneficio.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

17

o seu prezo no mercado internacional, redúcense tamén os beneficios obtidos, e isto pode repercutir negativamente no emprego e nos salarios dos traballadores.

Páx. 78 6



 Interpreta as imaxes • Mostran ferramentas e técnicas de cultivo moi simples e arcaicas. Na imaxe pequena vense algunhas serras manuais para cortar árbores.

Páx. 81 7

A imaxe grande corresponde á agricultura de rozas: aclarouse unha zona do bosque, cortando as árbores e queimándoas; coas cinzas fertilízase o terreo, que despois se cultiva. Transcorrido un tempo, as terras esgótanse e abandónanse. • Para cultivar arroz:

Páx. 82 8



 rimeiro, o campesiño prepara a terra. (Unhas semanas P antes sementou arroz nun alcouve). Máis tarde, transplanta as plantas de arroz do sementeiro ao campo de cultivo. Unha vez plantado o arroz, hai que manter o nivel de auga: inundar o terreo. Cando o arroz está maduro, recóllese a colleita. • A rotación de cultivos consiste en que a terra se divide en tres partes: nun terzo cultívase cereal; noutro, bótanse outros produtos complementarios; e o terzo restante déixase en barbeito, é dicir, en descanso, e utilízase para que paza o gando. Páx. 79

Claves para estudar • O seu obxectivo é a obtención de alimentos para a familia campesiña e practícase en pequenas explotacións. Para asegurar a alimentación durante todo o ano, cultívanse varios produtos á vez (policultivo), os cales se van recollendo en función do tempo de maduración de cada planta. As técnicas e as ferramentas agrícolas que se empregan son arcaicas. Por iso, as tarefas agrícolas realízanse con moito esforzo e a produtividade é moi baixa.

 Usa as TIC. R. L.

 Interpreta os gráficos • Os maiores produtores de carne vacúa son Estados Unidos, Brasil, China, Arxentina e Australia. • Na súa maioría non; os cinco maiores produtores de carne ovina son: China, India, Nixeria, Paquistán e Irán. • A rexión que ten o índice de produción gandeiro bruto per cápita máis alto é Asia. Significa que, en teoría, a dispoñibilidade de produtos do sector gandeiro (carne, leite, ovos…) por habitante é a maior do mundo.

Páx. 83

Claves para estudar • É unha actividade complementaria da agricultura nas rexións en desenvolvemento e de alta rendibilidade nas rexións desenvolvidas, pero é unha actividade en crecemento. Hoxe, o 30 % da superficie do planeta está ocupada por pastos e o 33 % das terras cultivables dedícase a producir forraxe para alimentar o gando. • Segundo o gando se desprace ou non para obter alimento, cabe diferenciar entre gandaría sedentaria, nómade e transhumante. – A gandaría sedentaria é aquela en que o gando non se despraza para obter o alimento, ben porque dispón de pastos, ben porque se alimenta con pensos.

A agricultura sedentaria de secaño realízase en zonas de sabana; e a agricultura irrigada monzónica practícase no leste de China, o sueste asiático e a costa de India.

– A gandaría nómade é a que se despraza permanentemente en busca de pastos; xunto ao gando trasládanse as persoas que se ocupan de coidalo. Practícase en amplas rexións de África setentrional e subsahariana, Asia central e Oriente Próximo, onde as condicións climáticas non permiten o desenvolvemento da agricultura.

Pensa. Unha seca ou unhas precipitacións demasiado abundantes supoñen un desastre para a poboación, porque provocarían a perda da colleita e, como consecuencia, a fame.

– A gandaría transhumante é aquela en que o desprazamento do gando é estacional, no inverno cara aos vales e no verán cara ás montañas.

• A agricultura de rozas practícase en rexións de África ecuatorial, a conca do Amazonas, Centroamérica e o sur de Asia.

 egundo o modo de produción, a gandaría pode ser extensiva S e intensiva.

Páx. 80

Claves para estudar • É unha grande explotación agrícola, situada nunha rexión tropical ou subtropical, onde se cultiva en réxime de monocultivo un só produto (café, cacao, algodón…), destinado xeralmente á exportación. • Activan a economía local, porque crean emprego e promoven a construción de infraestruturas de transporte e de comercialización necesarias para exportar os produtos. Pensa. Consecuencias moi graves porque a economía da rexión depende dese produto, de forma que, ao baixar

18

– A gandaría extensiva desenvólvese en grandes explotacións: o gando vaga polo campo e aliméntase de pastos naturais. Este tipo de gandaría require pouco investimento, pero a súa produtividade é baixa. – A gandaría intensiva, tamén chamada industrial, lévase a cabo en explotacións especializadas nunha determinada especie. O gando permanece estabulado, é dicir, críase en cortes onde se controla a súa alimentación, saúde e engorde. Ás veces créanse unhas condicións de temperatura, luz e humidade artificiais para aumentar a produción no menor tempo posible. En ocasións,

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

o gando aliméntase tanto de pastos naturais coma de plantas forraxeiras e pensos; nestes casos falamos de gando semiestabulado.

• R. L. Por exemplo, segundo ese mapa, pódese dicir que na maior parte de Europa predomina a agricultura, sobre todo a de secaño, excepto na parte máis setentrional do continente (a península escandinava, os países bálticos e Federación de Rusia), onde domina a explotación forestal.

– Nos últimos anos nos países desenvolvidos estase apostando pola gandaría ecolóxica, respectuosa co medio ambiente e co benestar dos animais, que ten como fin obter alimentos de orixe animal sen utilizar produtos químicos. Pensa. Debido aos avances científicos e tecnolóxicos: • Selecciónanse as razas para lograr unha maior produtividade, o que con frecuencia supón o abandono da raza autóctona. • O gando aliméntase con pensos especiais para un engorde rápido e críase en grandes granxas que acollen centos de animais en réxime intensivo. Todos os procesos relacionados co coidado do gando están mecanizados: limpeza de cortes, subministración de alimento e auga, recollida do leite e dos ovos…

Páx. 86 10   Interpreta



• As capturas do resto de países son bastante inferiores. Indonesia e India tamén incrementaron as súas capturas en 2011 con respecto a 2010; Estados Unidos quedou en cifras similares; e as de Perú diminuíron. Páx. 87 11   Interpreta

Saber facer. Interpretar un mapamundi dos usos do solo agrario 9



• Agricultura de regadío, de secaño, arrozais... • No sur e sueste de Asia, Europa, a parte oriental de América do Norte, América Central e Caribe, algunhas zonas costeiras de América do Sur, o golfo de Guinea e o leste de África. • En Asia central e Oriente Medio, Australia, África subsahariana, o oeste de América do Norte, a metade meridional e leste de América do Sur… • Na costa de India, o sueste asiático e o leste de China. O clima monzónico é determinante no cultivo do arroz, porque se as chuvias que provoca o monzón de verán se atrasan ou non chegan, a seca pode provocar a perda da colleita. • Nas dos zonas polares, os desertos (como, por exemplo, o do Sáhara) e os bosques ecuatoriais. Débese ás baixas temperaturas, por debaixo de 0 ºC, no primeiro caso; á aridez, sobre todo, pero tamén á excesiva calor, no segundo caso; e á elevada humidade, no último caso. • 

• Sobre todo China, seguida a certa distancia por Indonesia, India, Estados Unidos e Perú. • Algo máis de 15 millóns de toneladas. Si.

• A proliferación de matadoiros e cámaras frigoríficas permite o almacenamento, a comercialización e a distribución dos produtos. Páx. 84

Europa Principalmente, agricultura de secaño. En menor medida, agricultura de regadío, pastos e pradarías (uso gandeiro) e explotación forestal.

África

Australia

Fundamentalmente, pastos e pradarías (uso gandeiro) e explotación forestal. Tamén agricultura de secaño e, en menor medida, agricultura de regadío.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Principalmente, pastos e pradarías (uso gandeiro). En menor medida, explotación forestal.

o gráfico

 s plataformas continentais, principalmente: o Atlántico A nordeste, o Atlántico noroeste, o Pacífico noroeste, o Atlántico centro-leste, o Atlántico centro-oeste, o Mediterráneo e mar Negro, o Pacífico nordeste, o Pacífico centro-oeste, etc.

12   Usa



o mapa

as TIC

 . L. Por exemplo, os mellores caladoiros coinciden R coas áreas en que aflora á superficie o plancto, que é a base da alimentación da fauna mariña e que abundan, sobre todo, a profundidades menores de 200 metros (as plataformas continentais) e, en xeral, en zonas onde se mesturan correntes mariñas frías e cálidas.

Claves para estudar • Pesca: é a captura en mares, ríos ou lagos de peixes e outros animais acuáticos (crustáceos, moluscos, etc.), algas e outras plantas. Buque factoría: é un barco preparado para campañas pesqueiras de varias semanas e incluso meses (pesca de altura), e que conta con instalacións para limpar, cortar, empaquetar e almacenar as capturas conxelándoas. Caladoiro: é a zona en que se concentran as especies pesqueiras. Acuicultura: consiste na cría de organismos animais e vexetais acuáticos en catividade. • Segundo onde se realicen as capturas, cabe distinguir tres tipos de pesca: – A pesca litoral lévase a cabo xunto á costa, en pequenas embarcacións e con métodos artesanais. As capturas destínanse ao autoconsumo e ao mercado local. Nos países menos desenvolvidos este tipo de pesca constitúe un importante recurso alimentario. – A pesca de baixura realízase próxima á costa, en embarcacións pequenas ou medianas equipadas con distintos aparellos de pesca en función das especies que se queira capturar.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

19

Normalmente, as bodegas destes barcos están preparadas para conservar as capturas. Practícase durante un período de tempo non superior a un día. – A pesca de altura realízase mar aberto, con barcos de gran tonelaxe equipados con modernos instrumentos técnicos para detectar e coñecer o tamaño dos bancos de peixes. Utilizan diversas artes de pesca, como o palangre, o cerco ou o arrastre. Moitos barcos contan con instalacións para limpar, cortar, empaquetar e almacenar as capturas conxelándoas. Son buques factoría, preparados para campañas pesqueiras de varias semanas e incluso meses. • Para paliar esta situación, os gobernos adoptaron medidas que perseguen unha explotación sustentable do medio mariño, como prohibir algunhas técnicas pesqueiras (por exemplo, o arrastre), reducir o número de capturas, controlar o tamaño das especies capturadas ou establecer temporadas de descanso biolóxico. Pensa. R. M. Por exemplo, esta técnica consiste no emprego dunha rede con lastre que varre o fondo do mar, capturando todo o que atopa; considérase que é unha técnica destrutiva porque dana os fondos mariños e porque non fai unha pesca selectiva, é dicir, que non evita a captura de peixes novos de máis. Páx. 88 13   Interpreta



India e Perú. Por volume, os maiores produtores son España, Dinamarca, Reino Unido e Francia. • E  xisten grandes diferenzas rexionais e especialización, que se pode distinguir por zonas: na Europa atlántica predominan as explotacións gandeiras alimentadas con pastos e plantas forraxeiras. Na Europa mediterránea practícase unha agricultura extensiva de secaño, dedicada fundamentalmente ao trigo, a vide e a oliveira, e unha agricultura intensiva en que o regadío permite altos rendementos e que ten como principais cultivos as hortalizas e as froiteiras. As chairas do interior están especializadas nunha agricultura extensiva de alto rendemento grazas á mecanización e á rotación de cultivos. • A  PAC e a PPC son dous tipos de políticas da Unión Europea. A primeira, Política Agrícola Común (PAC) e que se renova constantemente para axustarse á globalización. A maior parte do presuposto destínase a axudas directas aos agricultores e gandeiros. A PPC é a Política Pesqueira Común, que naceu co obxectivo de aumentar a produtividade do sector de forma que garantise a seguridade alimentaria na UE e uns prezos razoables. Pensa. A axuda mediante subvencións permite que os produtos ofrecidos sexan máis baratos ca os doutros países que non contan con eses apoios económicos. Usa 14  

o gráfico e o mapa

• Sufriu un descenso gradual. De ocupar o 7,7% da poboación activa en 2000 pasou ao 5% en 2014. É máis numerosa en Romanía, Bulgaria, Polonia, Portugal e Grecia. • As principais producións son o leite, as verduras e hortalizas e os cereais.

as TIC

 • R. M. As reformas da PAC de 1992 tiveron como obxectivos comezar un período de transición entre unhas axudas unidas á produción a unhas axudas baseadas na renda dos agricultores con pagamentos por hectárea e cabeza de gando e no establecemento de medidas para a mellora de estruturas agrarias. Páx. 91

Páx. 89 15   Usa

Claves para estudar • A  Unión Europea posúe un gran territorio rural, algo máis do 77 %. O 47 % deste dedícase a actividades agrícolas e o 30 % son terreos forestais. Neste espazo rural vive o 56 % dos cidadáns comunitarios, pero só un 5 % da poboación ocupada da UE traballa no sector primario. O valor da súa produción non alcanza hoxe o 3 % do PIB. A produción agraria é moi variada: cereais (sobre todo trigo, espelta e millo), forraxe, sementes e froitos oleaxinosos, verduras e hortalizas, froitas, patacas, leite e carne principalmente. Respecto ás actividades agropecuarias, conviven as explotacións intensivas, extensivas e ecolóxicas. O tamaño medio deste é de 15 hectáreas e teñen unha alta produtividade como resultado do elevado grao de mecanización do sector. Parte da produción destínase á industria. A Unión Europea é un dos principais exportadores de produtos agroalimentarios e, ao mesmo tempo, o maior importador de alimentos. En canto á pesca e a acuicultura, a Unión Europea ocupa o quinto lugar por produción do mundo, por detrás de China, Indonesia,

20

as TIC

•  R. M. A PAC é a Política Agraria Común, naceu na década de 1950, nun período de escaseza alimentaria e tiña como obxectivo «abastecer a sociedade de alimentos a uns prezos accesibles e que garantisen un nivel de vida equitativo á poboación agrícola». Co tempo foi sufrindo diversas reformas para adaptarse ás novas necesidades e a unha nova produtividade agrícola. Claves para e estudar • Trazos principais: – Unha reducida importancia en termos de emprego e de achega ao PIB. – Unha grande importancia para a industria (porque achega materias primas á industria agroalimentaria) e o comercio (porque unha gran porcentaxe das exportacións españolas procede dos alimentos). – Unha poboación moi envellecida. – O gran peso das pequenas e medianas explotacións.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

máis áridas destaca o latifundio e o openfield. Distínguense tres ámbitos:

– A pouca produtividade da agricultura de secaño. – A baixa produtividade da gandaría extensiva e a dependencia da gandaría intensiva.

– Nas zonas de regadío, xunto aos ríos, cultívanse cereais, hortalizas, froiteiras e plantas forraxeiras e industriais en pequenas parcelas abertas.

• A agricultura. Características principais: – Os produtos agrícolas proporcionan máis do 60 % do valor da produción final agraria, por enriba da media europea.

– Nas zonas altas e chas predominan os cultivos extensivos de cereais, combinados cunha gandaría extensiva de ovino para carne. En Estremadura, o clareado do bosque mediterráneo crea a paisaxe de dehesa, con parcelas grandes e abertas.

– Despois de Francia, España é o país comunitario que máis porcentaxe do seu territorio utiliza para a agricultura (34,4 %). – Case o 80 % deste territorio agrícola se dedica a cultivos de secaño, e arredor do 20 %, a cultivos de regadío.

– Nas zonas que enlazan as cadeas montañosas coas chairas esténdense cultivos de secaño de vide, oliveira e amendoeira. Estes combínanse coa gandaría ovina extensiva para carne. As parcelas son grandes e abertas.

– Existe unha gran diversidade produtiva. A maior produción corresponde a produtos hortofrutícolas, viñedo, oliveiral e cereal. – A maioría das exportacións e importacións de produtos agroalimentarios realízanse coa Unión Europea.

A paisaxe canaria presenta un hábitat concentrado. No litoral e nas zonas expostas aos ventos frescos e húmidos do Atlántico danse cultivos para a exportación (plátano, pataca, tomate), plantacións tropicais (mango, aguacate, piña) e cultivos baixo plásticos (flores, cogombro, pemento). En zonas máis altas do interior dáse unha agricultura tradicional e a gandaría extensiva caprina.

Pensa. R. M. Por exemplo, entre as vantaxes, que nos últimos anos se realizaron grandes investimentos no sector agropecuario a través dos Fondos Estruturais da PAC (Política Agrícola Común) da UE: ampliáronse os regadíos e desenvolvéronse novas técnicas de cultivo; por outra parte, o litoral mediterráneo e andaluz encontrou un bo mercado para os seus produtos hortofrutícolas. Entre os inconvenientes, pódese dicir que algúns produtos sufriron fortes restricións, como a gandaría bovina da cornixa cantábrica ou os cereais e viñedos do interior peninsular.

A paisaxe da montaña húmida caracterízase porque a agricultura se practica só nas zonas baixas dos vales, onde se desenvolve un policultivo orientado ao consumo da familia e o cultivo de plantas forraxeiras para alimentar o gando. A principal actividade é a gandaría extensiva de bovino e ovino para carne. Por iso, gran parte das terras dedícase a pastos para o gando. Tamén é importante a explotación forestal.

Páx. 92

Claves para estudar • A paisaxe da España húmida localízase no litoral cantábrico, gran parte de Galicia e os Pireneos occidentais. A paisaxe mediterránea cálida esténdese polo litoral mediterráneo, o val do Guadalquivir e o sur de Estremadura. A paisaxe mediterránea fresca dáse en gran parte do interior peninsular. A paisaxe canaria é característica, como o seu nome indica, das illas Canarias. E a paisaxe da montaña húmida ocupa as áreas de maior altitude da Península. • A paisaxe da España húmida caracterízase polo hábitat disperso. O medio é pouco favorable para a agricultura, que se limita ás zonas baixas do litoral e os vales fluviais. Predomina o minifundio, con parcelas pechadas. O clima oceánico permite o desenvolvemento de amplas pradarías naturais, o que explica a dedicación esencialmente gandeira da zona, sobre todo de bovino para leite. O aproveitamento forestal do terreo tamén é importante. A paisaxe mediterránea cálida presenta un hábitat concentrado. No sur coexisten grandes e pequenas parcelas abertas; mentres que no litoral catalán, levantino e balear predomina o minifundio con parcelas pechadas. Desenvólvense a agricultura de secaño e de regadío. O secaño dáse no val do Guadalquivir e as áreas montañosas das zonas prelitorais, onde dominan a triloxía mediterránea (trigo, vide e oliveira) e a amendoeira. O regadío ocupa o resto, moi favorable para o cultivo de hortalizas e froitas. A paisaxe mediterránea fresca caracterízase tamén por un hábitat concentrado. Nas concas do Douro e o Ebro dominan as pequenas parcelas, mentres que nas zonas

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Páx. 94 16   Interpreta



os gráficos

 rimeiro gráfico: O gráfico da distribución das terras segundo P o seu uso infórmanos de a que se dedican as terras, onde hai unha maioría de superficie forestal, cun 60%, e o resto da terra ten un uso de prados e pasteiros, cun 15%, terras de cultivo, cun 13% e un 11% a outros usos. Segundo gráfico: O gráfico do número de cabezas de gando en Galicia mostra que as cabezas porcinas son máis dun millón; as cabezas bovinas son case un millón, e, xa con moitas menos cabezas, están as cabezas ovinas, con case duascentas mil e cabezas de caprún con corenta e catro mil. Terceiro gráfico: O gráfico das vendas de peixe por volume económico mostra que o porto de maior volume económico é Vigo, cun 23%, seguido da Coruña cun 19%, Burela cun 15% e finalmente Celeiro, cun 10%, e Ribeira, cun 8%. O resto dos portos fan tanto coma o primeiro porto, un 23%. Páx. 95

Claves para estudar • A importancia do sector primario en Galicia é grande polo que ocupa de poboación activa e de PIB, ademais de que moitos

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

21

produtos primarios son a base de varios sectores da industria, como a agroalimentación. • A vide, a pataca, o millo, as plantas forraxeiras e as hortalizas.

• Caladoiro: zona en que se concentran as especies pesqueiras. 19

• Destaca o gando bovino e o porcino. Tamén hai granxas avícolas. O gando bovino destínase a leite e carne. O gando porcino destínase a carne. As granxas avícolas destínanse á cría de polos e produción de ovos. Pensa. R. M. A acuicultura é o cultivo de plantas e animais acuáticos.

• A gandaría extensiva desenvólvese en grandes explotacións: o gando vaga polo campo e aliméntase de pastos naturais; require pouco investimento, pero a súa produtividade é baixa. Pola súa parte, a gandaría intensiva, tamén chamada industrial, lévase a cabo en explotacións especializadas nunha determinada especie. O gando permanece estabulado, é dicir, críase en cortes onde se controla a súa alimentación, saúde e engorde. Ás veces créanse unhas condicións de temperatura, luz e humidade artificiais para aumentar a produción no menor tempo posible. En ocasións, o gando aliméntase tanto de pastos naturais coma de plantas forraxeiras e pensos; nestes casos falamos de gando semiestabulado.

Páx. 96 17   Resume



o esencial

(De esquerda a dereita e de arriba abaixo). (Nas rexións desenvolvidas). Características: a especialización da produción; a mecanización dos labores agrícolas; o uso de avanzadas técnicas agrícolas; os sistemas de almacenamento, transporte e comercialización a grande escala. Efectos negativos: a contaminación dos terreos e os acuíferos; o elevado consumo de auga; e o abandono dos núcleos rurais e o envellecemento da poboación que permanece neles.

• A pesca de baixura realízase próxima á costa, en embarcacións pequenas ou medianas equipadas con distintos aparellos de pesca en función das especies que se queira capturar; practícase durante un período de tempo non superior a un día. Pola súa parte, a pesca de altura realízase en alta mar, con barcos de gran tonelaxe equipados con modernos instrumentos técnicos para detectar e coñecer o tamaño dos bancos de peixes. Utilizan diversas artes de pesca, como o palangre, o cerco ou o arrastre. Moitos barcos contan con instalacións para limpar, cortar, empaquetar e almacenar as capturas conxelándoas. Son buques factoría, preparados para campañas pesqueiras de varias semanas e incluso meses.

(Nas rexións en desenvolvemento). Agricultura de subsistencia. Características: o seu obxectivo é o autoconsumo familiar; practícase en pequenas explotacións; cultívanse varios produtos (policultivo); as técnicas e ferramentas son arcaicas e a produtividade moi baixa; depende moito dos factores físicos. Tres tipos: agricultura de rozas ou itinerante; agricultura sedentaria de secaño; agricultura irrigada monzónica. (Plantación). Características: é unha agricultura de mercado, destinada fundamentalmente á exportación; practícase en grandes explotacións controladas por multinacionais; emprega abundante man de obra local; esixe un gran investimento de capital; practícase o monocultivo; a produtividade é moi elevada. (Efectos nos países en desenvolvemento). Positivos: activan a economía local; crean emprego; promoven a construción de infraestruturas de transporte e comercialización; introducen técnicas de cultivo modernas e formas máis eficientes de organizar o traballo. Efectos negativos: os beneficios quedan en mans das empresas estranxeiras; os pequenos campesiños non poden competir e deixan as súas terras, polo que algúns destes países deben importar alimentos para alimentar a poboación; os fortes impactos ambientais (esgotamento dos terreos, perda da biodiversidade, etc.).

• A agricultura de mercado está orientada á venda, mentres que a agricultura de subsistencia ten como único obxectivo o autoconsumo familiar. Descrición 20

Gráficos e fotografías 21

 un openfield, unha paisaxe agraria de campos abertos. É Está formada por grandes parcelas de forma regular, sen separación entre elas, traballadas en réxime de policultivo (varios cultivos), porque se observan moitos e diferentes cores. O hábitat é disperso.

22

En Paraguai o sector primario ocupa o 27 % da poboación; e España ao 4 %. Canto máis desenvolvido está un pais menos poboación traballa no sector primario e menos achega este ao PIB da nación.

• Sector primario: inclúe a agricultura, a gandaría, a pesca e a explotación forestal. • Acuicultura: cría de organismos animais e vexetais acuáticos en catividade. • Gandaría transhumante: aquela en que o desprazamento do gando é estacional; no inverno cara aos vales e no verán cara ás montañas.

22

(Ver táboa na páxina seguinte).

Páx. 97

Conceptos 18

• O openfield é unha paisaxe agraria formada por parcelas independentes sen separación entre elas, tamén coñecida como paisaxe de campos abertos. E o bocage é unha paisaxe agraria formada por parcelas pechadas por sebes, muros de pedra, aramado, etc., que se comunican mediante unha rede de camiños, tamén denominada paisaxe de campos pechados.

• R. L.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

O sector primario en España

Características xerais

– Unha reducida importancia en termos de emprego e de produción. – Unha gran relevancia en termos de industria (porque é a base dunha potente industria agroalimentaria) e de comercio (porque unha gran porcentaxe das exportacións españolas procede deste sector). – Unha poboación moi envellecida. – O gran peso das pequenas e medianas explotacións. – A pouca produtividade da agricultura de secaño. – A baixa produtividade da gandaría extensiva e a dependencia da gandaría intensiva.

Agricultura

– Os produtos agrícolas proporcionan máis do 60 % do valor da produción final agraria, por riba da media europea. – Despois de Francia, España é o país comunitario que máis porcentaxe do seu territorio utiliza para a agricultura (34,4 %). – Case o 80 % deste territorio agrícola dedícase a cultivos de secaño, e arredor do 20 %, a cultivos de regadío. – Existe unha gran diversidade produtiva. A maior produción corresponde a produtos hortofrutícolas, viñedo, oliveiral e cereal. – A maioría das exportacións e importacións de produtos agroalimentarios realízanse coa Unión Europea.

Gandaría

– A importancia do gando porcino e ovino. – A baixa produtividade da gandaría extensiva e a dependencia da gandaría intensiva.

Pesca

– España ten a maior flota da Unión Europea e ocupa o segundo lugar por volume de capturas e consumo de peixe per cápita. – Conviven a pesca artesanal e a industrial. A plataforma continental española é estreita e o que se obtén dela é insuficiente para abastecer o consumo de peixe demandado. Por iso, establecéronse acordos pesqueiros con outros países.

Cara a un desenvolvemento rural sustentable 23 24

Danan o medio, porque contaminan a atmosfera, os terreos e as augas.

25   Toma



27

 uso de fertilizantes, insecticidas, especies modificadas O xeneticamente…

• Porque indica o grao de redución practicado no mapa. 28

R. M. Por exemplo, mediante unha agricultura máis ecolóxica, que basee o seu crecemento non só na innovación senón tamén na produtividade sustentable, co fin de asegurar a continuidade dos recursos naturais á par que a seguridade alimentaria.

• R. L. Por exemplo, os símbolos das estradas (amarelo, verde e vermello). A estrada local en amarelo (CP-18-04), a estrada comarcal en verde (C-533) e a estrada nacional en vermello (é a N-540, aínda que non está sinalada).

Páx. 98

26

• É un hábitat disperso.

29

• Moitas localidades pequenas. Ningunha grande. Só detrás da lenda parece que hai unha localidade maior (Chantada, pero que non aparece por completo). • Non. Dedúcese que é o detalle dun mapa que non se centra en ningunha localidade grande, senón no terreo. • O que está debaixo da lenda. Pola concentración de edificios. •  Si, moitos. Hai o recinto do gando e varias igrexas.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

• Símbolos lineais, zonais e puntuais. • Principalmente o azul, o verde, o branco e o rosa. Símbolos lineais de cor azul para representar as augas (o río e o encoro); símbolos zonais en cor verde sobre fondo branco para representar un tipo de vexetación natural ou un uso agrícola determinado; un símbolo lineal en cor negra que alterna unha cruz e dúas liñas para representar o límite municipal; e un símbolo puntual en rosa para indicar un edificio illado.

a iniciativa

Competencia social. Aplica unha técnica. Interpretar un mapa topográfico

• É 1:25.000. Significa que a 1 cm no mapa lle corresponden 25.000 cm (é dicir, 250 m) na realidade.

• É unha zona que combina zonas chás e zonas moi montañosas. En parte do territorio as curvas de nivel están moi separadas e en cambio hai as zonas próximas ao río Miño en que as curvas están moi xuntas. • Si, na parte leste do mapa. Indica que a pendente é moi pronunciada nese tramo. • Son relativamente elevadas en comparación co río. O Coto da Eirexe.

30

• Os bosques de frondosas e as zonas de viñedo. Tamén hai zonas de pradarías (O Coto de Nandulfe).

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

23

• Os viñedos están preto do río, e despois están os bosques de frondosas.

• As economías nacionais vense afectadas porque diminúen os seus ingresos; isto provoca que reduzan o investimento en saúde e educación e obríganos a endebedarse. Polo que respecta aos traballadores empregados no café, as súas familias empobrécense, reducen o gasto en alimentación e en saúde, os nenos abandonan a escola…

• O natural. Aínda que o viñedo é un elemento natural posto polo ser humano. 31

• Unha agricultura de regadío. • Por ambas as marxes do río.

• Non, o consumidor final paga cada vez un prezo máis alto polo café, o que significa que os beneficios van parar ás multinacionais que controlan o mercado e aos intermediarios.

• R. M. A maior fertilidade das terras, as horas de sol e a existencia de auga.

Usa as TIC

Páx. 99 32   Traballo



• R. M. Por exemplo, o Comercio Xusto é un sistema comercial solidario e alternativo, que ten como obxectivo o desenvolvemento de todos os pobos e acabar coa pobreza. Baséase nunhas condicións laborais e salarios dignos para os produtores, na prohibición da explotación laboral infantil, na igualdade entre homes e mulleres, e no respecto ao medio ambiente. 

cooperativo

• R. M. O itinerario será seguir a estrada. A liña amarela é unha estrada. As liñas verdes e vermella son estradas de maior importancia. A verde é comarcal (C-533) e a vermella é estrada nacional (N-540). • En liña recta hai 6,5 cm no mapa, ou sexa, a distancia entre os dous puntos en liña recta é arredor de 1,6 km. A distancia real pola estrada é de xeito aproximado duns 20 cm, ou sexa , a distancia real entre os dous puntos é de 5 km. • O relevo é moi montañoso. Subir para ir e baixar para volver. •  É unha zona de frondosas e viñedo.

34

•  Expresión oral. Brasil, Vietnam, Indonesia e Colombia. Na súa maioría non, se ben algunhas son economías emerxentes (Brasil e, en menor medida, Indonesia). • Si, ata o punto de que a economía de moitos destes países depende da exportación de café.

35

R. L.

Páx. 101 Páx. 100

Formas de pensar. Análise ética e moral. Por que se queixan os cultivadores de café? 33

• Uns 120 millóns de persoas. • Que actualmente o prezo do café é o máis baixo dos últimos trinta anos.

Traballo cooperativo. Simulación dunha negociación pesqueira 36

R. L.

37

R. L.

• Nas bolsas de Nova York e Londres, a moitos quilómetros das rexións en que se cultiva.

24

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

4

Minaría, Enerxía E INDUSTRIA

Páx. 102

Páx. 106 3

Interpreta a imaxe

• Dos chamados combustibles fósiles: petróleo, gas natural e carbón.

• China concentra o 97  % deles; outros produtores son: Brasil, República Democrática do Congo, India, Xapón, Suráfrica, Ruanda, México, Estados Unidos, Canadá…

Páx. 107

• Fibra óptica, tabletas, lámpadas de baixo consumo, moitos compoñentes dos automóbiles… Si, hoxe en día estes recursos forman parte de moitos obxectos da nosa vida cotiá.

4

• Porque apenas posúe materias primas e, ademais, a industria xaponesa destaca nalgúns campos de alto desenvolvemento tecnolóxico (fibra óptica, electrónica, óptica, medios de comunicación, fax e fotocopiadoras, etc.), que precisan eses recursos.

• Porque hoxe en día é indispensable para o funcionamento dos medios de transporte (avións, automóbiles e autobuses, algúns ferrocarrís, barcos…), centrais térmicas, calefaccións, etc. • Porque a electricidade é unha fonte de enerxía secundaria, que resulta da transformación de fontes de enerxía primaria. (A enerxía primaria é a enerxía dispoñible na natureza para ser utilizada directamente).

Páx. 103

Como o sabemos?

Páx. 105 1

 Interpreta o mapa

 • Suráfrica, Australia, China, Kazakhstán, Brasil, Chile, Canadá, Estados Unidos, Marrocos, Polonia, etc. • Suráfrica: hafnio, cromo, ouro e platino/rodio; Australia: hafnio, tántalo, aluminio e uranio; China: fósforo, estaño e antimonio; Kazakhstán: cromo; Polonia: prata; Guinea: aluminio; Marrocos: fósforo; Canadá: indio; Chile: cobre; Brasil: estaño e tántalo; India: hafnio, tántalo, fósforo, zinc, antimonio. 2

 Traballo cooperativo

 • R. L. Claves para estudar •  Recurso natural: produto natural que pode proporcionar unha utilidade ou beneficio ao ser humano, como os minerais, o terreo, a auga doce, os bosques, o sol… Minaría: conxunto de actividades necesarias para extraer os minerais dos xacementos. Xacemento: concentración elevada de minerais nun lugar. • Porque é unha fonte imprescindible de materias primas para a industria e a construción. • Fundamentalmente tres factores relacionados entre si: o desenvolvemento tecnolóxico, o custo da súa explotación e o comportamento dos mercados. • O seu forte impacto ambiental, o posible esgotamento dos xacementos e a aparición de conflitos armados e desequilibrios sociais. Pensa. R. L. Por exemplo, si, pode evitar o esgotamento dos xacementos e tamén reducir o impacto ambiental da minaría.

26

 Interpreta os gráficos •  Enerxías producidas: cru, carbón e derivados, gas natural, renovables, enerxía nuclear. Enerxías consumidas: produtos petrolíferos, electricidade, gas natural, renovables, carbón e derivados.

• Pola súa escaseza.

• R. L. Por exemplo, o Instituto Xeolóxico e Mineiro de España (IGME).

 Interpreta os gráficos •  A partir de 1950.

• Unha serie de materias primas pouco abundantes. Erbio, europio, terbio, itrio, lantano, neodimio, cerio…

Claves para estudar • As enerxías primarias son as que se obteñen directamente da natureza, como os combustibles fósiles (carbón, petróleo, gas natural), o uranio e as enerxías renovables (solar, eólica…). As enerxías secundarias son as que se producen a partir dunha enerxía primaria; é o caso, por exemplo, da electricidade e dos combustibles derivados do petróleo (gasolina, gasóleo, etc.). • Algúns dos desafíos do sistema enerxético son atender ás necesidades crecentes da poboación mundial, promover a eficiencia enerxética e apostar polas enerxías renovables, investindo en tecnoloxía para superar as súas principais limitacións: o desenvolvemento de novas formas de almacenamento e a maneira de transportar a enerxía. Pensa. R. L. Por exemplo, prevese que o consumo de enerxía siga aumentando, polo crecemento da poboación e tamén das necesidades da industria, e pola mellora do nivel de vida nos países desenvolvidos. Os prezos probablemente tamén subirán, polo aumento da demanda enerxética, o esgotamento dos combustibles fósiles e o alto custo de xeración das enerxías renovables. Páx. 108 5



 Interpreta os gráficos • R. L. Por exemplo, a gasolina, o butano e o asfalto. • As de petróleo en algo menos de 60 anos, como as de gas natural; as de carbón nuns 110-115 anos, aproximadamente.

6



 Usa as TIC R. M. O fracking é unha técnica para extraer gas natural de xacementos non convencionais. Consiste en extraer o gas mediante a fracturación da rocha: primeiro perfórase

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

un pozo en vertical e despois en horizontal, e a continuación inxéctase auga con area e certas substancias químicas a gran presión, co que a rocha se fractura e o gas libérase e sobe á superficie polo pozo; isto repítese varias veces ao longo da veta de rocha que contén gas. Vantaxe: permite extraer gas non convencional. Inconvenientes: implica unha serie de impactos ambientais (contaminación dos acuíferos, da atmosfera –pola emisión de metano, gas de efecto invernadoiro–, alteración da paisaxe…), risco de terremotos, etc. Páx. 109

Claves para estudar • Ás que se obteñen de fontes de enerxía inesgotables, que seguirán activas durante millóns de anos. • Presentan tres grandes vantaxes. A primeira é que son inesgotables; a segunda, que están dispoñibles, en maior ou menor grao, en todo o mundo; e a terceira, o seu escaso impacto ambiental, por iso se coñecen tamén como enerxías «limpas». Non obstante, tamén teñen inconvenientes: que a produción eléctrica é descontinua, o impacto visual ou paisaxístico dalgunhas das infraestruturas necesarias é grande, o custo da enerxía así xerada é alto en moitos casos, etc. • 

Claves para estudar

Os combustibles fósiles son o petróleo, o gas natural e o carbón. As maiores reservas de petróleo (o que se pode extraer de maneira rendible e coa tecnoloxía actual) localízanse no golfo Pérsico, Venezuela e Canadá. As reservas de gas teñen unha distribución máis diversificada, aínda que destacan a rexión de Oriente Medio e F. de Rusia. • Porque, para ser utilizado, o uranio require un proceso de enriquecemento, cunha tecnoloxía que só está ao alcance duns poucos países. Os principais produtores son países desenvolvidos como Estados Unidos, Francia e Xapón, aos que se uniron China e India. • R. L. Por exemplo, o petróleo úsase para producir combustibles para locomoción (gasolina para coches, queroseno para avións, etc.); o gas natural emprégase nos sistemas de calefacción; o carbón, para xerar electricidade nas centrais térmicas; e o uranio, tamén para producir electricidade nas centrais nucleares. • O uso dos combustibles fósiles presenta dous problemas: os danos ambientais (importante emisión de partículas contaminantes á atmosfera durante a combustión, verteduras de petróleo ao mar, alteración da paisaxe no caso das minas de carbón…), e a dependencia enerxética respecto dos países produtores, que os fai vulnerables fronte ás decisións que estes tomen, como o aumento dos prezos do cru. O uso da enerxía nuclear xera, habitualmente, movementos de protesta que denuncian o risco dun accidente nuclear e o problema do almacenamento dos residuos radioactivos. Pensa. R. L. Por exemplo, pódese dicir que non, en canto que algúns dos recursos coñecidos se considera que non son explotables, é dicir, que deben quedar sen extraer debido, entre outras razóns, aos elevados custos de produción. Páx. 110 7



 Interpreta o gráfico Destacan a hidráulica e a eólica e, en menor medida, a enerxía solar.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Fonte de enerxía

Enerxía

• Combustible fósil significa que se orixina pola descomposición de organismos vivos no fondo dos océanos nun proceso que dura millóns de anos e que continúa hoxe en día.

Tipo de enerxía producida

Solar

O sol

Electricidade e calor

Hidráulica

A auga

Electricidade

Eólica

O vento

Electricidade

Biomasa

Os residuos orgánicos

Electricidade, calor e combustible para transporte

Xeotérmica

A calor interna da Terra

Electricidade, calor e usos industriais

Mareomotriz

As mareas

Electricidade

Pensa. Porque, debido ao esgotamento dos combustibles fósiles e tamén ao seu elevado impacto ambiental, actualmente apóstase por fomentar as enerxías renovables, xa que estas seguirán activas durante millóns de anos e son menos contaminantes ca as enerxías non renovables. Páx. 112

 aber facer. Interpretar un mapa das principais zonas S produtoras e consumidoras de enerxía 8

•  R. L. •  (Datos de España). –  Consome máis das que produce. – Fundamentalmente de países produtores de petróleo (México, Nixeria, Federación de Rusia, Arabia Saudita, Irán, Libia, Iraq, Venezuela…), gas natural (Nixeria, Qatar e Noruega), carbón (Colombia, Indonesia, Rusia, Suráfrica, Estados Unidos, Australia, Ucraína…). – España ten unha dependencia enerxética do exterior. Pode ter consecuencias graves porque España non ten asegurada a subministración enerxética e, ademais, está obrigada a pagar os prezos que marcan os países produtores, o que, en caso dunha forte suba, podería provocar un grave problema financeiro.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

27

• China é o primeiro país, seguido de Estados Unidos, Brasil, Canadá e Alemaña. España ocupa un dos primeiros postos da UE, por detrás de Alemaña. • Para aproveitar estas enerxías renovables estes países necesitan principalmente tres cousas: seguir reducindo os custos tecnolóxicos e a descontinuidade ou irregularidade na subministración e, sobre todo, encontrar un sistema barato e eficiente para almacenar a enerxía producida por fontes renovables (porque pode suceder que os momentos de maior xeración de enerxía por estas fontes non coincidan cos de máis demanda). Páx. 114 9



ten a súa base en Dearborn, tamén en Michigan, e factorías en moitos países do mundo. Claves para estudar • Inclúe todas as actividades que teñen como fin transformar un recurso natural, a materia prima, nun produto elaborado; é a actividade económica máis importante do sector secundario. É un indicador do desenvolvemento económico dun país porque a industrialización foi e segue sendo un factor que promove o crecemento da economía. • R. L. Por exemplo, ver a seguinte táboa. Pensa. Porque grazas á produción en cadea permitiu aforrar tempo (e, por tanto, custos) e aumentar a produción, e iso posibilitou reducir os prezos de venda.

 Interpreta o debuxo O proceso industrial require, en primeiro lugar, unha serie de elementos, entre eles: as materias primas e as fontes de enerxía. Faise en espazos pechados, as fábricas, en que se concentra gran número de traballadores, os obreiros, e máquinas. Nelas elabóranse grandes cantidades de manufacturas, unhas elaboradas e outras semielaboradas.

A produción artesanal

Unha manufactura elaborada é un ben de consumo, mentres que unha manufactura semielaborada é un produto intermedio entre a materia prima e o ben de consumo que se utiliza noutras industrias para fabricar bens de consumo. Páx. 115 10  Usa



as TIC

R. L. Por exemplo: A Ford Motor Company, coñecida simplemente como Ford, foi fundada en Detroit (Michigan) o 16 de xuño de 1903 por un grupo de investidores entre os que estaba Henry Ford, que deu nome á compañía. Dedicábase á fabricación de automóbiles. En 1908, a Ford lanzou o modelo Ford T, que revolucionou a industria e o transporte en Estados Unidos e en todo o mundo. Henry Ford conseguiu fabricar un gran número de automóbiles deste modelo a baixo custo mediante a «produción en cadea», coa cal reduciu o tempo de ensamblaxe do chasis de 12 horas e media a só 100 minutos. Foi a primeira vez que se aplicaba a «produción en cadea» e a «produción en serie» na industria. Para reducir o tempo (e custo) de produción, o proceso produtivo organizábase nunha cadea de montaxe, en que cada traballador facía só unha parte do produto (produción en cadea); ademais, producíanse moitos produtos iguais seguindo un mesmo modelo (produción en serie). Co paso do tempo, a Ford Motor Company converteuse nunha das compañías automobilísticas máis grandes, xunto a General Motors, Toyota Motor Corporation e Volkswagen. Hoxe esta multinacional estadounidense

28

A produción industrial

O artesán actúa en todo o proceso de produción do obxecto que realiza.

O traballador actúa só nunha parte do proceso de produción (división do traballo).

Non se utilizan máquinas, só algunhas ferramentas.

Utilízanse moitas máquinas.

Require pouco investimento.

Require un grande investimento.

Produción pequena.

Produción en masa.

Maior tempo de produción.

Menor tempo de produción.

Cada peza é distinta porque se fai á man.

Todos os produtos son iguais.

O seu prezo é relativamente caro.

O seu prezo é máis barato.

Páx. 116 11  Comprensión



lectora

R. M. Por exemplo, pódese dicir que o grafeno é un novo material, unha lámina de carbono dun só átomo de grosor. Vantaxes: é unha lámina moi fina, lixeira, boa condutora da electricidade, flexible, transparente, moi dura, resistente aos ataques químicos…, por iso ten moitas aplicacións, sobre todo en electrónica.

Claves para estudar • O modelo industrial posfordista baséase no seguinte: o desenvolvemento de novas tecnoloxías e novas industrias: informática, biotecnoloxía, telecomunicacións, microelectrónica, etc.; a satisfacción dos gustos individuais de cada consumidor, por iso se elaboran moitos modelos diferentes de cada produto para cubrir distintos gustos e necesidades; un sistema de produción flexible, automatizado e altamente especializado; e a incorporación dos países emerxentes ao desenvolvemento industrial.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

• Nanotecnoloxía: fabricación de dispositivos electrónicos diminutos (o prefixo «nano» significa milmillonésima parte da unidade, é dicir, a milésima parte dun milímetro). Globalización: contexto de integración da economía a nivel global ou mundial en que se desenvolve a actividade industrial actual. Terciarización da industria: actividades desenvolvidas polas industrias que están integradas no proceso industrial aínda que non están relacionadas directamente co proceso de fabricación, senón que son servizos básicos para o bo funcionamento empresarial: a mercadotecnia, a loxística, o deseño, a investigación, etc. Empresa multinacional: grande empresa que ten filiais ou establecementos en moitos países. • Refírese a que unha empresa pode localizar as distintas fases da produción industrial en diferentes territorios; por exemplo, nun país realízase a investigación e o deseño do produto, noutro lévase a cabo o control financeiro e comercial e nun terceiro realízase a produción propiamente dita. Prodúcese polas vantaxes que ofrece cada un deses territorios: por exemplo, a man de obra máis barata, o menor custo do terreo, os impostos inferiores, etc. Pensa. Por dous factores fundamentais: a automatización dos procesos e a descentralización da produción. Páx. 117 12  Interpreta



O deseño do produto, a estratexia comercial e a distribución, de forma exclusiva. Porque estes labores precisan técnicos e profesionais moi cualificados.

13  Interpreta



as imaxes

o gráfico

• Royal Dutch Shell, Wallmart Stores, Exxon Mobil, Sinopec Group, China International Petroleum, BP, State Grid, Toyota Motor, Volkswagen e Total. • A Países Baixos, Estados Unidos (a segunda e a terceira), China (a cuarta, quinta e sétima), Reino Unido (a sexta), Xapón (a oitava), Alemaña (a novena) e Francia (a décima). • A maioría ao sector do petróleo e/ou enerxético (Shell, Exxon, BP, Total, Sinopec, China International Petroleum); tamén ao sector do automóbil (Toyota e Volkswagen) e á distribución comercial (Wallmart e State Grid). Páx. 118

14  Toma

a iniciativa. R. L.

Claves para estudar • Para localizar unha industria de tecnoloxía avanzada: o acceso á innovación e á información, a proximidade a outras industrias similares e complementarias, o capital, a dispoñibilidade e cualificación da man de obra. Para unha cementeira: a proximidade a outras industrias similares ou complementarias, unhas boas comunicacións, o capital, a dispoñibilidade de man de obra, e a proximidade aos recursos enerxéticos e materias primas. E para unha fábrica de pan: unhas boas comunicacións,

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

o capital, a proximidade aos mercados e a dispoñibilidade de man de obra. • A proximidade aos recursos enerxéticos e materias primas e a dispoñibilidade de man de obra. No primeiro caso, porque o custo de transporte era elevado e os medios e infraestruturas, escasos, e no segundo, porque as fábricas necesitaban traballadores. Pensa. R. M. Por exemplo, o prezo do terreo urbano, as boas comunicacións, a calidade do medio ambiente, etc. Páx. 119

Saber facer. Analizar unha paisaxe industrial 15

R. L.

16

R. L. Por exemplo: • Infraestruturas. A fotografía mostra que as industrias se localizan en varios polígonos ou áreas, todas elas moi próximas ao porto. Estas instalacións portuarias remóntanse ao inicio do século XX, cando as primeiras empresas se asentaron neste lugar e construíron un embarcadoiro para exportar mineral de ferro. Tamén comezou daquela a rede dunha liña de ferrocarril para transportar o mineral de ferro directamente ata o peirao. Co paso do tempo, nas proximidades do porto e na zona sur fóronse instalando empresas siderúrxicas e metalúrxicas, mentres que na zona norte do porto se desenvolveu o núcleo urbano, coa poboación que chegou doutras zonas de España para traballar nesas industrias. Na actualidade, numerosas industrias están asentadas nesta zona do Porto de Sagunto aproveitando a súa estratéxica situación, xa que dispoñen de fácil acceso ás vías terrestres e ferroviarias e tamén ao mar (por un ramal do tren). • Distribución e tipos das industrias. Na actualidade nesta zona vese un gran complexo formado por varios polígonos ou áreas industriais. – Na parte sueste, máis próxima ao porto, destaca unha industria siderúrxica, ArcelorMittal, que ten aquí a súa aceiría. É unha industria de base, cunhas instalacións que ocupan unha gran superficie. – Ao norte desa zona, xunto ao porto, hai un polígono de industrias pequenas e diversas. – E na parte oeste da imaxe vese unha gran zona, atravesada pola autovía de acceso ao Porto de Sagunto (V-23), en que hai unha serie de industrias, todas elas industrias de base e de bens de equipo, que se poden agrupar en catro sectores principalmente: ▶ A industria de transformados metálicos (é o caso, por exemplo, das empresas Tumesa e Hierros de Levante). ▶ A industria de materiais de construción (como a cementeira Lafarge). ▶ A industria de compoñentes para o automóbil (sector ao que pertencen as empresas Bosal

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

29

e Pilkington), tamén chamada industria auxiliar do automóbil. O principal destino dos produtos fabricados en Sagunto é o sector da automoción: a maior parte da súa produción diríxese aos principais fabricantes de automóbiles, polo que se pode falar dunha certa «complementariedade» entre as industrias que ocupan a zona. 17

R. L. Por exemplo:



No Porto de Sagunto existe hoxe un gran complexo industrial que agrupa varios polígonos, conectados grazas á rede de estradas e ao ferrocarril, e con acceso ao peirao por tren. Aínda que a súa industria está máis diversificada ca no pasado, o certo é que predominan as industrias de base e de bens de equipo, e predominan sectores de certa tradición na zona, como a metalurxia de transformación, se ben tamén destacan actividades novas, como pode ser a industria de compoñentes para automoción.

dun sector servizos moi desenvolvido e dun elevado «desenvolvemento humano» (calidade de vida). Páx. 123 20  Interpreta





• China. Nas seguintes actividades: – China concentra a produción dalgunhas industrias estratéxicas, como a electrónica. Os equipos e os compoñentes electrónicos están presentes na nosa vida cotiá, son imprescindibles na maioría dos procesos produtivos e son claves para a automatización da industria e os servizos. Un terzo da produción electrónica do mundo é fabricado por China.

o mapa

– As industrias de base (química, aceiro, maquinaria e industria do cemento) teñen un gran peso.

• As rexións industriais tradicionais e as rexións industriais emerxentes. • Europa, América do Norte, Xapón, Rusia e Australia son as primeiras zonas que se industrializaron. •  India, China. • México, Arxentina, Brasil, Marrocos, Tunisia, Exipto, Suráfrica, Europa do Leste, Turquía, Oriente Medio, Paquistán, Bangladesh e sueste asiático. • Novas rexións emerxentes. • A primeira fase do proceso de deslocalización industrial, desde os países desenvolvidos cara aos países emerxentes. A segunda fase do proceso de deslocalización industrial, desde os países emerxentes a outros países en desenvolvemento. • Na súa maior parte permanece á marxe do proceso de deslocalización industrial. Páx. 122

19   Interpreta



o gráfico e a táboa

• China, Estados Unidos, Xapón e Alemaña. R. G. • Sector primario: 1,1 %; sector secundario: 19,2 %; e sector terciario: 79,7 %. Porque a súa produción en termos absolutos é moi importante; Estados Unidos é o segundo país en produción industrial, despois de China. • O peso da industria nos tres países é similar. Pero iso non significa que estes países teñan o mesmo nivel de desenvolvemento, só que a participación (en termos relativos) da industria na produción nacional é similar. Porque a consideración de país desenvolvido depende doutras moitas cuestións, por exemplo, da existencia

30

Non. A das potencias industriais tradicionais, como Estados Unidos, Xapón e a Unión Europea, descendeu nos últimos anos ou, tras algunhas oscilacións, estancouse, mentres que a doutras potencias emerxentes experimentou un crecemento máis ou menos importante; destacan a de India e Corea do Sur especialmente.

Claves para estudar

Páx. 121 18   Interpreta

o gráfico

– Entre as industrias de bens de consumo destacan a téxtil, a do xoguete, a automobilística e a alimentaria. • As potencias industriais tradicionais (Estados Unidos, Xapón, Alemaña, Reino Unido, Francia, Italia…) e outras potencias emerxentes (India, Brasil, Suráfrica, Corea do Sur, etc.). • A peculiar mentalidade cara ao traballo, unha dinámica política comercial e o gran desenvolvemento tecnolóxico contribuíron a iso. Pensa. Polo deficiente desenvolvemento da rede de transporte nas rexións do interior. Páx. 124 21   Interpreta



os gráficos

• Petróleo, gas natural e combustibles fósiles. O petróleo provén principalmente de Rusia e outros países; o gas natural, de Rusia e Noruega; e os combustibles fósiles, doutros países e Rusia. • Produce principalmente coque, plásticos, produtos químicos e farmacéuticos (22,8%), vehículos, maquinaria e equipos de transporte (22,6%). Páx. 125

Claves para estudar • O sector secundario europeo ten dous obxectivos principais: lograr unha Europa más autónoma e eficiente na subministración de materias primas; e a redución dos impactos ambientais derivados da actividade mineira. Por outro lado, busca aumentar a porcentaxe do uso de enerxías renovables, avanzar na busca de solucións

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

ao almacenamento destas enerxías; traballar para mellorar as infraestruturas de transporte de enerxía, en particular as redes transfronteirizas, e, para asegurar a subministración enerxética a prezos accesibles, buscar acordos comerciais que lle permitan diversificar os provedores. • A Unión Europea segue sendo una gran potencia industrial, situándose nos primeiros postos xunto a China, Estados Unidos e Xapón. En 2014, a industria achegou algo máis do 19 % do PIB, que, sumado ao 5,4 % da construción, supuxo case o 25% do PIB comunitario. Aínda que nos últimos anos se produciu unha tendencia á perda de emprego na industria, como consecuencia da deslocalización e da crise económica iniciada en 2007. • En UE existen grandes diferenzas entre Europa occidental e Europa oriental. En Europa occidental, berce da industrialización, o eixe central esténdese por Reino Unido, a conca do Rin e o norte de Italia. Nesta rexión, industrias tradicionais sufriron unha reconversión e, en moitos casos, trasladáronse a Europa oriental ou a países menos desenvolvidos. Fronte a elas destacan as industrias de alta tecnoloxía (telecomunicacións, electrónica, equipos ópticos). En Europa oriental localízanse os países de máis recente incorporación á UE. Estes países tiveron que poñer en marcha un proceso de reconversión industrial para mellorar a súa competitividade. Contaron cunha man de obra máis barata pero cualificada e atraeron actividades deslocalizadas dos países occidentais. Pensa. As industrias da Europa occidental. Principalmente debido a unha man de obra máis barata e a unha carga impositiva menor. Páx. 126 22   Interpreta



Claves para estudar • A mediados do século XIX. En Cataluña, País Vasco e Asturias. Non todos; Cataluña, si, e tamén o País Vasco. • Na década de 1980, porque a industria española entrara en crise a partir de 1975 debido en gran parte á especialización en industrias maduras, con dificultade para competir. Supuxo o peche de moitas empresas pouco competitivas vinculadas á siderurxia e os estaleiros. • Por ramas de actividade, destaca o subsector da alimentación, bebidas e tabaco, que representa, aproximadamente, o 18 % da produción e do emprego industrial. Estas actividades están moi repartidas por todo o territorio español. Seguen en importancia a fabricación de vehículos (España é o segundo fabricante europeo de vehículos e as súas vendas ao exterior supoñen o 20 % do valor das exportacións industriais) e a industria química. Pensa. A porcentaxe de poboación activa nese sector e a porcentaxe que ese sector represente no PIB. Páx. 128

Claves para estudar • A enerxía hidroeléctrica, a térmica, a eólica, a solar, a biomasa e a xeotérmica. Pensa. R. M. Grande, porque as enerxía renovables poden achegar dous terzos da electricidade consumida. R. M. A hidroeléctrica, a eólica, a solar e a biomasa. Páx. 129

Claves para estudar • A industria agroalimentaria, a pesqueira e conserveira e a da madeira. • A industria do automóbil, o téxtil e de confección e o de minerais e rochas.

os gráficos

• Do petróleo e do gas natural, sobre todo. Non, hai que importalos. • A eólica, a solar e a biomasa. • Nas últimas décadas a porcentaxe de poboación activa na industria experimentou, en liñas xerais, un forte descenso; a cifra máis baixa alcanzouse en 2007-2008 pola crise económica, e actualmente asistimos a un certo aumento porque a economía española comezou a recuperarse. Polo que respecta ao índice de produción industrial (IPI), este experimentou un forte crecemento durante o mesmo período, ata que comezou a crise; desde entón contraeuse lixeiramente.

• A construción asume un papel de locomotora doutras industrias e servizos. Ademais, conta cun gran número de empresas. Pensa. R. L. Páx. 131

Descubre. Un reto: o equilibrio entre industria e medio ambiente 24   Interpreta



o gráfico

• A extracción e a produción. • Materias primas e enerxía. • A produción contamina o medio polas súas «emisións» contaminantes. • Emisións e residuos. • A extracción, a produción, o consumo e os residuos.

Páx. 127 23   Interpreta



o mapa

• En Cataluña e Madrid. • R. L.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

• Dar valor aos residuos industriais, reducir o consumo de materias primas, preservar o medio, etc. • R. L. 25   Toma

a iniciativa. R. L.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

31

(aceiro, aluminio, cobre, fibras…), que serán as materias primas doutras industrias; é o caso, por exemplo, das industrias siderúrxicas. Industria de bens de consumo é a que elabora produtos que se destinan á venda directa aos consumidores; é o caso, por exemplo, da industria do moble.

Páx. 132 26   Resume



o esencial

(De arriba abaixo). (A minaría. As explotacións poden ser): explotacións a ceo aberto, minas subterráneas, minaría submarina ou dragado, minaría por pozos de perforación.

29

(As fontes de enerxía, segundo a súa duración). Non renovables, que son petróleo, gas natural, carbón e uranio; e renovables, que son as enerxías hidráulica, solar, eólica, mareomotriz, xeotérmica e da biomasa. (Segundo de onde se obteñan). Primarias e secundarias. (Tipos de industrias segundo a innovación e o desenvolvemento tecnolóxico). Industrias maduras e industrias de tecnoloxía avanzada. (Segundo o tipo e destino da produción). Industrias de base, industrias de bens de equipo e industrias de bens de consumo. (Trazos actuais da industria). O desenvolvemento de novas tecnoloxías e novas industrias: informática, biotecnoloxía, telecomunicacións, microelectrónica, etc.; a satisfacción dos gustos individuais de cada consumidor, por iso se elaboran moitos modelos diferentes de cada produto para cubrir distintos gustos e necesidades; un sistema de produción flexible, automatizado e altamente especializado; e a incorporación dos países emerxentes ao desenvolvemento industrial. (Potencias industriais). As potencias industriais tradicionais (Estados Unidos, Xapón, Alemaña, Reino Unido, Francia, Italia…) e outras potencias emerxentes (India, Brasil, Suráfrica, Corea do Sur, etc.).

• Cando falamos de «descentralización da produción», referímonos a que unha empresa pode localizar as distintas fases da produción industrial en diferentes territorios; por exemplo, nun país realízase a investigación e o deseño do produto, noutro lévase a cabo o control financeiro e comercial, e nun terceiro realízase a produción propiamente dita. Prodúcese polas vantaxes que ofrece cada un deses territorios: por exemplo, a man de obra máis barata, o menor custo do terreo, os impostos inferiores, etc. • Cando falamos de «terciarización da industria», referímonos a que hoxe en día existen numerosas actividades desenvolvidas polas industrias que están integradas no proceso industrial, aínda que non están relacionadas directamente co proceso de fabricación, senón que son servizos básicos para o bo funcionamento empresarial: a mercadotecnia, a loxística, o deseño, a investigación, etc. Causas e consecuencias 30

Conceptos 27

• Xacemento mineiro: concentración elevada de minerais nun lugar. •  Enerxía renovable: a que se obtén de fontes de enerxía inesgotables, que seguirán activas durante millóns de anos. • Industria: inclúe todas as actividades que teñen como fin transformar un recurso natural, a materia prima, nun produto elaborado; é a actividade económica máis importante do sector secundario.

• Deslocalización industrial: supón o traslado de parte ou todas as actividades produtivas dunha empresa dun país a outro.

• As innovacións técnicas. As primeiras industrias naceron grazas á aplicación de inventos como a máquina de vapor, as máquinas de fiado e tecido ou os altos fornos. As máquinas pasaron a realizar parte do proceso de produción, que ata entón se facía de forma manual, utilizando a enerxía do carbón.

• As enerxías primarias son as que se obteñen directamente da natureza, como os combustibles fósiles (carbón, petróleo, gas natural), o uranio e as enerxías renovables (solar, eólica…).

• A división do traballo. A produción descompúxose en múltiples tarefas realizadas por obreiros que se especializaron nunha fase concreta do proceso. Dese xeito aforrábase tempo e aumentábase a produtividade.

As enerxías secundarias son as que se producen a partir dunha enerxía primaria; é o caso, por exemplo, da electricidade e dos combustibles derivados do petróleo (gasolina, gasóleo, etc.). • Industria de base é a que toma a súa materia prima da natureza e a converte en produtos semielaborados

32

A confluencia dunha serie de factores tanto de tipo económico –relativos á poboación, a agricultura, o comercio ou a tecnoloxía– como políticos e sociais. Estes foron: o crecemento da poboación, a «revolución agrícola», a existencia de recursos naturais (especialmente carbón, a principal fonte de enerxía da Revolución Industrial), a abundancia de capital para investir (froito do desenvolvemento do comercio exterior), as innovacións técnicas, etc. Os principais cambios no modo de produción foron:

•  Multinacional: grande empresa que ten filiais ou establecementos en moitos países.

28

• Cando falamos de «dependencia enerxética», referímonos a que un país non se autoabastece, senón que importa fontes de enerxía doutros países e, por tanto, «depende» desas importacións.

• A produción a grande escala. A fabricación de moitos produtos permitiu reducir os prezos de venda e impulsou o comercio internacional. 31

A minaría debe facer fronte ao seu forte impacto ambiental, o posible esgotamento dos xacementos e a aparición de conflitos armados e desequilibrios sociais.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

A explotación enerxética ten que atender ás necesidades crecentes da poboación mundial, promover a eficiencia enerxética e apostar polas enerxías renovables, investindo en tecnoloxía para superar as súas principais limitacións: o desenvolvemento de novas formas de almacenamento e a maneira de transportar a enerxía. A industria debe facer fronte aos efectos negativos derivados da globalización da economía e, en concreto, da deslocalización industrial, tanto nos países desenvolvidos coma nos países emerxentes e en desenvolvemento.

• Sobre todo, a proximidade á materia prima e tamén a dispoñibilidade de man de obra. • As poboacións situadas nas costas onde se pesque esa especie. Comprometidos. Acabar coa pobreza enerxética 35   Usa



as TIC

• As rexións polares, os desertos e as selvas ecuatoriais. Que están deshabitados. • Ás principais cidades iluminadas pola noite.

Localización

36

32

37  Toma

R. L.

Páx. 133

a iniciativa. Cun panel solar. R. L.

Páx. 134

Gráficos e fotografías 33

R. L.

• En Estados Unidos e Brasil, o petróleo. En China, o carbón.

Formas de pensar. Análise científica. Cal é a mellor localización para a industria? 38  Toma

a iniciativa. R. L.

• Porque dispoñen deses recursos enerxéticos. • Estados Unidos.

Páx. 135

• Si, o carbón en China. É de produción propia. Non é unha enerxía renovable. • Que deba recorrer a outras fontes de enerxía que na súa maior parte tería que «importar». 34

• Industria de bens de consumo e madura. Porque a súa produción se destina á venda directa aos consumidores e porque hoxe xa non é unha industria que está á cabeza desde o punto de vista tecnolóxico.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Traballo cooperativo. Análise dun proxecto enerxético sustentable: Desertec 39   Comprensión 40   Usa

lectora. R. L.

as TIC. R. L.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

33

5

Os Servizos

Páx. 136

Páx. 141

Interpreta a imaxe

4

• Polo océano Glacial Ártico. • En quilómetros é similar, pero en días supón 15 menos. • Os ventos intensos, as densas brumas e os xeos case permanentes.

Usa as TIC Bloques comerciais ASEAN

Indonesia, Malaisia, Filipinas, Singapura, Tailandia, Brunei, Vietnam, Laos, Myanmar, Cambodja.

CARICOM

Antiga e Barbuda, Bahamas, Barbados, Belice, Dominica, Granada, Güiana, Haití, Xamaica, Santa Lucía, San Vicente e as Granadinas, Suriname, Monserrat, Trindade e Tobago.

COMESA

Burundi, Comoras, República Democrática do Congo, Djibuti, Exipto, Eritrea, Etiopía, Kenya, Libia, Madagascar, Malaui, Ruanda, Seychelles, Sudán, Mauricio, Suazilandia, Uganda, Zambia, Zimbaue.

MERCOSUR

Arxentina, Brasil, Paraguai, Uruguai, Venezuela, Bolivia.

NAFTA/TLCAN

Canadá, Estados Unidos, México.

UE

Alemaña, Austria, Bélxica, Bulgaria, Chipre, Croacia, Dinamarca, Eslovaquia, Eslovenia, España, Estonia, Finlandia, Francia, Grecia, Hungría, Irlanda, Italia, Letonia, Lituania, Luxemburgo, Malta, Países Baixos, Polonia, Portugal, Reino Unido, República Checa, Romanía, Suecia.

APTA

India, China, Bangladesh, Corea do Sur, Laos, Sri Lanka.

CAN

Bolivia, Colombia, Ecuador, Perú.

CEI

Armenia, Azerbaixán, Bielorrusia, Kazakhstán, Kirguizistán, Moldavia, F. de Rusia, Taxiquistán, Uzbequistán.

OPEP

Alxeria, Angola, Ecuador, Irán, Iraq, Kuwait, Libia, Nixeria, Qatar, Arabia Saudita, Emiratos Árabes Unidos, Venezuela.

SACU

Botswana, Lesoto, Namibia, Suráfrica, Suazilandia.

• Reduciría o tempo e o custo do transporte de mercadorías. • As que comunican Dalian, Rotterdam, Los Angeles e Nova York. • Incrementouse continuamente. Duplicouse no caso de China. Páx. 137

Como o sabemos? • Supoñerá cambios climáticos en todo o planeta, variables segundo as zonas, con tendencia a un incremento do quecemento global e a un clima máis extremo. Tamén supoñerá unha suba do nivel do mar nas zonas costeiras e a desaparición ou redución do hábitat de moitas especies debido á desalinización do mar. O oso polar, o reno, a balea beluga ou o pingüín emperador verán moi reducido o seu número.

Páx. 139 1

 Comprensión lectora



• Deslocalización. • Desenvolver a industria do software informático. Conseguiuse, si.

Descubre. A importancia dos servizos públicos 2

• R. L. Porque son imprescindibles para o ben común e o desenvolvemento social. • R. L. A privatización destes servizos non garante o acceso universal a eles e xera graves desigualdades.

Claves para estudar • Si. • O incremento do peso do sector servizos fronte ao sector secundario e primario. Debido ao desenvolvemento económico. • Públicos e privados. R. L. • Sobre todo, nas áreas urbanas, onde se encontra o maior número de consumidores. Pensa. R. M. Por exemplo, pódese dicir que, en principio, os servizos públicos satisfán as necesidades básicas da poboación, como sanidade, educación ou xustiza. Páx. 140 3



34

 Interpreta o debuxo  negativa, porque implica que se ingresa menos diñeiro A do que sae do país.

Países membros

Claves para estudar • É o conxunto de actividades de intercambio de bens e servizos entre os produtores e os consumidores. É unha das actividades económicas que xera máis empregos e a súa achega ao PIB é proporcional ao desenvolvemento e a riqueza do país. • Importación é o produto que se trae do exterior; exportación, o que se vende fóra do país. Os comerciantes por xunto compran grandes cantidades aos produtores e venden aos comerciantes polo miúdo; os comerciantes polo miúdo compran aos comerciantes por xunto e venden ao cliente final. A área de libre comercio é unha zona integrada por distintos países onde o comercio dos seus bens está exento do pagamento de taxas aduaneiras e, por tanto, poden circular libremente. Unha unión aduaneira é unha área de libre

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

• É unha rede centralizada en evolución cara a unha rede cuadrangular.

comercio en que, ademais de eliminar os aranceis entre os membros, se establece unha política aduaneira común fronte a países non membros. Pensa. É comercio exterior porque se dirixe a outros países, aínda que pertenzan á UE.

Páx. 145

Saber facer. Analizar a accesabilidade da rede de transporte

Páx. 142

8 5



Interpreta o gráfico

• Autovías e estradas nacionais, comerciais e locais.

• En Europa incrementouse ata 1973, decreceu entre 1973 e 1983, creceu lentamente entre ese ano e 2003 e está en declive desde entón. En América do Norte a tendencia foi decrecente ata 1983, tivo unha lixeira recuperación entre esa data e 1993 e decrece desde entón. En Asia, a tendencia é positiva para todo o período, salvo un lixeiro estancamento entre 1993 e 2003. En África, a tendencia é decrecente ata 2003 e crecente desde entón. Factores: desde finais do século xx, a globalización, o crecemento dos novos países industrializados, sobre todo China, e a crise económica modificaron as circunstancias do comercio internacional e beneficiaron os países emerxentes (Asia, América do Sur e África) fronte ás potencias comerciais tradicionais. • A globalización incrementa o comercio mundial e a relación entre os países, pero tamén provoca deslocalización industrial e fai moi difícil competir. Páx. 143

Saber facer. Comparar eixes comerciais en dúas épocas 6

• R. L.

E  n 2000, Europa occidental era a primeira potencia comercial do mundo e comerciaba, ademais de internamente, con Asia, Estados Unidos e América do Sur, principalmente. O 67,8 % do seu comercio era interior, entre países da UE. En 2010, a Unión Europea segue sendo a primeira potencia mundial en comercio, pero Asia aproxímase. Incrementáronse as transaccións interiores (71 %) e tamén as transaccións con Asia e América do Norte. Ademais, aumentaron as relacións comerciais entre América do Norte e Asia.

• R. L. Os centros comerciais teñen acceso próximo á autovía. • A través dunha autovía. • Con Torrelavega, Comillas, El Astillero. • Boa accesibilidade grazas á proximidade da autovía. Claves para estudar • Medios de transporte e infraestruturas. • Unha función económica, unha función social e unha función política. • A densidade, a ampla conectividade e a boa accesibilidade. Pensa. R. L. Páx. 146

Claves para estudar • Para o transporte por estrada: estradas, autovías, autoestradas, túneles, pontes; para o transporte por ferrocarril: vías férreas, estacións. • Estrada: rexistra moitos accidentes, é o más contaminante, crea problemas de conxestión e necesita infraestruturas custosas; ferrocarril: é pouco flexible e necesita infraestruturas custosas. Pensa. R. L. Páx. 147 9

Interpreta o mapa

• Canto máis densa é a rede de transporte, maior grao



de desenvolvemento económico. • EUA, os países da UE, Xapón, Rusia. Alto. • É un país desenvolvido, pero a súa rede de transporte non se estende por todo o territorio, xa que a maior parte de Australia é un deserto e a poboación concéntrase nas zonas costeiras.

Claves para estudar • A Unión Europea, Estados Unidos-China, fluxos entre países emerxentes e as potencias tradicionais, fluxos entre países emerxentes. • Unión Europea. No ámbito da UE. Bens industriais. Pensa. Debido ao elevado número de consumidores e ao alto desenvolvemento económico.



Interpreta o debuxo

• Centralizada, cuadrangular, lineal, anárquica. A rede centralizada pode colapsar o centro e dificulta a relación entre os nodos periféricos.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

10



Páx. 144 7

Páx. 149

Interpreta o mapa • A do Atlántico Norte, que une Europa occidental con Estados Unidos e Canadá; a do Pacífico, que une Asia e Australia con América do Norte; e a do Mediterráneo. Os portos europeos (Le Havre, Rotterdam, Hamburgo, Amberes, Bergen, Marsella) con Nova York, Houston e o sueste asiático (Singapura, Hong Kong, Nagoya…). • Os do sueste asiático.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

35

11



Usa as TIC  . M. Son barcos que enarboran unha bandeira distinta R da do país propietario. É a ofrecida por Estados que teñen uns controis mínimos e importantes vantaxes económicas e fiscais. As empresas buscan as bandeiras de conveniencia para reduciren os custos e evitaren regulacións estritas de seguridade. Isto repercute nunha menor seguridade marítima e na perda de ingresos para o Estado orixe.

Claves para estudar

• Servizos de restauración, oficinas bancarias, comercios, axencias de viaxes e de alugamento de vehículos, transportes urbanos, hoteis, polígonos industriais, centros de congresos e convencións, etc. Pensa. Unha relación estreita. As infraestruturas aéreas comunican os principais puntos de decisión económica mundial.

Páx. 152

• É máis económico ca o transporte aéreo e é adecuado para longas distancias. Non obstante, é lento, necesita de infraestruturas portuarias, esixe enormes investimentos e é moi contaminante. • A ruta do Atlántico Norte, a ruta do Pacífico e a ruta do Mediterráneo. • Industriais, para o transporte de mercadorías industriais; comerciais, para o transporte de produtos destinados ao consumidor final; de pasaxeiros, para o transporte de persoas; deportivos, para a práctica de vela e outros deportes náuticos; pesqueiros, para barcos de pesca.





• Cathay Pacific Airways, Delta Airlines, Emirates, Ryanair.

• Debido á mellora da situación económica global. • Produciuse un descenso no número de turistas. • Foi debido á crise económica.

• British Airways, Air France, United Airlines, Japan Airlines, Singapore Airlines, American Airlines, KLM, Northwest Airlines, Quantas. Debido á competencia de compañías de baixo custo.

Educación cívica. R. L.

Páx. 154

Interpreta os gráficos

17

• Destino: Europa. Emisora de turistas: Europa. • R. L. Débese, probablemente, á duración das estancias no país.

Páx. 155

Saber facer. Comentar unha previsión da evolución

Páx. 151

do turismo

Interpreta o mapa

18

• Norteamérica e Europa. África e Oceanía. • Desenvolvéronse os aeroportos do sueste asiático e o de Sydney, en Australia, debido ao importante crecemento económico destas zonas.

Claves para estudar • As principais vantaxes do avión son que é un medio rápido, seguro e cómodo. Os inconvenientes son: capacidade limitada, alta contaminación, necesidade dunha complexa infraestrutura de controis de seguridade. • As rutas entre América do Norte e Europa, entre Europa e Asia e entre Asia e América do Norte. • É o conxunto de medios e infraestrutura necesarios para levar a cabo algo.

36

Páx. 153



• Ryanair.



• Crecente.

16

Interpreta os gráficos • British Airways, Lufthansa, Air France, United Airlines. Mantéñense Lufthansa e Air France, aínda que esta perdeu dúas posicións.

13

Interpreta o gráfico

Descubre. Turismo sustentable

Páx. 150



• Europa. Porque Europa posúe un rico patrimonio cultural e histórico, un nivel de desenvolvemento avanzado e un clima que permite, en amplas zonas, o turismo de sol e praia.

15

Pensa. Porque son fáciles de manexar e teñen capacidade para moitas mercadorías.

12

Interpreta o gráfico

14

•  De crecemento. • Prevese que pase de máis de 1.000 millóns de turistas de 2012 a 1.800 en 2030, un crecemento dun 80 % en 18 anos. • Prevese que a rexión que máis crecerá en número de turistas será Asia e Pacífico, aínda que Europa seguirá sendo a principal rexión turística. • O crecemento dos turistas de Asia e Pacífico obedece ao desenvolvemento económico dos países emerxentes.

Claves para estudar • R. L. Principais rexións turísticas: Europa, a rexión Asia-Pacífico, América. Principais países de destino: Francia e España en Europa; China, Tailandia e Malaisia en Asia-Pacífico; Estados Unidos en América.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Pensa. Reduce o turismo. Así sucedeu con Tunisia ou Exipto durante as revolucións sociais de Primavera Árabe. Páx. 156 19



• Non. Páx. 157



22

Usa as TIC



R. M. Fundouna o rei Fernando VII en 1831. En 1868 creouse a peseta. En 1936 pechouse a Bolsa debido á Guerra Civil.

Interpreta o gráfico • Incrementáronse en xeral, con caídas acusadas arredor de a 2000, 2007 e 2010.

20

Páx. 161

Interpreta os gráficos • Pasaron de menos do 20 % en 2001 a case o 90 % da poboación. O acceso a Internet experimentou unha evolución similar nos países desenvolvidos, aínda que o crecemento foi menor nos países en desenvolvemento. • A telefonía fixa. Pola competencia do teléfono móbil.

Claves para estudar • Unhas praias excelentes, as políticas dos Gobernos, que promocionan o turismo, os fortes investimentos e as melloras en infraestruturas realizadas para responder ás necesidades dos turistas, a riqueza cultural de España. • Ofrecer ao cidadán servizos de interese xeral, como sanidade, educación, exército, cultura…, e desenvolver empresas en sectores onde a actuación privada é insuficiente. • O Estado fíxose cargo dalgúns bancos e caixas en quebra e promoveu un proceso de fusións para crear entidades de maior tamaño. Isto supuxo un enorme desembolso de diñeiro por parte do Estado, o que aumentou a súa débeda. Pensa. R. L. As localidades con construcións de arte románica e as rías, por exemplo.

• Sobre o 70 %. Algo máis do 30 %. Claves para estudar •  Servizos financeiros: son as actividades e negocios que se dedican a xestionar o diñeiro: o seu investimento, préstamo e aforro. Sistema financeiro: é o formado polo conxunto de institucións e medios que poñen en contacto os que ofrecen o capital cos que o necesitan. Mass media: medios de comunicación de masas, como a prensa ou a televisión. Servizos a empresas: reúnen as actividades que satisfán necesidades das empresas, substituíndo ou complementando servizos que ata hai pouco se realizaban na mesma empresa. • Porque provocaron grandes cambios na economía (novas formas de negocio), na organización do traballo, na cultura, no coñecemento e no ocio. Pensa. Pode realizar ambos, pode ter como clientes a particulares ou a empresas. Páx. 158 21



Páx. 163

Claves para estudar • O comercio, os transportes, o turismo e os servizos públicos. • Conta cunha ampla rede viaria, una rede ferroviaria, cinco portos de interese xeral e máis de cen portos e instalacións portuarias e tres aeroportos. • Creouse a Xunta de Galicia, entrouse na Unión Europea e consolidáronse as estruturas do Estado do benestar, cun desenvolvemento do ensino e sanidade públicos. • Galicia destaca en turismo cultural, co Camiño de Santiago, no turismo urbano, no de congresos, no termal, no naútico, no rural, no etnográfico e gastronómico e no de sol e praia. R. M. Moitos deles pódense combinar perfectamente, como o turismo cultural e o gastronómico. Pensa. R. L.

Interpreta o gráfico Páx. 164

• Con Europa. • Con Alemaña, Italia, China, Países Baixos, EUA, Bélxica e F. de Rusia. • Con Francia.



(De arriba abaixo, de esquerda a dereita.)

(Factores). O desenvolvemento dos transportes e as súas infraestruturas, a densidade de poboación e o nivel adquisitivo das persoas.

Claves para estudar • A súa contribución á riqueza do país (32,3 %) en comparación coa poboación ocupada, o 16,5 %. • É unha rede desequilibrada, pois presenta grandes diferenzas entre os seus territorios. O transporte é mellor e a rede é máis densa nas zonas máis poboadas e de maior actividade económica.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Resume o esencial

(Definición). É o conxunto de actividades de intercambio de bens e servizos entre os produtores e os consumidores.

Páx. 159

Pensa. R. L.

23

(Tipos). Comercio exterior é o conxunto de actividades comerciais que se realizan entre países. Comprende: importacións e exportacións. Comercio interior é o conxunto das actividades comerciais que se realizan dentro das fronteiras dun país. Interveñen: comerciantes polo miúdo e comerciantes por xunto.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

37

(No mundo). Organízao a OMC, Organización Mundial do Comercio. As principais potencias comerciais son: Unión Europea, Estados Unidos, Xapón e China. (En España.) Supón o 32,3 % do PIB, 16,5 % da poboación activa. Os maiores intercambios comerciais prodúcense coa Unión Europea. Ver táboa na páxina seguinte.

Páx. 166

Resolve un caso práctico. Analizar un lugar turístico: Benidorm (Alacant) 30

• Alacant. • Costa Branca. 31

Conceptos 24

• Non, tamén servizos. • Pode ser público ou privado.

32

• Unha agrupación de países para favorecer e facilitar o comercio.

• Cara a 1883. Había 3.150 habitantes. • En Benidorm viven uns 69.000 habitantes; pero no verán supera os 400.000. • O turismo require de traballadores que atendan os hoteis, restaurantes, as actividades de ocio, etc., o que atrae poboación á zona.

• Aforra tempo e gastos: é máis eficaz. • O traslado de servizos a países menos desenvolvidos onde a man de obra é máis barata. • A área de libre comercio é unha zona integrada por distintos países onde o comercio dos seus bens está exento do pago de taxas aduaneiras e, por tanto, poden circular libremente. Unha unión aduaneira é unha área de libre comercio onde, ademais de eliminar os aranceis entre os membros, se establece unha política aduaneira común fronte a países non membros.

• Clima mediterráneo con elevadas temperaturas e escasas precipitacións, boas comunicacións por estrada ou avión, infraestruturas hoteleiras e de servizos abundantes. • Cara a 1960.

• Que as exportacións son maiores ca as importacións.

25

• Na costa levantina, ao leste da Península.

• R. L. 33

• A agricultura. Na actualidade, o turismo. • Benefícianse os relacionados cos servizos: restauración, comercio, servizos bancarios, construción, alimentación…

34

• Os interpersoais permiten a relación entre as persoas, unha e unha ou en grupos; os mass media diríxense a un gran número de persoas.

• Na fotografía de 1967 apréciase un núcleo de poboación de pequeno tamaño en primeiro plano, un espazo chan dedicado a hortas e terreos de cultivo que bordean a praia e unha montaña pouco habitada ao fondo. Na fotografía de 2013, toda a liña costeira se converteu nun espazo urbano con edificacións en altura.

Localización

• Hoteis e apartamentos.

26

• O crecemento supoñería unha gran presión sobre o abastecemento de auga e demais recursos naturais.

R. L. 35

Traballo co atlas 27

R. L.

Páx. 165

• Turismo de persoas maiores. É importante porque este tipo de turismo se concentra nos meses da temporada baixa, cando menos ocupación teñen os hoteis. Por iso, o seu desenvolvemento permitiu romper a estacionalidade e manter a ocupación hoteleira todo o ano.

Causas e efectos 28

• Porque nelas hai maior número de consumidores, empresas e actividades administrativas do Estado. • Foi clave para o seu desenvolvemento. • Sedes administrativas, de empresas e de negocios (ministerios, embaixadas, Bolsa, etc.), servizos cualificados, etc. Débese ao maior volume de poboación e á dispoñibilidade de man de obra cualificada.

Comprometidos. Unhas relacións comerciais internacionais máis xustas 29

Educación cívica



• R. L. • R. L.

38

• Aproximadamente, a metade do turismo que vai a Benidorm é nacional e a outra metade é estranxeiro. Estes últimos proceden sobre todo de Reino Unido, Francia, Países Baixos e Bélxica. Os nacionais proceden da Comunidade de Madrid, o País Vasco, Castela e León e a Comunidade Valenciana.

Páx. 168

Formas de pensar. Análise científica. Todas as redes de transporte son iguais? 36

A: trátase dunha rede anárquica. B: é unha rede cuadrangular.

37

• A: rede débil, pouco estruturada, non xerarquizada (todas as estradas son da mesma entidade). B: rede densa,

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

estruturada, xerarquizada (todos os núcleos están densamente conectados e hai distintos niveis de estradas).

Traballo cooperativo. Viaxe á illa grega de Santorini 40

• A: baixo. B: alto. • A: baixa. B: alta. 38

R. L.

39

Canto maior é o desenvolvemento económico do país, máis densa, estruturada, conectada e accesible é unha rede. Por iso, a rede de Xapón é moito máis complexa, pois o seu grao de desenvolvemento económico é moi superior ao de Guinea Ecuatorial.

A estabilidade política, as dificultades orográficas e climatolóxicas, a historia de cada país.

Páx. 169

Traballo cooperativo. Viaxe á illa grega de Santorini 42

Usa as TIC. R. L.

Os TRANSPORTES Medios de transporte

Infraestruturas

Tipos

Vantaxes

Problemas

Principais redes ou rutas

Estrada: infraestruturas custosas, accidentes, contaminante. Ferrocarril: pouco flexible, infraestruturas custosas.

Moi densas nos países desenvolvidos. Ferrocarril pouco denso pero eficaz en países pouco desenvolvidos.

Transporte terrestre

Tren, automóbil, camión, autocar.

Estradas, autovías, autoestradas, túneles, pontes, liñas férreas, estacións.

Estrada e ferrocarril.

Comodidade e flexibilidade (estrada), rapidez, economía e seguridade (ferrocarril).

Transporte naval

Buques de pasaxeiros e mercadorías.

Peiraos, lugares de amarre, guindastres, edificios de administración e aduanas.

De pasaxeiros e de mercadorías.

É barato.

É lento. Esixe grandes investimentos e infraestruturas. É moi contaminante.

Atlántico norte, Pacífico, ruta do Mediterráneo.

Avión.

Grandes instalacións e servizos: pistas de rodadura, engalar e aterrar, hangares para as aeronaves, estacións de combustible, torres de control, terminais de pasaxeiros, centros de carga e descarga de mercadorías, servizos de seguridade, de control de aduanas, de xestión de equipaxes.

Transporte de pasaxeiros e transporte de mercadorías de alto custo ou urxentes.

Medio rápido, seguro e cómodo.

Alta contaminación, complexa infraestrutura, capacidade limitada, controis de seguridade.

América do Norte-Europa, Europa con Asia, Asia-América do Norte.

Transporte aéreo

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

39

6

UN MUNDO DE Cidades o lexislativo, no Congreso Nacional; e o xudicial, no Supremo Tribunal Federal.

Páx. 171

Interpreta a imaxe • Ten un gran valor económico, posto que é un recurso para xerar enerxía grazas á proliferación nos últimos anos nos países escandinavos (Suecia, Noruega…) de plantas que converten o lixo en electricidade e calefacción. • R. L. • R. L.

Como o sabemos? • R. M. Vitoria-Gasteiz foi designada pola Comisión Europea como Capital Verde Europea 2012. O motivo: máis de 30 anos de iniciativas respectuosas co medio ambiente e en prol dun desenvolvemento sustentable.

– Nas «ás» do avión sitúanse edificios destinados fundamentalmente a vivendas e comercios. Claves para estudar • O espazo urbano é o territorio que ten densidades de poboación superiores aos 150 habitantes por km² e en que predominan os usos artificiais do solo, como as vivendas, as infraestruturas de transporte, as fábricas, os almacéns, os comercios, etc. A cidade é un tipo de localidade que se encontra no espazo urbano. Nun mesmo espazo urbano pode haber máis dunha cidade. • As seguintes características: – Un elevado número de habitantes concentrado nun espazo pequeno. A cifra varía segundo os países; en España considérase cidade á localidade con máis de 10.000 habitantes.

Páx. 172 1



– O predominio dos usos artificiais do solo. Por iso, só unha porcentaxe moi baixa da poboación se dedica ás actividades agrarias e o espazo ocupado por usos naturais, como bosques adoita ser pequeno.

Interpreta as imaxes • O espazo urbano. • Predominan os usos artificiais do solo: residencial (vivendas), industrial (fábricas), terciario (oficinas, comercios, etc.), equipamentos comunitarios (hospital, universidade…), transporte e infraestruturas de transporte (rede viaria, estacións…), etc. • O espazo ocupado por zonas verdes é pequeno.

– Un estatuto administrativo de «cidade». Este estatuto adoita ter a súa orixe na consideración desa localidade como cidade ao longo da historia. • A función residencial é a máis importante. Pero, ademais, cumpren outras funcións: – Comercial, a escala tanto local como internacional.

Páx. 173 2

– Industrial, moi importante ata hai uns anos. – Político-administrativa, orientada á xestión da propia cidade, a través do Concello, ou á xestión de espazos máis amplos no caso das capitais provinciais, autonómicas, estatais, etc.

 Usa as TIC. R. L. • É unha cidade recente. A súa construción comenzou en 1956, co fin de trasladar a capital desde a costa –Río de Janeiro– ao interior e así atraer poboación a esa zona do país, bastante despoboada. En 1960 converteuse oficialmente na nova capital de Brasil.

• Adóitanse distinguir tres zonas segundo a súa evolución ao longo da historia: – O centro histórico ou zona antiga, que é o espazo que ocupaba a cidade antes do gran crecemento urbano que provocou a Revolución Industrial.

• O seu desenvolvemento foi planificado. Porque presenta un plano en forma de avión ou de ave, amplas avenidas e unha distribución planificada dos usos do solo. • Si. No centro do plano ou o «corpo» dese avión, onde iría a «cabina de pasaxeiros», sitúase o chamado Eixe Monumental, formado por unha extensa zona verde rectangular rodeada por amplas avenidas, que se estende ao longo duns 16 km, desde a estación de ferrocarril á Praza dos Tres Poderes.

– Os barrios dos ensanches, que xurdiron no século XIX arredor de amplas avenidas arboradas de nova creación; os bulevares, trazados a partir da cidade antiga. – A periferia ou zona suburbana, que é o anel edificado máis exterior da cidade e a súa zona de crecemento na actualidade. Pensa. Non, porque pasaron bastantes séculos. Pódense ver os restos que se conservan, pero outros moitos desapareceron.

– Na parte oriental deste Eixe, que sería a parte «traseira» do avión, levántanse os edificios da administración local. – Na parte central, a estación de autobuses e o coñecido como Complexo Cultural (Museo Nacional, Biblioteca Nacional, etc.). – Na parte occidental do Eixe, o que sería a «cabina de mando» do avión, localízase a denominada Explanada dos Ministerios, porque a ambos os lados da zona verde se concentra a administración federal en edificios iguais de nove pisos, e a Praza dos Tres Poderes: o executivo, no Palacio de Planalto;

40

Páx. 174 3



Usa as TIC • R. L. • As capas de «Circulación» e «Transporte» ofrecen información en tempo real do tráfico nas entradas e saídas de Bilbao e a ocupación de zonas OTA e aparcadoiros e información sobre as liñas de transporte público, e as diferentes estacións e paradas, incluídas as de taxis. • Ofrece información sobre a localización de restaurantes, museos, hoteis, etc.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Claves para estudar

• Porque Cidade Vella de Barcelona non respondeu a un crecemento urbano planificado, senón que foi espontáneo, a diferenza do que ocorreu co Eixample, que obedeceu a un plan urbanístico previo, por iso presenta rúas amplas e un trazado ortogonal ou en cuadrícula.

• Tres zonas: a cidade central, o espazo periurbano e a área rururbana. • É a localidade principal dese espazo, o seu elemento organizador, xa que nela se concentran: a maioría dos servizos que utiliza o conxunto de habitantes do espazo urbano, a maioría das vivendas de moitas das persoas que traballan nese espazo urbano e a maioría das institucións, empresas, etc., en que se toman decisións que afectan ás persoas e ás actividades que se localizan nese espazo urbano. Pensa. R. L. Por exemplo, porque se produce unha forte mobilidade dos habitantes para acudir ao seus empregos, acceder a certos servizos (hospitais, universidades, comercios especializados…), volver ao seu lugar de residencia, etc. Móvense as persoas, pero tamén as mercadorías , os servizos, etc. O aumento do tráfico rodado e a circulación, da contaminación atmosférica e acústica…

• A trama é pechada no barrio gótico e no Ensanche, e é aberta nos distritos da periferia de Barcelona. Páx. 178 7



• Toquio (39,4 millóns de habitantes), Guangzhou (32,6 millóns de habitantes), Xakarta (27 millóns de habitantes), Nova Delhi (25,3 millóns de habitantes), Seúl (24,2 millóns de habitantes). • Na costa. R. L. Por exemplo, a existencia de condicións climáticas máis favorables, o maior desenvolvemento económico ligado directa ou indirectamente aos portos marítimos, etc.

Páx. 175 4



•  Boas comunicacións.

Interpreta a imaxe • Porque o espazo urbanizado non é continuo nin compacto, senón que hai espazos rurais intercalados nos espazos urbanos. • Hai unha mestura de usos: industrial (polígonos industriais), residencial (urbanizacións), comercial (centros comerciais), agrario (terras de cultivo, pastos…), etc. • Bos, en canto que o novo modelo de cidade, a cidade difusa, se debeu, ademais de a outros factores, ao intenso desenvolvemento das infraestruturas de transporte por estrada, principalmente autovías e autoestradas, e tamén á mellora das redes de transporte público.

Páx. 178 8

•  Urbanización: proceso polo que o espazo urbano gaña habitantes en detrimento da poboación rural. Megacidade: aglomeración urbana con máis de 10 millóns de habitantes. Pensa. Nos países menos desenvolvidos. Porque o proceso de urbanización comezou máis tarde e, ademais, presentan actualmente un forte crecemento demográfico.

Páx. 179 9

Saber facer. Analizar o espazo urbano a partir dun plano

• A través dos seus centros en Estados Unidos: Memphis, Los Angeles, Nova York, Miami, Anchorage, San Francisco…, e en Canadá, FedEx opera en numerosas cidades de todo o mundo. A maioría delas son cidades globais (Londres, París, Bruxelas, Madrid, Berlín, Viena, Moscova, Toquio, Beijing (Pequín), Xanghai, Hong Kong, Seúl, Sydney, Kuala Lumpur…); outras son cidades «emerxentes» (Bombai, Nova Delhi, Calcuta, Bangalore, Dhaka, Singapura, Manila, Addis Abeba, Nairobi, Cidade do Cabo, Johannesburgo, Tunisia, Río de Janeiro, São Paulo, Bogotá, Caracas…); e outras son capitais estatais importantes (Ciudad de México, Santiago de Chile, Buenos Aires, Estocolmo…).

• Moi boas. • Administrativos (concello), sanitarios (hospital), educativos (universidade), culturais (monumentos, teatros…), etc. • En Ciutat Vella dominan os usos mencionados antes, é dicir, os servizos. No Eixample domina a función residencial, igual que na periferia, aínda que tamén hai comercios, colexios, centros de saúde, etc. As zonas de uso industrial localízanse na periferia, nas manchas destacadas en cor rosa. As zonas verdes son parques e xardíns. • Un plano irregular e un plano regular. • O primeiro a Ciutat Vella e o segundo ao Eixample.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Interpreta o mapa •  É a empresa de transporte exprés (por avión) máis grande do mundo.

•  R. L. O barrio gótico é a parte máis antiga da cidade e encóntrase dentro do distrito de Ciutat Vella, xunto ao porto. O ensanche –l´Eixample– localízase na parte central da cidade e da imaxe. As localidades da área metropolitana que destacan son: L’Hospitalet de Llobregat, Cornellá de Llobregat, El Prat de Llobregat, Santa Coloma de Gramanet, Badalona e Sant Adriá de Besós. 6

Usa as TIC. R. L.

Claves para estudar

Páx. 176 5

Saber facer. Analizar a localización das cidades

10



Comprensión lectora  . M. Por exemplo, segundo o alcalde de Londres, «o peso R global de Londres no mundo das finanzas; nas artes, os museos, o teatro, a música; a calidade da nosa televisión e a innovación que demostramos nas novas tecnoloxías;

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

41

a variedade e calidade dos restaurantes; o dinamismo na arquitectura […]. Con máis de 8 millóns de habitantes […] fálanse 304 idiomas, e o 36 % da poboación naceu no estranxeiro».

Páx. 181 11

Interpreta o mapa e as táboas



• En países desenvolvidos. Porque nesas cidades se toman decisións e se desenvolven actividades que teñen repercusións económicas e sociais a nivel mundial ou que afectan, polo menos, a gran parte do planeta. • Londres, París, Bruxelas, Berlín, Viena e Madrid. En actividade de negocios destacan Londres e Viena (congresos); en intercambio de información, París; en experiencia cultural, Londres; e en actividade pública, Bruxelas. • O gran desenvolvemento da actividade de negocios, a man de obra abundante e cualificada, e a capacidade de innovación.

Claves para estudar • Porque as empresas e outras entidades que producen a información se localizan maioritariamente nas cidades. • Significa que na rede urbana mundial non todas as cidades teñen o mesmo peso, senón que existe unha xerarquía, é dicir, unha orde de importancia das cidades segundo a influencia que teñen as decisións que se toman nelas e as actividades que realizan. • É aquela en que se toman decisións e se desenvolven actividades que teñen repercusións económicas e sociais a nivel mundial ou que afectan, polo menos, a gran parte do planeta. Nova York, Londres, París, Toquio e Hong Kong. Pensa. R. L. Por exemplo, que ese país quede á marxe dos principais centros de innovación do planeta en todos os terreos: economía, cultura, ciencia, modos de vida, etc.

Páx. 182 12

Educación cívica. R. L. Por exemplo, utilizando o transporte público (autobús, metro…) para non agravar o problema do tráfico e da contaminación atmosférica e acústica, e intentando reciclar o lixo na casa.

Páx. 183

Claves para estudar • «Illa de calor»: refírese a que as cidades presentan unha temperatura lixeiramente superior respecto ao seu contorno non urbano. A diferenza pode ser de varios graos e prodúcese sobre todo nas noites sen vento nin nubes. A este fenómeno tamén contribúen os materiais das construcións (formigón, asfalto…) e a maior altura dos edificios, que concentran máis a calor; así como a menor superficie de espazos verdes e de masas de auga, que refrescan o ambiente. Reciclaxe: proceso que ten como obxectivo converter os residuos ou parte deles en novos produtos, contribuíndo así a coidar o medio. Segregación social do espazo urbano: diferenciación

42

dos distintos barrios da cidade en función da clase social dos seus habitantes. Bolsas de marxinalidade: zonas urbanas especialmente deprimidas e degradadas. • A contaminación atmosférica, os problemas de tráfico, a xestión dos residuos, os problemas de marxinalidade, o abastecemento de certos recursos (auga, enerxía…), etc. • Supoñen inconvenientes máis ou menos importantes: a contaminación atmosférica pode dificultar a vida diaria das persoas con problemas respiratorios e asma, por exemplo, e o tráfico denso fai que se perda moito tempo nos desprazamentos e atascos, se produzan máis accidentes, etc. Algúns problemas son comúns a todos os habitantes da cidade (como o da contaminación) e outros afectan máis a uns ca a outros, segundo onde se resida (é o caso, por exemplo, dos problemas de marxinalidade, presentes nos barrios máis degradados da cidade ou moi afastados). Os gobernos deben facer fronte a todos eses problemas, polo que a xestión dunha cidade non é unha tarefa fácil. Pensa. R. L. Por exemplo, para reducir a contaminación atmosférica, á vez que o tráfico, pódese intentar diminuír o tráfico na cidade fomentando o uso do transporte público, da bicicleta e de vehículos eléctricos, ou limitar o tráfico rodado dalgunha maneira. Para mellorar a xestión dos residuos, débese continuar concienciando os cidadáns da necesidade de levar a cabo un consumo responsable e de reciclar o lixo. Para intentar frear a segregación social e a aparición de bolsas de marxinalidade, pódese dotar os barrios máis degradados dos servizos e equipamentos necesarios, ocupándose tamén de acabar, ou cando menos previr, as actividades delituosas: tráfico de drogas, roubos, etc. Páx. 184

Claves para estudar • Foi tardío, lento e presentou varias interrupcións. Desenvolveuse paralelo ao proceso de industrialización e provocou un masivo éxodo rural. • As tres etapas son as seguintes: – Desde mediados do século XIX a 1955. Nesta etapa o proceso de urbanización foi un proceso lento. A poboación rural dirixiuse a unhas poucas cidades: Barcelona, Bilbao e o resto do litoral vasco, Madrid, Valencia e Zaragoza. – De 1955 a 1980. Nesta etapa o proceso de urbanización acelerouse, á vez que o de industrialización. Un terzo da poboación española emigrou desde o campo ás cidades en que se estaba producindo o desenvolvemento industrial. As cidades que protagonizaron o crecemento da etapa anterior aumentaron moito a súa poboación; a elas sumáronse as do litoral atlántico galego, Valladolid, as do litoral asturiano e cántabro, Pamplona, as localidades do val do Ebro entre Logroño e Zaragoza, as que se situaban na estrada que unía as cidades de Valencia e Alacant, e algunhas localidades do triángulo Sevilla-Cádiz-Huelva. Produciuse tamén un gran desenvolvemento turístico, que levou poboación a Málaga, aos arquipélagos balear e canario, e ao litoral mediterráneo entre Xirona e Alacant, onde ademais se ofrecían empregos industriais.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

– De 1980 ata os nosos días. Nesta última etapa o proceso foi diferente. Os movementos migratorios do campo á cidade continuaron, pero o seu volume e a súa intensidade son moito menores. Empresas situadas nas grandes cidades trasladaron parte das súas actividades produtivas a zonas próximas e ben comunicadas da periferia urbana ou máis lonxe. Isto impulsou o desenvolvemento das áreas metropolitanas e o modelo de cidade difusa. • No sistema urbano español distinguimos varios subsistemas (central, catalán, levantino, suroccidental, vasco-val do Ebro, balear, canario, litoral galego e asturiano), dentro dos cales as relacións entre as cidades son moi intensas.

– No seguinte nivel sitúanse as capitais provinciais e outras cidades medias como Xixón e Jerez de la Frontera. – E, por debaixo das anteriores, as cidades pequenas e as cabeceiras comarcais, que abastecen de servizos básicos a territorios máis reducidos. Pensa. R. L. Páx. 185 13

Interpreta o mapa



• Subsistemas central, catalán, levante, suroccidental, vasco-val do Ebro, balear, canario, litoral galego e asturiano.

• Distínguense os seguintes niveis:

Principais cidades de cada un deles: Madrid, Barcelona, Valencia, triángulo Sevilla-Córdoba-Málaga, eixe Bilbao-Zaragoza, Palma, Las Palmas de Gran Canaria-Santa Cruz de Tenerife, eixe A Coruña-Vigo e Oviedo.

– Madrid e Barcelona son cidades globais. Están conectadas cos principais centros económicos mundiais, acollen os servizos máis especializados e as actividades tecnoloxicamente máis avanzadas. A súa influencia política, económica e cultural sobre o país é moi grande.

Madrid e Barcelona son cidades globais; Valencia, Bilbao, Zaragoza, Sevilla e Málaga son grandes cidades nacionais; e o resto son centros urbanos rexionais.

– Por debaixo delas están outras grandes cidades nacionais: Valencia, Bilbao, Zaragoza, Sevilla e Málaga, que teñen tamén unha notable proxección internacional, aínda que bastante menor ca Madrid e Barcelona. – Nun nivel inferior están os centros urbanos rexionais, ben conectados coas grandes cidades e que proporcionan servizos especializados ás súas provincias e Comunidades Autónomas. Son, por exemplo, Donostia-San Sebastián, Oviedo, Santiago de Compostela, Valladolid, Alacant, Murcia, Palma, Cádiz ou Santa Cruz de Tenerife.

• En zonas do litoral. Á concentración da poboación e as actividades económicas en estas zonas. • Grandes zonas do interior da Península. Que os seus núcleos urbanos son pequenos e non están conectados coas principais cidades españolas. Páx. 186 14

Resume o esencial. Ver a táboa inferior.

O Espazo URBANO

Trazos que a diferencian

• Un elevado número de habitantes, concentrados nun espazo pequeno. A cifra varía segundo os países; en España considérase cidade á localidade con máis de 10.000 habitantes. • O predominio dos usos artificiais do solo. Por iso, só unha porcentaxe moi baixa da poboación se dedica ás actividades agrarias e o espazo ocupado por usos naturais, como bosques, adoita ser pequeno. • Un estatuto administrativo de «cidade». Este estatuto adoita ter a súa orixe na consideración desa localidade como cidade ao longo da historia.

Funcións

• A función residencial é a máis importante. • Comercial, tanto a escala local como internacional. • Industrial, moi importante ata hai uns anos. • Político-administrativa, orientada á xestión da propia cidade, a través do Concello, ou á xestión de espazos máis amplos no caso das capitais provinciais, autonómicas, estatais, etc.

Estrutura interna

• Segundo as súas funcións: barrios residenciais, áreas comerciais, o centro ou CBD, zonas dedicadas ao transporte, polígonos industriais e de servizos, áreas educativas ou culturais, etc. • En Europa, segundo a súa evolución histórica, distínguense tres zonas: – O centro histórico ou zona antiga, que é o espazo que ocupaba a cidade antes do gran crecemento urbano que provocou a Revolución Industrial. – Os barrios dos ensanches, que xurdiron no século XIX arredor da amplas avenidas de nova creación con árbores; os bulevares, trazados a partir da cidade antiga. – A periferia ou zona suburbana, que é o anel edificado máis exterior da cidade e a súa zona de crecemento na actualidade.

Grandes retos

A contaminación atmosférica, os problemas de tráfico, a xestión dos residuos, os problemas de marxinalidade, o abastecemento de certos recursos (auga, enerxía…), etc.

A cidade

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

43

O Espazo URBANO • A cidade central. É a localidade principal dese espazo, o seu elemento organizador, xa que se concentran nela: – A maioría dos servizos que utiliza o conxunto de habitantes do espazo urbano. – A maioría das vivendas de moitas das persoas que traballan nese espazo urbano. – A maioría das institucións, empresas, etc., en que se toman decisións que afectan as persoas e as actividades que se localizan nese espazo urbano. • O espazo periurbano. É un amplo anel arredor da cidade central, coa cal pode formar unha área metropolitana. As localidades do espazo periurbano teñen Concello propio, pero presentan unha forte dependencia da cidade central. Zonas

– Parte da súa poboación traballa na cidade central. – Os seus habitantes acoden á cidade central para facer uso de certos servizos: universidades, hospitais, teatros, etc. – Acolle industrias, almacéns, áreas comerciais… que dependen da cidade central por varias razóns: porque alí está a sede da empresa, porque requiren servizos técnicos e de mantemento que contratan con empresas da cidade central ou porque producen bens e servizos para os habitantes desa cidade.

A organización do espazo urbano

• A área rururbana. É o territorio que rodea o espazo periurbano. É unha zona intermedia, xa que, sendo rural, é unha zona de expansión de poboación, actividades e modos de vida urbanos. Articúlase, xeralmente, ao longo das principais vías de comunicación. • Definición: é aquela cun espazo urbanizado que non é continuo nin compacto, senón que hai espazos rurais intercalados entre espazos urbanos. • Factores: – O traslado de determinadas actividades empresariais fóra da cidade central, a localidades próximas. Cidade difusa

– O intenso desenvolvemento das infraestruturas de transporte por estrada e a mellora das redes de transporte público. – O aumento das rendas familiares, que permite aos seus membros dispoñer de varios vehículos e residir en zonas máis afastadas do lugar de traballo, de estudos, dos servizos máis especializados… – O desenvolvemento dos valores que consideran máis saudable a vida nos espazos rurais en contacto coa natureza. • Os países desenvolvidos iniciaron a súa urbanización nos séculos XVIII e XIX, en xeral, paralela ao proceso de industrialización. Por iso, hoxe teñen as seguintes características: – Porcentaxes de poboación urbana moi altas, que superan o 80 % da poboación total do país. – Cifras de poboación urbana crecentes, pero a un ritmo menor ca o dos países emerxentes e en desenvolvemento.

Países desenvolvidos

• O aumento da poboación urbana nos países desenvolvidos explícase por tres factores: – As actividades agrarias achegan rendas menores ca as actividades que se desenvolven nas cidades e estas, ademais, presentan unha maior oferta de servizos e empregos. Isto fai que siga emigrando poboación rural cara ás cidades. – A poboación urbana ten menos idade ca a rural, pois os emigrantes do campo son fundamentalmente xente nova en idade de ter fillos.

O proceso de urbanización

– Nun mundo global, as cidades viron afianzado o seu papel como centros económicos polos que circulan os bens e servizos do mercado mundial. • Nestes países a poboación urbana supón máis do 46 % da súa poboación total. Comezaron a súa urbanización máis tarde ca os países desenvolvidos, pero as súas cifras de crecemento superan con moito ás destes. •  Este crecemento débese a varios factores: Países emerxentes e en desenvolvemento

– As intensas correntes migratorias desde o campo cara ás cidades, en busca dunha vida mellor. – Como resultado das migracións, a poboación urbana é máis nova ca a rural e, polo tanto, ten un crecemento natural máis alto. – Hoxe, moitas cidades destes países acollen actividades económicas deslocalizadas dos países desenvolvidos (fábricas, centros de atención telefónica, etc.). Isto xerou un maior número de empregos e oportunidades.

44

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

O Espazo URBANO

Mundial

Está encabezada polas consideradas cidades mundiais ou globais. Nelas tómanse decisións e desenvólvense actividades que teñen repercusións económicas e sociais a nivel mundial ou que afectan, polo menos, a gran parte do planeta. Nas cidades globais están as sedes das principais institucións financeiras (bolsas de valores, bancos…), de organizacións supraestatais e internacionais (UE, ONU…), de moitas das maiores multinacionais, das máis poderosas empresas de medios de comunicación… Deste modo, actúan como centros dos fluxos financeiros, comerciais, culturais, da información, etc., mundiais. Estas cidades están moi ben comunicadas entre si e coas capitais do mundo máis importantes. Nova York, Londres, París, Toquio e Hong Kong son hoxe as principais cidades globais. Non todas as cidades consideradas mundiais son igual de poderosas e influentes.

Nacional

•  Distínguense os seguintes niveis: – Madrid e Barcelona son cidades globais. Están conectadas cos principais centros económicos mundiais, acollen os servizos máis especializados e as actividades tecnoloxicamente máis avanzadas. A súa influencia política, económica e cultural sobre o país é moi grande. – Por debaixo delas encóntranse outras grandes cidades nacionais: Valencia, Bilbao, Zaragoza, Sevilla e Málaga, que teñen tamén unha notable proxección internacional, aínda que bastante menor ca Madrid e Barcelona. – Nun nivel inferior están os centros urbanos rexionais, ben conectados coas grandes cidades e que proporcionan servizos especializados ás súas provincias e Comunidades Autónomas. Son, por exemplo, Donostia-San Sebastián, Oviedo, Santiago de Compostela, Valladolid, Alacant, Murcia, Palma, Cádiz ou Santa Cruz de Tenerife. – No seguinte nivel sitúanse as capitais provinciais e outras cidades medias como Xixón e Jerez de la Frontera. – E, por debaixo das anteriores, as cidades pequenas e as cabeceiras comarcais, que abastecen de servizos básicos a territorios máis reducidos.

A rede urbana

Conceptos 15

16

Non. O espazo urbano é o territorio que ten densidades de poboación superiores aos 150 habitantes por km² e en que predominan os usos artificiais do solo, como as vivendas, as infraestruturas de transporte, as fábricas, os almacéns, os comercios, etc. A cidade é un tipo de localidade que se encontra no espazo urbano. Nun mesmo espazo urbano pode haber máis dunha cidade. • Área metropolitana: está formada pola cidade central e o espazo periurbano. • CBD (Central Business District): zona onde se concentran as sedes dos principais bancos e grandes empresas, os comercios máis exclusivos, os despachos de avogados, asesores, etc., e as institucións máis importantes da cidade, como o Concello. •  Megacidade: aglomeración urbana con máis de 10 millóns de habitantes. •  Cidade global: aquela en que se toman decisións e se desenvolven actividades que teñen repercusións económicas e sociais a nivel mundial ou que afectan, polo menos, a gran parte do planeta.

Procesos 17

• É a localidade principal dese espazo, o seu elemento organizador, xa que nela se concentran: – A maioría dos servizos que utiliza o conxunto de habitantes do espazo urbano. – A maioría das vivendas de moitas das persoas que traballan nese espazo urbano.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

– A maioría das institucións, empresas, etc., en que se toman decisións que afectan as persoas e as actividades que se localizan nese espazo urbano. • Foi tardío, lento e presentou varias interrupcións. Desenvolveuse paralelo ao proceso de industrialización e provocou un masivo éxodo rural. Pódense diferenciar tres etapas: – Desde mediados do século XIX a 1955. Nesta etapa o proceso de urbanización foi un proceso lento. A poboación rural dirixiuse a unhas poucas cidades: Barcelona, Bilbao e o resto do litoral vasco, Madrid, Valencia e Zaragoza. – De 1955 a 1980. Nesta etapa o proceso de urbanización acelerouse, á vez que o de industrialización. Un terzo da poboación española emigrou desde o campo ás cidades en que se estaba producindo o desenvolvemento industrial. As cidades que protagonizaron o crecemento da etapa anterior aumentaron moito a súa poboación; a elas sumáronse as do litoral atlántico galego, Valladolid, as do litoral asturiano e cántabro, Pamplona, as localidades do val do Ebro entre Logroño e Zaragoza, as que se situaban na estrada que unía as cidades de Valencia e Alacant, e algunhas localidades do triángulo Sevilla-Cádiz-Huelva. Produciuse tamén un gran desenvolvemento turístico, que levou poboación a Málaga, aos arquipélagos balear e canario, e ao litoral mediterráneo entre Xirona e Alacant, onde ademais se ofrecían empregos industriais.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

45

– De 1980 ata os nosos días. Nesta última etapa os movementos migratorios do campo á cidade continuaron, pero o seu volume e intensidade son moito menores. Empresas situadas nas grandes cidades trasladaron parte das súas actividades produtivas a zonas próximas e ben comunicadas da periferia urbana ou máis lonxe. Isto impulsou o desenvolvemento das áreas metropolitanas e o modelo de cidade difusa.

Páx. 188

Competencia social. Resolve un caso práctico. O crecemento dunha megacidade: Lagos (Nixeria) Traballo cooperativo 24

• Porque supera os 10 millóns de habitantes. • A partir de finais da década de 1970 e principios da de 1980.

Mapas e gráficos

• Non. Porque cada día chegan a Lagos unhas 2.000 persoas procedentes das zonas rurais do interior de Nixeria.

18

• Uns 19 millóns de persoas.

 centro antigo presenta un plano irregular, mentres O que os ensanches presentan un plano regular con rúas amplas e un trazado ortogonal ou en cuadrícula; isto débese a que o primeiro non respondeu a un crecemento urbano planificado, senón que foi espontáneo, a diferenza do que ocorreu cos ensanches, que obedeceron a un plan urbanístico previo.

25

No centro antigo dominan probablemente os usos de servizos: administrativos (Concello), culturais (monumentos…), etc. Nos ensanches domina a función residencial, igual ca na periferia, aínda que tamén haxa comercios, colexios, centros de saúde… Na periferia hai unha mestura de usos: áreas de vivendas, zonas de uso industrial, zonas verdes, etc.

• Non. Sobresae o contraste entre o distrito de negocios, onde dominan os rañaceos e as grandes avenidas, e o resto da cidade, onde os edificios son baixos  e de menor calidade e as rúas son estreitas e irregulares porque as casas se foron construíndo espontaneamente, sen planificación previa. Un 70 % da poboación de Lagos habita en barrios irregulares ou slum, moitos deles construídos sobre barcazas ou en «casas flotantes». Reflicte as grandes diferenzas sociais existentes nesta cidade, en que existe unha minoría de persoas moi ricas, millonarias, e unha gran maioría de persoas pobres.

Páx. 187 19

• Moi rápida e intensa. A comezos do século XX, só un 13 % da poboación mundial vivía en cidades. Hoxe, acollen máis do 53 % da poboación e estímase que en 2050 esta porcentaxe rolde o 70 %. • Nas últimas décadas, como reflicte o gráfico, nos países emerxentes e en desenvolvemento. Porque o proceso de urbanización comezou máis tarde nestes países que, ademais, presentan actualmente un forte crecemento demográfico.

Páx. 189

Traballo cooperativo. A interpretación de imaxes de satélite 26

• África e América do Sur. Na costa.

Traballo co atlas

• Si, unha relación directa. (Segundo a NASA: «Nada mostra máis clara a situación da poboación humana que as luces que iluminan as cidades pola noite»).

R. L.

Comprometidos. A marxinalidade urbana 21

 s barrios deprimidos da cidade. Ten a súa orixe O nos barrios xurdidos na década de 1970, na zona periurbana, para acoller os inmigrantes que chegaban a Francia para traballar. Pola elevada densidade de poboación, o seu empobrecemento, a escaseza de servizos, o paro, etc.

22

Usa as TIC. R. L.

23

Toma a iniciativa. R. L.

46

Usa as TIC •  A costa leste de América do Norte, Europa, sur de Asia… Son as luces das principais cidades de noite; indican, pois, a concentración de poboación.

• Non. Aínda seguen sendo os países desenvolvidos os máis urbanizados.

20

• Como unha «megaurbe» propia dun país en desenvolvemento, é dicir, superpoboada e con fortes contrastes entre o distrito de negocios, moderno e luxoso, en que se elevan os rañaceos onde se aloxan bancos, oficinas, hoteis…, e o resto da cidade, que medra en horizontal e presenta carencias máis ou menos graves.

• Na proxección ártica, o mapa está centrado no polo norte, arredor do cal se dispoñen os continentes, sendo visible a parte setentrional de América e de Europa e Asia. 27

R. L.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

7

O RETO Do Desenvolvemento • Os da antiga URSS e algúns do sur de África.

Páx. 191

Interpreta a imaxe

• Guerras, políticas inadecuadas, escasa distribución da riqueza.

• Porque se investiu máis e durante máis tempo na educación da poboación.

• R. L.

• A educación incrementa as posibilidades do individuo de obter un traballo ou realizar unha actividade económica que lle permita vivir dignamente; ademais, a educación desterra prexuízos sobre a desigualdade das persoas ou os sexos. • R. M. É un reto aínda afastado, pois as taxas de analfabetismo son moi elevadas en amplas zonas do mundo.

Páx. 195 2



• Canadá, Francia, Alemaña, Reino Unido, Sudán, Sudán do Sur, Xapón. Alto en todos os casos, salvo Sudán e Sudán do Sur. • F. de Rusia, India, Suráfrica, Tunisia, etc. Debido ao escaso crecemento económico.

Como o sabemos? • Asegúrase que a pesar dos progresos realizados no último decenio non se alcanzará nin un só dos obxectivos a escala mundial antes de que conclúa 2015. Insístese en que é necesario establecer metas claras e mensurables, con indicadores que permitan comprobar que ninguén quede atrás. Páx. 192

Claves para estudar • A riqueza e a repercusión desta sobre a poboación, como o acceso á sanidade, o grao de alfabetización, a esperanza de vida ao nacer, etc. • Hai diversas formas e indicadores, como o Índice de Desenvolvemento Humano (IDH), que avalía diferentes aspectos económicos e sociais, ou o Índice de Pobreza Humana (IPH), que mide as carencias dunha sociedade respecto de tres aspectos: a esperanza de vida, a porcentaxe de adultos analfabetos e o nivel de vida da poboación. • Desenvolvidos (renda per cápita alta, industria potente e avanzada, modernas infraestruturas e numerosos servizos de calidade), en desenvolvemento (as infraestruturas e os servizos son aínda deficientes, o nivel de instrución da súa poboación é baixo e dependen moito dos países máis desenvolvidos) e menos desenvolvidos (renda per cápita e nivel de consumo baixos, infraestruturas e servizos escasos, deficientes e inaccesibles para a maior parte da poboación, esperanza de vida e nivel de instrución reducidos). Pensa. Non necesariamente. É fundamental que, ademais de ser rico, un país sexa equitativo, isto é, que reparta de forma adecuada a riqueza.

Claves para estudar • Negativamente. As potencias europeas só buscaban nas colonias materias primas e man de obra barata, polo que non modernizaron as súas economías. Tras a independencia xurdiron problemas de corrupción, gobernos autoritarios e inestabilidade política. • Un importante obstáculo, porque solicitan novos créditos para pagar o que deben, reducen o investimento na modernización económica do país, sobreexplotan os seus recursos naturais para aumentar as exportacións e obter diñeiro e diminúen o gasto público en servizos básicos (sanidade, educación e infraestruturas). Pensa. R. M. Liberalos do pagamento da débeda permitiríalles investir todos os seus ingresos no desenvolvemento interno do país. Páx. 196 3





• Asia suroriental. • Debido ao desenvolvemento económico da rexión nos últimos anos. Páx. 197 4



• En Asia meridional e suroriental, no Cáucaso e en Iberoamérica. Polo desenvolvemento económico destas zonas.

• Estados Unidos ten un IDH moi alto, China medio. • Ás diferenzas económicas e sociais entre a poboación.

• Si. O desenvolvemento económico favorece o desenvolvemento social.

48

Interpreta os mapas e o gráfico • En xeral si, aínda que non sempre. Así, hai países subsaharianos en que máis do 43 % da poboación subsiste con ingresos inferiores a 1,25 dólares ao día pero non están entre os países con taxas de fame máis altas; ao contrario, neles só entre o 5 e o 14 % da poboación está subnutrida, o que evidencia unha repartición máis homoxénea da riqueza.

Saber facer. Clasificar un país en función do seu desenvolvemento humano

• IDH alto: América (Canadá, Estados Unidos), Europa (Francia, Reino Unido), Oceanía (Australia), Asia (Xapón). IDH baixo: África (Nixeria, Chad), Asia (Paquistán, Bangladesh).

Interpreta o mapa e o gráfico • África, Asia e América (do Sur e Central).

Páx. 193 1

Interpreta os mapas

5



Usa as TIC R. M. Lanzado polo secretario xeral da ONU, Ban Ki-moon en 2012, o Reto Fame Cero pretende eliminar a fame do mundo e que o 100 % das persoas teñan acceso a unha alimentación adecuada, durante todo o ano. Segundo Ban Ki-moon, eliminar a fame implica investimentos

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

en agricultura, desenvolvemento rural, traballo decente, protección social e igualdade de oportunidades. Supoñerá unha contribución importantísima á paz e á estabilidade, así como á redución da pobreza. Contribuirá a unha mellor nutrición para todos, especialmente para as mulleres e para os nenos e nenas menores de dous anos.

para utilizalos en conflitos armados; a utilización, o recrutamento ou a oferta de nenos para a prostitución, a produción de pornografía ou actuacións pornográficas; a utilización, o recrutamento ou a oferta de nenos para a realización de actividades ilícitas, en particular a produción e o tráfico de estupefacientes; o traballo que, pola súa natureza ou polas condicións en que se leva a cabo, é probable que dane a saúde, a seguridade ou a moralidade dos nenos.

Claves para estudar •  É a que afecta ás persoas que non poden satisfacer as súas necesidades básicas, como o acceso á auga potable, a alimentación, o coidado da saúde, etc., porque os seus ingresos son inferiores a 1,25 dólares diarios.

Páx. 201

• África, sur de Asia, Centroamérica e Suramérica. Pensa. Impide o desenvolvemento, acrecenta as desigualdades, acurta a vida e dificulta o acceso a traballos produtivos.

9

Interpreta o gráfico



• Existe unha maior desigualdade de sexos na educación en Malí (África) e Paquistán (Asia). • 84.

Páx. 198 6



• Motivos sexistas e relixiosos. Agrava o subdesenvolvemento e dificulta o benestar social no país.

Usa as TIC

Claves para estudar

• R. L.

Claves para estudar • A SIDA e a malaria afectan millóns de persoas, moitas mulleres morren por complicacións durante o parto e preto de sete millóns de nenos menores de 5 anos morren anualmente por enfermidades previbles como pneumonía, diarrea, paludismo, etc. Pensa. A maior desenvolvemento, mellor saúde.

• R. L. Por exemplo, a imposibilidade de conducir en Arabia Saudita ou as dificultades para acceder á educación en moitos países musulmáns. • O traballo infantil, a imposibilidade de asistir á escola. • Saber ler e escribir. É menor nos países desenvolvidos, case o 100 %. Pensa. Si, porque o traballo infantil impide asistir á escola.

Páx. 199 7



Páx. 202

Interpreta o mapa • Canadá, Estados Unidos, Reino Unido, Francia, España, Australia… Son países desenvolvidos.

10

Interpreta o gráfico



• Estados Unidos, Alemaña (19,6 %), Reino Unido (19,2 %), Francia (18 %), Países Baixos (8,8 %) e Xapón (8,1 %).

• África e Asia.

• Non, só o achegan Dinamarca, Países Baixos, Luxemburgo, Noruega e Suecia.

Claves para estudar

• En décima posición, compartida con Italia.

•  O PIB per cápita. Enmascara as diferenzas entre os habitantes dun país. • Desigualdades de riqueza e de consumo (de alimentos, de enerxía, etc.). Pensa. Non, porque mide a riqueza xerada pola produción de bens e servizos dese país, e non reflicte o desenvolvemento social e político. Páx. 200 8



11

Comprensión lectora



• Dáse máis tempo aos países en desenvolvemento para o cumprimento dos seus compromisos, inclúense disposicións para aumentar as súas oportunidades comerciais e para axudar ao seu desenvolvemento. • R. L.

Usa as TIC

Claves para estudar

• Non. • Entende por traballo infantil todo traballo que priva os nenos da súa infancia, do seu potencial e da súa dignidade, e que é prexudicial para o seu desenvolvemento físico e psicolóxico. • Todas as formas de escravitude ou as prácticas análogas á escravitude, como a venda e a trata de nenos, a servidume por débedas e a condición de servo, e o traballo forzoso ou obrigatorio, incluído o recrutamento forzoso ou obrigatorio de nenos

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Páx. 203

• A través de organismos internacionais, de forma directa e a través das ONG. • Porque se existe corrupción e non se inviste no ben común, o país seguirá no subdesenvolvemento e os gobernos estranxeiros reducirán os seus investimentos. • É necesario eliminar as elevadas taxas aduaneiras que gravan a entrada de produtos procedentes dos países en desenvolvemento; reducir as subvencións ás súas producións agrícolas, e pagar un prezo xusto polos produtos

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

49

básicos de que viven moitos campesiños nos países en desenvolvemento, como o café, o algodón, o azucre…

Segundo o desenvolvemento, os países divídense en: desenvolvidos, en desenvolvemento, menos desenvolvidos.

Pensa. R. L.

As causas do atraso económico son: o peso do legado colonial, o desfasamento tecnolóxico, o peso da poboación, a carga da débeda externa, as guerras.

Páx. 204 12

Traballo cooperativo



• R. M. Os alumnos deberán indicar que o risco de pobreza se incrementou en España como consecuencia da crise económica que estalou en 2007 e que supuxo unha precarización do emprego e un incremento do paro. • O risco de pobreza é maior nas Comunidades do centro e sur do país, sobre todo en Andalucía, Estremadura, Castela-A Mancha e Canarias.

As medidas para avanzar no desenvolvemento son: a xestión dos propios gobernos; axuda exterior a través de organismos internacionais, axuda directa ou axuda a través de ONG; unha organización do comercio máis xusta. 16

Conceptos 17

Páx. 205 13

Usa as TIC



• En xaneiro de 2015 era do 18 %.

14

Expresión oral



• É a asignación que recibe periodicamente unha persoa por xubilación, é dicir, pola súa retirada do mundo laboral ao cumprir coa idade esixida por lei.

• Débeda exterior: é o diñeiro que os países deben a outros países ou a organismos internacionais, como o Banco Mundial ou o Fondo Monetario Internacional (FMI).

Claves para estudar

• Axuda exterior: son axudas de organismos internacionais, doutros países desenvolvidos e de Organizacións Non Gobernamentais (ONG) que teñen o obxectivo de avanzar no desenvolvemento dun país.

• Incrementou a pobreza porque creceu o desemprego e provocou un descenso dos salarios; ademais, o Estado reduciu as súas prestacións sociais. Pensa. Non. Porque cada Comunidade Autónoma ten uns ingresos medios que poden coincidir ou non co de España. Páx. 206 15



Resume o esencial (De esquerda a dereita, de arriba abaixo). Os índices para avaliar o desenvolvemento son: Índice de Desenvolvemento Humano (IDH), Índice de Pobreza Humana (IPH).

•  Desenvolvemento: mídese tendo en conta a riqueza dun país e a repercusión desta riqueza sobre a poboación, como o acceso á sanidade, o grao de alfabetización, a esperanza de vida ao nacer, etc. •  Pobreza extrema: é a que afecta ás persoas que non poden satisfacer as súas necesidades básicas, como o acceso á auga potable, a alimentación, o coidado da saúde, etc., porque os seus ingresos son inferiores a 1,25 dólares diarios.

• Si, porque proporcionan ingresos aos que xa non están en condicións de traballar.

• Os parados e os inmigrantes non comunitarios.

Ver a táboa da parte inferior.

Causa-efecto 18

• Prexudica os países en desenvolvemento porque exportan menos, debido a que os seus sistemas produtivos son menos eficientes e non adoitan estar subvencionados. • A desnutrición é consecuencia da pobreza extrema; nestas condicións, os nenos necesitan traballar para poder alimentarse e, por tanto, non poden asistir á escola, non son alfabetizados. • Porque moitas das empresas que operan nestes países teñen as súas sedes nas metrópoles.

Os PAÍSES Segundo o SEU ÍNDICE DE Desenvolvemento Países desenvolvidos Teñen unha renda per cápita alta que favorece o consumo e o crecemento económico. Características

Exemplos

50

Contan cunha industria potente e avanzada, modernas infraestruturas e numerosos servizos de calidade aos que ten acceso a poboación. Reino Unido, Estados Unidos, Canadá, Xapón, Australia…

Países en desenvolvemento

Países menos desenvolvidos

As infraestruturas e os servizos son aínda deficientes, o nivel de instrución da súa poboación é baixo e dependen moito dos países máis desenvolvidos, dos que obteñen, por exemplo, tecnoloxía e bens de consumo.

As infraestruturas e os servizos son escasos, deficientes e inaccesibles para a maior parte dos seus habitantes; e a esperanza de vida e o nivel de instrución son reducidos.

China, India, Brasil, Exipto…

Camerún, Malí, Sudán do Sur…

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Mapas e gráficos 19

de Internet e o volume de poboación que vive con menos de 2 dólares ao día.

• EUA, Reino Unido, Alemaña, Francia, Xapón. • Aqueles en que o PIB é menor ca a débeda, como Reino Unido, Alemaña ou Irlanda. Mellores condicións: aqueles en que o PIB é superior á débeda, como China ou Xapón.

• R. L. Páx. 209

• Dificulta o investimento en economía produtiva. Resolve un caso práctico. África arrinca? Páx. 207

28

• O crecemento da poboación, o aumento da demanda interior, a diminución dos conflitos violentos, o incremento da demanda de materias primas e dos seus prezos.

Traballo co atlas 20

R. L.

21

• Porque esta poboación ten que buscar comida, que é a súa prioridade e non pode procurar un traballo produtivo, o que supón unha carga para o país.

• Non. Frea o desenvolvemento económico da maior parte da poboación. 29

• Non, porque non se inviste na estrutura das economías. • A reasignación dos recursos económicos das actividades menos produtivas (como a agricultura familiar ou o pequeno comercio familiar) ás máis produtivas (como a industria manufactureira). R. L.

• Si, impide o desenvolvemento económico. •  R. L. • Alta. R. L. • Nova. R. L.

• Porque o crecemento económico se mantivo durante os últimos anos. R. L.

• Baixo. R. L. • A tecnoloxía favorece o desenvolvemento. Permite acceder á información e á formación. Comprometidos. Os obxectivos de Desenvolvemento do Milenio 22

• Medrou a un ritmo dun 1,5 % anual. Progresiva.

Erradicar a pobreza extrema e a fame, lograr a ensinanza primaria universal, promover a igualdade entre os sexos e a autonomía da muller, reducir a mortalidade dos nenos menores de 5 anos, mellorar a saúde materna, combater a SIDA, a malaria e outras enfermidades, garantir a sustentabilidade do medio, fomentar a alianza mundial para o desenvolvemento.

Páx. 210

Formas de pensar. Análise ética e moral. Que mide o índice Gini? 30

• É un índice que se emprega para medir as desigualdades de ingresos e riqueza entre os individuos dunha sociedade. 0 representa a distribución máis equitativa, 100 a menos.

31

• O índice de Gini no mundo. • De máis escura a máis clara, dos países máis desiguais aos menos.

23

Traballo cooperativo. R. L.

• Marrón claro: Noruega, Eslovenia, Hungría, Suecia…

24

Expresión oral. R. L.

• Europa. • Namibia, Colombia, Brasil… marrón escuro. • África e Suramérica.

Páx. 208

Competencia social. Aplica unha técnica. Comparar o desenvolvemento de dous países 25

26

32

• Incrementouse entre 2000 e 2001, descendeu desde 2001 ata 2004, incrementouse nese ano, descendeu en 2005 e desde 2006 incrementouse moi considerablemente.

R. M.

• España ten maior poboación urbana e menor mortalidade infantil; ademais, o gasto per cápita en saúde é maior e obsérvase un maior desenvolvemento social, apreciable no maior gasto en saúde, a menor mortalidade infantil e a maior porcentaxe de usuarios de Internet. • O PIB bruto e o PIB per cápita, a taxa de mortalidade infantil, o gasto en saúde, o número de usuarios

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

• Un índice 34. • Que a distribución da riqueza estaba nunha situación intermedia.

Poboación, PIB, poboación urbana, gasto en saúde, débeda externa, mortalidade infantil, usuarios de Internet e poboacion que vive con menos de 2 euros ao día. • España xera máis riqueza e ten a renda per cápita máis alta. O IPE é máis alto en Camerún e a débeda externa é maior en España. En España está máis estendido o uso de Internet.

27

• A que non achegan datos sobre o seu desenvolvemento por falta de transparencia ou de medios.

33

• Non, tamén nos países desenvolvidos. • Ofrece unha idea axustada do nivel medio dos habitantes do país.

Páx. 211

Traballo cooperativo. Estación central de Brasil, análise da pobreza 34 , 35

e 36 R. L.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

51

8

A Sustentabilidade MEDIOAMBIENTAL • Consideran que prexudicaría as súas economías ao incrementar os prezos da enerxía e que a aplicación do protocolo é ineficiente e inxusta ao involucrar só os países industrializados e excluír das restricións algúns dos maiores emisores de gases en vías de desenvolvemento, como China e India.

Páx. 212

Interpreta o mapa e o gráfico • Ten follas longas, delgadas e verdes, polo que as súas agrupacións parecen unha pradaría no mar. • Porque as súas longas follas protexen o litoral da erosión das ondas, as súas raíces estabilizan o fondo mariño e nela viven máis de 400 especies de plantas e 1.000 especies animais. • A pesca ilegal de arrastre, a contaminación das augas mariñas e a construción de infraestruturas na costa. Ademais, ameázaa a caulerpa, unha alga invasora, procedente de mares tropicais. • R. L. Páx. 213

Claves para estudar • Pola emisión á atmosfera dunha cantidade importante de gases e outras substancias nocivas como resultado da actividade humana. • É daniña para a saúde dos seres vivos e causa tamén graves problemas ambientais, como a bruma fotoquímica, a chuvia ácida, o burato da capa de ozono, o quecemento global e o cambio climático. Pensa. Son fundamentais para evitar a contaminación no mundo, pero perden efectividade se algúns países non os asinan.

Como o sabemos? • R. L.

Páx. 218

Páx. 214 1



5

Saber facer. Comparar a pegada ecolóxica



• Estados Unidos. É un país desenvolvido.

• A escaseza física é a que se dá cando a auga existente é insuficiente para cubrir as necesidades da poboación. A escaseza económica é a que se da cando os custos de tratamento da auga son moi elevados para a poboación.

• As de África central e o sur de Asia. Si, a maior desenvolvemento económico, maior pegada ecolóxica. • Esgotaríanse os recursos e a contaminación multiplicaríase.

• Centroamérica, Oriente Próximo, países limítrofes ao deserto do Sáhara, países de Asia central: son zonas desérticas ou áridas con escasas precipitacións.

Páx. 215 2



Interpreta o mapa e o gráfico

• R. L. Si. Os países desenvolvidos dispoñen de auga suficiente e consomen máis auga por persoa e día.

Interpreta o mapa • R. L.

• Mellorou.

• Protexer espazos naturais que teñan un valor especial. Páx. 219

Claves para estudar • Medio natural: é o conxunto dos elementos naturais que nos rodean. Conciencia ecolóxica: é a esixencia da adopción de medidas para conservar e protexer o medio ambiente. Desenvolvemento sustentable: é aquel que logra un equilibrio entre o crecemento económico e a conservación dos recursos naturais. • A contaminación atmosférica, a contaminación e o uso excesivo de auga, a deforestación, a perda de biodiversidade e o avance da erosión e a desertificación. Pensa. R. L. Páx. 216 3



Interpreta o debuxo Ataca as follas das plantas e destrúeas, incrementa a acidez das augas dos ríos e lagos, o que repercute negativamente sobre a vexetación e a fauna.

Páx. 217 4



52

Claves para estudar • A contaminación e o uso excesivo nalgúns lugares. • Para aumentar a auga dispoñible: construír obras hidráulicas que permitan almacenar auga en épocas de abundancia, crear plantas desalgadoras para converter a auga do mar en auga potable, depurar as augas residuais para empregar a auga depurada nas fontes públicas, a rega de parques e xardíns ou a agricultura, reducir a contaminación das augas evitando as verteduras contaminantes, explotar os acuíferos. Para reducir o consumo: utilizar sistemas de rega de baixo consumo e máis eficientes, reciclar a auga, manter en bo estado as canalizacións, utilizar electrodomésticos de baixo consumo. Pensa. Porque non está igualmente distribuída polo planeta e porque en moitos lugares hai un uso excesivo da auga. Páx. 221

Descubre. Os incendios forestais en España 6

Usa as TIC • Estados Unidos, F. de Rusia e Canadá non respectaron a súa prórroga en 2013.



Interpreta o mapa e o gráficos • Galicia e Asturias. • A de Galicia.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Claves para estudar

Páx. 226

• É a perda de superficie forestal pola acción da actividade humana. Afecta máis as selvas chuviosas da zona intertropical.

13

• Medio natural: é o conxunto dos elementos naturais que nos rodean.

• Perda da biodiversidade, degradación do terreo, incremento do CO2 na atmosfera.

• Conciencia medioambiental: a que esixe a adopción de medidas para conservar e protexer o medio.

Pensa. R. L.

• Biodiversidade: variedade de especies e ecosistemas que hai na Terra.

Páx. 222 7

Interpreta os mapas



• Desenvolvemento sustentable: é o que permite un equilibrio entre o crecemento económico e a conservación dos recursos naturais.

• Centro e Suramérica, África central, sur e leste de Asia. • Cálidas.

• Desertificación: é a perda da cuberta vexetal do solo, o seu empobrecemento e a súa conversión en desertos.

• Centro e Suramérica, zonas próximas ao mar Mediterráneo, sueste de Asia, Oceanía.

• Bruma fotoquímica ou smog: prodúcese cando a luz do Sol incide sobre o ozono e os óxidos de nitróxeno, formando unha pesada e escura néboa que irrita os ollos e os pulmóns.

• Coinciden en gran medida. Páx. 223

• Efecto invernadoiro: é o efecto que permite que a calor do Sol pase desde o espazo á Terra e sexa retida na atmosfera por algúns gases.

Descubre. A biodiversidade na UE e en España 8

Resume o esencial. Ver táboa na páxina seguinte

LIC: Lugar de Importancia Comunitaria.

• Chuvia ácida: xérase cando os óxidos de nitróxeno e o dióxido de carbono se mesturan coa auga de chuvia e producen ácido sulfúrico e ácido nítrico disoltos.

ZEPA: Zona de Especial Protección para as Aves. Claves para estudar • É a variedade de especies e ecosistemas que hai na Terra. • Os cambios nos usos do terreo, a sobreexplotación de especies animais, a introdución de especies foráneas, a contaminación da atmosfera, as augas e os solos e o cambio climático.

Causa-efecto 12

• R. L. • A: contaminación atmosférica; B: contaminación das augas; C: desertificación; D: deforestación.

Pensa. Si, porque a caza masiva desas especies pode supoñer un perigo para a súa supervivencia.

• R. L. • R. L. • Non, son maiores nos países en desenvolvemento porque a lexislación ambiental é máis laxa.

Páx. 224 9

Interpreta o mapa



• Os desenvolvidos.

Páx. 227

• A que o seu consumo é maior. Mapas e gráficos Páx. 225

13

Descubre. A ameaza da desertificación 10

• Os humanos.

Comprensión lectora. Sen dúbida, contribuirá a palialo.

• Desxeo dos casquetes polares, inundación de terras costeiras, cambio climático, destrución de ecosistemas, perda de biodiversidade.

Claves para estudar • Solo: é a parte superficial da codia terrestre, entre a rocha nai e a atmosfera. Erosión: é a perda das capas superficiais do solo. Desertificación: é a perda da cuberta vexetal do solo, o seu empobrecemento e a súa conversión en desertos.

14

• As que reciben escasas precipitacións, as que están expostas a fortes precipitacións ou ventos, as situadas en pendentes pronunciadas, as que soportan grandes concentracións de poboación, prácticas agrarias intensivas ou un forte desenvolvemento urbano. Pensa. Porque nelas as precipitacións son escasas e a cuberta vexetal fráxil.

• Diminuíu a superficie ocupada polo mar de Aral, polo avance da desertificación. • Polo uso excesivo dos recursos hídricos e os cambios climáticos.

• A vexetación, a auga, o vento e a rocha nai.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

• Incrementouse algo máis de medio grao. Foi un incremento considerable.

• A conversión en desertos dificulta a vida humana e o desenvolvemento económico. Comprometidos. Un consumo sustentable 15

A destrución da biodiversidade mariña.

16

R. L.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

53

19

Páx. 228

Competencia social. Aplica unha técnica. A deterioración medioambiental: Brasil 17

Páx. 229

• As zonas deforestadas foron avanzando cara ao oeste. • Produciuse un retroceso progresivo e acelerado dos bosques. • Apréciase mellor na primeira imaxe.

18

R. L. A conversión en desertos dificulta a vida humana e o desenvolvemento económico.

Expresión oral. R. L. Deberán incidir na perda da biodiversidade, a degradación do solo e o incremento do CO2 na atmosfera.

Traballo cooperativo. Análise da contaminación natural: o volcán Sakurajima 20

Usa as TIC. R. L.

21

Expresión oral. R. L.

O RETO MEDIOAMBIENTAL Principais problemas medioambientais

Contaminación atmosférica.

Causas

Consecuencias

Debido á emisión á atmosfera dunha cantidade importante de gases e outras substancias nocivas como resultado da actividade humana.

Accións para frear o problema

Smog, chuvia ácida, burato da capa de ozono, efecto invernadoiro, cambio climático.

Acordos internacionais como o protocolo de Kyoto.

Contaminación e uso excesivo da auga.

Escaseza, repartición desigual, exceso de consumo.

A escaseza de auga en moitas zonas do planeta dificulta o desenvolvemento.

Construír obras hidráulicas que permitan almacenar auga en épocas de abundancia, crear plantas desalgadoras para converter a auga do mar en auga potable, depurar as augas residuais para empregar a auga depurada nas fontes públicas, a rega de parques e xardíns ou a agricultura, reducir a contaminación das augas evitando as verteduras contaminantes, explotar os acuíferos, reducir o consumo.

Deforestación.

Para obter madeira, gañar terras cultivables, crear pastos para o gando, explotar os minerais do subsolo ou construír vías de comunicación e vivendas.

Perda da biodiversidade, degradación do terreo, incremento do CO2 na atmosfera.

Reducir a corta, replantar.

Ameaza para a supervivencia de moitas especies animais e vexetais.

Os cambios nos usos do solo, a sobreexplotación de especies animais, a introdución de especies foráneas, a contaminación da atmosfera, as augas e os solos e o cambio climático.

A perda dunha especie implica profundos efectos no resto de seres vivos, especialmente se se trata de «especies clave».

Realizar inventarios de especies ameazadas ou en risco de extinción, desenvolver áreas protexidas para preservar hábitats e ecosistemas que estean en perigo ou que sexan fundamentais para a supervivencia de especies ameazadas, restaurar hábitats deteriorados, crear leis que limiten os impactos negativos das actividades económicas no medio natural.

Avance da erosión e da desertificación.

As grandes concentracións de poboación, as prácticas agrarias intensivas, un forte desenvolvemento urbano…

Cando os solos perden a cuberta vexetal e se empobrecen de tal modo que se converten en desertos.

Reducir as grandes concentracións de poboación, as prácticas agrarias intensivas e o excesivo desenvolvemento urbano.

54

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

INTRODUCIÓN Á HISTORIA Páx. 236 1



Páx. 237

Interpreta

2

• Hai aproximadamente 5 millóns de anos. Hai uns 5.000 anos.



• Prehistoria, Idade Antiga, Idade Media, Idade Moderna e Idade Contemporánea.



• A aparición do ser humano (Prehistoria), a invención da escritura (Idade Antiga), a fin do Imperio romano (Idade Media), o descubrimento de América (Idade Moderna) e a Revolución Francesa (Idade Contemporánea).



• Durou 297 anos.



• Na Idade Contemporánea.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Saber facer. Interpretar o mapa do mundo a comezos da Idade Media



• Un mapa político.



• O mundo. Ao comezo da Idade Moderna.



• Os principais Estados, imperios e reinos coñecidos nesa época.



• En Asia: o Imperio otomán, o mundo islámico, China, Xapón, o sultanato de Delhi e outros Estados no sueste asiático. En África: o Imperio otomán, o mundo islámico, o Imperio songhai e o reino de Abisinia.



• R.L.



• En América Central e a parte máis occidental de América do Sur.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

55

9

A Idade MODERNA, Unha Nova ERA 20 e 30 metros de eslora (lonxitude). Combinaba as velas cadradas coas velas triangulares e dispoñía de gran capacidade de carga nas bodegas, o que lle permitía realizar viaxes longas. Ía equipada con armas.

Páx. 238

Interpreta a imaxe • Nunhas condicións moi duras e perigosas. Hoxe non se realizan expedicións semellantes, procúrase garantir a alimentación e a seguridade das persoas. • R. L. En xeral, tratábase de persoas con poucos recursos e escasa formación, presos aos que se indultaba a cambio de que se alistasen e aventureiros en busca de fortuna.

• Algúns mariñeiros están subindo polos cordeis transversais entre os obenques e outros que xa están nos paus, preparando as velas para levantar áncora. No alto do pau maior encóntrase o vixía. Capitán, cirurxián, carpinteiro, despenseiro, etc.

• Porque permitiu pasar do océano Atlántico ao Pacífico e dar a volta ao mundo. Actualmente non ten tanta importancia porque se abriu o canal de Panamá, que realiza a mesma función e está localizado en latitudes máis altas.

• R. L. Levaban alimentos que aguantaban ben o paso do tempo: salgaduras, conservas, biscoitos e galletas duras, aceite, viño e animais vivos (porcos, galiñas) que ían sacrificando a medida que os necesitaban. 3

Expresión escrita. R. L.

Páx. 239

Como o sabemos?

Páx. 244

• R. M. Entre os máis coñecidos están o Libro das marabillas   do mundo, de Marco Polo, ou o Diario de a bordo, de Cristovo Colón.

4



R. M. Vasco de Gama naceu en 1469 en Sines, Portugal. Navegante e explorador, abriu a ruta das especias, que rodeaba África ata alcanzar a India.

• Achegan información de primeira man pero non adoitan ser imparciais, posto que están escritos por persoas con intereses concretos nos feitos narrados.

Apaixonado polo mar, estudou matemáticas e cosmografía e participou en diferentes expedicións á costa africana. En 1493, os franceses apoderáronse dunha nave portuguesa ateigada de ouro que procedía de África. Como represalia, Vasco de Gama foi designado para apoderarse de barcos franceses en augas portuguesas. Pouco despois, encargóuselle organizar unha expedición que debía ir deica a India bordeando a costa africana.

Páx. 240 1



Usa as TIC

Interpreta o mapa • Atravesaba Europa e Asia, desde Italia ata China. • R. M. Non se pode falar dunha única ruta da seda, pois ao longo do tempo o percorrido foi variando. Non obstante, algúns dos países actuais polos que  pasa, de oeste a leste, son: Italia, Grecia, Turquía, Siria, Iraq, Irán, Turkmenistán, Uzbequistán, Taxiquistán, China.

En 1497 partiu de Lisboa ao mando dunha frota de catro navíos. En 1498, a expedición chegou á India e abría a ruta marítima que comunica Europa con Asia. De Gama realizou a mesma travesía dúas veces máis, en 1502 e 1524.

Páx. 241

Este último ano foi designado vicerrei da India; desempeñou o cargo pouco tempo, pois faleceu meses despois.

Claves para estudar • Coñecían ben Europa e as terras que bordean o mar Mediterráneo e o mar Negro. Sabían tamén da existencia da India, China e Xapón. Practicamente non sabían nada da África subsahariana e tamén descoñecían a existencia de América, Oceanía e a Antártida. • Foi fundamental, pois impulsou a busca de rutas alternativas tras o bloqueo da ruta da seda pola conquista de Constantinopla polos turcos. • Instrumentos como o compás, o astrolabio, o cuadrante, a corredeira e a ampoleta; avances na cartografía, coa elaboración dos portolanos; e novos modelos de barcos, como a carabela. Pensa. R. L.

Páx. 245 5



Interpreta o mapa • Os portugueses exploraron Madeira, Azores, a costa de África, os territorios que bordean o océano Índico deica a India e as costas do océano Pacífico ata China e Xapón. • A expedición de Vasco de Gama partiu de Lisboa, rodeou a costa africana ata o cabo de Boa Esperanza, ascendeu pola costa oriental de África tocando terra varias veces e atravesou o océano Índico ata Calcuta. • Pedro Álvares Cabral.

Páx. 242

Claves para estudar

Descubre. A vida a bordo dunha carabela 2



56

Interpreta a imaxe • A carabela era unha embarcación robusta, capaz de resistir as ondas e as tormentas. Medía entre

• Portugal quería chegar á India bordeando África porque querían encontrar unha ruta cara á India distinta da que utilizaban os comerciantes italianos e musulmáns polo Mediterráneo para facerse co comercio das especias e da seda de Extremo Oriente.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

• Descubriron Madeira en 1419, os Azores en 1431, en 1434 dobraron o cabo Bojador, en 1466 chegaron ás illas de Cabo Verde e en 1460 internáronse no golfo de Guinea. En 1482 descubriron o río Congo e en 1487 alcanzaron o cabo de Boa Esperanza.

Páx. 248 8

Interpreta o mapa



Os incas crearon un vasto imperio que abrangueu parte do territorio dos actuais Perú, Bolivia, Ecuador, Arxentina e Chile. Os aztecas poboaban o actual México. Os maias poboaban a península do Iucatán e outros territorios dos actuais México, Guatemala, Belice, O Salvador e Honduras.

En 1498 chegaron á India e en 1500 descubriron Brasil. • Para asegurar o abastecemento das naves e o control do comercio. Pensa. R. M. O descubrimento de Brasil permitiulles reclamar parte do continente suramericano para o seu imperio.



Expresión oral R. M. Os olmecas asentáronse no territorio actual de México entre 1200 e 400 a.C. . A maioría das súas poboacións situáronse en outeiros baixos ou en mesetas, preto dos ríos, o que lles permitía dispoñer de auga. Eran un pobo agrícola. Atribúeselles a invención do xogo de pelota e coñecían a escritura, o número cero e o calendario. Organizábanse en cidades independentes. Crese tamén que os seus deuses foron os precursores de moitas divindades doutros pobos.

Interpreta o mapa R. M. O Tratado de Tordesillas consagrou o monopolio de España sobre as ricas terras americanas. A súa explotación permitiu a España converterse no maior imperio da época.

Claves para estudar

Páx. 247 7



9



Páx. 246 6

Páx. 249

• Maias: un xefe supremo en cada cidade. Incas: o inca, fillo do Sol. Aztecas: o emperador.

Interpreta o mapa e a liña do tempo • Na primeira viaxe, Colón chegou a Guanahaní, Cuba e A Española. Na segundo explorou as Pequenas Antillas e viaxou por Porto Rico, A Española, Cuba e Xamaica. Na terceira, Colón explorou a costa de Venezuela, descubriu varias illas do Caribe e alcanzou de novo A Española. Na cuarta viaxe chegou á actual Honduras, percorreu a costa de Panamá e alcanzou Xamaica. • Magalláns e a súa tripulación saíron de Andalucía e bordearon o continente americano cara ao sur. Cruzaron o estreito de Magalláns e continuaron polo océano Pacífico ata as illas Filipinas. Despois, tras a morte de Magalláns, Elcano alcanzou as illas Molucas e regresou a España en 1522 atravesando o océano Índico e bordeando África. • R. M. Magalláns e Elcano regresaron ao mesmo lugar do que partiron navegando sempre no mesmo sentido, cara ao oeste, o que só é posible se a Terra é unha esfera.

• Maias: a economía baseábase no cultivo de millo, algodón, cacao, tomate e outros produtos, e o comercio entre cidades foi moi activo. A súa sociedade dividíase en distintos grupos: nobres, sacerdotes, artesáns, campesiños e escravos. Incas: cultivaban millo e patacas e eran ourives e oleiros. A súa sociedade estaba formada polos nobres, o pobo, os servos e os escravos. Aztecas: a principal actividade económica era a agricultura, pero os aztecas destacaron tamén na fabricación de cerámica e na ourivaría do ouro e a prata. A sociedade organizábase en tribos divididas en grupos: a nobreza, os comerciantes, os campesiños, os artesáns e os escravos. Pensa. Tiñan en común: unha sociedade xerarquizada, unha economía agrícola, o politeísmo. En que se diferenciaban: os maias non formaban un Estado unificado, senón que vivían en cidades independentes. Os aztecas e os incas si eran imperios. Ademais, cada pobo tiña os seus propios deuses. Páx. 250

Claves para estudar • Alcanzar as Indias, chegar a Asia navegando cara ao oeste. Non o conseguiu porque antes de chegar a Asia se encontrou cun continente ata entón descoñecido para os europeos, América.

10

Saber facer. Interpretar a recreación histórica de Tenochtitlán



• Nunha illa do lago de Texcoco, no val de México.

• Para repartir entre eles os dereitos sobre as terras que se ían descubrindo. No tratado decidiuse trazar un meridiano situado a 370 leguas (uns 2.000 km) ao oeste das illas dos Azores. As terras situadas ao oeste do meridiano serían para Castela, e as situadas ao leste, para Portugal.

• No centro da cidade había un gran recinto cerimonial, cunha praza e numerosos templos. O resto estruturábase en catro distritos, divididos en barrios ou calpulli. Cada barrio dispoñía do seu templo, a súa escola, o seu xefe de barrio e as súas festividades. As terras de labranza explotábanse de forma comunal e estaban constituídas por illas artificiais chamadas chinampas.

Pensa. As exploracións posibilitaron o coñecemento exacto das terras e océanos que forman o noso planeta e o achado de numerosas especies vexetais e animais.

• Os templos (Maior, de Quetzalcóatl, de Tezcatlipoca, do Sol, Altar de Cranios), que servían para o culto relixioso; o Calmécac, para a formación dos nobres; o espazo

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

57

para o xogo de pelota, para os encontros cerimoniais deste xogo; o palacio de Moctezuma, residencia do emperador. • En barcas, porque a cidade estaba sobre un lago, ou a través das calzadas. • R. L. A cidade era máis grande ca a maioría das cidades europeas da época. A que máis parecido podía gardar con ela era Venecia, que tamén ten canles. • Porque non esperaban encontrarse cunha cidade tan poboada, rica e avanzada. Páx. 252 11



Saber facer. Analizar un gráfico de poboación • Uns 50 millóns en 1400, 70 en 1500 e 100 en 1600. • Entre os anos 1000 e 1300 a poboación medrou. Entre o 1300 e o 1400 sufriu un brusco descenso. A partir de 1400 volveu medrar.

Páx. 253 12

Interpreta a imaxe



• Fugger pertencía á burguesía e Carlos V á nobreza. • Con roupas luxosas. • É unha estancia luxosa e moi decorada.

13

Usa as TIC



• R. M. Descendentes de campesiños de Suabia, os Fugger instaláronse no século xv en Augsburgo e dedicáronse á fabricación e o comercio de tecidos. A finais do século xv introducíronse na minaría da prata no Tirol e no século xvi convertéronse en prestamistas de Carlos V. • R. M. Outra familia de banqueiros de comezos da Idade Moderna eran os Welser. Orixinarios de Augsburgo, foron cos Fugger os principais prestamistas da Coroa española entre os séculos xvi e xvii. Unha Welser, Filipina Welser, casou cun sobriño do emperador Carlos V. Prestaron apoio económico á conquista de América e explotaron minas e terras no continente americano. En 1528, o emperador outorgoulles o territorio venezolano.

Claves para estudar • Debido á menor virulencia das epidemias e ás melloras na alimentación. • A sociedade da época seguiu dividida en tres estamentos. A nobreza e o clero continuaron sendo os estamentos privilexiados, os artesáns e os pequenos comerciantes seguiron vivindo modestamente e os campesiños continuaron soportando unhas duras condicións de vida, aínda que melloraron con respecto a épocas anteriores. O principal cambio deuse na burguesía, que alcanzou gran preeminencia. • As compañías mercantís, necesarias para compartir o risco, e os cheques e as letras de cambio, para realizar operacións comerciais sen necesidade de dispoñer de diñeiro en metálico. Pensa. Os cheques utilízanse para realizar pagamentos sen diñeiro en metálico. As letras de cambio serven para respaldar as operacións comerciais realizadas a prazos.

58

Páx. 254 14

Resume o esencial



(De arriba abaixo.) (Exploracións xeográficas). (Factores). A conquista de Constantinopla polos turcos en 1453 interrompeu a ruta da seda e os mercadores europeos tiveron que buscar rutas alternativas. Os avances na navegación favoreceron as exploracións: novos instrumentos como o compás, o astrolabio, o cuadrante, a corredeira ou a ampoleta; novos mapas, os portolanos; novos barcos, a carabela. (Exploracións portuguesas). Os portugueses avanzaron pola costa de África pouco e pouco, na súa busca dunha ruta cara á India. Descubriron Madeira en 1419, os Azores en 1431, en 1434 dobraron o cabo Bojador, en 1466 chegaron ás illas de Cabo Verde e en 1460 internáronse no golfo de Guinea. En 1482 descubriron o río Congo e en 1487 alcanzaron o cabo de Boa Esperanza. En 1498 chegaron á India e en 1500 descubriron Brasil. (Exploracións castelás). Cristovo Colón descubriu América o 12 de outubro de 1492. Morreu pensando que chegara a Asia, pero Américo Vespucio demostrou que se trataba dun novo continente. Portugal e Castela repartiron entre eles o dereito de explorar e colonizar o mundo mediante o Tratado de Tordesillas de 1494. Os descubrimentos supuxeron a creación de dous grandes imperios ultramarinos, o español e o portugués. Fernando de Magalláns e Xoán Sebastián Elcano deron a volta ao mundo entre 1519 e 1522 e demostraron que a Terra era redonda. (América precolombiana). (Maias. Localización). Península do Iucatán e outros territorios dos actuais México, Guatemala, Belice, O Salvador e Honduras. (Maias. Características). Alcanzaron grande esplendor entre os anos 300 e 900 da nosa era. Non formaron un Estado, senón que estaban organizados en cidades independentes, gobernadas por un xefe supremo. A sociedade dividíase en distintos grupos: nobres, sacerdotes, artesáns, campesiños e escravos. Hábiles artesáns. Cultivaban millo, algodón, cacao, tomate. Politeístas. Brillantes matemáticos, astrónomos, arquitectos e escultores. (Aztecas. Localización). Actual México. (Aztecas. Características). Pobo de guerreiros localizado en México desde o século xii. No século xiv fundaron Tenochtitlán. O emperador exercía o poder político e relixioso. A sociedade organizábase en tribos divididas en grupos: a nobreza, os comerciantes, os campesiños, os artesáns e os escravos. A principal actividade económica era a agricultura. Fabricaban cerámica e eran ourives do ouro e a prata. Politeístas. Grandes arquitectos. (Incas. Localización). Cordilleira dos Andes, parte do territorio dos actuais Perú, Bolivia, Ecuador, Arxentina e Chile.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

(Incas. Características). A autoridade máxima exercíaa o inca, fillo do Sol. A sociedade estaba formada polos nobres, o pobo, os servos e os escravos. Destacaron como ourives, oleiros e crearon socalcos para cultivar millo e pataca. Eran politeístas. Edificaron templos, palacios, fortalezas, como Machu Picchu, e unha rede de camiños de máis de 40.000 km.

descuberto uns anos despois da firma do tratado. Para Castela quedaron a maioría das terras de América. 20

(Transformacións sociais). A natalidade e a mortalidade continuaron sendo elevadas, pero a poboación creceu lentamente. A sociedade seguiu dividida en tres estamentos. Dentro do estamento non privilexiado, a burguesía alcanzou gran preeminencia. (Transformacións económicas). Aumentou a produción agrícola, que favoreceu a explotación de novas terras. Tamén se incrementou a demanda de produtos artesanais e, como consecuencia, desenvolvéronse as actividades manufactureiras e o comercio. Apareceron as compañías mercantís, os cheques e as letras de cambio. A actividade bancaria adquiriu grande importancia.

Páx. 255

A economía 21

O tempo 15

Causas e efectos 22

• Américo Vespucio: demostrou que América era un novo continente.

Non serían posibles ou veríanse considerablemente dificultados. O principal problema era localizar un barco nun punto concreto do globo, determinar a súa latitude e lonxitude, o que non sería posible sen o compás, o astrolabio, o cuadrante, a corredeira e a ampoleta.

23

Permitiu demostrar que a Terra é redonda.

• Bartolomé Díaz: alcanzou o punto meridional de África.

24

Facilitaron o crédito e a realización de operacións mercantís sen diñeiro en metálico, o que provocou un incremento da actividade mercantil.

25

• Incrementou a demanda de alimentos, o que ocasionou un aumento da produción agrícola. Incrementáronse ademais a demanda de produtos artesanais e o comercio.

Os protagonistas 16

• Henrique o Navegante: foi o impulsor das exploracións portuguesas.

• Fernando de Magalláns: iniciou a primeira volta ao mundo. • Xoán Sebastián Elcano: concluíu a primeira volta ao mundo e demostrou que a Terra é redonda. 17

• O seu obxectivo era chegar a Asia navegando cara ao oeste. Non o conseguiu, porque no medio atopou cun continente ata entón descoñecido para os europeos, América. • A súa viaxe foi financiada polos Reis Católicos.

O territorio 18

• Para ascender na escala social. • Os banqueiros facilitaron o crédito aos comerciantes e estenderon o uso dos cheques e das letras de cambio. Comprometidos. O legado da era dos descubrimentos 26

R. G.

Asinouse en 1494 para dirimir a rivalidade entre Castela e Portugal acerca dos dereitos sobre as terras que se ían descubrindo. Nel decidiuse trazar un meridiano situado a 370 leguas (uns 2.000 km) ao oeste das illas dos Azores. As terras situadas ao oeste do meridiano serían para Castela e as situadas ao leste, para Portugal. Deste xeito, a Portugal correspondíanlle África e Asia, e tamén Brasil, que foi

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

• América. • Non, o seu grao de detalle é moito menor e o seu perfil tamén é diferente debido a que cando foi realizado non se coñecían as terras americanas coma hoxe.

Conceptos 19

• Trátase dun grupo de personaxes burgueses que están facendo contas dalgunha actividade comercial, quizais prestamistas. • Foi adquirindo grande importancia e empezaron a destacar algunhas familias, como os Médici, os Spinola ou os Borromei en Italia e os Fugger e os Welser en Alemaña. A partir do século xv, xurdiron, xunto á banca privada, os bancos públicos. Ademais, apareceron as compañías comerciais e difundiuse o uso dos cheques e as letras de cambio.

R. G. Principais exploracións portuguesas: Madeira en 1419, os Azores en 1431, en 1434 dobraron o cabo Bojador, en 1466 chegaron ás illas de Cabo Verde e en 1460 internáronse no golfo de Guinea. En 1482 descubriron o río Congo e en 1487 alcanzaron o cabo de Boa Esperanza. En 1498 chegaron á India e en 1500 descubriron Brasil. Principais exploracións castelás: 1492, descubrimento de América, 1519-1522, primeira volta ao mundo.

Portolano: era unha carta náutica en que se representaban as costas, as rutas marítimas e os obstáculos que os mariños debían ter en conta ao navegar. Inca: era o emperador dos incas, considerado fillo do Sol. Burguesía: era unha clase social urbana que pertencía ao estamento non privilexiado e se dedicaba preferentemente ao comercio, o funcionariado ou a banca. Compañía mercantil: era unha asociación de empresarios formada para afrontar empresas que requirían grandes investimentos de capital, compartir os riscos e repartir beneficios e perdas.

27

• R. L. Entre eles están, por exemplo, os quechuas en Perú, os mapuches en Chile, os navajos en Estados Unidos ou os pijaos en Colombia. • R. L. Foi un dos centros culturais e relixiosos de maior influencia de Mesoamérica e tivo unha grande influencia cultural e artística sobre toda a área centroamericana.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

59

33

Páx. 256

Competencia social. Aplica unha técnica. Interpretar o diario de Colón 28

• Debido á erosión do outeiro sobre a que se asentaba o porto, e os materiais sedimentarios terminaron cubríndoo.

• O diario foi escrito a principios do século xvi. • O seu autor foi o freire dominicano Bartolomé de las Casas, aínda que se basea nos diarios de navegación de Colón, e inclúe no texto algún extractos deles. Colón é chamado «o Almirante». • Durante os séculos xv e xvi, españois e portugueses lanzáronse á exploración e conquista de novos territorios e formaron dous imperios ultramarinos que supuxeron un incremento do tráfico comercial e a ampliación dos coñecementos xeográficos sobre o mundo.

29

• Non tanto, debido á transcendencia deste. Páx. 258

Formas de pensar. Análise científica. Que narra o friso de Holmul? 34

• O fragmento narra a chegada de Colón a América. • Porque necesitaba abastacerse de alimentos e auga para a longa viaxe oceánica.

30

• Alcanzaron grande esplendor entre os anos 300 e 900 da nosa era. Si, coincide. 35

• Frei Bartolomé de las Casas non foi testemuña destes feitos, pero si Colón, e do diario deste reproduce textualmente algúns fragmentos.

• Con plumas de quetzal e colares.

• R. L. O autor reflicte os feitos desde o seu punto de vista, que non é necesariamente obxectivo.

36

• Permítenos coñecer de primeira man un momento clave da historia: o encontro entre dous mundos.

• Faino, pois mostra unha alianza guerreira. • R. M. Probablemente, debido a que ningunha das súas cidades conseguiu impoñerse sobre as outras. Igual que sucedía en Grecia, as diversas cidades estendíanse por un territorio difícil de atravesar pola selva que as rodeaba, o que tendía a illalas.

Resolve un caso práctico. Os restos da Santa María • Defende que encontrou a nao Santa María en augas de Haití. Chegou a esta conclusión tras analizar e comparar fotografías tomadas na mesma zona hai unha década con outras realizadas recentemente. • A Unesco nega que se trate dos restos da Santa María. Baséase para iso en que a técnica de ensamblaxe das madeiras da nao que aparece nos restos non se utilizaba a finais do século xv. • Cren que os restos da Santa María deberían estar enterrados no interior da illa, porque desde o século xv ata hoxe a liña de costa avanzou uns mil metros debido aos aluvións que arrastra o río Grande Rivière du Nord. • R. L. En principio, e a falta de máis datos, o razoamento dos científicos españois parece o máis acertado, pois a Santa María embarrancou moi preto da costa… tal e como esta era no século xv.

60

• Avala as hipóteses dos historiadores, porque confirma que Holmul se aliou con outros reinos maias para dominar Tikal. • Si, porque serve para esclarecer un período ata entón pouco coñecido.

Páx. 257

32

• R. M. A un personaxe principal, probablemente o xefe supremo dunha cidade, dada a súa monumentalidade e o carácter histórico dos seus frisos. • Informa sobre unha época de loitas internas pouco coñecida ata agora e fala de alianzas entre varios reinos maias.

• Que eran pobres, amigables e pacíficos.

31

• Os maias poboaban a península do Iucatán e outros territorios dos actuais México, Guatemala, Belice, O Salvador e Honduras. • Non formaron un Estado, senón que estaban organizados en cidades independentes, gobernadas por un xefe supremo.

• Desesperanzados, non paraban de queixarse porque non chegaban a terra e crían que era unha loucura continuar a viaxe. • Eran xentes pacíficas que vivían pobremente e non coñecían o ferro.

• A importancia do achado radica en que nese lugar se xestou a expedición que descubriu un novo continente, América.

• R. L. O alumno deberá reflexionar sobre o feito de que o barco, de encontrarse, estará en territorio da actual República de Haití, aínda que na súa orixe fose propiedade de España. O habitual nestes casos é aterse aos tratados internacionais.

Páx. 259

Traballo cooperativo. Valoración dun descubrimento arqueolóxico. Machu Picchu 37

Usa as TIC



• R. M. Machu Picchu significa «Montaña Vella». Está levantada a 2.490 metros de altitude. Foi construída a mediados do século xv como lugar de descanso do noveno inca, Pachacútec. • Hiram Bingham era profesor de Historia da Universidade de Yale. Agustín Lizárraga era un agricultor peruano que buscaba novas terras de cultivo. • En 2011, con motivo do centenario do descubrimento de Bingham, a Universidade de Yale ampliou a gran tamaño un centenar de fotos de arquivo realizadas polo explorador. Nunha das imaxes aparecía a parte final

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

dun texto pintado onde se podía ler unha data, 1902, baixo un nome borroso. Pero xa en 1989 Alfred Bingham, fillo do arqueólogo, publicou o libro Retrato   dun explorador, en que revelaba unha frase crucial que o seu pai anotara nos seus diarios de viaxe: «Agustín Lizárraga é o descubridor do Machu Picchu, e vive en Puente de San Miguel». • En realidade, Lizárraga fixo partícipe á súa familia do descubrimento, pero non conseguiu que se lle dera a importancia que tiña. R. L. 38

R. L.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

39

R. L. O verdadeiro descubridor foi Lizárraga, pero sen a participación de Bingham non alcanzaría a relevancia actual. Polo tanto, os dous deberían ser lembrados como descubridores de Machu Picchu.

40

• O obxectivo do programa da Unesco é catalogar, preservar e dar a coñecer sitios de importancia cultural ou natural excepcional para a herdanza común da humanidade. • R. M. Machu Picchu non só é unha obra arquitectónica excepcional, senón que son os restos mellor conservados dunha cidade do desaparecido Imperio inca.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

61

10

Novas FORMAS DE PensaR: Renacemento E REFORMA

Páx. 260

Páx. 263 3

Interpreta a imaxe

• Pintura, enxeñaría, anatomía e mecánica.

• Era un espazo en que se compoñían os textos e se imprimían, para o que se usaban caixas con tipografías e tornos de madeira.

• Era unha armazón que imitaba as ás dos paxaros. • R. L. Por exemplo, a bésta xigante (para a guerra), a ponte xiratoria (que permitía retirala en caso de ataque, ou para que pasasen barcos), o paracaídas, o carro de combate, un vehículo autopropulsado, o escafandro (para respirar debaixo da auga), un higrómetro (para medir a humidade ambiental). Tamén inventou un precedente do helicóptero actual, o seu «parafuso aéreo». • Porque os seus coñecementos abranguían facetas e campos moi diversos: está considerado pintor, escultor, arquitecto, enxeñeiro, mecánico, anatomista, óptico, etc. Páx. 261

Como o sabemos? • Os datos principais sobre a vida dunha persoa (nacemento, episodios vitais, defunción) e sobre os seus feitos e obras.

• Primeiro, o caixista escollía os moldes de cada letra para compoñer a páxina. Despois, o tipógrafo aplicaba tampóns de tinta sobre os moldes. O terceiro paso consistía en colocar sobre os moldes unha folla de papel e xirar o torno para que os caracteres quedasen impresos. Finalmente, as follas tiñan que revisarse e encadernarse. • Permitía publicar máis libros en menos tempo, polo que os libros abaratáronse e difundíronse. Claves para estudar • Fronte ao pensamento dominante na Idade Media (teocentrismo), defenderon a importancia do ser humano (antropocentrismo). Crían que a intelixencia humana era a ferramenta fundamental para coñecer e interpretar o universo. Ademais, interesáronse polo coñecemento e a busca da verdade a través da razón e a experiencia e sentaron as bases do método científico.

• R. L. • R. L.

Aspiraban a saber de todo; non querían ser especialistas nunha materia, senón que desexaban converterse en auténticos sabios, e promoveron a escritura das obras literarias nas linguas vernáculas.

Páx. 262 1



Usa as TIC • R. M. Antonio de Nebrija naceu en Lebrija (Sevilla) en 1441. Estudou na universidade de Salamanca e continuou os seus estudos en Italia. Foi profesor na universidade de Salamanca e escribiu obras como Gramática castelá e Regras de ortografía na lingua castelá. A súa Gramática é a primeira do castelán e tamén a primeira dunha lingua vulgar que se imprimiu en Europa. Con ela, Nebrija demostrou a importancia de establecer un sistema de regras que dese consistencia ao idioma e o convertese nun método eficaz de comunicación. • R. L. Os alumnos deberán reflexionar sobre a dificultade de entenderse derivada da inexistencia de regras gramaticais e ortográficas.

2



Traballo cooperativo R. M. Durante a Idade Media, todo o pensamento europeo está supeditado á idea de Deus, que se converteu no centro de todas as explicacións do mundo e na base da ciencia. A teoloxía era a principal disciplina, pois permitía explicar a intervención de Deus na historia e a súa relación co ser humano. Os filósofos medievais non se interesaban pola realidade física, senón que se esforzaban por comprender a Deus, que se converteu na medida de todas as cousas. O humanismo dálle unha volta a esta situación e coloca o ser humano no centro das preocupacións dos pensadores. Se na Idade Media todas as explicacións racionais estaban supeditadas á fe, co humanismo a razón independízase da idea de Deus.

62

Interpreta o debuxo

• A imprenta, as viaxes e as cartas dos humanistas, as academias e as universidades. Pensa. R. M. Na actualidade, os libros compóñense con sistemas informáticos. Algúns imprímense, pero outros, os libros electrónicos, xa non é necesario imprimilos, pois lense con tabletas ou lectores electrónicos. Páx. 264 4



Usa as TIC • R. M. Durante a Idade Media estaba prohibido abrir os cadáveres para estudar a anatomía humana, así que os estudantes diseccionaban porcos, que teñen unha estrutura interna parecida á humana. A medicina baseábase na devoción, os ritos máxicos e as crenzas sobrenaturais. Estaba estruturada nunha serie de principios establecidos polos grandes sabios da Antigüidade, autores de escritos considerados indiscutibles aínda que a experiencia ditase o contrario. O médico non se preocupaba por investigar as causas das enfermidades porque se aceptaba que estas eran vontade de Deus. R. L. • R. M. Miguel Servet naceu en Villanueva de Sijena, España, en 1511, e morreu en Champel, Suíza, en 1553. Foi un teólogo e médico español. Estudou en Barcelona, Dereito na universidade de Toulouse, Medicina nas universidades de París e Montpellier e Teoloxía en Lovaina. En 1531 rexeitou, no seu libro De Trinitatis Erroribus (Dos erros sobre a Trindade), a personalidade trina de Deus

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

e o ritual do bautismo. A partir de 1540 practicou medicina en Francia, e mantivo correspondencia con Calvino. Solicitou permiso para visitar a cidade de Xenebra, unha vez alí foi arrestado, acusado de herexía e blasfemia contra o cristianismo e queimado na fogueira o 27 de outubro de 1553. R. L. 5



Pensa. R. L. Os alumnos deberán mencionar, polo menos, a Miguel Anxo, Leonardo da Vinci e Rafael, e concluír que o Renacemento foi unha época clave da historia da arte en que coincidiron moitos grandes artistas. Páx. 266

Interpreta as imaxes

7

• A teoría heliocéntrica consideraba que o Sol era o centro do universo e que os planetas xiraban arredor del. A teoría xeocéntrica defendía que a Terra era o centro e os planetas e o mesmo Sol xiraban arredor dela.



• Rotación e translación. • Porque a teoría heliocéntrica parecía poñer en dúbida que a Terra fora creada por Deus, restaba importancia ao home e á Terra. Páx. 265 6



Saber facer. Realizar unha ficha biográfica • Naceu en 1449 en Florencia, fillo de Pedro de Médici. • Eran banqueiros florentinos. Lourenzo sucedeu o seu pai na dirección do banco familiar; non obstante, foi un mal xestor e o seu patrimonio sufriu os gastos do seu goberno. • Ocupouse do goberno da cidade. Lourenzo realizou unha política de amizade cos territorios veciños e asinou unha alianza co papado e Nápoles. • Patrocinou a escola do Xardín de San Marcos, unha academia das artes onde se formaban os artistas. Foi mecenas de Pico della Mirandola, Marsilio Ficino, Botticelli, Ghirlandaio, Verrocchio, Miguel Anxo e Leonardo da Vinci. • Porque era o máis destacado de todos os Médici e porque o seu labor como promotor artístico e o seu mecenado foi fundamental para o desenvolvemento do humanismo. • Lourenzo de Medici faleceu de gota en Careggi, Italia, o 9 de abril de 1492.

Claves para estudar • Porque a ciencia deixou de basearse nas teorías admitidas sen discusión só por ser formuladas polos grandes sabios da Antigüidade.

Interpreta as imaxes A utilización de arcos de medio punto, a cúpula, as bóvedas de canón interna e externa e un frontón triangular na fachada.

Páx. 267 8



Interpreta a imaxe • A escena desenvólvese nunha horta florida (o que indica que xa é primavera). Nela aparecen, de esquerda a dereita: o deus Mercurio, vestido cunha túnica que lle deixa o peito ao descuberto, estira a man para tocar as nubes e dispersar a néboa; tres danzantes femininas, as Tres Grazas, vestidas con gasas e roupas vaporosas que as deixan case espidas; unha figura central feminina, Venus, en lánguida postura e vestida de forma recatada; sobre ela sobrevoa Cupido, que dispara unha frecha a Mercurio para que se namore de Venus; á dereita Flora, que esparexe as súas flores e bótallas ao espectador, a ninfa Cloris, da boca da cal saen flores, e o deus Céfiro, que busca o amor da ninfa e sopra unha suave brisa que fai posible a primavera. • Mercurio era o deus romano do comercio, o mensaxeiro dos deuses e o patrón dos viaxeiros, dos pastores e dos oradores. As Tres Grazas eran, na mitoloxía grega, deusas da beleza, da alegría e do encanto, fillas do deus Zeus e da ninfa Eurínome. Venus era a deusa romana do amor, a beleza e a fertilidade. Flora era a deusa das flores, os xardíns e a primavera. A ninfa Cloris era para os gregos a esposa do deus Céfiro e gobernaba sobre as flores; en Roma chamárona Flora. Céfiro foi o deus do vento do oeste, o máis suave e benigno de todos. • R. L. Son rostros suaves, lánguidos, serenos e de gran fermosura.

• A arte do Renacemento: rompeu coa tradición artística da Idade Media e converteu o ser humano no principal centro de interese; os artistas aspiraban a alcanzar un ideal de beleza e inspiráronse na Antigüidade clásica; recuperaron as formas harmoniosas e trataron de que as súas obras fosen proporcionadas. O estilo renacentista desenvolveuse en dúas etapas: o Quattrocento, que abrangueu o século xv; e o Cinquecento, que correspondeu ao século xvi.

Claves para estudar

• Eran nobres e burgueses adiñeirados que apreciaban a educación e as artes e acollían baixo a súa protección os artistas e dedicaban grandes sumas de diñeiro a construír e decorar edificios (palacios, igrexas, etc.) para que estes mostrasen o seu propio poder e o das súas cidades. Os principais foron os Médici, os Sforza, os Gonzaga e os papas.

• A arquitectura centrouse en edificios relixiosos e civís adaptados á medida do ser humano e en que predominaban as liñas horizontais; buscábase a simetría e a proporción e utilizáronse elementos clásicos: arcos de medio punto, frontóns, bóvedas de canón, cúpulas e columnas. A escultura inspirouse tamén nos modelos clásicos e centrouse na representación do corpo humano; concedeu

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

• Cores intensas nos personaxes principais, Mercurio e Venus, para que destaquen sobre o resto. • O tema mitolóxico, o emprego de claroscuros, as gradacións tonais, a utilización da paisaxe como fondo, o movemento que provoca Céfiro, a busca da beleza formal nas figuras.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

63

unha especial importancia ás proporcións, á beleza e aos estudos anatómicos, polo que proliferaron os espidos; tamén se realizaron numerosos retratos e esculturas ecuestres, nos cales se trataba de plasmar a personalidade do personaxe, pero representando as figuras de maneira idealizada. Na pintura introduciuse a perspectiva lineal e logrouse dar sensación de volume usando claroscuros e gradacións dos tons das cores; tamén se empregou o escorzo e representáronse escenas relixiosas e temas mitolóxicos, retratos e paisaxes.

Páx. 270 10

Saber facer. Coñecer unha cidade do Renacemento: Florencia



• É un Estado formado por unha cidade e o territorio que a circunda. • Representouse a Piazza della Signoria de Florencia. Porque nela se levantan o Palazzo Vecchio e a Loggia della Signoria, onde se realizaban as asembleas e cerimonias públicas.

• Destacaron Brunelleschi e Alberti en arquitectura; Ghiberti e Donatello en escultura; Masaccio, Mantegna e Botticelli en pintura.

• O Palazzo Vecchio, residencia dos Médici. A Loggia della Signoria, onde se realizaban as asembleas e cerimonias públicas. O Tribunal de Mercadorías, onde se solucionaban os problemas dos artesáns. Fóra da praza, pero visible, a catedral, onde se oficiaban as cerimonias relixiosas máis importantes.

Páx. 268

Claves para estudar

• As vivendas tiñan entre tres e catro alturas, con ventás pequenas nas fachadas e obradoiros ou comercios no piso baixo, á altura da rúa.

• Bramante (San Pedro do Vaticano), Palladio (Villa Rotonda), Miguel Anxo (David), Leonardo da Vinci (Gioconda), Rafael Sanzio (A escola de Atenas), Tiziano (Venus de Urbino).

• Pertencentes ao xente do común (estamento non privilexiado): artesáns traballando, campesiños cargando cos seus produtos, criados transportando obxectos, burgueses: mercadores ricos a cabalo, banqueiros a cabalo, damas burguesas paseando.

Pensa. R. M. A estrutura, con cúpula e columnata, é clásica. Recorda o templo de Vesta no Foro romano e o Panteón de Agripa. Páx. 269

Pertencente ao estamento privilexiado: membros do clero falando.

Descubre. Miguel Anxo 9



Interpreta as imaxes • Represéntase o momento en que, tras a fin do mundo, Xesucristo xulga os homes e divide os bos dos malos, os salvados dos condenados. • É un Xesús dominante, imperioso, autoritario, o deus xuíz que se dispón a ditar sentenza. • R. M. Ao lado de Cristo está a Virxe. Os santos e os elixidos están arredor das dúas figuras de Xesús e a súa nai. Entre eles, san Pedro coas dúas chaves, san Lourenzo coa grella, san Bartolomé coa súa propia pel, santa Catarina de Alexandría coa roda dentada, san Sebastián de xeonllos coas frechas na man. Na parte de abaixo, no centro, os anxos da Apocalipse espertan os mortos ao son das longas trompetas; á esquerda, os resucitados que soben cara ao ceo recompoñen os seus corpos; á dereita, anxos e diaños compiten para precipitar os condenados no inferno. Por último, abaixo, Caronte, xunto cos diaños, fai baixar os condenados da súa barca para conducilos ante o xuíz infernal Minos, co corpo envolto polos aneis da serpe. • Foi un pastor xudeu que venceu o xigante Goliat e se converteu nun rei xusto, valente, guerreiro, músico e poeta.

64

Páx. 272 11

Saber facer. Analizar unha escultura de Berruguete



• En madeira policromada. • Representa unha escena bíblica: o momento en que Abraham, obedecendo a Deus, se dispón a sacrificar o seu fillo Isaac. É un tema relixioso. • Si, é un tratamento do corpo realista, no tratamento dos músculos, na tensión da anatomía, nos detalles da postura. • Os músculos están en tensión, a punto de realizar unha acción, como indica a posición dos brazos que suxeitan e reteñen o fillo. As caras transmiten unha intensa carga emocional, son detalladas e expresivas: a angustia e a desesperación do pai que vai matar o fillo, o horror e a angustia do fillo a punto de ser sacrificado. Páx. 273

Claves para estudar • Plateresco (fachada da universidade de Salamanca), clasicista (palacio de Carlos V na Alhambra), herreriano (O Escorial).

• Expresa a tensión do que se dispón a lanzar a fonda, concentrado no que se dispón a facer, cargado coa tensión do momento.

• Relixiosos, sobre todo.

• Si, porque reflicte con detalle e gran perfección o corpo humano.

Pensa. A etapa clasicista, que se centra na harmonía do conxunto.

• Un pintor cretense que se instalou en Toledo no século xvi. O cabaleiro da man no peito e Martirio de san Mauricio.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Páx. 275 12

Interpreta o mapa



• A división relixiosa en Europa no século xvi, ao principio da Idade Moderna. • Os protestantes predominaban no norte, oeste e centro de Europa. Os católicos: no sur, oeste e leste de Europa.

Claves para estudar • A igrexa a comezos da Idade Moderna estaba sumida nunha profunda crise debido ao luxo con que vivían as altas xerarquías, a escasa formación do clero, a compra de cargos eclesiásticos, a venda de indulxencias e un clima crítico respecto aos dogmas da Igrexa. • A doutrina luterana defendía que as persoas se salvan pola súa fe, non polas súas obras, que os crentes se relacionan directamente con Deus mediante a oración, sen necesidade de acudir aos sacerdotes, que toda a verdade revelada está contida nas Sagradas Escrituras, polo que se rexeita a autoridade do papa, que o crente pode ler e interpretar libremente a Biblia, que só hai dous sacramentos verdadeiros: bautismo e eucaristía, que o culto á Virxe e aos santos non aparece nas Escrituras, polo que ha de suprimirse e que o celibato do clero non foi instituído por Deus, senón pola Igrexa, polo que non é obrigatorio. O calvinismo defendía que desde o nacemento o ser humano está predestinado á salvación ou á condenación, polo que carecen de importancia as súas obras e que, para evitar que os crentes pecasen, debían ser vixiados.

• Os xesuítas dedicáronse á predicación e a ensinanza. Fundaron misións en América e Asia e crearon escolas e centros de estudos superiores para formar os alumnos e transmitir o dogma católico. Contribuíron á expansión do catolicismo. • Europa dividiuse en dous bloques relixiosos, orixináronse numerosas guerras de relixión, xeneralizouse a intolerancia e fortaleceuse a Inquisición. Ademais, nos países católicos intensificáronse o misticismo e a devoción popular. Pensa. Expoñelo á vergoña pública. Páx. 278 14

Resume o esencial



(De esquerda a dereita e de arriba abaixo.) (Unha nova forma de pensar: o humanismo). Características: antropocentrismo, método científico, busca da sabedoría, inspiración na Antigüidade, promoción das linguas vernáculas. (Unha nova ciencia). Principais avances: en astronomía, o heliocentrismo; en medicina, o coñecemento da anatomía humana; en física, achegas en mecánica e hidráulica. (Un novo estilo artístico: o Renacemento.) Características: o ser humano é o principal centro de interese; os artistas aspiran a alcanzar un ideal de beleza; inspíranse na Antigüidade clásica; recuperan as formas harmoniosas e tratan de que as súas obras sexan proporcionadas. Períodos: Quattrocento, Cinquecento. Artistas: arquitectura, Brunelleschi; escultura, Miguel Anxo; pintura: Leonardo da Vinci.

Pensa. Ambas as crenzas baséanse na vida e as ensinanzas de Xesucristo e cren nun só deus e nunha vida eterna despois da morte, cun ceo e un inferno. Non obstante, os católicos cren que para ir ao ceo hai que realizar boas obras e confiar nos sacerdotes, guías e intérpretes divinos; os protestantes cren que as persoas se salvan porque teñen fe, e polo tanto, as obras non inflúen, e que para achegarse a Deus non é necesario un intermediario, abonda coa oración.

(Unha nova relixión). Reforma. Principios luteranos: as persoas sálvanse pola súa fe, non polas súas obras; os crentes relaciónanse directamente con Deus mediante a oración, sen necesidade de acudir aos sacerdotes; rexéitase a autoridade do papa; só hai dous sacramentos verdadeiros: bautismo e eucaristía; supresión do culto á Virxe e aos santos; o celibato do clero non é obrigatorio. Outros movementos: calvinismo, anglicanismo. Contrarreforma. Medidas: reafirmouse a doutrina tradicional da Igrexa; ditáronse normas para evitar a mala conduta do clero e fomentar a súa moralidade; fundáronse os seminarios; difundiuse o catecismo e a creación de escolas católicas. Novas ordes relixiosas: xesuítas.

Páx. 277 13

Educación cívica



R. L. En moitos casos, en efecto, as denuncias á Inquisición só buscaban satisfacer vinganzas persoais. Isto creou un ambiente de sospeita e medo en moitas poboacións, en que as xentes temían ser denunciadas á Inquisición se se enfrontaban aos seus veciños.

15

• Palladio: arquitecto. • Ghiberti: escultor. • Durero: escultor e gravador.

Claves para estudar • Un movemento de renovación interna que pretendía reorganizar e revitalizar a Igrexa e enfrontarse ao protestantismo. • Reafirmouse a doutrina tradicional da Igrexa, ditáronse normas para evitar a mala conduta do clero e fomentar a súa moralidade, fundáronse os seminarios para mellorar a formación do clero e ordenouse que todos os bispos residisen nas súas dioceses; ademais, buscáronse novos métodos para estender a doutrina católica, como o catecismo e a creación de escolas.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Os protagonistas

• Rafael: pintor. • Miguel Anxo: arquitecto, escultor, pintor. • Botticelli: pintor. • Bramante: arquitecto. • Tiziano: pintor. • Mantegna: pintor. • O Greco: pintor. • Berruguete: escultor. • Alberti: arquitecto.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

65

Conceptos 16

Rafael reúne na obra os que na Idade Media se consideraban os pais do pensamento, pero tomando de modelo personaxes públicos da época, como Leonardo da Vinci encarnando a Platón ou Miguel Anxo como Heráclito.

• Heliocentrismo: teoría que defende que o Sol está no centro e a Terra e os demais planetas xiran arredor del. • Reforma: movemento de renovación da Igrexa iniciado no século xvi en Alemaña por Lutero.

• Platón, Aristóteles, Heráclito, Parménides, Hipatia… Están representados no Renacemento, non na Antigüidade.

• Contrarreforma: movemento de renovación interna que pretendía reorganizar e revitalizar a Igrexa e enfrontarse ao protestantismo.

• A arquitectura é de inspiración clásica, a pintura busca a beleza ideal das figuras, existe volume conseguido grazas á perspectiva lineal e ao escorzo, tamén hai gradacións tonais e é unha obra proporcionada e equilibrada. Todas estas son características propias da pintura renacentista.

• Mecenas: nobres e burgueses adiñeirados que apreciaban a educación e as artes e acollían baixo a súa protección os artistas. • Estilo herreriano: foi un estilo arquitectónico que dominou na segunda metade do século xvi en España. Caracterízase pola súa gran sobriedade e a case total ausencia de decoración.

21

• Estilo plateresco: foi un estilo arquitectónico que dominou no primeiro terzo do século xvi en España. Caracterízase polo uso dunha abundante decoración. 17

O humanismo é unha corrente filosófica e cultural que xurdiu no século xiv e se desenvolveu durante os séculos xv e xvi e supuxo unha profunda transformación política, social e económica. O seu interese polo ser humano promoveu a aparición dunha nova corrente artística: o Renacemento.

Comprometidos. O legado do Renacemento e a Reforma 22

O tempo 18

• É importante porque achega sensación de realismo, permite a ilusión dunha terceira dimensión nun espazo de dúas dimensións. •  Villa Rotonda no século xvi e a universidade de Virxinia no xviii. Ambas utilizan elementos clásicos, como columnas, pórtico con frontón triangular e cúpula central.

R. G. • Publícanse As 95 teses de Lutero: 1517. • Comeza o Concilio de Trento: 1545. • Créase a Igrexa anglicana: 1534. • Fúndase a Compañía de Xesús: 1540.

23

Educación cívica



R. L. O alumno pode destacar a sobriedade das liñas do templo de Vermont en comparación coas igrexas católicas e a situación central do púlpito do orador, cando nas igrexas católicas adoita estar a un lado e o altar no centro.

Causas e efectos 19

A escultura renacentista italiana céntrase na representación do corpo humano e concede unha especial importancia ás proporcións, a beleza e os estudos anatómicos; proliferan os espidos, os retratos e as estatuas ecuestres e os materiais son nobres, sobre todo mármore. En España, a escultura renacentista utiliza madeira policromada e representa figuras relixiosas; fronte á beleza ideal, busca a emoción e a transmisión de sentimentos.

• A profunda crise da Igrexa católica debida ao luxo en que vivían as altas xerarquías, a escasa formación do clero, a compra de cargos eclesiásticos, a venda de indulxencias e un clima crítico respecto aos dogmas da Igrexa. • Coa Contrarreforma: reafirmouse a doutrina tradicional da Igrexa; ditáronse normas para evitar a mala conduta do clero e para fomentar a súa moralidade; fundáronse os seminarios; difundiuse o catecismo e a creación de escolas católicas e fundáronse novas ordes relixiosas, como os xesuítas. • Europa dividiuse en dous bloques relixiosos, orixináronse numerosas guerras de relixión, xeneralizouse a intolerancia e fortaleceuse a Inquisición. Ademais, nos países católicos intensificáronse o misticismo e a devoción popular.

Páx. 280

Competencia social. Aplica unha técnica. Analizar o palacio Médici -Riccardi 24

• Michelozzo. • Cosme de Médici. • Entre 1444 e 1460. • Para servir de residencia familiar.

25

• O exterior ten aspecto de fortaleza, pero o interior busca a comodidade dos seus habitantes. Está estruturada arredor dun patio central. Entre as estancias destacan a capela familiar e a cámara (dormitorio), onde se recibía ás visitas importantes. • O interior é de madeira e o exterior de pedra. • Divididas en tres pisos que se van alixeirando de abaixo arriba: almofadado rústico, suave e liso.

Páx. 279

A cultura e a arte 20

26

• Rafael. No Cinquecento. • A obra representa a filosofía, unha das catro facultades clásicas xunto coa teoloxía, o dereito e a medicina.

66

R. L. Trátase dun palacio pensado para a vida cotiá, unha vida rodeada de luxo, propia de persoas capaces de apreciar a beleza. Por iso, estaba decorada con pinturas e esculturas dos máis destacados artistas do momento.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

27

ao integrismo islámico, que ataca aos que non son partidarios seus. Máis especificamente, hai conflitos relixiosos en Siria e no norte de Iraq (entre musulmáns), entre Israel e Palestina (xudeus e musulmáns), en África (entre musulmáns e cristiáns).

O rústico almofadado da primeira planta lembra o aspecto de fortaleza propio da Idade Media, pero o seu refinado xardín interior e as arcadas do patio, a gran cornixa que pecha a fachada ou as proporcións harmónicas das ventás son xa tipicamente renacentistas.

• R. L. • R. L.

Páx. 282

Formas de pensar. Análise ética e moral. De onde vén a división relixiosa actual? 28

Páx. 269

• O protestantismo concéntrase en Alemaña, Dinamarca, os países escandinavos, Suíza, os Países Baixos e Reino Unido.

Traballo cooperativo. Visita virtual á Galeria dos Uffizi 31

Usa as TIC

• O catolicismo é dominante en España, Francia, Italia, Irlanda e o leste de Europa.



• Significa «Oficios», porque nun principio se construíu para albergar as oficinas administrativas florentinas.

• As zonas coinciden, de forma xeral, coas do século xvi. 29

• O edificio foi encargado por Cosme de Médici ao arquitecto Giorgio Vasari en 1560. A súa finalidade era albergar as oficinas das maxistraturas florentinas. As obras terminaron en 1581. Desde o principio, parte do palacio se utilizou para albergar a colección de arte dos Médici. En 1765 converteuse en museo.

O catolicismo estendeuse por América Central e do Sur e por zonas de África arredor do golfo de Guinea, territorios que foron colonizados polos españois e portugueses, que impuxeron a relixión católica. O protestantismo estendeuse por América do Norte, o sur de África e Australia, territorios que estiveron colonizados polo Reino Unido.

30

• Non. Chegouse a un acordo entre católicos e protestantes do Ulster (Irlanda do Norte). • Na actualidade hai moitas rexións en que se dan conflitos relixiosos. Destacan os conflitos a escala mundial debido

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

• Mantegna, Piero della Francesca, Rembrandt, Andrea del Sarto, Botticelli, Rafael, Filippo Lippi, Miguel Anxo, Caravaggio, Paolo Uccello, Leonardo da Vinci, Tiziano, etc. 32

Expresión oral. R. L.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

67

11

A FORMACIÓN Do IMPERIO ESPAÑOL • O Imperio Otomán, os turcos.

Páx. 285

• Portugal, España, Francia, Inglaterra, Dinamarca, Noruega, Suecia, Polonia, Hungría, Rusia.

Interpreta a imaxe • Estaba formado por 3.000 homes divididos en 10 compañías. Unha compañía estaba formada por 300 soldados e tiña un capitán ao mando. Catro compañías formaban unha coronela e tiña un coronel ao mando. O terzo estaba mandado polo mestre de campo.

• Era moito menor ca na actualidade. Páx. 288

Descubre. A importancia das alianzas matrimoniais

• Picas, espadas, mosquetes e arcabuces.

2

• Porque necesitaba un exército eficaz e que fose capaz de desprazarse rapidamente para facer fronte aos seus numerosos inimigos. • Significa que se conseguiu algo moi complicado. A súa orixe está no século xvi. O Imperio Hispánico estaba enfrontado a numerosos inimigos, entre eles os rebeldes dos Países Baixos, que buscaban independizarse. Por iso, era necesario enviar continuamente soldados a Flandres, pero resultaba moi custoso para a Coroa: «poñer unha pica en Flandres», isto é, custear o equipo e a paga dun soldado para a guerra de Flandres era moi gravoso.



Acordaron alianzas con Inglaterra, Portugal e o Sacro Imperio Romano Xermánico. O obxectivo era reforzar a súa posición fronte a Francia, o seu gran rival. 3



Como o sabemos? • Armas, armaduras, bandeiras, maquetas, roupas e utensilios da época, etc.

Isabel casou con Afonso de Portugal primeiro e, tras a morte del, con Manuel o Afortunado, rei de Portugal. Xoán, con Margarida de Austria. Xoana, con Filipe de Austria. María, con Manuel o Afortunado (tras a morte da súa irmá Isabel). Catarina contraeu matrimonio con Artur de Inglaterra e, tras a súa morte, con Henrique VIII de Inglaterra.

4



• 1492: Granada, América. 1496: Canarias. 1497: Melilla. 1504: Nápoles. 1505: Mazalquivir. 1508: Peñón de Vélez. 1509: Orán, Trípoli. 1510: Peñón de Alxer, Bugía. 1512: Navarra.

Claves para estudar • Son monarquías fortes que limitan o poder da nobreza, a Igrexa e os municipios e concentran o poder no rei. Entre as súas características, as monarquías autoritarias crearon unha administración centralizada, formaron exércitos reais permanentes, limitaron a actuación das asembleas representativas, aumentaron os impostos e desenvolveron a diplomacia. • Os reis medievais tiñan menos poder. Este estaba limitado polo da nobreza, a Igrexa e as Cortes. • As principais son: Francia (Francisco I), Inglaterra (Henrique VIII), España (Reis Católicos), Portugal (Xoán II), Rusia (Iván III o Grande). Pensa. R. M. A diplomacia entre Estados permite solucionar os conflitos mediante o diálogo, para non ter que recorrer á guerra.

Claves para estudar • Fundaron en Castela a Santa Irmandade, crearon un exército profesional e permanente, reorganizaron a xustiza e fortaleceron as chancelerías, nomearon corrixidores, crearon consellos que asesoraban aos monarcas nas tarefas de goberno, reorganizaron a Facenda para aumentar os seus ingresos. • En 1478 estableceron a Inquisición, en 1492 decretaron a expulsión dos xudeus e en 1502 a expulsión dos musulmáns españois. Pensa. Si, aínda hai países en que non existe liberdade relixiosa e se persegue as persoas por ter crenzas diferentes ás oficiais.

Páx. 287

Saber facer. Interpretar un mapa político. Europa a comezos do século xvi • Noruega, Suecia, Dinamarca, Escocia, Inglaterra, Orde teutónica, principado de Moscova. • Reino de Nápoles, Estados Pontificios, Siena, Florencia, Xénova, Milán, Venecia. • Ducados e principados, como Brandeburgo, Saxonia, Bohemia, Austria, Baviera, Confederación Helvética, Milán, Saboia, Xénova, Florencia, Siena, o Franco Condado, Lorena, Luxemburgo, os Países Baixos. Estendíase polo norte, centro e sur de Europa.

68

Interpreta o mapa • Na Península: reino de Granada (o reino de Navarra, Fernando o Católico). Fóra: (Melilla, Orán, Peñón de Vélez, Mazalquivir, Peñón de Alxer, Bugía, Trípoli, Fernando o Católico), illas Canarias, Nápoles, América.

Páx. 286



Usa as TIC

Páx. 289

• A un museo de historia ou a un militar.

1

Interpreta o mapa

Páx. 290 5



Saber facer. Interpretar a árbore xenealóxica de Carlos IV • Paternos: os Estados da Casa de Austria, o dereito a optar ao título de emperador do Sacro Imperio Romano Xermánico, Países Baixos, Luxemburgo, Franco Condado, Charolais. Maternos: Coroa de Castela e os seus territorios fóra da Península (Canarias, territorios americanos e norteafricanos), Coroa de Aragón e as súas posesións en Italia (Sardeña, Nápoles, Sicilia). • R. L.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

• R. M. O seu pai, Filipe o Fermoso faleceu en 1506 en Burgos. A súa nai, Xoana a Louca, foi raíña de España ata a súa morte en 1555, pero non chegou a reinar. Ao non ter pai e estar a súa nai incapacitada, toda a herdanza dos seus avós pasou directamente a el.

• Os territorios austríacos e o título de emperador. • Carlos I: en América, Florida, as illas do Caribe, vicerreinado de Nova España e do Perú; en África, Canarias, Melilla, Bugía e outras prazas menores. Filipe II: en América, Florida, as illas do Caribe, vicerreinado de Nova España e do Perú e Brasil; en África, as illas Madeira, Canarias, Ceuta, Melilla, Orán, Bugía e outras prazas menores, as illas de Cabo Verde e as de São Tomé, Luanda, Mozambique e Mogadiscio; en Asia, Mascate, Ormuz, Calicut, Goa, Cochín, Ceilán, Macao, Ningpo, Nagasaki e as illas Filipinas; Molucas e Timor.

Claves para estudar • Revolta das Comunidades: rebelión contra Carlos I e os seus conselleiros que estalou en 1520 en Castela; os rebeldes esixían que o diñeiro castelán se empregase para atender as necesidades do reino, unha maior participación dos casteláns no goberno e que o rei establecese a súa residencia en Castela. Xermanías: revoltas populares contra a nobreza que estalaron en Valencia entre 1519 e 1523. Monarquía Hispánica: imperio gobernado desde España por Filipe II. Bancarrota: suspensión do pagamento das débedas pola imposibilidade de facerlles fronte.

• As de Portugal e o seu imperio. • O de Filipe II. • Porque o seu imperio se estendía por catro continentes. • Porque os seus navegantes desafiaban a antiga crenza grega de que as Columnas de Hércules (o estreito de Xibraltar) eran a fin do mundo e ían máis alá, plus ultra.

• Carlos I herdou dos seus avós maternos o trono español e as súas posesións, e dos seus avós paternos o título de emperador e extensos territorios en Centroeuropa. Filipe II herdou do seu pai todas as súas posesións salvo o título de emperador e os territorios austríacos. • Carlos I: revoltas das Comunidades e das Xermanías; Filipe II: revolta de Aragón e sublevación dos mouriscos de Granada.

• Porque se estendía ao longo de catro continentes, de oeste a leste, de América ata Asia. • Non. Páx. 294 7



R. M. Trátase dunha novela de Miguel de Cervantes. Os seus personaxes son Pedro del Rincón (Rinconete) e Diego Cortado (Cortadillo). Ao principio da novela están na venta de El Molino, entre Castela e Andalucía, un día caloroso de verán, e van mal vestidos, con roupas rotas e sucias. Son, por tanto, de orixe humilde, o chanzo máis baixo da xente do común: mendigos e pícaros.

Pensa. Ambos tiveron que enfrontarse a rebelións internas e afrontar enormes gastos. Carlos I non tivo que afrontar ningunha bancarrota, e Filipe II si o fixo. Carlos I mantivo a descentralización política dos distintos reinos, e Filipe II intentou centralizar o poder e a toma de decisións. Páx. 292 6



Claves para estudar

Saber facer. Analizar o mapa do Imperio Español • Carlos I: Europa, África, América. Filipe II: Europa, África, América, Asia. • Carlos I: en América, Florida, as illas do Caribe, vicerreinado de Nova España e do Perú; en Europa, Coroa de Castela, Coroa de Aragón, Provincias Unidas, Países Baixos, Luxemburgo, Franco Condado, reino de Nápoles, Sardeña, Austria, Hungría; en África, Canarias, Melilla, Bugía e outras prazas menores. Filipe II: en América, Florida, as illas do Caribe, vicerreinado de Nova España e do Perú e Brasil; en Europa, Coroa de Castela, Coroa de Aragón, Portugal, illas dos Azores, Provincias Unidas, Países Baixos, Luxemburgo, Franco Condado, reino de Nápoles, Sardeña, Austria, Hungría; en África, as illas Madeira, Canarias, Ceuta, Melilla, Orán, Bugía e outras prazas menores, as illas de Cabo Verde e as de São Tomé, Luanda, Mozambique e Mogadiscio; en Asia, Mascate, Ormuz, Calicut, Goa, Cochín, Ceilán, Macao, Ningpo, Nagasaki e as illas Filipinas; Molucas e Timor. • Países Baixos, Luxemburgo, Franco Condado, Charolais, Coroa de Castela e os seus territorios fóra da Península (Canarias, territorios americanos e norteafricanos), Coroa de Aragón e as súas posesións en Italia (Sardeña, Nápoles, Sicilia).

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

Expresión escrita

• Non, algunhas das súas decisións, como a creación dun novo imposto ou a promulgación dunha nova lei, tiñan que ser aprobadas polas Cortes de cada territorio. • Estaba dividida en estamentos privilexiados (nobreza e clero) e non privilexiados (xente do común). Os privilexiados non pagaban case ningún imposto e tiñan tribunais propios; entre eles había grandes diferenzas, entre a alta e baixa nobreza e entre o alto e baixo clero. A xente do común pagaba impostos e dedicábase ás actividades produtivas; formábana campesiños, artesáns, criados e grandes comerciantes; o chanzo máis baixo da sociedade ocupábano os marxinados, como os mendigos e os pícaros. • O comercio, debido ao monopolio comercial co imperio colonial e á chegada de metais preciosos desde América. Pensa. Quere dicir que cada vez ten menos importancia a ascendencia social, a orixe familiar, e máis importancia a fortuna, a riqueza persoal. Páx. 295 8



Usa as TIC R. M. Existen a ponte e a catedral, as murallas foron derrubadas parcialmente, aínda que se conservan lenzos delas no barrio da Macarena e nos Reais Alcázares.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

69

9

a unidade relixiosa nin conservar todos os territorios (as Provincias Unidas declaráronse independentes), pero si se afianzou a hexemonía española en Europa.

Saber facer. Extraer conclusións dun gráfico económico



• Foi incrementándose de forma case continua ata alcanzar o seu máximo a finais do século xvi. A partir dese momento comezaron a diminuír. • Foron incrementándose ao longo de todo o século xvi. No século xvii mantivéronse ou ascenderon, pero menos abruptamente. • Hai unha relación directa: a abundancia de metais preciosos provocou a súa depreciación, o que fixo que os prezos subisen. A poboación viuse duramente afectada por esta abundancia de metais preciosos e pola suba dos prezos, que estenderon a pobreza e a fame.

Pensa. R. L. En realidade, o principal problema do Imperio español é que estivo continuamente en guerra contra inimigos moi diversos, o que esgotou os recursos económicos e humanos do imperio. Páx. 300 13

Interpreta o mapa e a liña do tempo



•  Cortés partiu de Cuba e desembarcou en Veracruz, desde onde avanzou cara a Tenochtitlán; tras a súa conquista dirixiuse ao sur, para conquistar o resto do territorio azteca; tardou en total 3 anos.

Páx. 296

Pizarro partiu de Panamá e dirixiuse a Tumbez, de aí á costa leste de México e a Cuzco, que conquistaron en 1533; nun ano conquistou o Imperio inca.

Descubre. O Escorial, a corte real 10

Interpreta a imaxe



• A residencia real, o convento, o seminario e colexio, a basílica e o panteón real.

• En 1541, Orellana explorou o río Amazonas e Valdivia conquistou Chile. En 1571, Legazpi conquistou Filipinas.

• Austero, sen apenas decoración. • Homes: con xibóns, golas e calzas; mulleres: con vestidos que lles chegaban ata os pés, amplos e con mangas anchas. 11

Usa as TIC



R. M. O salón principal é unha estancia rectangular, de teitos altos abovedados e decorados e coas paredes cubertas por estantes clasicistas. Nel consérvanse instrumentos matemáticos, astrolabios, esferas armilares, globos terrestres, debuxos e gravados, reproducións de fauna e flora, medalleiros, etc., propiedade de Filipe II. Entre os libros hai seis mil manuscritos (árabes, latinos, gregos, casteláns, hebreos, italianos, franceses, cataláns, valencianos, galegos e portugueses), preto de cincocentos incunables, once mil exemplares impresos do século xvi, máis de dous mil gravados, etc.

Páx. 301

Descubre. Conquistadores do século xvi 14

Usa as TIC



R. M. Por exemplo, Vasco Núñez de Balboa naceu en Jerez de los Caballeros, Badaxoz, en 1475, e morreu en Acla, en 1519. En 1501 participou nunha expedición polas illas da actual Colombia e despois instalouse na Española. En 1509 fuxiu desta illa e foi ao continente. Fíxose popular axiña debido ao seu carisma e aos seus coñecementos. En 1511 obtivo o cargo de gobernador e internouse no continente para encontrar o mar de que falaban os indíxenas. En 1513 descubriu o mar do Sur, nome que deron entón ao océano Pacífico. Ao seu regreso, acusárono de conspirar contra a Coroa e foi xulgado, condenado a morte e executado.

Claves para estudar

Páx. 298 12

Interpreta a liña do tempo

• Unha autorización para recrutar un exército e conquistar un determinado territorio.



• Carlos I: batalla de Pavía, saco de Roma, sitio de Viena, anexión do Milanesado, batalla de Mülhberg, paz de Augsburgo. Filipe II: batalla de San Quintín, rebelión dos Países Baixos, batalla de Lepanto, conversión en rei de Portugal, Armada Invencible.

• A superioridade do armamento español, as antigas crenzas indíxenas que falaban da chegada de deuses procedentes do océano, aos que identificaron cos españois, e as disputas entre os pobos americanos, que os conquistadores aproveitaron para establecer alianzas.

• San Quintín: en 1557, enfrontou a España con Francia e a vencedora foi España. Lepanto: enfrontou en 1571 a España, Venecia e o papa contra os turcos, que foron derrotados. Mülhberg: enfrontou a Carlos I cos príncipes protestantes alemáns, que foron derrotados.

• México: en 1518, Hernán Cortés, ao mando duns 400 homes levou áncoras de Cuba para explorar o golfo de México. Cando en 1519 desembarcou en Veracruz, tivo noticias da existencia dun grande imperio e decidiu conquistalo. Estableceu alianzas con pobos indíxenas sometidos polos aztecas e entrou en Tenochtitlán, a capital azteca. En 1520, os aztecas rebeláronse e os españois víronse obrigados a fuxir de Tenochtitlán (Noite Triste), pero un ano máis tarde Cortés organizou a conquista definitiva do Imperio azteca: ocupou Tenochtitlán e ordenou destruíla. Nos anos seguintes conquistou o resto do territorio mexicano.

Páx. 299

Claves para estudar • Conservar todos os territorios, afianzar a hexemonía española en Europa e defender a fe católica. Non se conseguiu manter

70

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Perú: Francisco Pizarro aproveitou a inimizade dos pobos sometidos polos incas e os problemas internos do Imperio, inmerso naquel momento nunha guerra civil. En 1532, Pizarro e uns 200 homes chegaron a Cajamarca, apresaron o emperador Atahualpa, e aínda que pagou un fabuloso rescate de ouro, foi executado. En 1533, os conquistadores tomaron Cuzco, a capital inca, pero o dominio do territorio completo resultou longo e difícil pola súa enorme extensión e pola resistencia que ofreceron os incas das montañas. Pensa. O Dourado era un reino lendario situado nalgún lugar de América en que, segundo dicían, abundaba tanto o ouro que as súas cidades estaban pavimentadas con este metal. Estimulou a imaxinación dos conquistadores, moitos dos cales estaban ávidos de ouro, desexosos de enriquecerse, e impulsou a exploración e conquista de América.

• En réxime de monopolio real, dirixido pola Casa de Contratación e mediante frotas de Indias. Pensa. R. M. Cambiou de forma radical: perderon os seus deuses, costumes, tradicións e linguas, víronse sometidos á servidume ou á escravitude, desestruturáronse as súas sociedades… Páx. 304

Descubre. A vida nas colonias 16

Interpreta o debuxo



• Na praza maior, estaban os edificios principais, como a catedral, a sede do cabido (concello) e os palacios dos personaxes importantes, como o vicerrei. Era o centro da vida local, o lugar en que se celebraban o mercado e os acontecementos importantes (festexos ou procesións), e onde se reunían os habitantes da cidade para comentar as noticias. Arredor dispoñíanse as vivendas dos españois e dos crioulos ricos.

Páx. 302 15



Interpreta o mapa • O de Nova España e o do Perú.

• R. M. A maior parte dos edificios coloniais eran de estilo Renacentista ou Barroco, segundo a época en que fosen construídos, pois as tendencias artísticas europeas trasladáronse, con peculiaridades rexionais, a América. Os edificios da ilustración utilizan elementos clásicos: frontóns, cúpulas, columnas clásicas, etc.

• O de Nova España correspondíase co territorio azteca e o de Perú co inca. • Nova España: parte de Estados Unidos, México, Costa Rica, Guatemala, Belice, O Salvador, Honduras, Nicaragua, Cuba, República Dominicana, Porto Rico, Trindade e Tobago e Guadalupe. Perú: Perú, Colombia, Arxentina, Ecuador, Chile, Bolivia, Paraguai, Uruguai, Brasil, Venezuela e Panamá.

• Alto clero: con roupas talares, sotanas de cor vermella. Españois: con roupas luxosas, amplas e avultadas nas mulleres e os homes, con sombreiros, calzas e capas. Crioulos: de forma similar aos españois. Indios e mestizos: con teas de algodón a modo de capas ou mantos. Escravos negros: con taparrabos, apenas vestidos.

• Nova España: Veracruz, Acapulco, A Habana. Perú: Cartaxena de Indias, Quito, Santiago. R. M. Por exemplo, Cartaxena de Indias foi fundada o 1 de xuño de 1533 por Pedro de Heredia; A Habana foi fundada o 16 de novembro de 1519 por Diego Velázquez de Cuéllar; Buenos Aires foi fundado o 24 de agosto de 1534 por Diego García de Moguer.

• Todas elas agrupan os principais edificios da cidade, pero son moito máis monumentais ca as da ilustración, como corresponde coas principais cidades de América durante o período colonial.

Páx. 303 Páx. 306

Claves para estudar • Consello de Indias: organismo que se encargaba de asesorar a Coroa sobre o goberno das terras americanas. Vicerreinado: división administrativa do territorio gobernada por un vicerrei, máxima autoridade tras o rei. Capitanía: división administrativa dun vicerreinado á fronte da cal está un gobernador con poderes administrativos, xudiciais e militares. Audiencia: organismo que se ocupa de aplicar as leis e de impartir xustiza. Mita: sistema de traballo obrigatorio para os indíxenas. Encomenda: sistema polo cal o rei concedía a un colono (encomendeiro) lotes de terra para o seu cultivo, lotes que incluían os indíxenas que vivían neles; o encomendeiro estaba obrigado a protexer os indios e a educalos na fe cristiá e, a cambio, estes traballaban as terras. • Estaba dividida segundo criterios raciais en: españois e os seus descendentes, chamados crioulos; mestizos, fillos de español e india; indios, que realizaban os traballos manuais; e escravos negros traídos de África. • Minas de ouro e prata e facendas agrícolas e gandeiras.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

17

Resume o esencial



(De esquerda a dereita e de arriba abaixo.)



(Monarquías autoritarias). Características: administración centralizada, exércitos reais permanentes, limitación das asembleas representativas, aumento de impostos, desenvolvemento da diplomacia. (Reinado dos Reis Católicos). Unión das Coroas de Castela e Aragón. Política interior: Santa Irmandade, exército profesional, chancelarías, corrixidores, consellos, Facenda. Política exterior: conquista de Granada, Melilla, Orán, Canarias, América, Nápoles, Navarra. (Imperio dos Austrias). Carlos I. Problemas internos: revolta Comunidades, Xermanías. Inimigos exteriores: Francia, Imperio turco, protestantismo. Filipe II. Problemas internos: revolta de Aragón, sublevación dos mouriscos, problemas financeiros. Inimigos externos: Francia, Provincias Unidas, Inglaterra.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

71

(Conquista e colonización de América). Conquista de México: 1518-1521, Hernán Cortés. Conquista de Perú: 1532-1533, Francisco Pizarro. Territorio dividido en: vicerreinados, capitanías e corriximentos. Principais recursos: ouro e prata, agricultura, gandaría. O tempo 18

R. G. No reinado dos Reis Católicos: anexión de Navarra, 1512.

• Reis Católicos: reis de Castela e Aragón, promotores da unión dinástica de ambas as coroas. • Filipe II: rei de España e de Portugal no segunda metade do século xvi. Procesos 25

No reinado de Carlos I: revolta das Comunidades, 1520; batalla de Pavía, 1525; batalla de Mülhberg, 1547; paz de Augsburgo, 1555; abdicación, 1556. No reinado de Filipe II: rebelión dos Países Baixos, 1566; batalla de Lepanto, 1571; anexión de Portugal, 1580; Armada Invencible, 1588; revolta de Aragón, 1591. 19

Ambas producíronse case simultaneamente. As Comunidades foron rebelións da burguesía e o estamento popular contra o goberno de Carlos V e as Xermanías foron revoltas populares contra a nobreza. En ambos os casos, Carlos I esmagou as revoltas coa axuda da nobreza.

A sociedade 26

R. G.

R. G. Deberán aparecer: privilexiados (nobreza, clero) e non privilexiados (campesiños, artesáns, comerciantes, pícaros e mendigos).

O territorio

Causas e consecuencias

20

27

R. G. (Deberán incorporar os seguintes territorios: 1492: Granada, América. 1496: Canarias. 1497: Melilla. 1504: Nápoles: 1505: Mazalquivir. 1508: Peñón de Vélez. 1509: Orán, Trípoli. 1510: Peñón de Alxer, Bugía. 1512: Navarra).

21

R. G.

22

Filipe II non herdou os territorios austríacos que si herdara Carlos I, seu pai. Non obstante, engadiu á Coroa española os territorios de Portugal e as súas colonias, que herdou por vía materna en 1580.

• Supuxo a entrada en guerra contra os turcos (batalla de Lepanto). • Supuxo a independencia dos Países Baixos (rebelión dos Países Baixos, Armada Invencible…). Comprometidos. O legado da conquista de América 28

R. M. Hai moitas cidades co mesmo nome en España e América: Santiago de Compostela en Galicia, de Chile, de Guayaquil (Ecuador), de Cali (Colombia), de Cuba, etc.; Cartaxena en Murcia e Cartaxena de Indias (Colombia), Cuenca en España e en Ecuador, Guadalaxara en España e en México, Mérida en Estremadura e en México, Córdoba en Andalucía e en Arxentina, Trujillo en Estremadura e en Perú, etc.

29

• Falábanse linguas indíxenas, como o quechua, o náhualt, o aimara, o guaraní e o mapundungun.

Conceptos 23

• Monarquía autoritaria: sistema de goberno forte caracterizado polo incremento do poder real fronte ao poder da nobreza, a Igrexa e os municipios. • Unión dinástica: agrupación de reinos distintos baixo un mesmo goberno debido ao matrimonio dos seus reis. • Casa de Contratación: organismo administrativo establecido en Sevilla que se encargaba de controlar e organizar o comercio coas colonias americanas.

• En México, Guatemala, O Salvador, Nicaragua, Belize, Cuba, República Dominicana, Porto Rico, Honduras, Costa Rica, Venezuela, Panamá, Colombia, Ecuador, Perú, Bolivia, Paraguai, Chile, Uruguai, Arxentina.

• Inquisición: organismo relixioso encargado de velar pola pureza da fe católica. • Mita: sistema de traballos forzados que obrigaba os indíxenas americanos a traballar nas minas.

• En moitos destes países fálanse varias linguas. Non obstante, non sempre son oficiais. Estas son as oficiais: en Guatemala, algúns idiomas amerindios como o quiche, o cakchiquel, o kekchi, mam, garifuna e xinca; en Belize: inglés; en Porto Rico, inglés; en Ecuador, quechua e shuar; en Perú, quechua, aimara; en Bolivia, quechua, aimara, guaraní e outros 36 idiomas indíxenas; en Paraguai, guaraní.

•  Chancelaría: tribunal de xustiza. • Vicerreinado:territorio gobernado por un vicerrei. • Encomenda: institución da América colonial mediante a cal se concedía a un colonizador un grupo de indios para que traballasen para el a cambio da súa protección e evanxelización. Páx. 307

Os protagonistas 24

• Carlos I: rei de España e emperador do Sacro Imperio Romano Xermánico na primeira metade do século xvi. • Francisco Pizarro: conquistador do Imperio inca. • Hernán Cortés: conquistador do Imperio azteca.

72

• Supuxo a participación nas guerras de relixión (batalla de Mülhberg, paz de Augsburgo).

30

O gaspacho, os flocos de millo, o chocolate. Porque se basean en produtos americanos.

31

Educación cívica



• R. M. Sen dúbida, a conquista tivo profundos efectos en América: supuxo un brusco fin para moitas das súas culturas, a redución catastrófica da poboación indíxena e a perda dun gran patrimonio cultural e incluso

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

relixioso. Tivo tamén aspectos que se poderían considerar positivos, dependendo do punto de vista, como a inclusión de América na esfera do desenvolvemento occidental. • R. L. Entre eles, o incremento do comercio mundial, o desenvolvemento da xeografía e das ciencias naturais, o uso do tabaco, a potenciación da navegación, etc.

Páx. 309

Resolve un caso práctico. A cochinilla, unha tinguidura de moda outra vez? 34

• De América, sobre todo de México e Perú. • Os nativos americanos, para tinguir e dar cor aos seus vestidos e á comida.

Páx. 308

• Porque servía como colorante de panos e para uso dos pintores.

Competencia social. Aplica unha técnica. Coñecer a sociedade a través do vestido 32

•  Xibón: especie de camisa que cubría desde os ombros ata a cintura, cinguida e axustada ao corpo. Calzas: peza de vestir que antigamente cubría a coxa e a perna, ou só a coxa total ou parcialmente. Lechuguilla: puño ou colo de camisa amidonado e moldeado en forma de follas de leituga, que se usou moito na segunda metade do século xvi e principios do xvii. Saia: peza de vestir de composición simple e ampla que orixinalmente foi levada por homes e mulleres a modo de túnica; era unha peza que derivou na saia feminina. Pespunto: costura que se efectúa mediante puntadas unidas, volvendo a agulla cara atrás despois de cada punto, para meter a febra ou o fío no mesmo sitio por onde pasou antes. Verdugado: saia con aros ríxidos de vimbio, metal, etc., que levaban as mulleres debaixo da basquiña ou outras saias para ensanchalas; foi moi usado entre os séculos xv e xvii.

• En Canarias. • Porque o clima é suave, tropical, coma nos seus lugares de orixe. 35

• R. M. Algúns pigmentos producíanse naturalmente, como os ocres e óxidos do ferro. A maioría dos pigmentos usados eran pigmentos de rochas e minerais, ou ben biolóxicos: refugos animais, insectos e moluscos. Algunhas cores eran difíciles de preparar, como o azul e o púrpura, e o seu uso asociábase coa realeza debido ao seu alto custo. O amarelo indio, por exemplo, obtíñase da urina de gando que fora alimentado unicamente con follas de mango e era moi apreciado polos pintores holandeses e flamengos dos séculos xvii e xviii. • Na década de 1970 algunhas investigacións mostraron que algúns colorantes sintéticos podían provocar cancro, polo que se iniciou a recuperación de colorantes naturais como a cochinilla. • Os posibles efectos adversos do consumo de colorantes artificiais na saúde, en concreto comportamentos hiperactivos e de déficit de atención en nenos. Revisáronse os limiares de seguridade de consumo diario de varios colorantes artificiais.

• R. L. Sen dúbida seríano, dada a calidade das teas, a complexidade do corte e as xoias que incorporan. • Son roupas complexas, propias dunha clase social que require de serventes que lles axuden a vestirse.

• Os colorantes ou tinturas naturais son substancias coloreadas extraídas de plantas e animais e que son aptas para a tintura ou coloración das fibras téxtiles e dos alimentos. As vantaxes do seu emprego son unha menor contaminación do medio, pois a produción de colorantes artificiais adoita ser contaminante, e beneficios para a saúde, aínda non suficientemente demostrados. Non obstante, a produción de colorantes naturais é máis custosa e lenta ca a dos artificiais.

• R. L. O xibón alto e cinguido dificultaría os movementos no caso de don Carlos. No de Ana de Austria, a lechuguilla, a saia axustada e as amplas mangas farían o mesmo. • Saias, xibóns e mandís de cores apagadas, elaborados con tecidos pobres e de escasa calidade. A roupa está moi usada. • Don Carlos e Ana de Austria á nobreza: é a clase social que pode permitirse uns vestidos tan elaborados. As roupas da obra Mercado ás clases populares urbanas, estamento non privilexiados: son roupas simples, de cores apagadas (as cores vivas precisaban de tinturas caras).

• Esmiúzanse os corpos secos das femias tras ser recollidas dos nopais cun cepillo de grosas sedas. • Carmín. Para tinguir panos e darlle cor á comida.

• Don Carlos: viste xibón con pespuntos, calzas acoiteladas e capa forrada de pel e un gorro emplumado; todo realizado con teas de gran calidade. Ana de Austria: viste saia de cores pálidas, ricamente bordada e brocada en ouro, faldra con verdugado e sombreiro enxoiado; igual que don Carlos, as teas da súa vestimenta son finas.

33

• Un insecto.

36

• Porque se sospeita que poden ter consecuencias prexudiciais para a saúde.

• Mediante os distintos tecidos, cores, adornos, peiteado, calzado, etc.

• R. M. A cochinilla é un colorante natural e o seu uso en principio non prexudica a saúde, aínda que pode provocar reaccións alérxicas e anafilácticas nalgunhas persoas. A súa obtención, non obstante, é máis custosa ca a dos colorantes artificiais.

• A forma de vestir sempre reflicte diferenzas sociais. Non obstante, na actualidade democratizouse moito o vestido, polo que as diferenzas son menos evidentes ca no século xvi.

• R. M. O seu uso beneficiaría aos produtores porque alcanzan un alto prezo no mercado, máis elevado ca o dos colorantes artificiais, pero tamén beneficiaría os consumidores pola súa menor toxicidade.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

73

Páx. 310

Formas de pensar. Análise ética e moral. Por que descendeu a poboación india? 37

• Produciuse un descenso continuado e castrófico ata a práctica extinción.

38

• Montesinos considera que o trato é cruel e inhumano, brutal e interesado. Sepúlveda afirma que é legal e conveniente dominar os indios e instruílos. Pero apunta tamén que os homes españois que gobernen os indios han de ser «probos, xustos e prudentes».

41

Expresión escrita



R. M. Carlos I decidiu edificar o seu Palacio Real na Alhambra tras a visita que realizou a Granada despois da súa voda en Sevilla con Isabel de Portugal en 1526. A súa intención era establecer a súa residencia na Alhambra. O proxecto orixinal debeuse a Pedro Machuca, que dirixiu as obras entre 1533 e 1550. Sucedeuno o seu fillo Luis que realizou o patio circular; despois, as obras quedaron suspendidas durante 15 anos pola rebelión dos mouriscos de Granada. En 1619 completouse a columnata alta do patio, pero o palacio quedou inconcluso ata que en 1923 Leopoldo Torres Balbás iniciou un programa de recuperación para convertelo en museo, proxecto que terminou o arquitecto Francisco Prieto Moreno en 1958. A planta é tipicamente renacentista, un círculo inscrito nun cadrado.

• Había que tratalos de forma xusta e velar polo seu benestar. 39

• R. L. • R. L. Hoxe téndese a considerar que a extinción dos indios foi froito de múltiples causas: o choque cultural, os malos tratos e as vexacións dos españois, as epidemias e os suicidios dos indios, desalentados ao ver que o seu mundo desaparecía.

Páx. 311

Traballo cooperativo. Un percorrido polos Reais Sitios 40

Usa as TIC



• Foi construído no século ix por Mohamed I, emir de Córdoba. • Carlos I transformou o patio de armas no Patio do Rei e construíu o Patio da Raíña. Filipe II construíu a Torre Dourada no ángulo suroeste. • Entre moitas outras, O matrimonio Arnolfini de Van Eyck ou As meninas de Velázquez.

Ademais, os elementos formais como arcos e frontóns, son tamén tipicamente renacentistas. Sobresae no seu interior unha capela de planta octogonal. 42

Usa as TIC



R. M. Por exemplo, o palacio Real de Aranxuez. Foi a residencia campestre por excelencia dos reis españois. Construído por Filipe II sobre o emprazamento do antigo palacio dos mestres de Santiago, debe a súa arquitectura a Juan Bautista de Toledo, que o iniciou en 1564, e a Juan de Herrera. O plan orixinal foi continuado por Filipe V en 1715, pero non se terminou ata 1752, con Fernando VI. En 1775, Carlos III mandou engadir dúas ás. Hoxe está ben conservado, alberga obras de arte e mobles antigos e está aberto ao público como museo.

• Non, porque ardeu en 1734.

74

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

12

A EUROPA Do BARROCO • A revolta estalou debido aos excesivos impostos. Masaniello foi asasinado apenas unha semana despois, o que puxo fin á revolta.

Páx. 313

Interpreta a imaxe • O rei Luís XIV de Francia. Para mostrarlle ao mundo o seu poder e a grandeza de Francia.

Páx. 316

• Luxoso. Tamaño, materiais, deseño do palacio e os xardíns. • Debido á súa condición de monarca absoluto, cabeza do Estado e máxima autoridade, nomeado por Deus e, por tanto, superior ao resto dos seres humanos. De aí que fose necesario regulamentar a súa vida, para rodeala do cerimonial apropiado que o afastase do resto da xente.

4



Expresión escrita R. M. Gaspar de Guzmán y Pimentel, conde-duque de Olivares, foi valido do rei Filipe IV. Naceu en Roma en 1587 e morreu en Toro, Zamora, en 1645. De familia nobre, en 1615 entrou ao servizo do príncipe. Pouco a pouco foi gañando poder e prestixio, e sobre todo o apoio de Filipe IV. En 1623 xa era valido do rei. Olivares creou un programa para devolverlle á monarquía o prestixio perdido, reformou a Facenda…, pero non obtivo os resultados desexados. As derrotas militares e o descontento dos territorios dependentes do reino estalou en 1640 coas rebelións de Portugal e de Cataluña, ás que se uniu a conspiración do duque de Medina Sidonia en Andalucía. En 1643 Filipe IV destituíuno e desterrouno a Toro.

• R. M. Non todo o palacio está aberto á visita do público, xa que se utiliza para actos de Estado, recepción de presidentes estranxeiros, etc. Entre as partes visitables están a Sala dos Espellos, os apartamentos do rei e a raíña, o dormitorio do rei, a Capela Real e a Casa de Ópera, o Gran Trianón, o Pequeno Trianón, o casarío da Raíña, os xardíns franceses e anglo-chineses, o pavillón francés, o templo do Amor, L’Orangerie e o Gran Canal.

Como o sabemos?

Páx. 317

• R. M. As características do edificio e dos xardíns falan dunha sociedade fortemente xerarquizada e non igualitaria, na cal a aristocracia vive rodeada do luxo e atendida por moitísimos servidores.

5



• R. L.

Claves para estudar



R. M. As nenas que aparecen na pintura son de orixe humilde, a xulgar pola sinxeleza das roupas e as cores apagadas das teas.

• Os validos na Monarquía Hispánica ocupáronse do goberno en vez dos reis. Fixérono así o duque de Lerma ou o conde-duque de Olivares. O primeiro asinou tratados de paz e o segundo retomou as guerras.

Páx. 314 1

Interpreta a imaxe

Interpreta o gráfico e a táboa • Alemaña, Rusia, Italia.

Claves para estudar

• Crise económica debido ao descenso da produción agrícola e gandeira, a decadencia das actividades artesanais e a contracción do comercio americano. Os ingresos reducíronse e, para facer fronte aos gastos, os reis endebedáronse; cando non puideron pagar, declaráronse en bancarrota.

• As fames, as epidemias e as guerras. Freou o crecemento da poboación en Europa.

• Como consecuencia da guerra de Sucesión, tras a morte sen herdeiros de Carlos II.

• O descenso da poboación provocou que a demanda de produtos agrícolas descendese e, por tanto, os prezos baixaron. A produción artesanal seguiu controlada polos gremios, que regulamentaban todo o proceso (produtos caros e poucas innovacións). O comercio internacional pasou ás Provincias Unidas e Inglaterra.

Pensa. Os Borbóns.

• Centro, leste e sur de Europa. • Sete polo menos.

• As clases humildes, campesiños e traballadores das cidades. Estalaron revoltas debido ao empobrecemento xeral, o aumento de prezos e impostos e o desabastecemento urbano. Pensa. R. M. Si, existe relación. Páx. 315 2



Páx. 318

Claves para estudar • Os príncipes alemáns e Francia contra o emperador do Sacro Imperio e España. • Porque temía a hexemonía de España. • Polos gastos da guerra e porque España se viu obrigada a recoñecer a independencia dos Países Baixos e a ceder varios territorios a Francia. Pensa. R. L. Os alumnos poderían citar a Alemaña e Estados Unidos, respectivamente.

Interpreta os debuxos Baseábase no traballo na casa. O empresario achegaba a materia prima e as ferramentas, os campesiños realizaban o traballo e o empresario recollía o produto e vendíao.

3



76

Usa as TIC

Páx. 319 6



• Era un vendedor de peixe que vivía en Nápoles.

Interpreta os mapas • En 1618: Portugal, Países Baixos, Franco Condado, Luxemburgo, Milanesado, Nápoles, Cerdaña, Rosellón

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

e Sardeña. En 1648 perdeu os Países Baixos. En 1659 perdeu Cerdaña e Rosellón e Artois, que se incorporaron a Francia.

o Pensionario e o Estatúder para gobernar a provincia; ademais, envían representantes aos Estados Xerais. Estes encárganse de elaborar as leis xerais e elixir cada cinco anos o Gran Pensionario, que dirixe a administración, e o Gran Estatúder, que ten o mando da milicia.

• Francia, Suecia e os principados alemáns (Baviera, Brandeburgo, Brunswick-Luneburgo, Hesse-Cassel, Mecklemburgo, Saxonia). • Os Países Baixos e Suíza. Si, seguen existindo.

• A que se converteron nos principais intermediarios no comercio marítimo.

Páx. 320 7



Claves para estudar

• A burguesía de mercadores, banqueiros, etc.

Interpreta o esquema • O rei nos tres casos. • Non podía vender ou ceder o seu reino, debía aplicar as leis de Deus e debía respectar as leis dos seus antepasados e os privilexios. Na práctica, non limitaban o seu poder.

Pensa. É unha concesión legal a unha empresa que lle permite a fabricación ou control comercial dun produto ou servizo en exclusiva. Un exemplo de monopolio comercial é o que se concede ás empresas farmacéuticas mentres posúen a patente dun medicamento. Páx. 323

Páx. 321 8



Saber facer. Identificar os símbolos do poder absoluto • Cetro, símbolo da súa autoridade; coroa, símbolo do poder real; manto, símbolo da súa dinastía; espada, símbolo da xustiza; cor carmesí, símbolo da grandeza.

10

Interpreta a imaxe



• R. L. Barrio dunha cidade con canles, edificios de catro ou cinco plantas pertencentes a unha burguesía acomodada, con almacéns nos baixos e nos áticos e barcas para desprazarse dun lado a outro.

• O rei viste as roupas da súa coroación, bordadas coa flor de lis: manto forrado de armiño, brocado de veludo azul, zapatillas brancas con tacón alto e lazo vermello, medias brancas de tafetán e encaixes nos pulsos, perruca de pelo natural. Si, son materiais moi caros e luxosos, propios dun rei absoluto. R. L. • R. M. O retrato busca transmitir a idea de grandeza e poder absolutos: a imaxe de alguén que está moi por riba dos seus súbditos, a quen estes deben obediencia.

• R. L. As vivendas estaban formadas por varias estancias: cuartos, comedor, cociña, etc. Estaban moi ben amobladas, xa que a burguesía dispoñía de diñeiro para facelo. Páx. 324 11

Saber facer. Interpretar a Declaración de Dereitos de 1689



• R. L. O Parlamento inglés, as cámaras dos Lords e os Comúns.

• Entre os máis coñecidos están un retrato do rei con coiraza, do mesmo autor. Outros pintores que o retrataron foron René Antoine Houasse, Pierre Miguard, Fizeuch School e Nicolas de Largilliére.

• Limitábase a facultade do monarca de suspender as leis e cobrar impostos sen o consentimento do Parlamento e obrigábase a reunir ao Parlamento frecuentemente. Ademais, as súas eleccións debían ser libres.

Claves para estudar

• Son as dúas cámaras representativas do Parlamento inglés. A primeira estaba formada pola nobreza e os seus membros eran designados, non electos, e a segunda pola xente do común e os seus membros eran electos.

•  Monarquía absoluta: forma de goberno en que o rei, que se considera elixido por Deus, concentra todos os poderes do Estado. Manufacturas reais: grandes obradoiros propiedade do Estado que se dedican á produción de bens de luxo.

• R. L. Na medida en que establece as normas básicas de organización do Estado, si é similar a unha Constitución.

• Exerceu o poder de forma persoal, someteu a nobreza, impulsou a centralización política e eliminou a disidencia relixiosa.

Páx. 325

• Consolidar a hexemonía francesa. Si, conseguiuse.

12

Interpreta o mapa

Pensa. R. L.



• R. L. • Os franceses asentáronse na costa do actual Canadá e no contorno dos Grandes Lagos. Os ingleses asentáronse preferentemente na costa atlántica do territorio actual de Estados Unidos.

Páx. 322 9



Interpreta o esquema R. M. As cidades elixen os maxistrados e o burgomestre para que gobernen a cidade e os delegados para os Estados Provinciais. Estes están formados polos delegados das cidades, a nobreza e os campesiños, elixen

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

13

Usa as TIC



• R. L. Por exemplo: New Hampshire. O primeiro establecemento inglés en New Hampshire produciuse

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

77

en 1623 ao longo do río Piscataqua. Daquela, New Hampshire pertencía a Massachusetts, en 1679 separouse como colonia por mandato do goberno británico. Non obstante, a fronteira entre estas colonias non foi establecida claramente ata 1740. New Hampshire foi a única colonia que non experimentou case ningunha actividade militar durante a revolución americana, e foi a primeira en declarar a súa independencia. New Hampshire constituíuse como o noveno Estado en ingresar na unión o 21 de xuño de 1788.

da gravitación universal, Newton; presión atmosférica, Torricelli. Química: elementos químicos, Boyle. 15

Usa as TIC



R. M. O barómetro de mercurio de Torricelli e a existencia da presión atmosférica. Os enxeñeiros de minas do século xvii tiñan un problema: as bombas non podían extraer auga por enriba de dez metros do seu nivel natural. Esas bombas xeraban un baleiro parcial que enchía a auga que subía; pero a forza dese canal tiña os seus límites. En 1643 Torricelli descubriu que a auga non ascendía atraída por este baleiro, senón que era a presión normal do aire a que provocaba que ascendese. Para demostrar a súa teoría utilizou mercurio: a densidade deste é 13,5 veces maior ca a da auga, polo que a presión do aire debería poder levantar só 1/13,5 veces a altura da auga; é dicir, para 10 metros de auga algo máis de 75 centímetros de mercurio. Torricelli encheu un tubo de vidro de 1,80 metros de lonxitude con mercurio, tapou o tubo e deulle a volta somerxéndoo nun recipiente maior con mercurio; entón retirou o tapón do tubo, e puido observar que del escapaba parte do mercurio, pero quedaba a 76,2 centímetros de lonxitude. Ademais puido comprobar que esa medición variaba duns días a outros, polo que interpretou que a atmosfera tiña presións variables segundo o estado do tempo.

• Si, a maioría, como Nova York, Boston, Portsmouth, Charleston… Claves para estudar •  Bill of Rights: declaración de Dereitos, documento polo cal se limita o poder real en Inglaterra. Compañía Inglesa das Indias Orientais: sociedade de investidores que obtivo en 1600 o monopolio do comercio inglés na India. Gentry: clase social británica formada pola nobreza de tipo medio e baixo (baróns, cabaleiros...) e os homes libres (freemen e commoners) terratenentes. Royal Navy: Armada Real británica. • Na primeira metade do século xvii, os reis ingleses quixeron impoñer o absolutismo, pero estalaron revoltas, unha revolución en 1640 e unha guerra civil en 1642 que terminou co derrocamento da dinastía Estuardo, a execución de Carlos I, a abolición da monarquía e o acceso ao poder de Oliver Cromwell, que instaurou unha ditadura. Tras a súa morte e a fin da ditadura, o Parlamento restaurou a monarquía. En 1689, tras unha nova revolución, aprobouse a Declaración de Dereitos, que limitaba o poder do rei fronte ao Parlamento e sentaba as bases da separación de poderes. Significou o triunfo da monarquía parlamentaria en Inglaterra. • Ao norte, colonias de puritanos que se dedicaban á agricultura e ao comercio; ao sur, colonias de aristócratas que se dedicaban ao cultivo de tabaco. Pensa. Estados Unidos. Non.

Claves para estudar • Racionalismo: doutrina filosófica que sostén que a realidade é racional e, por tanto, comprensible a través da razón. Empirismo: sistema filosófico que toma a experiencia como única base dos coñecementos humanos. • Baséase na formulación dunha hipótese, a súa comprobación mediante o contraste coa realidade (ensaios, experimentos…) e a súa confirmación, rexeitamento ou reformulación a partir dos resultados. • Debido ao interese pola ciencia e a experimentación derivados da revolución científica. Pensa. R. M. Constitúen as bases do pensamento científico e técnico actual.

Páx. 327 Páx. 328

Descubre. Avances científicos e inventos do século xvii 14

Comprensión lectora



• R. M. Galileo reafirmou a teoría heliocéntrica, Kepler formulou as leis do movemento dos planetas, Newton formulou a lei da gravitación universal, Boyle definiu os elementos químicos, Torricelli demostrou a existencia da presión atmosférica, Pascal sentou as bases do cálculo de probabilidades, Leibniz desenvolveu o cálculo infinitesimal, Descartes desenvolveu a xeometría, Van Leeuwenhoek descubriu os glóbulos vermellos e as bacterias, Harvey descubriu a circulación do sangue. • R. M. Matemáticas: calculadora, Pascal; cálculo infinitesimal, Leibniz; avances en xeometría, Descartes. Medicina: estudo de tecidos animais e reprodución, Malpighi; descubrimento de glóbulos vermellos e bacterias, Leeuwenhoek; circulación do sangue, Harvey. Astronomía: teoría heliocéntrica, Galileo; leis do movemento dos planetas, Kepler. Física: lei

78

16

Interpreta as imaxes



Emprego de liñas curvas, formas cóncavas e convexas, columnas de orden xigante, abundante decoración escultórica e pictórica integrada no conxunto, efectos lumínicos e materiais ricos. Páx. 329

Claves para estudar • A unha etapa cultural que se desenvolveu en Occidente durante o século xvii e parte do xviii e que foi en gran medida unha consecuencia do enfrontamento relixioso que dividira Europa e que provocou o paso da serenidade e o optimismo renacentistas a unha visión máis negativa da realidade. • Emprega liñas curvas nas plantas dos edificios, as bóvedas e a decoración, e columnas salomónicas, que teñen o fuste en espiral; utiliza os elementos clásicos con gran liberdade

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

(muros con formas cóncavas e convexas, frontóns partidos, columnas xigantes…); crea efectos luminosos nos edificios mediante a combinación de entrantes e saíntes nos muros; usa materiais ricos (mármores de diferentes cores, bronce…) para dar sensación de ostentación e cobre os edificios con abundante decoración. Pensa. R. M. Búscase crear edificios e estruturas capaces de albergar e dar servizo a poboacións moi numerosas: prazas, estadios deportivos, centros comerciais, etc. O urbanismo hoxe depende en gran medida dos medios de transporte, como o automóbil, o metro, o autobús ou o tren de proximidades. Así, as cidades esténdense moito máis, xa non están pensadas para ser percorridas andando.

polos pregamentos da roupa e o movemento das figuras ou a teatralidade da composición. Claves para estudar • As manifestacións escultóricas foron variadas: retratos, sepulcros, fontes monumentais, etc. Os temas seguiron sendo maioritariamente relixiosos, pero realizáronse tamén retratos e escenas mitolóxicas. Impúxose o realismo. Os personaxes mostraban sentimentos moi intensos. As figuras daban sensación de gran movemento e transmitían un enorme dinamismo. Os pregamentos da roupa e o movemento das figuras acentuaban os contrastes de luces e sombras. Buscábase a teatralidade. Pensa. Unhas derivan das outras. As diferenzas radican en que o Renacemento busca serenidade, idealización e equilibrio, e o Barroco expresividade, realismo e intensidade emocional.

Páx. 330

Descubre. Roma, capital do Barroco 17

Interpreta a imaxe



• Gian Lorenzo Bernini. Nacido en Nápoles en 1598, fillo do tamén escultor Pietro Bernini, empezou a traballar para o cardeal Scipione Borghese. Por encargo do cardeal realizou O rapto de Proserpina, David e Apolo e Dafne, repletos de forza interior.

Páx. 333

Descubre. Bernini, un xenio do Barroco 21

Interpreta as imaxes



• Mármore. • R. M. A serenidade e a idealización do David de Miguel Anxo son substituídas aquí pola tensión, o movemento e o dinamismo. Miguel Anxo representa a David xusto antes de lanzar a pedra, e Bernini no momento mesmo de lanzala. En ambos os casos, non obstante, hai un tratamento anatómico detallado: máis idealizado en Miguel Anxo, máis realista en Bernini.

Inspirouse en Miguel Anxo, o clasicismo greco-romano e Caravaggio. Nas súas obras, o espectador é partícipe da acción. Entre os seus traballos destacan a obra Éxtase   de Santa Teresa e as tumbas de Urbano VIII e Alexandre VII no Vaticano. Tamén traballou para Luís XIV. Faleceu en 1680. • Construída por Bernini entre 1656 e 1667, a praza está formada por dous espazos: unha gran praza oval, con dous pórticos de columnas xigantes, e unha praza trapezoidal, que unía a primeira coa fachada da basílica. O eixe transversal da praza elíptica está marcado por un obelisco e dúas fontes. A praza trapezoidal vaise ensanchando ata unirse coa fachada da basílica. Esta forma axuda a dirixir a mirada do espectador cara á basílica.

18

Páx. 334 22

Interpreta as imaxes



• O momento en que, tras a resurrección de Xesús, este se revela aos seus discípulos, aos que acompañou polo camiño de Emaús sen que estes o recoñecesen.

• A forma da praza simboliza os brazos abertos da Igrexa, que acolle os crentes e tamén os non crentes para que coñezan a verdadeira fe.

• Si, son personaxes realistas: roupas recoñecibles, anatomías variadas e proporcionadas, detallismo das figuras.

• A praza é o símbolo da Contrarreforma, a reafirmación da doutrina da Igrexa católica e do seu poder e a manifestación do seu desexo de acoller a todos os crentes.

• Unha técnica que busca que o espectador fixe a súa atención nun personaxe ou punto concreto e a escena; para iso, o pintor enche o cadro de sombras e proxecta unha forte luz sobre o punto que quere resaltar.

Usa as TIC. R. L.

Páx. 335

Páx. 332 19

Traballo cooperativo. R. L.

23

Saber facer. Analizar unha pintura de Rubens

20

Interpreta as imaxes



• Un tema mitolóxico, o rapto das fillas de Leucipo.



R. M. Todas son obras típicas da escultura barroca. Entre os elementos característicos deste estilo que se aprecian nestas obras están: a elección de temas relixiosos e escenas mitolóxicas, a representación realista dos trazos físicos e do carácter, a expresión de sentimentos intensos, a esaxeración das posturas, a sensación de movemento e dinamismo, os contrastes de luces e sombras acentuados

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

• Si, transmite movemento. A escena reflicte o momento exacto en que se produce o rapto: os corpos que se resisten, os cabalos que se alzan, Cástor e Pólux que se retorcen para atrapar as fillas de Leucipo. • Cálidos: ocres, vermellos, dourados, marróns. • Parece provir do ceo e proxéctase sobre os corpos e os rostros das irmás.

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

79

a recuperación demográfica, que volveu repuntar coa introdución de novos cultivos.

• Profundidade: a paisaxe pérdese ao fondo. •  Os corpos están con detallismo realista e os rostros reflicten o esforzo, a tensión e o medo do momento. Claves para estudar • A elección de temas variados (escenas relixiosas, mitolóxicas, cotián, retratos, etc.), o realismo, os efectos luminosos, o movemento e o reflexo de sentimentos intensos. • Italiana: Caravaggio (A vocación de san Mateo, A cea de Emaús, A morte da Virxe). Flamenga: Pedro Pablo Rubens (A adoración dos Magos, O rapto das fillas de Leucipo, As tres grazas, Danza de aldeáns, Retrato ecuestre do duque de Lerma), Anton van Dyck (retratos). Holandesa: Rembrandt (A noiva xudía, A rolda de noite, Lección de anatomía do doctor Tulp), Vermeer (Rapaza da perla), Frans Hals (retratos).

• Os privilexiados eran os señores da terra, os fidalgos dos pazos e os abades dos mosteiros. • Foi unha etapa de esplendor artístico, onde se transformou a cidade de Santiago de Compostela, tanto en edificios coma en urbanismo. En arquitectura civil destacaron os pazos. Pensa. R. M. A nobreza galega tiña moito poder e privilexios, e os Reis Católicos quixeron poñela baixo o seu control. Páx. 339 24

Interpreta as imaxes



• R. G. • R. M. O Colexio do Cardeal é un edificio cunha fachada plana, con elementos decorativos sinxelos, e que gardan as formas clásicas. Mentres, a fachada do convento de Santa Clara está decorada con moitos elementos que rompen a planitude. Ademais, os elementos decorativos son sinuosos e moi sobresaíntes. A fachada de Santa Clara xoga cos claroscuros e co atectonismo.

Pensa. R. L. O alumno pode citar obras dos irmáns Carracci (Madonna Bargelini) ou do propio Caravaggio (Os xogadores   de cartas, A crucifixión de san Pedro, San Xerome escribindo), de Nicolas Poussin (A morte de Xermánico), de Rubens (A adoración dos pastores, tríptico da obra A elevación da cruz), de Rembrandt (A tormenta no mar de Galilea, O rapto de Europa, Autorretrato), entre outras.

Páx. 340

Páx. 337

Claves para estudar • Foi un período de extraordinaria fecundidade cultural e artística en España que durou desde a segunda metade do século xvi ata finais do século xvii. Porque é o período máis fecundo da historia artística española.

25

Resume o esencial



(De esquerda a dereita e de arriba abaixo.) (Época de crise en todos os ámbitos). Demografía. Empobrecemento do campo. Crise económica nas cidades. Sociedade.

• Arquitectura: emprego de materiais pobres, exuberante decoración, construcións relixiosas e obras civís como as prazas maiores. Escultura: temática relixiosa, emprego de madeira policromada, expresividade e gran dramatismo. Pintura: cadros relixiosos, realismo, emotividade e frecuentes mensaxes simbólicas.

(Perda da hexemonía española). Crise interna: goberno dos validos. Rebelións en Portugal e Cataluña. Política exterior: derrotas na guerra dos Trinta Anos. Paces de Westfalia e os Pireneos. (Ascenso de novas potencias). Francia. Goberno absolutista de Luís XIV. Inglaterra. Goberno parlamentario. Provincias Unidas. Lograron a súa independencia de España. Goberno parlamentario.

• Cervantes (literatura), Lope de Vega (teatro), Pedro Calderón de la Barca (teatro), Luis de Góngora (poesía), Francisco de Quevedo (poesía), irmáns Churriguera (arquitectura), Pedro de Ribera (arquitectura), Fernando Casas Novoa (arquitectura), Gregorio Fernández (escultura), Juan Martínez Montañés (escultura), Alonso Cano (escultura), Pedro de Mena (escultura), Diego Velázquez (pintura), José de Ribera (pintura), Francisco de Zurbarán (pintura), Bartolomé Esteban Murillo (pintura). Pensa. R. L.

(Desenvolvemento científico e cultural). Revolución científica. Avances en astronomía, física, matemáticas, medicina. Arte barroco. Artistas. Arquitectura: Bernini. Borromini. Churriguera. Pedro de Ribera. Fernando Casas Novoa. Escultura: Bernini. Gregorio Fernández. Martínez Montañés. Alonso Cano. Pintura: Caravaggio. Rubens. Rembrandt. Velázquez. Murillo. Zurbarán. Ribera. O tempo 26

Páx. 338

R. G. • Expulsión dos mouriscos: 1609.

Claves para estudar

• Tregua dos Doce Anos: 1609.

• As Xuntas do Reino e a Real Audiencia. As Xuntas reuníanse para tratar os problemas que lles consultaba o monarca relativos a Galicia. A Real Audiencia funcionaba como institución de xustiza e de goberno.

• Unión de Armas: 1625.

• O desenvolvemento da agricultura fixo medrar a poboación. Pola contra, as malas colleitas e os ataques ingleses a finais do século XVII durante varias décadas paralizaron

80

• Rebelión de Portugal: 1640. • Inicio do reinado de Luís XIV: 1643. • Paz de Westfalia: 1648. • Paz dos Pireneos: 1659. • Declaración de Dereitos en Inglaterra: 1689.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Conceptos 27

• Valido: especie de ministro principal que contaba coa confianza do rei.

orzamentos, controlan a acción do Goberno e teñen as demais competencias que lles atribúa a Constitución. 33

• Tregua dos Doce Anos: acordo de tregua militar asinado polo duque de Lerma cos rebeldes dos Países Baixos. • Estados Xerais: asemblea representativa dos Países Baixos que reúne representantes de todas as provincias.

• O Barroco tivo grande expansión en América, en especial a arquitectura. Desenvolveuse desde mediados do século xvii ata os comezos do século xix. Exemplos: catedral de México, catedral de Puebla, fachada da Igrexa de San Francisco Xavier en Tepotzotlán, México, Virxe alada da Apocalipse, de Miguel de Santiago (pintura), Virxe de Quito, de Bernardo de Legarda (escultura).

• Royal Navy: Armada Real británica. • Barroco: etapa cultural que se desenvolveu en Occidente durante o século xvii e parte do xviii. • Sistema doméstico: sistema de produción artesanal que se baseaba no traballo na casa. O empresario achegaba a materia prima e as ferramentas, os campesiños realizaban o traballo e o empresario recollía o produto e vendíao. Os protagonistas 28

• Conde-duque de Olivares: valido de Filipe IV. • Bernini: arquitecto e escultor, principal representante do Barroco.

Páx. 343

Competencia social. Aplica unha técnica. Coñecer a vida cotiá a través da pintura 34

• Luís XIV: rei de Francia entre 1643 e 1715. • Filipe III: rei de España entre 1598 e 1621. • Velázquez: pintor barroco español. • Galileo: científico e astrónomo, demostrou a teoría heliocéntrica.

Supuxo a perda da hexemonía en Europa e a renuncia aos Países Baixos, que se independizaron.

Páx. 341

A forma de goberno 30

• O rei nomea ao goberno e goberna aténdose ás leis. Pode disolver o Parlamento, pero debe convocar outro novo. Solicita ao Parlamento a aprobación de novas leis, novos impostos e o recrutamento de tropas. O seu poder, polo tanto, é limitado. • Establece novas leis. Aproba a concesión ao rei de novos impostos. Aproba o recrutamento e mantemento de tropas. Mantén reunións periódicas e frecuentes.

A cultura e a arte 31

• Van Ostade: familia descansando, a muller agachada cara adiante, quizais bordando, o marido fumando, os nenos na ventá. Hooch: mulleres entregadas ás faenas da casa, a señora da casa está organizando o traballo das criadas. Rubens: unha escena de voda. 35

Van Ostade: campesiños. Hooch: burgueses. Rubens: nobres. Polo tipo de vivendas e a factura dos mobles, as roupas e a decoración.

36

• As pinturas de Hooch e Van Ostade permítennos ver como era a vida das clases humildes nos Países Baixos no século xvii. Grazas a elas coñecemos as roupas que usaban, as actividades ás que se dedicaban, como eran as súas vivendas, como estaban decoradas e amobladas e como eran as ferramentas que utilizaban ou como se entretiñan, entre outras cousas.

• É unha clase de anatomía impartida por un médico. Si, ten relación directa, pois un dos campos de interese da revolución científica foi o estudo do corpo humano e da anatomía.

Comprometidos. O legado da época do Barroco 32

R. M. O Rei é o xefe do Estado, símbolo da súa unidade e permanencia, arbitra e modera o funcionamento regular das institucións, asume a máis alta representación do Estado español nas relacións internacionais, especialmente coas nacións da súa comunidade histórica, e exerce as funcións que lle atribúen expresamente a Constitución e as leis. As Cortes Xerais representan o pobo español; exercen a potestade lexislativa do Estado, aproban os seus

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso

• Van Ostade: interior humilde, con poucos mobles de mala calidade, desordenado, chan de terra, sen apenas elementos decorativos. Hooch: interior luxoso, mobles de madeiras de calidade e ben traballados, chan de azulexos, decoración de cadros e esculturas, ordenado. Rubens: interior dunha igrexa, mobles luxosos, chans con alfombras, decoración relixiosa de esculturas e pinturas. • Van Ostade: personaxes humildes, roupas humildes, aparecen un matrimonio e os seus fillos, familia numerosa. Hooch: personaxes burgueses, roupas de boa calidade e factura, aparece unha muller burguesa con dúas criadas. Rubens: personaxes da nobreza, roupas luxosas, aparecen o rei Henrique, a súa muller María de Médici, un prelado e varios nobres.

Causas e consecuencias 29

• 301 anos. R. M. Como homenaxe ao que consideraba o mellor pintor español da historia. Reinterpretou a obra de Velázquez adaptándoa ao cubismo, a descomposición da forma que permite visualizar ao mesmo tempo todas as perspectivas.

• O mesmo sucede coa burguesía. Hooch e Ostade introdúcennos nos fogares burgueses e retratan a vida cotiá. • Si, porque as súas obras son realistas e están inspiradas nas súas experiencias vitais. 37

R. M. Trátase dunha sociedade fortemente xerarquizada, cunha clase dominante de privilexiados (nobreza e alto clero) que vive con luxo e opulencia, que se rodea de criados;

© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

81

a burguesía urbana tamén vive acomodadamente, sobre todo nos Países Baixos e as cidades do norte de Italia. Non obstante, as clases populares urbanas e os campesiños de todo o continente viven condicións difíciles, suxeitos a unha elevada mortalidade pola fame, as epidemias, a falta de hixiene e as guerras. As epidemias afectaban sobre todo os pobres, pois, ao estar mal alimentados e vivir nunhas pésimas condicións de hixiene, non podían facer fronte ás enfermidades.

ás costas e mantéñenos alí por tres ou catro semanas ata que paguen o seu rescate. Interésalles o rescate. Aumentando a cooperación rexional. • Consiste na descarga de películas, cancións e libros con dereitos de autor de Internet sen pagar polos contidos. R. L. 40

Páx. 345

Páx. 344

Formas de pensar. Análise científica. Hai piratas na actualidade? 38

• Dedicábanse á mesma actividade, pero os piratas facíano pola súa conta e risco e os corsarios atacaban só as cidades ou barcos da navegación inimiga e contaban cunha patente de corso, unha autorización do seu país.

Traballo cooperativo. A representación de O alcalde de Zalamea 41

Comprensión lectora



• R. L. • O rei Filipe II, don Lope de Figueroa (militar español) e Pedro Crespo, labrador e alcalde de Zalamea.

• Flibusteiro: pode proceder do inglés freebooter e esta do neerlandés vrijbuiter («que se apodera do botín») ou do inglés fly-boat, un tipo de veleiro rápido.

• Violar unha rapaza. • Que casase con ela. R. L. • A pena de morte por garrote vil.

• Serviu a Inglaterra. Sir significa cabaleiro. R. L.

• Pola esixencia de que, por ser cabaleiro, o degolasen en vez de darlle morte por garrote.

• R. L. 39

82

R. M. En ambos os casos, o motivo é o desexo de enriquecerse ou de saír da miseria.

• No golfo de Guinea, no oeste de África. Ataques a buques petroleiros e secuestros de mariñeiros: levan os reféns

42

Educación cívica. R. L.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.