• Author / Uploaded
• Crisóstomo Berrios Quiñonez

Citation preview

5

Shumaq kaway Pulla yachakushun

Llamkana maytu Sutiy: Ima riq: Yaĉakuna wasi: Llaqtay: Yaĉachik: wata.

Ministerio de Educación

Ministro de Educación Jaime Saavedra Chanduví Viceministro de Gestión Pedagógica Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra Viceministro de Gestión Institucional Juan Pablo Silva Macher Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y Rural Elena Antonia Burga Cabrera Director de Educación Intercultural Bilingüe Manuel Salomón Grández Fernández LLamkana maytu: Shumaq kawsay 5 Pulla yachakushun Personal Social - Ciencia y Ambiente 5 - Quechua variante Inkawasi Kañaris Elaboración Martín Chucas Díaz, Juana Huacoto Bejar Asesoría técnica DIGEIBIR Leoncio Sejje Mamani Revisión final Martín Chucas Díaz Revisión lingüística Oscar del Carmen Bernilla Carlos Diseño y diagramación Dalfi Geydi Limas Luna Ilustración Arturo del Mar Cabrejos Lozada, Fredy Omar Quiroz Trujillo Cuidado de la edición Javier Ugaz Tiraje: XXXXXXXXX ejemplares Impreso en: xxxxxxxxxxx ©Ministerio de Educación Calle Del Comercio Nº 193 - San Borja Lima - Perú Teléfono: 6155800 www.minedu.gob.pe Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: xxxxxxxxx Este material no se puede reproducir total ni parcialmente sin el permiso expreso de los editores. Impreso en el Perú / Printed in Perú

Riqsichikuynin Nasquy yaĉakuq warmakuna. Kay liyinaqa qampaq, yaĉakuna wasiykipi shumaq yaĉakunaykipaq. Achka yaĉachikuqkuna qushikuqnu rurasha. Yaĉakur pulla yaĉachikuqniykiwan, taytaykiwan, mamaykiwan, hukniykiwan, rukunchikwan, yaĉaqkunawan yaĉakur ñawpaqman rinaykipaq kamakachikasha. Hukniykikunawan yanapanakur ruranaykipaq achka ruranakuna kan. Kay liyinaqa unay imanutaq kasha, imanutaq kanan, imanutaq rimanayki, pachayki, ruranayki, nir yaĉanaykikamakasha aylluykita washar shumaq yaĉakur kawsanaykipaq kay liyinaqa yanapamashun. Chaynulla wasiyki, yaĉakuna wasiykipi runakuna, warmikuna, warmakuna ima shumaqkawsanapaq yarpun. Kay liyinawanqa pukllanki, takinki, yupakunki illwakunki tullpukunki, yarpur rurakunki, chapanachinki tarinachinki, tukuy hukniykikunawan yanapanakur yaĉakunki ima. Rikarqami munanki yaĉakunaykipaq hukman nasquy yaĉaykunata yaĉakunki, hukniykikunata yupay washar purichinki. Qushikur yaĉakuy.

7 TAQA

6 TAQA

5 TAQA

4 TAQA

3 TAQA

2 TAQA

1 TAQA

KAQNINKUNA Shumaqta tarpukunchik uryakunchik 5 1. Rihunchikta tarpunchik

6

2. Pachanchikta tikranchik

12

Imatataq yaĉakusha kani

18

SIKYANCHIKTA ñanNINCHIKTA KIĈANCHIK 19 3. Sikyanchikta kiĉanchik

20

4. Ñanninchikta kiĉanchik

26

Imatataq yaĉakusha kani

32

ANIMALNINCHIKTA MARKAKUNCHIK 33 5. Ñanninchikta kiĉanchik

34

6. Quĉakuna mamayqun wawayqun

40

Imatataq yaĉakusha kani

46

SARANCHIKTA PALLANCHIK 47 7. Quĉakuna mamayqun wawayqun

48

8. Saranchikta ishkunchik

54

Imatataq yaĉakusha kani

60

Kushikuqnu wasikunchik 61 9. Wasi qatay

62

10. Sakawan pichakunchik

68

Imatataq yaĉakusha kani

74

LANTA RURAY 75 11. Lanta rutuy

76

12. Awana

82

Imatataq yaĉakusha kani

88

PACHANCHIKTA KAMAKACHISHUN 89 13. Yapukunchik

90

14. Allichakuqkuna

96

8 TAQA

Imatataq yaĉakusha kani

102

Saranchikta tarpunchik 103 15. Mishki mikunanchik

104

16. Tamyapaq kamakanchik

110

Imatataq yaĉakusha kani

110

1

Shumaqta tarpukunchik uryakunchik

TAQA

Maymantataq rihuqa kanqa ninkitaq. Maykunapitaq rihuqa tarpukayanqa. Imapaqtaq kusa allin kanqa rihu tarpuyqa.

Y

aĉ

ana

1

Rihunchikta tarpunchik

Rihuta mana kuchitaqa qaranchikchu

Uyshawasimanta runakuna rihutaqa kusata washan amitunchikpa qaqllitan katin, chayrayku manami kuchita qaranchikchu, tarpukanampaq rihuta kuchi mikutinqa mañana tarpunchiknachu. Chaynulla urquyarmapis mana sarunchikchu, ashwan llankinchikta urqur rurinmanqa yaykunchikmapis; mana añashta wanqachinchikchu winayatinmapis, rihuta kuchita qarar tarpushaqa manchakur mana puqunchu, sarushaqa amitunchik piñakun, tarpukashapi añash wanqakutinpis manchakur mana puqunchu,chaymi puqunanta munarqa kusata washanchik, mana midirchu shikwakunchikmapis, mana juezchar tarpushaqa allipla achkata puqun. Chaynulla kusa shumaq pachata kamakachir,yapur, palanawan tikrar, takapakur ima tarpushaqa kusata rihuqa puqun.

Rihu tarpuyman ĉar yaĉaqkunata tapukushun imanu tarpukunchik nir. • Runa yaĉachikuqwan warmakunaqa tarpuyashanllapaman rin. • Hatunnin kaqkuna shumaq chapar apan. • Cuadernuntaurakunanpaq rapra apanllapa. • Warmakunaqa mana pukllarchu rin. • Ĉar tukuyta karanchiknula ninllapa. • Chaymantaqa runa yaĉaqwan parlanllapa. • Hatun kaqkuna ashla yanapakunllapa. Yaĉayaraykichu Rihunchiktaqami tukuy imapaq tikranllapa, yuraq runakunamapis mikunllapa waran waran.

6

Riqchaq rihukunata riqsishun Kañaris, Inkawasi, salas llaqtanchikunapiqa riqchaq Rihukunata tarpunchik, kaynu shutiqkunata: Hatun, kuchak, shallqa, llama, sakapa ismaynin ima rihukunapa shutinqa. Kay rimachishanchikkunaqa kay llaqtanchikmantami. Kuchak, yuraq, llamarihukunaqa kusa chaykaqllata winan, chayllata ispiqakun, puquyninpis chaykaqlla, kay rihukunaqa mushuq takapakunapiqa kusalata puqun, chaynulla huk llaqtakunapipis tarpunllapa kusa shumaq mallik katin.

Maymantataq rihukunapa shutinqa Shutinqami mana nuqanchikpa rimananchikchu chayqami latin rimaymanta shamun, paykunaqa trigo niran pakikar llampuqta, chaynullami kusa karumanta Mesopotamia Siria, Jordania niyan chaymanta 8000 a. C. watamanta shamusha rihuqa.

Maymantataq rihukunapa shutinqa Inkawasipi, Kañaripi, salaspimapis rihutaqa tarpunllapa manami rantikunllapachu ashwan huk mikuykunawan qaranakunchik, Inkawasilawpiqa wakin wakin rihutaqa achkata urgur rantikusitunllapa, chay qillaywanqa kaĉisitunta, asisitunta,askwarsitunta, raĉapitanta ima rantinllapa.

Ima mikuykunataq rurakan rihuwanqa parlakuy.

Yaĉayaraykichu Rihuchikwan kawsanchik, chaynulla uklawmanta ĉamusha nirqa.

Tapukuy, rimachiy maykunapitaq kustaqa rihutaqa urqunllapa.

7

Hukman hukman winanchik Winananchikqa pichqapi akrakasha, hukman hukmanmi akrakasha, chaykunataqa shutichishallapa kaynu.

Paĉallapi ( Prenatal )

Taksha warma (Infancia)

Chayqami rurakashanmanta pacha, yarqunankaman, 9 killata mamampa paĉampiqa winan.

Kayqa qallarin paĉamanta yarqamushanmanta 9 watayqun kanankaman, chaypimi puriyta, rimayta, shumaq kawsayta, yaĉakun, chaypimi wasi yaĉakunaman rinllapa, huk warmakunawan riqsinakun ima.

Hatun warma (Adolescencia)

Kaypimi warmakunaqa allipta ukmampaq tikrakaq qallarin hukmantana yarpun, yaĉanna ullqu manaqa warmi kani nirmapis, chayqa ĉan 18 manaqa 19 watayqun kanankaman.

Yarpur rurashun winananchikta. 1. Riqsiy. • Huk ĉusku kuchuyqunpi uknikikunapa shutinta rurar winayninwan tarinachiy. • Chullachay winashankunata chayllachus. 2. Kusata yarpuy imapaqtaq chaynu winanapaq kasha.

Ñuqalla tapukani Willakuyashaq imanu winanchik nir.

Yaĉakunina Imanu imanu winanchik nirmapis, Pinulla kani nir pikunawan winanchik. Nir ima.

8

Imanutaq kashaq hatunna kayarqa Hatun warma niyqami (pubertad) qallarin kaypi, hukmanpaq hukmanpaq tikrarar winanchik, chaynulla kaypi yaĉanchik warmi manaqa ullqu kani nirmapis. Ullqu manaqa warmi karmapis kusa shumaqtami kawsanchik.

Imanutaq winananchik qallarin Manami yaĉanchikchu may waranpi qallarin tukukan nirmapis,manami ullquwan warmipaqa chayllachu winananchikqa, ullqupiqa ĉamun 11 añuyhun 14 añuyhun katin, warmipi shuypaqa 9 manaqa 13 añuyhun katin, ishkantinpi 4 manaqa 5 añuta tan kwirpunchik qarwasha kanankaman.

Imanu kashanchikpaq rimashun, chullachashun, tarinachishun. Pirayku chaynu kashun

• Taytanchiknu manaqa mamanchinu yuqshinchik.

Tananchikuna

• Yaĉaqkunawan tantakashaqa unaylla ĉamun.

• Mana munayashan puqutinqa mana • Shallqapi taqkunapaqqa mana unayllachu ĉamun. hukmanqa tikrakanchikchu. • Qishay. Kusa qishaqlla karpis mana hukmanqa tikrakanchikchu.

• Yaqtanchikpiqa winayqa tukuypi chaylla.

• Mikuy shumaqta mikur kusataqa winanchik.

• Hatunyarqa manana pukllanchikchu.

Yarpur ruray imaraykupitaq warmipi ñawpaqtaqa hatunyayqa ĉamun.

9

Qushakunapaq kusata yaĉashun Tapukur shumaq qushata tantashun. • Tukuy plastikukunata, plastiku butillakunata ima tantashun. • Huklawpi qushakunata tantashun. • Ishkay uĉkuta rurashun. • Chay waralla panpashun ishkantinta. • Unaymanta chapashun. • Ishkantinchu ismushana.

Pachanchik qishar ñuqanchiktapischu qishachimayashun Pachaqa qishan allipta qushakunata, butillakunata, plastikukunata maypipis itakusaha, chaykunaqa mana paypa mikunanchu chayrayku qirukuna, animalkuna winaqkunatapis wanuchin. Kanankunamaqa karrukuna, maquinakuna, motokunapa quntaynin, rupachikush tukuy imata qishachiyan. 1. Kayta uknikikunawan rimachir shumaqta yarpuyllapa. Pachanchikta, warmanchikta, warmi rukitukunata, ñuqanchik mana qishananta munarqa kayta rurashun: • Qushakunata uĉkuman itakushun. • Ama yanqallaqa qiruta rupachishunchu. • Plastikukunata tantar uĉkuman itashun. • Karru,mutukuna rukuta ama rantishunchu. • Raĉapanchikta paqar yaku tiqtita ama yaku chuyaman itashunchu. • Bistyanchikpi purishunllapa.

Maypipis unaymanta pacha qusuwan qishay warmapi rikarimun. Kay rimashanchikunata tukuyninta rurarqa qasaymanta, qishaymanta washakayashun.

Kay rimashanchikunaqa qisachimanchik. Quntaykuna (monöxido de carbono) Yawarninchik kallpananta arkan, garrachamanchik, umanchikta ñananchin, shaykuchimanchik ima.

Mercurio Chukchukyachimanchik, yaruchamanchik, apayanchik, mana rikakuchimanchikchu ima.

2. Qamqa imanutaq pachanchikta washankiman willakuy.

10

Ĉunka llaqtakuna qishaqta riqsishun Rimachir yaĉashunllapa Oroyapi hatun yaqta Junín kusa qishaqqa tukuy hatunpachapiqa,iki pachak watamanta pacha, chaypiqami minata kusata urquranllapa, chaymi kananqa warmapa yawarninpimaqa plomo kan, chaynu nin hatun wasi yaĉakuna Blacksmith. Chayta ruraqkunaqami chaypiqa tarisha mercuryuta, arsinikuta, pisticidakunata ima chaymi chaynuqa nishallapa. Chaynulla huk yaqtakunapis kusa qishaq kaykuna yupay.

Qishaykunapaq rimashun. 1. Qusu. mana rikayla kuritukuna rurinchikman yaykur runtukun, chaypi kusata waĉan, chaymantami ukninchikunamanpis yaykun. 2. Influenza kayqami ukninchikmanta aypamanchik. Umanchikta ñanachin, rupachimanchik, qasachimanchik, gumitachimanchik ima, ashwanpis tukuy imanchikta ñanachinmapis. 3. Bronkitis kayqami qusukuchimanchik sankuta, mana amayta itakuyta puytinchikchu, chayqami ishkay kanmapis, chayqa aypamanchik qasaymanta. 4. Tuberculosis. Kayqami ñatinchikpi aypamanchik qusukutinllapa wayra apamutin chayqami tuta ĉiĉapyachimanchik, garrachamanchik, mana mikuymatapis munanchikchu.

Ima qishaykunataq kan llaqtaykipi chayta kay chirusqapi ruray.

11

Y

aĉ

ana

2

Pachanchikta tikranchik

Animal taksha sarata mikutin kusata puqun

Llaqtanchikpiqami kusa allin yaĉaykuna kan, chaykunapaq yarpushun Kay shallqakunapi tukuy imawan kusa shumaqta kawsanchikllapa, qaqanchikunawan, animalninchikunawan qirunchikunawan ima, chaynumi kar yanapanakunchik ima ruraypimapis unaymanta pacha yaĉayanchik tasha animal sara winaqta mikutinmaqa allip shumaqta winar kusata puqunmapis chay animalsituqa winay amayninta qutin, chayrayku bisirritu chayraq sarata mikuyatinqa mayqan karpis mana piñakunchu sarayqa kusata puqunqa nir, chaynuqami ukkutila mikutin, qashan qashan mikurqa paypis manana winachinchu.

Huk runa kusata yaĉaqman rinchik willamanapaq. Runa yaĉaq willamarninchik willamarninchik apamanchik saran mikukashaman. Qashan uklaw kusa shumaq hatun sarana rikariyan chaymanpis. Warmakunaqa cuadernumpi willayashanta ruran.

Yunkapipischu chaynulla kanqa tapukur rurayllapa.

12 12

Riqchaq sarakunata riqsishun Inkawasipi sara kaqkuna Kay yaqtanchikqa riqchaq pachayqun chaymi hukman hukman sarataqa tarpunchik maylawpiĉi tanchik chaypiqa, chaynumi kan kusa shallqanpi tarpukaq, ĉawpi llaqtakunapi tarpukaq, ura ĉakin llaqtakunapi tarpukaq ima. Unaqkunapimaqa tarpunllapa mullu sarata, chayqa maypipis winatin, takshalata winarmapis chayqa puqushanpimi mana mallaqnachimanchikchu. Chaynulla kan muru sara chay shuypaqa Inkawasipa ĉawpi yaqtakunapi tarpukan kusa shumaq murumi chay saraqa chaymanta pichakunapaqmapis akrakunchik. huk sarakunapis kan,chaykunaqa yuraq, qarwa, chupika, hatun sarakuna ima tarpukan.

Yunkakunapipischu sarataqa tarpuyanqallapa chaypi taqkunata tapukur kay chirusqapi ruray.

Shutin Sarakuna

Riĉaqnin

Imanutaq rurayanqallapa yunkapiqa sarata pallarqa. Yunkapiqa sarataqa tarpunllapa rantikunanpaq, chaymi riqchaqkunata itar kusata puquchinmapis, chaynulla rihunchikyupay tukuy imapaq tikrakan, animalkunapa mikunanpaq ima tikranlapa, kay perumantaqa uklaw yaqtakunamanpis rantikunllapa huk mikuykunapaq tikrananllapap.

Kay shallqapipischu chay sarakunaqa winayanqa.

13 13

Maymanta qushakuna shamun. Qushaqami rikarimun ñuqanchikunalla tukuy imata manana allinchu imapaqpis nir itakusha, chaykunaqa ñuqanchik manana munashaqa wakin runakunamaqa imallapaqqa munayanqa. Qushakunaqa riqchaqpi akrakasha, kaynu Qusha rurawkuna (industriales): Qiru, papel, fierru, plastiku, vidrio, raĉapakunamanta ima itakukashan qushachakun chaykunami chaynuqa shutin. Qushakuna Kaykuna wasikunamanta mikuykuna, purukuna, qarakuna itakukashan, chaynulla, wasi mikuyta rantikuqmanta itakushanllapa, chaykunaqami shumaq pachaman pampashaqa kusa allin mallininchikuna winananmpaq, yanukunapaq mana panpashaqa tukuy imata qishachin. Asyaq qushakuna Kaykuna rikarimurqa qishachin pachanchikta, animalninchikunata, tukuy ima mikuqkunata, chaynu ñuqanchikunamanpis ĉamunman mana washakashaqa, chaykunaqa paqakushanchikmanta, asyaqkunata raĉapanchikman manaqa aychanchikman itakusha. Allichakuq wasimanta Chaykunaqa yarqamun rimidyukuna tukukatin itakunllapa. Kaykunaqa allip achka yarqamun chaymi unayqa rupachiqllapala, chaynu rimidyakuqkunalla qashan qishachikuq chayrayku kanaqa paykunallami shumaq pampachikun chay qushakunataqa.

Tantanakur yarpushunllapa kay rimayashanpaq imatataq tukushun ama qusha kananpaq.

14

Imapaqtaq qushakunata akranapaq allin kanqa. Qushakunata akrar shumaq pamparqa washayashun qiru winaqkunata, chaynulla allin kanqa imallataqa ruranapaq kusata rantikur qillayta tarinapaq. Qushata tantarqa minakuna tukukaqtapis washayanchik achka watata urqunanllapapaq. Pishikunamanmataqa allín ruranapaq abunuta puquykunapaq. Papelkunamaqa kusa allin tantar rantichinapaq rantiqkunata.

Llaqta tanaykipi saqruta warkuy qushakuna tantakananpaq. Mikuykunapa qarampaq, ukta qushakunapaq, ukta butilla asyaqkunapaq. Kayman qarakunata

Kayman itay botellakunata

Kayman itaytukuy qushakunata

May waranpi pachapaq tikrakan riqchaq itakushanchikuna nir yaĉashun.

Hatunpa qaran 10 watata

Muchilakuna 150 watata

Pakikaq butilla 100 a 1000 watata

Pilakuna 1000 watata

Purunkukuna 100 watata

Imatataq rurankiman manana qushata itakunanllapapaq ama qishachikunanpaq, chayta allipta yarpur ruray.

15

Tapukushun imanu yaku nir Yaĉayankichu imanu yakuqa nir. Yakuqami pullachashaqa 71 % pachamantaqa kusa achka. Chaykunataqa allipta tarinchik pachamamakunapi (océanos), 96.5% chaypiqami. Chaynulla yakutaqa tarinchik uĉkukunapi. Qirukunapi, quĉakunapi, pacha rurikunapi chaynulla tikrakan shutuqpi, qasaypi, quntaykunapi ima. 1. Shutuq : Kaymi tukuyninmanta alli achka, tarinchik quĉakunapi, hatun yakukunapi, taksha quĉakunapi ima.Kayraykumi tukuy ima kawsan. 2. Qasaypi : Kaynuqa yaku kusata qasar tikrakan rumilla kasaq unaq shallqakunapi, chaynulla pachapa unaq qallarinanpii, pachapa ura tukukananpi, (Polo Norte y Polo Sur.). Qasaypi yaku tikrakatinqa aypanchik yakutaqa. 3. Puktaypi. Rupay quñuchin pachamamata, hatun quĉakunata. Hatun yakukunata ima. Chay niyashanchiknu yakuta rupay quñuchitinqa quntaypaq tikrakar unaqman rir alliplatana qasan pachamanta allip karupi kar, chay qasaymanta yakuqa tikrakan puktaypaq chaymanta tamyapaq tikrakar qashan pachaman ratamur hatun yakukunata, quĉakunata ima achkachan.

1.

Imaraykupitaq yakuqa chakiq riyanqa

2.

Imantataq tukushun ama chakinanpaq

3.

Tukuychu washayta munayan

Yaĉayaraykichu Yakuqa ñuqanchik yupay kawsayniyqun nir, payqami amunchik yupay, chaymi ñuqanchikqa shumaqta paywan kawsanchik.

16

Yakunchik imanu kashan Yakunchikqami kaynu kan. Yakutaqami pacha ruripi pachamamapi qasaykunapi rumikunapi pachapa ananpi quĉakunapiima kan, chaynulla tarinchik ñukñuta kaĉiyhunta kusala mishkiyhunta ima, chay yakukunatami riqchaq rurashallapamapis, kananmaqa tarinchik tubupi shamuqta upyanchikmapis, yunkamantamaqa shamun butilla plastikupi pakikaq butillapi ima. Tananchikpimaqa yakunchikqa washamaqninchik ima kan chayqami agua bendita shutin Chaymantaqa chay warmiqa llaqtanman tikrakamurqa qunqaran llakiyashanmatapis, ashwan tar rikakuran piskawkuna yakupi kallpaqta, warmakuna paqakuqta, warmikuna manyanpi takiqnu raĉapata paqaqkuqta ima. 1.

Imanutaq yakuqa pachaykipiqa.

2.

Imanutaq yakuwanqa kawsanki.

3.

Maypitaq kusa achka yakuqa kanqa.

Inkakunamaqa ruraqkashallapa waru waruta chaykunaqami tukuy rurashanmanta allip hatun kaq, chaynulla quĉakunata ruraq chaypiqa tamyapa yakunta tantar ĉurakur chaki waranpi parqukunanpaq.

Taytaykita tapuy yakukunapaq chaymantaqa huknikikunawan parlayllapa.

Yaĉayaraykichu Quĉakuna yakutaqa kusata qumanchik nirqaq, chayrayku washashunllapa.

17

Imamatataq yaĉakusha kani Tuktuta tarpunchik Shutin: Wasi yaĉakunanchikta tuktuchashun

Imapaqtaq tukturachishun: Tukturachiyanchik kusa shumaq yaĉakunanchik wasi rikarinanpaq, riqsinapaq tuktu allichakuqkunata, rikĉaqninta, chaynulla warmakuna tarpukuyta ama qunqananpaq, qishar upyananpaq ima.

Imanutaq rurashun: Ñawpaqtaqa. Taytanchikunawan shumaqta willanakur. Tuktupa simillanta tarimushunllapa.

Imanu. Warmakunawan. Pachata parqushun. Pachata kutir kutir allashun. Qiwankunata ĉaspir ashuchishun. Tuktuta tarpushun. Qiwayatin qiwanta ashuchishun. Fututa tumanchik.

Tapukushun allintachush shumaqchush rurashanchik, upyashanchikchush ima nir. Allinta rurashanchik

Mana rurashanchik

Qashanpaq imanu rurashun

2

Sikyanchikta ñanninchikta kiĉanchik

TAQA



Imawantaq sikyataqa kiĉanchik.



Tukuychu yanapakun sikya, ñan kiĉaypiqa.

Y

aĉ

ana

3

Sikyanchikta kiĉanchik

Salas, Inkawasi, kañarispiqa sikyata kiĉanchik. Sikyata kiĉakanapaqqa ima warapitaq rurashun nir tantanakur yarpunllapa. Chay tantanakuypiqa rikanllapa huk dulsayniruta, huk kajiruta, huk alpurjiruta ima juezwan parlar (Kañaripi, salaspi, juwistaqa mayurkampu ninllapa). Chay waranpiqa tantanakutinllapaqa chay dulsayniru ashla waqachikutin qallarinllapa sikyata kiĉaqqa, chaynu waqachikur waqachikur sikyata kiĉaqkunapa nawpanta dulsayniruqa rin. Chaynu rurakuyatinllapaqa warmikuna mikuywan maypiĉi mikunllapa wata wata chayman ĉamun. Chaypiqa samanllapa tukuy pirurula, ĉawpinllapapi hatun pulluta ĉukir mikuyta qutunllapa, chaynumi tukuy tantanakur mikunllapa, mikuy mana tukukatinqa yanapakuqkuna ĉanikun. Tutaman shuypaqa kusata kushikunllapa.

Chaymantaqa warmakunawan sikya kiĉayman rinchik. Runa yaĉachikuqwan warmakunaqa tantala rinllapa. Hatunninkaqkuna shumaq chapar apan. Cuadernunta warmakunaqa apan rikashanta, willashanllapata rurananpaq. Sikya kiĉaypi mikukashanta ruranchik

Yaĉayaraykichu Yakuqa qaqapa chushun nir.

Wasikipi taytayki manaqa mamaykita sikya kiĉaypaq tapuy, chaymantaqa huknikikunata kay wasi yaĉakunapi willay.

20

Rimachir kusa shumaqta yarpuy.

Imapaqtaq sikyataqa kiĉanchik Sikyataqa kiĉanchik kusata qushayatin yaku ama chinkananpaq sikya riyashanpi, chaynulla kiĉanchik kusa shumaq shamutin tukuy upyanapaq, parqukunapaq.

Uqanchik yakuta upyanchik chaynulla animalkunamapis yakuta upyar hatunta winatin achka qillaypaq rantikunchik, mikunanchikunata, raĉapanchikunata munashanchik rantimunchik.

Ñuqanchik, animalkuna ima upyan niyanchik chaynu qaqapa amunkunapis yakutaqa upyan, chaymi paykunapis yakuta mana washashaqa piñakur chushuntaqamana kaĉamunchu, chayrayku kusata washanchik.

Chaymantaqa warmakunawan sikya kiĉayman rinchik. Yunkakunapischu chaynulla sikyanta kiĉayanqa. Imanutaq uklawmanta runakunaqa yakutaqa washayanqa. Kusata tamya shamur sikyata pampatin, manaqa apatin imanutaq runakunaqa tukuyanqa. Kay tapuykunata rurar huk mapapi ĉuray. Chaynulla ukninchikuna yaneshakunamaqa mana sikyataqa kiĉanchu, chaypiqa kusa tamya katin manana parqukunllapachu, chay mana sikyamapis kanchu. Achkachani yaĉashayta yakupaq imanu mañakushanchikta chaymantaqa papilpi rurar patapi ĉurani.

21

Yaĉayashun uklawmanta ukninchikuna yaĉashanta. Huk llaqtakunapiqa sikyakunataqa kusa shumaq hatunta rurashallapa manana yakuqa iĉakanmapischu, kiĉananpaqmapis qillaypaq kiĉanllapa, chayrayku yakuta rantir parqukunchik. Chay hatun sikya niyanchik chaytaqa ukta Kañaripi tarinchik; kanal wayabamba shutin, chayqami Salasman yakutaqa apan. Chaynulla yunkakunapimapis kanalkunaqa kan. Payllamanta quĉakunamaqa mana yunkakunapiqa kanchu, ashuwan runakunana rurasha, chay rurashantaqa represa shutichin.

Yaĉayaraykichu Chay quĉa rurawkunaqa tamyapa yakun ĉatin tantar chaki waranpi pargukunllapa nirqa, chay quĉamantami kanal niyan chaytaqa apanllapa puquyninkunata parquqqa, chaykunapaqqami radyu, tilibisyun, intirnit niyan chaykuna willamanchik.

Yunkapipis quĉakuna kan. Yunkapipis quĉakunaqa kan, manami payllamantachu ashwan chaykunataqa runakuna mana yaku katin yarpushallapa rurayta chaypi tamyanchikpa yakunta tantar parqukunllapa, chaynulla chaypiqa pescadota ima winachir mikunllapa rantikunllapa ima.

Kay shallqapi mana yaku katinqa imanutaq kayanqa kaypi.

22

Willamaqninchikuna, Rikachimaqninchikuna

Imatataq yaĉachimayashun internet, radio, televisiónkunaqa. Kay radio, television, internet, periódico, niyanchik chaykunaqami tukuy imata willamaqninchikuna, chaypimi uyanchik ima imanu may warampi rurakayan nirmapis yaĉanchik.

Willamaqninchikuna, allipta yaĉanapaq. 1. Kaykunapaq imanishuntaq. Radiokuna Televisiónpi rikashanchikpischu tukuynin allin kanqaq. Internet yaĉachimashanchiqachu tukuy ima allin kanqa. Kay rimayashanchikunaqachu Perupa tukuy yaqtanman ĉayanqa. Chaymantaqa tantakar shumaq parlar imamanĉi ĉashanchik chayta rikachikuy. Imanutaq sikyakunapaq, quĉakunapaqqa yaĉanchik.

Kay rimayashanchikunaqa mana allinchu chaypi tukuy ima tarishanchikqa, uyashanchikqa, rikashanchikqa, chaynu internepi televisiónpimaqa tarinchik suwakuqkunata, wanuchikuqta, ima, chayrayku yaĉashunllapa mayqankunata rimachishunllapa chapashunllapa nirmapis.

2. Markaykipi pintura rupestre niyan chayta tarir, kay chirusqa siqiraqpi ĉuray.

23

Llaqtanchikpiqa tamya ritin, sikyata kiĉanchik yaku achka, chuyalla ima ĉamunanpaq. Unaymaqash kusa chuya kaq, kananqa tiqtiyayannami.

Imaraykupitaq yakuqa tiqtiyayanqa. Imanutaq rurashun.

Ñawpaqtaqa.

Ñawpaqtaqa

• Kay llaqtanchikpipischu yakuqa tiqtiyayanqa • Imataq tiqtichayanqa.

Imanutaq yakuqa kay markanchikpiqa.

Kaypiqami yakuqa chuyallaraq.

Chaymantaqa

• Imanu, imawan yaĉanchik chayta rurashun (instrumentos). • Parlashunllapa imanu maypi tapukushunllapa nir • Tarishanchikta ĉusku kuchuyqunpi rurashunllapa.

Kay llaqtanchipiqachu yakuqa chuyalla kanqa. Ari.

Ikintaqa • Rurashanchikta kusata rikashun. • Tantala shumaqta parlashun. tarishanchikpaq. Tukukaypi

• Parlayashanchikpaq shumaq rurar rikachikushun.

Imataq yakunchiktaqa kusata tiqtichayan. * *

Karrukuna ĉamur imallataqa qututin tiqtiyan

Imanu, imaraykupi. Maypipis gasolinanta iĉatin.

Chaymantaqa. Tapukunata rurashun. Tapukushunllapa yaĉaqkunata Imaraykuntaq yakunchik tiqtiyayanqa. Yaĉaq Yaĉaq 1

Nishan

Qusha

Tiqti yaku

Minakuna

Makinakuna

Yaĉaq 2 Yaĉaq 3 Yaĉaq 4 Kay tapuykunata chaynuchush nir yaĉanapaqqa runa yaĉaqkunata tapukuyta munayan, chaymantaqa alliyana wasikunapi tapukushunllapa, chaynulla kuritukunata yaku tiqtiman itashunllapa.

24

Imakunatataq munayanchik. • Tapukunata. • Yaĉaq runakunata. • Yaku tiqtita, yaku chuyata. • Kurukunata.

Rimachinapiqa niyan tukuy ima yaku chuyata munan shumaqta winanampaqa, ama

Allip shumaqtami tapukunki, chaynu tapukurmi alliqa yaĉanki.

qishanampaq.

Kananqa ĉusku kuchuyqunpi untachishun tapukushanchikta. Rikakushanchik

Tapukushanchik

Internipi kashan

Tukuychu chayllata willamashanchik. Tapukunata. Yaĉaq runakunata. Yaku tiqtita, yaku chuyata. Kurukunata. Yakuta qishachiqkuna

1 Yuqshishan

2 Yuqshishan

Kananqa hatun papilpi rurashun tukuypa nawpampi rimanapaq. Yarpunkimi, Kaytaqa huk chirusqa siqiraqpipis munarqa imapaqpis rurankiman.

Imaraykupitaq yakuqa tiqtiyayanqa

Imakunatataq kusata yaĉanankiman.

25

Y

aĉ

ana

4

Ñanninchikta kiĉanchik

Inkawasi, Kañari, Salas llaqtakunapiqa wata wata ñan kiĉakananpaqqa tantanakur shumaq yarpur parlanllapa, ima waranpitaq ñanta kiĉashun nir. Kañaripimaqa huk dulsayniruta, huk tinlliru, huk alburja apaqta rikachikuqwan rikanllapa parlar Inkawasipiqa manami chaynuchu. Chay rurana waranpiqa tantanakutinllapaqa chay dulsayniru ashla waqachikutin qallarinllapa ñanta kiĉaqqa, chaynu waqachikur waqachikur ñan kiĉaqkunapa nawpanta dulsayniruqa rin. Nan kiĉaymanqami manana warmikunaqa mikuytaqa apanchu runakunallana apan riyashanpi ĉawpi waran katinqa mikunllapa, wakin llaqtakunapimaqa wata wata yaĉashallapana maypi mikunchik nirmapis chayman ĉamur ayka aykalla tantakashakunaqa samar mikunllapa. Chay ñan kiĉaypiqa tukuy puriqkunaqa traguta qukun manaqa qillayninta qukur rin mana qillay katin shuypaqa ñan kiĉayta yanapakun.

Rikakur rurar yaĉakushun. Warmakuna yaĉay wasimanta tantanakur ñan kiĉayman rinllapa. Runa yaĉachikuqwan warmakunaqa tantala rinllapa. Hatunnin kaqkuna shumaq chapar apan. Cuadernunta,lapisirunta warmakunaqa apan rikashanta, willashanllapata rurananpaq. Warmakuna runakunata tapukun imanutaq ñan kiĉakan nir.

1. Chay yaĉakushanchikta yaĉay wasiman ĉamur tukuyta manyaq parlashunllapa.

2. Chay yaĉakushanchikta yaĉay wasiman ĉamur tukuyta manyaq parlashunllapa.

26

Yaĉayaraykichu huk llaqtakunapipis ñantaqa kiĉanllapa nirqa

Inkakunaqa ñanninta kusa shumaq rumiwan ruraq, unaytamichay ñanqa mana saqrayaqmapischu tukuy ñan kuskuman riq. Chay ñankunaqa kanankaman Cuscupi, Cajamarcapipis rikanchik.

Ancashpiqa ñuqanchikyupay ñantaqa kiĉanllapa, warmi warmayqun, runan itakushamanaqa runan wanushakuna yanukunmapis ñan kiĉaqkuna mikunanpaqqa.

Yaqtaykipi imanutaq ñanta kiĉanllapa parlakuy. Chaynulla llaqtanchikpiqa ñantaqa kusa shumaqta kiĉanchik; yunkapimaqa ñantaqa qillaypaq kiĉanllapa manana yanqallaqa imapipis yanapanakunllapachu.

Cumbemayuwan Tipon kashan.

Kumbemayu Unaylla rurakashkasha huk ñan yupay cajamarcapi Chayqami rumilawan huk shimita yupay rurashallapa, rikashamaqa qiru yupay rumikunaqa manyanpiqa rikarin.

Tipónqa Chayqa Cuscupi unay inkakuna huk pukyu ĉakinpi rurasha karan yakuta apananpaq parqukuq, chayqami rumiwan kusa shumaq rurakasha.

Llaqtaykipi imanutaq ñanta kiĉanllapa parlakuy.

27

Ñanta kiĉanapaq parlanchik. May waranpitaq May ñanta waranpitaq kiĉashunllapa ñanta kiĉashunllapa.

Allin kanqa kusa Allin kanqa kusa saqralla ñanqa saqralla ñanqa

Kay chirusqapi ñanta imanu kiĉashun nir parlayanllapa. Kañaris, Inkawasi llaqtakunapiqa ñanta kusa shumaq kiĉanllapa tukuy purinapaq, chaypiqa animalkuna ima purín. Ñantaqa kiĉanchik tamya chuncha katin manaqa.

Yunka ñankuna. Huklaw llaqtakunapishuypaqa pistata ruranllapa, chaytaqami manyanpi sikyayhunta ruranllapa tamya shamutinqa chayta yakuqa rinanpaq pistata mana dañarchu, chaynu ruranapaqqa allip achka qillay munakan chaytami tukuy ima purín runakuna, animalkuna, karrukuna ima, ashwanpis karrukunamaqa unaylla may riyashanmanqa ĉan; hatun tamyapis dañan, chaynulla, pistaqa uklaw hatun llaqtakunaman ima rin, chaypiqa carrukunamaqa tukuy tuta tukuy unaq kallpan.

Yaĉanchikna kusata ñankuna imanu rurakan imanu kiĉakan nirmapis.

Pikunataq ñankunataqa shallqapiqa puriyanqa.

28

Runakunalachu chay ñankunapiqa puriyanqa.

Manami runakunalachu ñanpiqa purin, chaypiqa qaqanchikpa amunkunamapis purikun, saqra pukrukunapimaqa manchachimanchik ima, qapa amunkunaqa hatun ñanta, kusataqa purín chayrayku taksha ñanta purinchik.

Chaynu ñantaqa hatun animalkuna, allqukuna, tukuy animalkuna purín Animal mayqan ñantaĉi purín chaymataqa riqsinna chay runa mana riqsikuqmapis animalpa ikinta rir ĉan riyashanmanqa.

Chaynulla ñanpiqa ayanchikunamapis tuta purikun, ñanpi tarimarninchikmaqa pullanchik rin saqramanta washamanapaq.

Yunkapi ñankuna Yunkapi wasikuna yatap yatap rurakashkatin purinapaqqa kusata yaĉayta munan, chay ñankunataqa, Calle manyanta runaqa purinchik, karrukuna calletaqa rin, chaynulla ĉusku kuchuyhunpimaqa fierrupi ninayupay chupikata, qarwata, chikyaqta ratakuyan chaynu, kan rimaykuna karruta shachinanpaq runakuna rinanpaq ima, chaynulla huk llaqtaman ñanqa rin.

Yaĉanchikna kusata ñankuna imanu rurakan imanu kiĉakan nirmapis.

Mana chay willakuq katinqa imanutaq purichuwan.

29

Tapukushun imanutaq unay ñankunaqa kashkanqa Alli unay kawsaq qallarishanchikmanta pachami ñankunaqa kusata munakan, mikunakunata huk llaqtakunam apanapaq, apamunapaq ima. Unay runakunaqa hatunta ruraq kashallapa maylawmanpis, mana imapis saqrachaqchu rumiwan rurakashkatin, chaynu Warimanta runakuna rurashkasha Chayta rikakurnami inkakunapis rurashkasha ñannintaqa

Kanan warankunapis shuypaqa ñankunaqa kaynu. Kay shallqapimapis ñankunaqa makinawan rurakan, chaynu manami yunkapiyupaychu, allpallapiraqmi runa kaq mapis karrukunamapis puriyanchik. Chaylla hatunyachishallapakatin tutamapis shumaqta kananqa purinchikllapa.

Perunchikpa yunkanpi wakin shallqa llaqtakunapipis kanna allip shumaq ñankuna, chaynulla manami pachalatachu purinchik ashwan Yakupa ananta, unaq way rapa ananta ima purinchik.

Yaĉanchikna ñanninchikpaq.

Ñankunaqa kusa allin rurakashanqa, tukuy ima purinanpaq.

Chaynulla ñanqami ashla saqrapis puriyashanchikllata saqrata yarpuq runakuna ĉamun.

Cuadernuykipi unaymantapacha ñan rikarishanta añunnpi ruray.

30

Imanutaq tecnologÍa niyan chayqa yanapakun Yunkapi. Unaylla rurakuqtaqa runalla rikarichimusha imatapis unaylla rurananpaq, kusata qillayta tantananpaq ima, chaywanmi ñanta sikyata kusata ruranllapa.

Shallqapi. Chay unaylla rurakuqkunaqa manami llaqtanchikpiqa kanraqchu, ashwan tantanakur imatapis unayllaqa rurakunchik ñan, sikya, wasi katinmapis.

Imanutaq kay llaqtanchikpi ñanninchikunaqa. Kay llaqtanchikpiqa ñanninchikunaqa manaraqmi kusa shumaq rurawchu, chayrayku manami hatun karrukunamaqa yaykuyanraqchu, taksha karrukunala shallqakunamanqa ĉamun.

1. Tantanakur imapaq ñanninchik allin nir. Kaypi rurashunllapa. Shallqapi

Yunkapi

Kananqa yaĉanchillapana tecnología niyan chayqa kusa allin rurakuyta yaĉashaqa, imatapis rurachimayanchik unaylla, chay rurayashanchikta tukuchirqa ukta qashanpis ruranapaq.

2. Kay shallqapipischu maquinawan ñantaqa rurashkanqallapa tapukur parlakuy.

31

Imamatataq yaĉakusha kani Yakuta washanshun Shutin: Yaĉakuna wasipi yakunchikqa chuya.

Imapaqtaq yakuta washashun: Tukuy yaĉayanchikllapa kay llaqtanchikpiqa pukyumanta yakuqa shamun nir, sikyanmatapis huk wara yaĉashalapi kiĉanchik, chaypiqa, chaymi yaku shumaq shamunanta munarqa sikyanmanta qushakunata, allpankunata ashuchishun, urqushun ima upyanapaq chuyata ama qihanapaq.

Imanutaq rurashun: Ñawpaqtaqa. Sikyata riqsishun maymantash shamuyan. Hatunninkuna tantakashallapata rikan. Ayka tantakashakunaqa qushata urqun. Wakin tantallakunaqa allpata urqun. Uninlla rikan tukuy rurakunanpaq. Yaĉachikuqkunapis rurakun tantanakur. Fututa tumashun.

¿Imatataq yacharqani? Hamutayta atipaspa, ñawichaspa, sumaqta rimayta.

Tapukushun allintachush, shumaqchush rurashanchik ima nir. Allinta rurashanchik

Mana rurashanchik

Qashanpaq imanu rurashun

3

Animalninchikta markakunchik

TAQA



Tukuy animalkunachu markakan.

Waka markakashanqachu allin kanqa.

Y

aĉ

ana

5

Ñanninchikta kiĉanchik

Animalninchikpaq yaĉashun. Unaymanta pacha kay llaqtakunapiqa animaltaqa markaq kashallapa, markanapaqqa riqchaqta tukur qallariqllapa, mayqanĉi markayan animalninta chay runaqa wasin wasin purikur ayllunkunata huk waranpaq willakuq, chay waran ĉamutinnaqa tukuy willakasha chaykunaqa ĉamun, chaypimi markataqa rupachinllapa, rupasha katinna animaltaqa manyar wakmanta, kaymanta chutanakur, manaqa paĉanmanta watar wipyakunllapa, chaymantaqa huk runa yaĉaq markataqa animalpa ankasninmanqa ĉuran, markar tukuchirqa pishinllata manaqa uyshapa wiranta lushinllapa chay rupashapiqa ama inkunananpaq, chay animal markakaypi kusata maaaa maaa nir kayĉakun, chaynu qayĉakurqami kusata achkayananpaq, chay animal markakasha nupilluna katinqa chuchunta ĉunka, ĉunka nir hatun putupi qapinllapa alliplata lichikunanpaq, chaynulla markakuqqa animal qayĉakutinqa shamunqa maki qasachiy nir riman,chaymi qunllapa ishkay butilla traguta,chaynu markakur tukuchirqa samanllapa wasiman, pishgutana, manaqa sakata wanuchinchik animal markaypi qarakunchik.

Animaltaqa kusa shumaq markanllapa. Manami imanullachu animaltaqa markanllapa, kan ayllukuna markan, tishninta ĉuran, chaymantaqa siñalan. Tishnin niyan chaytaqa allilaw qaqllanpi, wakin, wakinshuypaqa ichuqlaw qaqllanpi ĉuranllapa, chaynulla siñaltapis kan ayllukuna ichuqlawpi, wakinshuypaqa allilawpi ruranllapa, chaymi chay ayllukunaqa chayllamantana riqsin animalnintaqa chinkatinmapis, markapis chaynu ĉurakan ichuqlawpi manaqa allilaw ankasninpi.

Taytaykita tapuy ima waranpitaq markakunllapa nir chaymantaqa uknikikunawan parlayllapa.

34

Huklawkunapi animal kashan. Yunka llaqtakunapishuypaqa manami markanllapachu, ashwan kachunta winaq ritin pitinllapa ama waqrakunanpaq, kusa hatunta winananpaq nir ima, chikirulapi winan chaymi mana markanllapachu, chaynu hatunchar rantikunllapa, kusata qaranllapa allipta lichikunanpaq ima, Selvapi shuypaqa kusa allinta tanllapa chaypiqa mana imapis chinkanchu chay mana animalkunataqa markanllapachu, ashwan ukninpa animalnintaqa kusata chapanllapa amun ĉanankaman.

Chaymantaqa warmakunawan sikya kiĉayman rinchik. Huk runa kusata yaĉaq yaĉakuna wasiman shamur parlamanchik. • Imanu imanu animalkunata kriyakunchik, markanchik nir. • Warmakunaqa uyakuyashanta ruran huk fichapi.

Yaĉayaraykichu animalninchikpa qaranmanta sapatukuna nirqa.

Chay shumaq willakushankunata kuwadirnupi rurar shumaq chapashun nawpachikuqkuna rurashanwan aypanakushachush. Runakuna nishan • Tantala tukuy imata rurakushun. • Mana maqanakurchu kawsashun.

• Hukninchikunapa riqchaqninkunata ama aypashunchu. • Mana rimanakurchu kawsashun.

Ima amunchiktataq payqi nir markakunllapa, chaypaq tapukur kaypi ruray.

35

Rimachiy.

Kay llaqtanchikpi imanutaq dañuchinakurqa kamakachinchik. Unay inkakunaqa kusa shumaqta taqkashallapa, paykunaqami tayta inkata manchar kawsaqkashallapa, chay inkaqami tukuy imata chapaqkasha chay kaynu ukninkunataqa pitisha karan: • Inka: tukuypa taytan. • Consejo Imperial: ĉusku suyupa rikaqninkunawan tantaw. • Kurakakuna: ayllukunapa mandaqninkuna inkamanta akrakashan. • Nobleza: Kaykunaqa inkapa yawarninta purchiqkuna kaq. • Yaqtakuna: Chaynu shutichiqllapa tukuy chay tawantinsuyupi taqkunata. Chay runakunqami mana imatapis juezcharchu taqkashallapa, ashwanpis parlashanllapamaqa kaykuna kaq: Ama suwa, Ama qilla, Ama llulla.

Llaqtaykipa parlakashanwan chullachay. Imaraykupitaq willanakuyqa rikarin. Kawsayqami imanullapiqa kwashayachimanchik, chayqami mana saqrachu, ashwan chayqa kusa allin chayta kamakachirnaqa kusata winanchik kawsaypiqa, chay ukninchik yarpushanqa allipta yaĉachimanchik yarpuyta yarakuyta ima.

Imanutaq aylluykikunawan tanki willay huknikikunata.

36

Imataq willanakuyqa Willakani. • Rikakuni videota. • Allipta chapashaq. • Allipta yarpur yaĉakushaq imamanta willanakuy rikarimun nir.

Runwakuna piñachinakun Runakunaqa piñachinakun riqchaqkunapaq, wakinkunaqa mananash juezchashallapachu, imallataqa manash qushallapachu, manana paykunataqa yurpashallapachu ima nir piñakunllapa, chaykunaqa saqrayan kusa achka runa mañakutin, aykala rimanqallapaqa mana mayqanpis juezchanchu.

Nawpachikuqkuna piñakun Kaypi shuypaqa nawpachikuqkuna piñakun mayqanllaqa allipta uchakushkatin, wanuchikusha katinllapa, chaynu MRTA niyan chaykunmaqa tayta Akihitupa wasinman yaykur aypashakaran pusaq pachak runakunata,chaymi uklawmanta runakuna shamur chaykunataqa urqumuran chay runakuna MRTA niyan chaykunaqa wanuran tukuynin chaykunatami shutinchinllapa willanakuy.

Runakunaqa piñach Chaynulla tantakasha runakiuna, manaqa uklamapis piñakun qillaypaqqa, yarpushaqa kay yatanchiklapi willanakushallapa kañariyaku minarayku chaypiqami Qillaypaq piñakuy. Allip achka qillay yuqshiyan chay urqunashanta urqutinllapaqa. Chaynulla uklamapis kwashayan qillayninta apatinllapaqa manaqa suwatinllapaqa, chayta shutichinllapa (conflicto social).

Mayqan mayqantaq kanqa runakuna willanakushanqa yanapamaqninchik.

37

Rimachir imanu kashanchikpaq yarpushun.

Imanutaq Llaqtaykipi willanakuy kamakan. Imanu shamushanchik wata wata nir runa yaĉashakunaqa willamayanchik, allip achka watana risha, manami ruranakunaqa limpullaqa chinkashachu chaymi watakunapi chay riqchaq kashankunataqa ĉurasha inkamanta ñawpaq kawsaq runakunapi, inkakunapi, yuraq runakuna ĉamushanpi, kanan kashanchikaman. Chay runakunapis imallapaqqa piñakuq kasha chaynu ñawpaqtaqa inkakunami maqanakuran tayta Francisco Pizarro huk waranqa pichqa pachak kimsa chunka iskayniyqunpi,(1532 ), ishkay pachak runakunawan ĉamutin, chay runakunaqa tukuyta manchachiran,, tukuy imata mañamaqninchik paykunapash nir, chayraykumi maqanakuranllapa.

Yaĉayaraykichu

Shallqaqa pipaq rurakunchik nir, imaraykupi willanakunchik nir ima.

Perunchik akraw kimsa watakunapi kaynu.

Perú prehispánico

Perú colonial

Perú republicano

Shumaq willanakur yaĉashunllapa kay willamayashanchiqa chiqaptachush nir. • Rimashun. • Allipta yarpushun. • Shumaqta tukuchishun.

Kay rimayashanchiktaqa rurasha tayta Julio C. Tello. Max Uhle ima.

Chayta huk chirusqa siqiraqpi rikachikuy.

38

Kusata maskakushun mayqankunash kamakachin willanakuyta.

Willanakuqkunapa rikaqninkuna.

Ronda campesina Tenientikuna

ONU Yaqtakunata washaq. OIT Cruz Roja.

Unaymantami willanakuyqa kasha, chaykunataqa kusa shumaqta ñuqanchikunaqa kamakachiyta yaĉashanchikllapa, manami ayqanpis chaynu ruray nimashanchikchu. Chaykunataqa ashwan rikachikuqkunawan, tenientekunawan, rondakunawan ima kusa shumaq yarpur kamakachinchikmapis. 1. Wasi yaĉakunapi shumaq kawsanata yarpur willanakur rurashunllapa.

2. Mayqan mayqantaq kanqa runakuna willanakushanqa yanapamaqninchik chaykunapaq rimanchinata rimachir, XOpi maskakur.

3. Chirusqa siqiraqpi rurar huknikikunata parlayay.

39

Y

aĉ

ana

6

Quĉakuna mamayqun wawayqun

Quĉanchikqa wawayqun. Shallqa llaqtapiqa quĉakunaqa wawayqun, chay wawanqa mamanmantaqa kusa hatun rikarin. Chaynu Tembladera quĉamaqa takshala mamayqun. Tembladera quĉataqa tukuy watukunan kusa allin quĉa katin, payqami allichamanchik qishashamapis, qillaytapis qumanchik mañakuyta yaĉashaqa.

Uyashaykichu quĉakunaqa kusa allin nir: Chaynulla watukunapaqqa kanankata, floridata, ulurta ima apar rinchik, manami imanullachu chaytaqa itanchik, runa yaĉaqta apar risha piñakuqta yupay rikar chaytaqa riqchaq tukur mañakur ima itan, chaymi piñakushakayarmapis shumaqna tikrakatin watukunchik.

Imanutaq quĉakunaqa piñakun Quĉakunaqa piñakun nirqa yaĉanchik payman qimikasha puktay untamun, paramu wayrawan shamun, chaymi runa yaĉaqqa shumaqta willan qimikanapaq.

Runa quĉata willaqta rikakunchik, apashankunata riqsinchik. Rayukuna, chunkana, asyaqkunata, Kananqa, florida ima. Runa yaĉaq quĉata willan. Upallala uyakunchik rikakunchik.

Yaĉaqchu kanki

Quĉaqa piñakun pukllaqnulla manaqa asyaqkunata ĉachisha nirqa.

Kaypi runa quĉata qasachishanta ruray.

40

Quĉakunaqami huklawkunapipis kan. San Juan quĉa Quĉa San Juanqa Kañaris llaqtapi tarikan unay watakunapiqa kaq runakuna mayurdomukuna runakunata tantar sikyata ruraqllapa chay quĉaman yaku ĉananpaq. Chaymanqa huk kura ĉar yakumanqa amunchikman mañakur, mañakur agua benditata iĉan, chaynu ruratinqa tukuy chaypi kaqkuna purumpi yakutaqa untachikur (agua bendita) wasinman apaq, ĉakranman piti pitila iĉaq, chaynu iĉatinqa kusalata tukuy mallikninqa, puqun.

Waltaku quĉa Kay quĉaqa llaqta Susupampapi, chayqami kusata piñakunmapis iqar chapashaqa, yakunmapis timpun timpun yana yana tukur, chaymi mana chaymanqa rinllapachu kusata piñakun nir, chaypiqa kusala kan kurukunamapis, patukunamapis chay quĉapami chay kuritukunaqa, chaynullami tikuy quĉanchikunaqa kawsan.

Huk quĉakunapaq tapukur willanakushun hukninchikunawan chaymantaqa kay chirusqapi rurashun.

41

Perú llaqtanchikpi raĉapanchikuna. Incahuasi Kay llaqtanchikpiqa raĉapanchikqa allip unaymantapacha kusata washakasha, yuraq runakuna ĉamurmapis manami chinkachishachu, chaymi kanankaman kaykuna kan. warmikunapa raĉapanqa sumru, pañu, kamisa, lliklla, justan, anuku, pullu, llanki, chaynulla maki wallqa, aritu, kunka wallqa, krusprintitur. Ullqukunapa shuypaqa aykalami; sumru, punchu, kamisa, pantalun, llanki, alpurja.

Cusco Kay llaqtapipis unaymaymanta pacha niraq yuraq runakuna ĉamuyatinchu karan chay raĉapakunaqa, warmikunami ruran paĉan ĉakinlapi watakur, manaqa takarpupi watar ruranllapa, chaynumi kan chumpi, lliclla, chuspa, quepirina ima.

Puno

Loreto

Punupismi unaymanta pacha raĉapantaqa paykunalla ruran puchkakur awakur ima, shallqanmanqa raktata ruranllapa, urakaqmanqa ashla lapshata, unaqmanqa anukunqa yana kamisan shuypaqa yuraq, urakaqmanqa yuraqlla raĉapanqa, kanankunaqa ullqukunaqa yuraq runakunapa raĉapanta yakakun warmikunala unay kashantaqa yakakun rurar.

Loretupishuypaqa warmi kaq ullqu kaqmapis chaynullata raĉapakun, chay raĉapanqa shutin cushma, chaytaqa umanpi ĉurakun, raĉapan shuypaqa kunkanmanta ura ĉakinkaman, manyanlata surasha.

Chaynulla warmikunaqa Inkawasipi yupay sumrukun umanta shinpar.

Lima Limiñukunapa raĉapan shuypaqa riqchaq raĉapakuna, waran waran pasashanmanta aypakushallapa, chaynumi unay warmikunamaqa yakakun tapada niyan chayta, chaynuqa shutichishallapa unaq umanmanta qaqllankaman arkakuq huk ñawinlata shutirachiq chay. Chayqash unaylla yuraq runakuna apamusha ninllapa. Chaynumi limiñukunaqa alliptaqa yuraq runakunapata aypakusha.

Imaraykupitaq hukman hukman raĉapanchik, tapukur kaypi ruray. Ullqupa

42

Warmipa

Washanankunata riqsishun.

Quĉanchikpa washaqninkunatachu riqsinki. Washamaqninchikunaqami kaykuna. Convenio 169, chaynulla washan Defensoría del Pueblo, Constitución Política del Peru niyan chaykunami kusata washan pachanchikunata, quĉanchikunata.

Rimachishun Washanapaq. Defensor del Pueblo Chaypa yupayninqa.152, niyan chayqami rurakasha wak karu llaqtapi chayqa shutin Ginebra chaypimi tukur tantakar kusa shumaqta rimashallapa, chaynu niyan huk llaqtakunapi taqmapis imalataqa ruranampaq, chaynulla warmakunamapis rimananpi rimanampaq, yaĉakur Constitución Política del Perú. Kaymi tukuypa mamanqa paymanta rikar rurashallapa huk llaqtakunapipis. Kay rimachinami imanu imanu shallqa runakunata washashun, qirunkunata, pachankunata quĉankunata ima nir, chaypimi yaĉakunapaqpis rimananpi rimar kusataqa yaĉanqa nirmapis.

Convenio 169 artículo pichqapi (7) kamakachisha chay runakuna shallqapi taqkuna hatun rakta muntipi taqkunapaq ima kamakachishallapa, washakanampaq paykuna, pachata, qiruta, animalninchikta, ama mayqampis mana paykunata willarqa imantapis aypakunapaq, chaynu tukuyta ashwampis paqrakuchinampaq, mana paqrakutinqa ashwan chikirunampaq achka watata. Tukuy kawsaq runakunaqa ashwan kusa washakuqniyqun, chayrayku mana uklawman itakurchu, rimashanta uyapay. Rimashanqa allin nir, mana qillayqun katimpis, saqra katimpis, imanu katimpis ama imatapis willayta puytinchikchu.

1. Rimachirnaqa ĉusku ĉusku tantanakur chay leykunapaq allip shumaqta ñuqanchikpa yarpuyninchikmanta rurashunllapa.

2. Imanutaq derechunchik tapukushun.

43

Quĉanchikunapaq yaĉashun Maypitaq quĉanchiktaqa kusata tarinchik.

Atlántico quĉapi

Imapaqtaq kusa allin quĉanchikuna. Animalkuna yakutaqa upyar kawsan.

Pacífico quĉapi

Qirukunapis yakuwan kawsan.

Titiqaqa quĉapi

Chaynulla yakunchikqa kusa allin.

Imanutaq yaku chakitinqa kanqa. Chay quĉakuna chakitinqa manana kanmanchu hatun yakukunapis, raqrakunamapis chakinmanna yaku ruripi animalkuna kawsaqmapis wanur tukukanman.

1. Kay qirukunata rikashun imanutaq yakuwanqa winan.

2. XOpi yaĉashun imaraykupish quĉakunaqa chakisha nir. Ĉusku ĉusku tantakar rimachir chirusqa siqiraqpi rikachikushun.

44

Riqchaq qischakuqkuna Imataq qischakuqkunaqa Chaynuqa shutichisha yuraq runakuna riqchaqta yakukuna, wayra, pachama piñakur tukutin, chaykunaqami kaykuna: • Pacha kuyuq. • Hatun wayra. • Pachamama kuyutin. • Pacha suĉkay. • Rumikuna ratatin. • Kusata tamya shamutin. • Kunyakuna ima. Shallqa yaqtanchikpimaqa mana chaykunaqa kanchu ashwan pachanchikla piñachitinllapa kuyun.

Pacha kuyuq

Pacha ruripi rumi kaqkuna ratar pachataqa limpulla limpulla kuyuchin.

Pachamamapa yakun kuyun

Chaypismi chaynulla Pachamamapa rurinpi rumikuna kaq kuyur ratatin kusata payqa kuyur yakuntaqa unaqmayta kaĉanmapis.

Shallqa llaqtanchikpiqa chaykunaqa manami saqrachu, chaykunaqa ashwan willamanchik imallataqa.

Tapukushun mayqankunataq washakun chaykuna ĉamutinqa, chaymantaqa uknikikunawan parlay.

45

Imamatataq yaĉakusha kani Washakayta yaĉakushun Shutin: “Pacha kuyutin washakayta yaĉanchik” Imapaqtaq kayta rurashun. Kay shallqapiqa taytanchikunaqa pacha kuyutinqa mana yaĉanchu imanu tukushaq nirmapis, chaymi imanu imanu tukushun nir tukuyta rikachiyta yaĉachiyta ima munayan amana qischakananapaq llapachu pacha kuyutinqa.

Imanutaq rurashun: Ñawpaqtaqa. Rikachikuqkunawan parlashun Taytanchikunawan tantala willanakushun. Tukuy yaĉachikuqkunawan parlar.

Imanu. Warmakunawan. Warmakunata maypi imapi washakasun nir willashun Wasi yaĉakunanchikpi rurashun mayta yarqushun nir. Warmakunawan pacha kuyuqta yupay yarpur ruranchik rimashanchikta. Chuqrikunata yanapashun, ruripi kaqkunata urqumushun. Fututa tumanchik.

Runakunawan: Videota rikakunchik. Papilpi rurar qunchik. Warmawan tukushanchikta ruranchik.

Tapukushun allintachush shumaqchush rurashanchik ima nir.

Allinta rurashanchik

Mana rurashanchik

Qashanpaq imanu rurashun

4

Saranchikta pallanchik

TAQA

Imatataq kay runakunaqa rurayanqa. Qamqachu huklawmanta sarakuna kusa hatunta puquqta riqsinki.

Y

aĉ

ana

7

Quĉakuna mamayqun wawayqun

Imanutaq aswata ruranchik

Kañaripiqa aswataqa sarawan ruranllapa, chay sarataqa qaranta qutuchir kutanllapa munashanlata, chaymantaqa, chaynu qashan huk hatun mankapi yakuta timpuchinllapa, timpuyatinqa ishkichimur huk lapapi manaqa huk hatun mankapi shuyshunllapa kusa shumaq yuraq raĉapapi, mana pitilamatapis shutuchinllapachu, shutuchishaqa chay aswaqa piñakur puchqun, lawsayan manana upyanapaqqa kusachu, upyanapaqpis huk matiwan urqumunchik, chayllawan upyashapis piñakun aswaqa,chaynulla warmi rakĉanwan, manaqa runanwan punusha rikatinpis piñakur saqrayan. Rurar tukuchirnaqa huk hatun butijaman ayka waranta ĉuranchik, manami mayqanpis rikanchu manaqa qashan piñakunman. Inkawasipipis chaynulla rurakan, ashwan sarataqa mana yanurchu kutanllapa, wakin yaqtakunapiqa Inkawasipipis yanur kutanllapa manami tukuychu.

1. Huk warmi chicha rurayta yaĉaqta willanchik willamanapaq imanu ruranchik nir. • Runa yaĉachikuqwan tantala rinchik. • Warma hatunninkua ukninkunata shumaq chapar apan. • Yaĉapakuqta apanchik. • Wakinkunaqa cuadernunta rurakunampaq apan.

Yaĉayaraykichu

Ichaqa sebadawan, hawaswan unkuwan ima rurakan nir.

2. Mamaykita manaqa taytaykita tapuy sara chichapaq.

48

Saranchikunaqa kusa allin Saranchikqami kusa allin chaykunaqami qishashamapis allichamanchik chayrayku kaypi sara kashanpaq rimashun.

SARANCHIK YAQTANCHIKPI KAQ

Yuraq Sara Yuraq saraqa kusa allin: warma manaqa runa qishaqta, chuyata rurar rupayta qasachir pichakunapaq.

Ĉirap Sara

Qarwa sara

Kay sara shuypaqa paylla pichakushaqa ĉirapumanta allichamanchik.

Chaynulla kay qarwa Sarapis kusa allin chuyapaq, yuraq sarawan piĉur qasachikunapaq.

Mullu sara Kay sarakunapis kusami pichakunapaqpis, chaynulla sarataqa ĉurakur usyay waranpi mikunchik. Sarawanqa riqchaq mikuykunata ruranchik, chaynu tamalta, umitata, mutita, kamchata, turtillata, chuqllukunchik, luqrukunchik ima. Chay mikuykunaqa manami saqrayanchu, ishkay watamatapis allinlla tan, sarataqa usyay waranpi mikunapaq ĉurakunchik. Turtillakunchik, tamalnikunchik minkakunapaq, jyamrikunapaq ima.

Kaynukaqlla chirusqapi saranchik kay yaqtanchikpi kaqta ĉuray.

49

Sarachik purchiyashankuna Sara purchiyashan Proteinan

Imapaq allin Proteinakunaqa kusa allin pulsunchikpaq, tullunchikpaq, qaranchikpaq, yawarninchikpaq ima, mallik mana proteinayhunta mikurqa mana winachuwanchu, mana qisharpis alliyachuwanchu mana pulsunchikpis kanmanchu yawarninchikpis mana allitachu kallapanman. Tullunchikpaq, kirunchikpaq kusa allin.

Kalsyun Bitaminan

Sarapa bitaminanqa allin umanchikpaq, chaynulla washamanchik llakiymanta, shaykuymanta, aqchanchik ratananmanta ima.

Saranchiqachu qishaymanta allichamayashun. Shallqakunapaq • Shallqakunapaqqa sarqami tukuy imapaq, chaynulla kay qishaykunamanta allichamanapaq kusa allin: • Granumanta allichamanapaq. • Riñunninchikpaqpis ima.

Kay qishaykunapaq • Ñawi ñanapaq. • Waskalla kuru kanimashapaq. • Warma kusata tuqakuqpaq. • Paĉanchikmanta rumita urqunampaq.

Kaypi imataĉi tukuyanllapa allin rikar tantanakur parlayllapa.

Huknikipa tarjitanta rikar imanush winanchik nir parlayllapa. Derechunchikunata allipta riqsishun.

50

1. Chaylla kay.

5. Pukllayta.

2. Shutiyqun kay.

6. Washakayta.

3. Mikunayqun.

7. Mana itakukayta.

4. Uyakayta.

8. Wasiyqun kayta.

9. Shumaq winachikayta. 10. Ñawpaqta washakayta.

Saranchikqa mishki mikuy Sarata tarpunapaqqa ñawpaqtaqa kusa shumaq simillata akranchik, chaymantaqa pachata kamakachinchik, allar, kutir kutir yapur ima, chaymantaqa tarpukuqqa pachapa amunta saritayta tarpukuyani nir willan surkuta yatap yatapla ruranchik, killa pichqa waranniyqun katin warmikuna pullunpi millqakur sarukushanpi, sarukushanpi kasuwan tarpun, tukuchirnaqa sarapa wakinnintaqa tarpukusha warmisitakunata qunchik, mana qushaqa chakwa chay tarpushanchiktaqa limpulla mikun manana winanmapischu, chaynu winananpaqmapis yapuyllapi kusa shumaqta rurakunchik, uryanchik ima. Chaymi saraqa kuĉuta ima puqun.

Imanutaq qampa llaqtaykipi sarata tarpunllapa. Rimachir yaĉashun tamyapa amunkunapaq ima. Tamyaqami, quĉa kaĉiyqun quñutin yaku unaqman puktaypaq tikrakar rin, chaymantaqa pachaman ratamun Pirurupaq tikrakar, hatunla ratamutinqa tamya ninchik, llampula ratamutinqa ĉirapu ninchik, kusa llampitu ishkimutinqa puqas ninchik. Chaynu tamya shamurmi hatun yakukunata achkachan, quĉakunata untachin, qiwakunata winachin ima.

Tamya puchqupaq yaĉashun. Tamya puchquqami rikarin yakitu unaqpi óxidos de nitrógeno, dióxido de azufre, niyan chaykunawan piĉukatin, chaykunataqami itakun fabrikakuna, karrukuna, petroliukuna ima, chaynulla masyaw killmisahwan yanukusha chay tamyataqami wayraqa maymanpis apan, apatin kusata qischakun tukuy imata.

Imaraykupi • • • •

Wayrata qishachisha. Gasolinata, petrulyuta rupachisha. Fabrikakuna. Qirukunata rupachisha.

Imata tukun • Pachata saqrachan. • Qirukuna mana winanchu. • Atn yakukuna chakin. • Yakupa animalninkuna wanun.

Rimachiypi maskay imanu arkakushun chaykunamanta nir yaĉanapaq.

51

Yaĉashun maymantash yuraq sara nir. Maymantataq saraqa shamushkanqa Mexikumanta shamusha, chaypish huk llaqta pachamamamanta 2500 metros ruripi unaylla ĉupanta tarishallapa, chaymi chaymanta kanqa nir yarpunllapa. llaqtanchik Perupi Universidad Agraria la Molina niyan chay 52 akrakashapi sarataqa tarisha, chaymantaqa 14 tarpukan yunkapi, 29 shallqapi, 7 selvapi. Kanan kaypi mikuyanchik yuraq saramaqa manami kay llaqtanchikmatachu, chayqami Cuzcomanta shamusha (Urubamba), chaykunaqami ashwan makinakunapina rurakashamapis kusa hatunta puqunanpaq manami paymantachu chaynuqa, chay mallikkunaqa ashwan qishachimayashun kusata mikushaqa.

Huk rimachinapi maskakuy sarapaq tarishaykita shumaqta yarpur kamakachir ruray.

Imataq alimento transgénico niyan chayqa. Chaynuqa ninllapa riqchaq mallkkunata runana hukmanpaq tikrasha katin,chay mallkkunataqa winananta, manaqa puquyninta ukwan piĉur kusata hatunyachishallapa, chaypiqa riqchaq hatunchikuqkunata ima itasha, manana payllamantachu, chaymi qishachimanchik imamapis.

Mallikkunata mikunchikllapa. Nishanchikna manami tukuychu mallikkunataqa allintachu mikunchik, yunkamanta ukninchikunamaqa tukuy ima mikuyashan kamakachiwna (transgénico), chaymi musulla rukuyayanmapis, manaqa qishanna ima.

Kamchaqami shallqakunapa mikunan, kusataqa mikunllapa Ecuadorpi, Perupi nin tayta Juan Ruiz de Arce, kamchataqa moche rimaypiqa quersu ninllapa, kallanapi, manaqa mankapi wirawan kamchanchik.

52

Huk mikuykunata allipta riqsishun. Payllamanta kaqkuna Akshu

Ulluku

Mashwa

Imanu Uyshapa pishinwan yana pachapi tarpunchik. Chaynulla uyshapa pishinwan.

Camote

Arroz

Akshuwan ulluku Tomate yupay tarpuw.

Imanu kashan • • • • •

Hukman ikrakashakuna

Pachamanta rikarimusha. Allichamanchik. Hukninkunata washan. Pachapa miskinwan ruraw. Aykala rantikan.

Imanu Kamutitaqash piĉushallapa puspuwan, huk kurituwan kusa hatunta puqunanpaq. Chaynulla arrusqa, kusata puqunanpaq hukmanpaq tikrashallapa, kananqa kusata puqun, chaynulla kusata wanuchikuyan uklaw yaqtakunamapiqa. Tumatimapis hukmanna tikrakasha, paylla karqa unaylla ismuq, mana kusataqa puquqchu, chaynula karqa kusa mishki kaq, kanaqa kusa hatunta puqun, mana masyaw ismunchu.

Imanu kashan • Runa ruratin rikarimusha. • Qishachimanchik. • Hukninkunata qishachin. • Kurukunawan ruraw. • Kusata rantikukan.

Tapukushun mayqankunataq washakun chaykuna ĉamutinqa, chaymantaqa huknikikunawan parlay.

53

Y

aĉ

ana

8

Saranchikta ishkunchik

Chuchuka rurayta yaĉakushun Chuchukata ruranapaqqa ñawpaqtaqa sara pallayllapi sarasun sarasun akrakunchik/ walusnin, chay sara sarasutami amsayatin samarqa yanunchik huk hatun manka kusa shumaq paqawpi, chaytaqami mutiĉapar ĉusku waranpi chakichir huk sakupi ĉuranchik, chay sakumantana chuchukata yanunarqa munashanchiklata urqumur maraypi kusa llampituta kutanchik, chaypa rurinmanqa akshuta, kuchipa qaranta itanchik, mana chaykuna katinqa pishqupa aychanta itanchik, chay mikuyqami ayllu purala mikunapaq manami achka runapaqmaqa ruranchikchu mana unayla ruray katin. Chay chuchukataqa unay may waranmanta ruranchik Inkawasipi, Kañaripi, Salaspi ima, chaynulla kuskupi, Ayakuchupi, uklaw llaqtakunappis rurakan.

Warmi chuchuka ruraqta watukusha willamanchik imanu ruran nir. Chaynulla mana shamutinqa wasinpi. rurayatin rikakunchik . Kamarata apanchik fututa tumanapaq. Yaĉapakuqta apanchik.

Mikunanchikunaqami tukuy mikuykunananta alli mishki.

Kuwadirnunta apan .

Huk yaqtakunapi imanutaq aswataqa rurayanqallapa.

54

Ima mikuykunataq huklaw llaqtakunapi kan Chuñuta rurayta yaĉanchikchu. Huklaw yaqtakunapi rurakasha mikuykunata riqsishun. Kuskupimaqa chuñuta akshumanta ruranllapa kaynu: Akshu allayllapi hatunninta rantikunanpaq, maltunninta mikunampaq, llanpuntapis mikunanpaq, ismunta shuypaqa allqupaq manaqa kuchipaq, chaynumi chay akshu mana masyaw llampu, masyaw hatuntapischu akrakashanta ĉuran qasay waran ĉamutin chakichinanpaq, junyupi manaqa julyu ĉamutin chakichinllapa, chakichinanpaqqami huk hatun pampapi uqshata ĉukichir qasaytaqa yaranllapa, chayta rurananpaqqa paykunaqa yaĉanna imanu, may waranpi qasay ĉamun nirmapis chay tutapimi akshutaqa shikwakunllapa, yurqatinqa qushtula tantanllapa uqllanllawan pampanllapa ama rupay yarqamur rikananpaq chaynulla ruranllapa ĉuskukuti, manaqa pichqakuti, kusana katinqa yakun yarqushantaqa ĉakinwan sarur paĉyachinllapa, ayka yaqtankunaqa qaranta ashuchin wakinkuna shuypaqa qarantinta ĉuranllapa kusa mishki kanampaq, chuñutaqa ima ruraykunapipis mikunchik, manami qunqanllapachu kusa allin qishaymanta alllichakutin. Chuñupaq rimashanchik chaynumi kusa achka mikuy ruraykunaqa kay perunchikpa shallqa llaqtankunapiqa kan shutin sisina, karapulka fariñama shutiq chaykunaqa riqchaq rurayniyqun, chaynumi yuraq runakunamapis mikunantaqa riqchaq rurar mikunantaqa mikun.

Kay rimachishanchipaq, rikayashanchikpaq ima tantakar rimashunllapa allinchush manaqachu saqra mikuyta mikuyanchik nir.

Huk yaqtakunapi imanutaq aswataqa rurayanqallapa.

55

Unaynaqa mikuykunataqa ĉuraqllapa Unaykunaqa, ñawpaqta rimashanchiknu riqchaq tukur mikuykunataqa ĉuraqkashallapa, chaynumi piskawtapis aquwan kaĉita itar chakichiq kashallapa, Piurapimaqa chakitinnaqa kamchawan aychakunamataqa chakupi ĉurar mikuqllapa. Chaynulla inkakunamapis tampupi ĉurar mikuq kashallapa, chay tampukunaqa 30 manaqa 40 kilumitrupi kaq chaskikuna chaypi samananpaq huk yaqtakunaman kaĉatinllapa, chay tampukunaqa allipla allí rurakaq kasha mana tamyamapis wipyakuqchu, tampunulla kaq colcakunapis.

Llaqtanchikpi imanutaq unayqa kawsaq kashkanqallapa. Tantala puriqkuna. Ñawpaqta runa rikarishakunaqash shallqa pachapi kawsaq qallariran 16 000 watapi. Paykunaqa shumaq pachata maskar puriq, chay purishanpiqa kuruta aypar qirupa puquyninta tantakur ima mikur puriqllapa, chay runakunaqa 50 tantakaqllapa, chay tayashampi mikuy tukukatinnaqa qashan uklawaman mikuyta maskar maskar riqllapa.

Imanutaq yuraq runakunaqa pachanchikman ĉamuran. Wata 1532pi tayta Francisco Pizarro ĉamuran kusa achka runakunawan, manaraq ĉamuyatin Huascarqa uknin Atahuapawan maqanakuq qallarishkaran, chayta yaĉarmi Pizarruqa imanullapis Cuzcuman yaykuran.

Pipa warmantaq ñuqanchik kashunllapa tapukur ruray.

56

Pikunataq unaykunaqa kashkanqa rikachikuqkunaqa

Inkakuna

Virreykuna

República

Manaraq Pizarro ĉamuyatinqa rikachikuqqa Inka kaq, paymi tukuy imawan yaĉaq, imata willakutimpis wakinkunaqa ruraq, payqa rupaypa warman kaq, paytaqa antaspi rikrakur purchiqllapa, taqpis tianapi, chay tianapiqa mana mayqanpis taqchu.

Españapiqa rikachikuqqa rey karan, amerikakunapiqa virrey kaq, chay virreymi tukuy ima rey nishankunata rikaq, payqa yaĉaq imanu rikashaq ukniykunata nir, pikunataq kachakukuna kanqa nir ima chaykunami ĉachimuran santukunata, yakakushanchik raĉapakunata ima.

Kanan kashanchikqa 1821 julyu 28pi qallarisha tayta José de San Martin nitin “Kananmantapacha Perúqa qaĉallana kanqa,yaqtankuna munashakatin amitunchik washashkatin, kawsanshun Perú, kawsanqa kaĉakashanchik nitin”, chaymanta pachami rikachikuqninchikqa ukla.

Imakunamantataq llaqtanchipiqa qillayqa yaykamun. • Ĉakramanta 1.9% • Riqchaq tikrakuq 10%. Rantikuqkuna 13% • Rurakuqkuna 19% wakinkunana ĉachin 100% manqa

Shallqanchikpi shuypaqa • Musukuna 2.4% manami mayqanpis • Mana ruranayqun 3.1% rurakunchu qillaypaqaqa, • Rurakuqkuna 3.8% paykunaqa • Mana imatapis. mikunalanpaq.

Imata tukuran chay yuraq runakuna kay pachanchikman ĉamurqa tapukuy chaymanta uknikikunata parlay.

57

Unay fierru rurakunata riqsishun Kusata tapukushun. Ĉakrapi rurakunapaqqa riqchaqkuna unay neolítico 8000 wata niyan chaymanta pacha kaq, runakuna ĉakranpi rurakunarmi chaykunataqa ruraran, shutichiq kashallapa apero, uĉkukuq, yapukuq, allakuq, pachata tikraq, shilikuq, ashtakuq, tarpukuq, parqukuq, chaynulla kaq sigakunanpaq, trillakunanpaq, tantakunanpaq kutakunanpaq ima, chaykunaqa shutiq: Alicate, asada, barretones, carretillas, guadaña, hachas, horcas, hoces, machetes, palas, picos, rastrillos, regaderas, tijeras saquetas, suela ima.

Makinakunata kimsa kashanpi akrashallapa. Chay makinakunaqami fierrukunata kusa munashanchiknu shumaqchananpaq rurashallapa, kimsa kashanpi akrakasha: aypakuq, allip shumaq, qutuchikuq. Chaykunaqa tukuy imata uĉkunmapis, qiruta lapshachaq ima, chaymi kananqa imatapis anaylla rurakan, ĉakrapimapis kananqa tractorwan yapukunchik, puquyta tantanchik, allakunchik, uĉkukunchik ima.

Andenes Unay chaynu shutichiq kashallapa uĉkukunata pirqakunata ama pacha qutukananpaq rurar, chaykunaqami kasha shallqapi yunkapi ima.

Kanankuna Rumi pirqaykunaqa kananqa manana kanchu yunkapiqa, shallqakunapiqa kanran unay rurakashankuna, mushuqkunashuypaqa mana kanchu.

Allinchu kanqa rumita pachanchikpi pirqar washanapaq chayta yarpur ruray.

58

Imanutaq watakuna kasha, yarpushun Watakunataqa akrashallapa, pichqa watapi (5), ĉunka watapi (10), pachak watapi (100), waranqa watapi (1000) ima, chaytaqa yarpushallapa unayla yupanapaq rikarimushanchikta, runakuna kashanta ima.

Hayka watatataq kawsashkanqallapa unay runakuna. Ñawpaqkuna Inkamanta ñawpaqta kawsashakunaqa. 13000 watamanta 7 000 watakaman kawsasha, manaraq amunchik katinchu.

Inkakuna Paykunaqa kawsaqkasha 1438 watamanta 1532 watakaman, amitunchik katinna.

Yuraq runakuna Kay unakunashuypaqa 1532 watamanta 1821 watakaman.

Ñuqanchikuna 1821 watamanta pacha ñuqanchikqa kawsayanchik mana yaĉanchikchu may waranpiqa imanu kashun nirmapis.

Yupay kusata munakaqkunata riqsishun.

1 siglo

10 dikadakuna

100 waranqakuna

1000 waranqakuna 1200 killakuna

1 dikada

10 waranqakuna

120 killakuna

520 simanakuna

1 lustru

5 waranqakuna

60 killakuna

260 simanas

1Waranqa

12 killakuna

52 simanakuna

365 waran

1 killa

4 simanakuna

1 simana

7 warankuna

28 manaqa 31 warankuna 168 urakuna

1 waran ĉawpi rupayniyqun

24 urakuna

1440 minutukuna

1 ura

60 minutukuna

3600 siguntukuna

1 minutu

60 siguntukuna

1 Milinyu

10 siglukuna

100 dikadakuna

86400 siguntukuna

Chaynu katinqa Chavin de Huántar ukninchikunata urqumushanqa huk dikada, huk lustru, ishkay waranqana risha.

Chaynulla runa yuraqkunata qatiĉashanchikqa ayka watanataq kanqa rurayllapa.

59

Imamatataq yaĉakusha kani Tamalta rurashun Shutin: “Alli mishki tamalninchikqa”.

Imapaqtaq kayta rurashun. Warmakunaqa mana yaĉanchu imakuna saramanta yuqshin nir chay yaĉar kusata washananpaq, mikunanpaq ima, mikunanchik kaqqa kusa mishki nir. Chaynulla wasinpipis taytanta mamanta saranchikqa kusa mishki, kusata winachimanchik, allichamanchik nir willananpaq

Imanutaq rurashun: Ñawpaqtaqa. Tukuy yaĉachikuqkunawan parlanchikllapa.

Imanu. Warmakunawan. Warmakuna ayka aykala muti sarata apamun. Kusata, matikunata mankakunata paqanchik. Kutanchik mutita. Chaki panqata apamur paqanchik. Yanunchik. Mishkita mikunchik. Fututa tumanchik.

Tapukushun allintachush shumaqchush rurashanchik ima nir. Hamutayta atipaspa, ñawichaspa, tukuy rikchaq qillqata qawaspa, ima atinakunata ruraspa.

Unayllachu rurashanchik

Imanutaq ruraranchik

Qashanpaq imanu rurashun

5

Kushikuqnu wasikunchik

TAQA

Imatataq kay runakunaqa rurayanqa. Qamqachu uklawmanta sarakuna kusa hatunta puquqta riqsinki.

Y

aĉ

ana

9

wasi qatay

Imanutaq wasinchikta qatanchik Uyshawasi llaqtapiqa unaymantapacha wasita qatanllapa uqshawan, chaywan qatashaqa allip unayta tan mana saqrayarchu chaymi uqshataq unaq unaqmanta bistyakunapi apamunllapa, uqshata urqunllapa makinlawan tamya pachata nuyuchir ushyachatin, chay uqshataqa wasi kashanlapi urqunllapa, hatun katinqa apamunllapa 80 manaqa 100 karqata, kusa shumaqta waskawan watar ĉachimunllapa, chaynu uqshata ĉachimurnaqa qirukunata, qishqita ima tantarnaqa qatakuq qallarinllapa, chaypaqqaqa masmirukuna, tuqlirukuna, ĉawpita qatakuqkuna, uqshata aypachikuq ima ĉamunllapa, qatakuq qallarinanpaq ura qallarinanpi huk butilla traguta huk saqru chichata ima warkunllapa, allipta rurakunanpaq chayta qallarichir wasita qataqqaqa qallarinllapa, masmirukunaqa manyan manyan rinllapa, chaymantaqa unaq tukukananman ĉachirqa qashan tarinllapa butilla traguta, chichata, chayqash masmirukuna upyananpaq, chaypimi tukuyninta tukuchirnaqa masmata ruranllapa lluchkawan, ñawpaqlawmanqa turupa kachunta ĉuranllapa ama ima qishaypis ĉananpaqchu, chay tukuchishampi masmirukunaqa uyshapa ñatinta, yawarninta mikunllapa. Wasita qatar tukuchirqa padrinukuna saqralla kashantaqa rutunllapa, chaymantaqa tutamanqa kusata upyanllapa, takinllapa ima chay ruraykuntaqami ayllupurala ruranllapa chay padrinukunaqa qukunllapa imalataqa, qillayniyqunkunaqa punkuta manaqa bintanata qukunllapa, chay wasimanta kumpadrikunaqa allipla shumaqta may waranpis tanllapa, wasinchikqa kusa allin nir.

Wasi qatayman rikaq, yanapakuq rinchik •

Runa yaĉachikuqwan rishun.

•

Masmirukunawan parlanchik.

•

Ashla yanapakunchik.

62

Imanutaq wasitaqa huk llaqtakunapiqa qatanllapa Shallqa llaqtapi taqkunaqa yanapanakunllapa, qatar tukuchirqa kusata kushikunllapa, chaytaqa riqchaq, chaynu Cajamarcapimaqa ninllapa pararayku, Andahuaylaspiqa wasi wasi shutichinllapa, chaypiqa kusata upyanllapa traguta, aswata uyshata mikunllapamapis, chaymantaq qarata ĉuranllapa washananpaq. Punumanta, Cuscomanta ayllunchikunaqa wasipa ananpiqa shachinllapa lluchka turituta ĉawpinpi shuypaqa krusta shachinllapa. Chaynumi shallqakunapiqami wasita rurar pukllayqa mana warmakunalapaqchu, runakunapis ruran, chaynu Señor de Qoyllurriti llaqta Ocongate Cusco niyan chaypimaqa runakunaqa takshitu rumi wasita ruranllapa, chaytaqa shutichinllapa Pukllana Pata, chaytaqa ruranllapa imataĉi ruranayan rantinayanchu manaqa rantikunayanchu chay munashannu yarqunanpaq chaywan apunkunata, rupayta payqi nin.

Yaĉayanchikna yaqa tukuy shallqa llaqtakunapiqa wasipaqqa kusata munakan lluchka, rumi uqsha ima. Chaynulla huk llaqtakunapimaqa mana chaykunawan ruranarqa rumiwan lluchkata ĉawpichir ĉawpichir apanllapa; chayqa shutin Tapial Cajamarcakunapaqqa, chaynulla anakaqpiqa kanraq, qatanshuypaqa qiruwan uqsha, chaynuqash amunkunawan parlananpaq.

Kanankamanchu chaynulla wasita qatanchikllapa taytaykita tapur uknikikunawan parlay.

Yunkapipischu chaynulla wasitaqa qatanllapa tapukur parlakuy.

63

Imakunawantaq wasitaqa rurayashun qatayashun. Rimashanchikllapana imanu imawan shallqakunapi ruranchik nirmapis, chaymi kananqa yunka llaqtapi, selva llaqtapi rurakashanta yaĉakushunllapa. Chaypaq ñawpaqtaqa rimashunllapa imanutaq wasinchik ruraw nir. Imawantaq qampa wasikiqa rurakasha.

Quñuchimanchikchu kusata.

Wasiyqa kusa shumaq wayramapis manami.

Ñuqapaqa wasiyqa uqshawan.

Kay rikashaykipaq rimay imaniyanqallapataq. Yunka llaqtakunapimaqa wasitaqa ruranllapa adupiwan, rumiwan, ladriyuwan, qillaynin aypashanwan rurakunllapa. Chay wasi ladriyuwan rurawmataqa mana imapis wipyakunchu, rumiwan, fierruwan, simintuwan ima rurakashkar, chaynulla kusa unaq maykaman anapu anapu ruranllapa.

Selva llaqtakunapiqa wasiqa para yupay unaqlapi ruraw chaypa ĉakintaqa yaku rinanpaq, kurukuna ama wasiman yaykunanpaq ima.

Yunkapipischu chaynulla wasitaqa qatanllapa tapukur parlakuy.

64

Imataq pacha kuyuyqa Imaraykupitaq pacha kuyun Pacha kuyuqta sismo shutichinllapa yuraq runakunaqa, pachaqa kuyun rurinpi rumikuna pakikashkatin unaq ananmanqa pachaqa kuyun chaykunaqa kanmi kusata kuyuq, allmantalata kuyuq, chaykunata shutichinllapa sismo, terremoto ima. Qaynala Ica llaqtapimaqa kusata llakichikusha kasha agosto 15pi 2007 watapi amsaq riyatinna 7.9 escala de Richter niyan chaynuta kuyushkaran, chaypiqa 595 runakunata wanuchiran, 2291nuta lisyaran 76 waranqa wasi ratashata, chaymanta pacha chaypi taqkuna manaraq qunqanchu, uklawmanta hatun llaqtakuna kusata yanapakuran, chaynu yanapakushakatin llapamapis kanankamanmi mana wasita rurarqa tukuchinllapachu. Chay pacha kuyushanmantaqa 6 añuna risha manaraqmi tukuchiyanllapachu kamakachirqa, ashwan yanapamashanchik karan: Argentina, Bolivia, Brasil, República Dominicana, Canadá, Chile, Colombia, Cuba, Ecuador, El Salvador, España, Estados Unidos, Italia, Francia, Japón, México, Panamá, Taiwan, Turquía, Uruguay, Venezuela. Pacha kuyutinqa kusa allinmi tamyanchik shamunanpaq.

1. Taytaykita tapuy yarpuyanchush Yungaypi pacha kuyushanta, chaypaq uknikikunawan parlayllapa, chaymantaqa ullachayllapa 2007pi kashanwan.

1970

2007

2. Kay llaqtanchikpi pacha kuyutin imanutaq tukuyashun.

65

Tapukushun imaraykupitaq pachaqa kuyuyanqa Nishanchikllapana pachaqa kuyun rurinpi kaqkuna shumaq kashaq nir puriq qallaritin, chaynulla riqchaqmi pachata kuyuchiqqa kan, bulkankunarayku, kusa qiruyqun qinraykunapi rumikuna ratatin, maĉaykuna ratatin, allipla wayra shamutin.

Yaqtakuna kusata pacha kuyunanta riqsishun. 1.-Departamentukuna : Loreto, Ucayali, Madre de Dios. 2.-Departamentukuna: Loreto, Amazonaz, San Martín, Huánuco, Ucayali, Pasco, Junin, Huancavelica, Ayacucho, Apurimac, Cusco, Puno. 3.-Departamentukuna: Tumbes, Piura, Cajamarca, Lambayeque, La Libertad, Áncash, Lima, Callao, Ica, Huancavelica, Ayacucho, Arequipa, Ayacucho, Moquegua, Tacna, ima.

Pacha kuyutinqa imata tukushun Ñawpaqta Wasikipi parlayllapa pacha kuyuqpaq. Kamakachikuy pacha kuyutin imanu washakanaykipaq. Wasikita chaypi kaqkunata chapanki allinchus. Purchiy linternata, fukuta pilawan radyuta.

Chaypina kar Ama manchakunkichu. Qallpankichu, qayĉakunkichu, kumsakunkichu, ashwan unayla shumaqla yarquy.

Chaymanta Wasikita allipta rikay Wasiki imanashkatinqa ama yaykuychu. Mayqan qishashkatinqa yanapay manaqa apay wasi rimidyakuqman.

Mana yarqurqa misa, punku, kuchu ĉakinman yaykuy, umaykita ishkantin Ama rimaychu celularpi. makikiwanarkay. Ama wasi rataqkunaman yaykuychu.

Wasiyki washanayqunchu pacha kuyuqmanta kaypi ruray.

66

Yakuta kusata washashun Imanutaq yakuta washashunllapa: • Paqakuyar llabita kirpashun. • Untachiy yaku ĉurakunaykita. • Yaku ĉurakunaykikuna rukuyatin uktana ĉuray. • Parqukuy allaqallaqlla, manaqa tutaman. • Llabikuna shutuyatin uktana ĉuray. • Qusha tantanaman itakuy ama yaku rurinmanchu. • Puquykunata paqarmapis chay yakullawan tuktukunata parquy. • Sikyakunata shumaq kiĉar parqukuy. • Ama yakuwanqa pukllaychu.

Imapaqtaq yakutaqa mana tiqtichanchikchu Yakuta tiqtichashaqa manana alllinchu upyanapaqqa, chay tiqti yakuta upyarqa wanuchuwanmapis. Yakunchikpis tamya may wara shamuyan nir willamanchik.

Pachanchiktapis washashun. Pachaqa qishan qushakunata mikuypa qarankunata, maypipis itakusha, chaynulla qishan asyaqkunawan mikunanchikta washasha, tarpusha, ima. Raĉapanchikta paqar maymanpis iĉasha, Yaku timpushata maymanpis itakusha ima. Chaynulla mana wayratapis qishachiyta munayanchu, qishachinchik, rupachikur, animal wanushata mana uĉkuman pampar, maykunapi ĉusyakur ima, chaypismi qisharqa ñuqanchiktapis qishachimanchik. Tantanakur llaqtanchikmanta qushakunata tantashun, yakukunamanta urqushun ima.

Imanutaq qamqa llaqtaykita washankiman kaypi rurar rikachikuy.

67

Y

aĉ

ana

10

Sakawan pichakunchik

Imanutaq pichakunchik Sakawanqa pichakunchik riqchaq qishaymanta, ñawpaqtaqa runa pichakuyta yaĉaqqa pichamanchik yuraq sakawan, chayta rikarmi willamanchik imawan qishaq kanki nirmapis, Chayrayku imanu rikĉaq sakawan munayan pichakaytaqa nin, pichamanapaqqa yuraq, karwa pichqa sarakunawan chuyata ruran, chaywan pichqa kuti rupayta qasachin, chaymantaqa qallarin pichakuq umanchikmanta uran, shumaqla shumaqla kupamanchik ura ĉakinchikaman, kutir kutir pichamayashaqa saka ĉusyakutinmaqa saqra ñanaywan kanki nimanchik, chaynu wanutinnaqa umanchikpi allilawman, ichuqlawman pichqakuti tikran sakataqa, chaymantaqa apar huk qiru ĉakinlapi sakataqa siprar rikan imawanshi qishashanchi nir yaĉananpaq, chaymantami huk pirurula chunchulinta pitir huk pakikaq basuman itar rikan, chay chunchuli ura sikinkaman ĉatinmaqa qishaqaqa wanunqa nin, unaqllapi katinqa alliyanqa nin pichakuqaqa, chaynu rurayarqa qashan sakitataqa qaranman tikrar itan imanuĉi ñawpaqta kasha chaynulla kananpaq, chaynu rurarqa unaq qirupa umanman ĉuran, , chay pichakushanllapata manami mayqanpis purinchu chayta purishaqa chay qishaqpa ñanaynin aypamanchik nir. Yana sakawan shuypaqa qaqamarkamanta, runapa rimayninmanta, saqra wayra tarimashanchikmanta, ima. Chupikawan shuypaqa pichakunchik rupay piñakusha tarimashanchikmanta, marka piñakushamanta, chaynulla tukuy sakami imallamantaqa allichamanchik yaĉaqkunapaqqa.

Huk kutillaqachu qishashayki, imanutaq alliyarayki uknikikunata parlar kaypi ruray.

68

Imanutaq alliyayashun umanchik ñanatinqa. Nishanchikllapana sakaqa tukuy imapaq allin nir, chaynumi umanchik saqrata ñanatinmaqa sakawan pichamanchikllapa manaqa chuyata upyachimanchikllapa, pistipaq upyachimanchikllapa qirupa raprankunata, chay raprakunamapis riqchaq kan, riqchaq qishaymanta allichamanapaq, chaynu kan ukalitu, ayaq pichana, pichunqiru, yuraq tuktu, pacha rosa, kanchalawa, romero, ĉamqas, ima.

Huk runa sakawan, muriwan allichakuqta wasi yaĉakunaman apamunchik imanu pichakunchik nir willamanapaq. • Runa yaĉachikuq runa pichakuqpa wasinman rir apamun. • Tukuy warmakuna uyakun upallala. • Hatunninkunaqa cuadernunpi ruran uyashanta.

Yaĉayaraykichu Sakakuna, qirukunapa rapran, puguypa murinkunaqa allipta. allichamanchik nirqa.

Yuraq runakunaqa imanutaq alliyayanqa qusukuymanta, uma ñanamanta imaqa. Yuraq runakunaqa mananami sakakunawanmaqa pichakunchu paykunaqa wasi allichakuqman ritin allichanllapa tukuy ima ñanashanmanta Kaynu: Tukuy qusumi yunkakunapaqqa huk kuritu kunkanman yaykutin, paykunaqa mana unaylla alliyarmaqa wanunllapa, chayrayku ĉusku waranmanta mana qusu ashutinqa wasi allichakuqman rin awjawan allichananllapapaq, chaynu ukunamatapis ama qishachinapaq nin, chayqa qasaymanta aypamanchik ima ninllapa.

Imawantaq yunkapiqa ñanaypaq yaĉanllapa tapukur kaypi ruray.

69

Imanutaq qishaymanta washakashun Wasi allichakuqman rishun chaypi rikamanallapapaq, chaymantaqa bakunamanallapapaq, chaypiqami termómetro niyan chaywan yaĉamanchik. Chaynulla kan energía eléctrica niyan chaywan rurakuq, chayqami tukuy imata rurakuchin, yakuta quñuchir, karrukunata purichin, makinakunata rurakuchin, yakuta qasachin, uyakunata, rikakunata waqachin achkyarachikun ima. Chaymi kan riqchaq fierrukuna ñanaymanta allichamanapaq rikamanapaq ima. Kay shallqa llaqtakunapiqa, ashwan riqchaq tukur alliyanchik, Pachamamata, wayrata, qaqakunata, manaqa quĉakunata mañakur alliyanchik, chaykunaqami tukuy imapaq kusa allin, paykunaqa willayta yaĉashaqa imamantapis allichamanchik, munashanchikta qumanchik ima.

Consejo escolar niyan chaypaq yaĉashun. Consejo escolarqami shutichinllapa riqchaq institusyunkuna tantakashata, chaykunaqami yaĉachikuq wasikunata washananpaq, manami runa yaĉachikuqta rikananpaqchu, Chaykunaqami huk yaqtakunapiqa hukman hukman shutiyhun, chaynu Estados Unidospiqa shutin distrito escolar, chayqami rikan imanu winashun, imanu runawan, manaqa warmiwan tashun nir.

Rukunchikuna kusataqa ashwan allichamanchik.

Imawantaq yunkapiqa ñanaypaq yaĉanllapa tapukur kaypi ruray.

70

Imanutaq wasi yaĉakunata washashun Wasi yaĉakunapa yatanpimaqa riqchaq mikuykunata rantikunllapa, chaykunaqa jarrukunapi, manaqa bulsakunapi shamun, chaykunata mikusha qishachimanchik, chayrayku mana allinchu kusata chaykunata mikuyqa, chayrayku, wasi yaĉakunanchikpiqa shumaq mikuykunata mikuchuwan chaynu tukushunllapa ama qishanapaq.

Wasinchikmanta mikunanchikta apamusha allinqa • Papilpi willakushun shumaqta mikunallapapaq. • mikunanchikta akrakuyta yaĉashun. • Shumaqta mikurqa kusata winanchik • Yaĉakunanchikunapi shumaq mikuyta mikushun. • Purishun, kallpashun allinla kanapaq. • Yaĉakuyar samarmaqa frutakunata mikushun. • Qushakunata shumaq tantar itakushun.

parlashun frutata rantikunanpaq Chaynulla manami ñuqanchikqa allinchu kashun wasi yaĉakunanchik mana ñuqanchikyupay allin katinqa, nishanchikna tukuy imami ñuqanchikyupay kawsayniyqun, qirukuna, qaqakuna, yakukuna ima, chaymi chaykunata washashun wasi yaĉakunapi qiritukunata, tuktukunata, shumaq tarpur, washar ima. Wasi yaĉakunatashuypaqa waran waran kusa shumaqta pichar, qushakunata uĉkuman itar ima.

Imawantaq yunkapiqa ñanaypaq yaĉanllapa tapukur kaypi ruray.

71

Tapukushun fierrukuna ñawinchikta yanapaqkunapaq Kay fierrukunaqa rupaypa suntinta imanu nir, imanu rurashun nir rikayta yanapamanapaq, chaykunaman tantakasha Interferómetro, fotómetro, kaymaqa imatalataq huñumuyan nir yaĉanapaq, polarímetro, kayqa imanu shikwakasha, imanu tikrakan ima nir, reflectómetroqa, kayqa imanu lipyarayan fierrukunapaq nir, refractómetro ima. Chaynulla tarinchik fierrukuna kaynu shutiq.

Llampituta rikanapaq (Microscopio) Kayqa kusa llampitu kaqkunata ñawinchiklawan mana rikasha hatunchananpaq, chaykunaqa ñawinchikpi ĉurakunapaq, chaynulla kan lupa ninllapa. Chaynulla kan huk fierro telescopio shutiq, chayqa kusa karukunaman rikakunapaq.

Wasi yaĉakunaykipi lupata aypar llampu kuritukunata rikay Makikipi kuritukunachush kan chaywan rikay. Uknikikunawan rikashaykipaq parlay.

Tuktukuna ñawinchikta kusata washanmapis. Frutakunapipis riqchaq kurukuna kan, chayrayku paqar mikunchik.

Kay fierrukunanulla kan, fierrukuna kantaq, imata tukushanllapata rikachimaqninchik, mikuyta yanuq ima. Raĉapanchikta mushuqchaq, raĉapanchikta paqaq, frutakunata llampuchiq, riqchaq tukuqkuna ima. Chaynulla karupi kar parlayanchik chaymapis chay electricidad niyan chaywan riman. Imawantaq wasikipi achkyarachikunki tutapatin, chaypaq uknikikunawan shumaq parlar tukuyta willay, cuadernuykipi ruray ima. Kay shallqa wasinchikpiqa panel solar niyan chaywan achkyarachikunchik, chaypiqami unaq rupay tantakan bateriyaman, chaymantana fukuman rir achkyarachimanchik.

72

Imawantaq waqaqkuna waqan Waqaqkunata Riqsinkichu. Achkiyarachimaqninchiktaqami kusataqa apan kaykuna: Quñuchiku, chicharrukuq, paqakuq, kankakuq, aqchata chakichiq, pichakuq, raĉapata mushuqchaq, qasachikuq, yakuchakuq, apila ruraq, rikachikuq, yaĉapakuq computadorakuna imami.

Kay llaqtanchikpi kananqa kanna achkiyaraqninchikpis chaykunapismi chay fierru rimayashanchiktaqa waqachiyanqa, wakin wakinllataqa, chaynu XO niyan chaymaqa rurakun rupaypa suntin yaykutin.

Michkatataq achkiyarachikuqta munan waqaqkuna tapukur kay chirusqapi ruray. Yaĉayaraykichu rupay, manaqa yakunchikwan chaykunataqa rurakun nir.

Waqaqkuna rurakuqkuna

73

Imamatataq yaĉakusha kani Shutin: “Yakuta huñuchiyta yaĉakushun” Imapaq Kaytaqa rurashun. Kay llaqtanchikpiqa manami energía niyan chaymaqa kanchu chay mana yakumatapis unallaqa quñuchunchikchu, ashwan yaĉaqkunaqa willamayanchik imanu quñuchikushun nirmapis chayta tapukur rurashun.

Imata munakan. 1. Kartun. 2. Plastiku butilla (2 litros) 3. Yana tullpukuna. 4. Aluminyuta. 5. Celofanta.

Imanutaq rurashun. • Botellata chapur yanata tullpuy. • Aypanantaqa kuchur qichqanta tullpuy. • Aypanantaqa ananta shipuy aluminyuwan. • Butillaman yakuta untachir ĉuray. • Butllataqa papel celofanwan shipur aypanan rurinpi ĉuray. • Aypakunantaqa rupaylawman tikrar quñuchinanpaq ĉuray. • Kimsa urapaq yakuqa ashwampis upyanapaqna. • Rikachikuy.

Allin rurakasha

Mana allin rurakasha

Imanutaq aswan allita rurachuwan

6

Lanta ruray

TAQA

Imatataq kay chiruskapiqa rikayanki. Imapaqtaq warmapa aqchantaqa rutunllapa.

Y

aĉ

ana

11

Lanta rutuy

Lanta ruraypi takishun Uyshahuasi llaqtapiqa ñawpaqtaqa warmapa taytan warminwan padrinuta rir lantata rutukunanpaq willan, chaypimi padrinuqa willan imanu, may waranpi rurashun nirmapis, warmapa taytanqa padrinumanqa huk limitata apan, pay yakunta itachisha, shutichisha katin. Padrinu ĉatinqa, huk butilla tragu, huk malagun aswawan padrinutaqa samachin, chaynulla madrinatapis rikachin, chaymantaqa tukuy ayllunkunata samachirnaqa qashan padrinuta rikachin huk butilla traguta aswawan rutukuq qallarishunna nir, chayta qallarichitinmi warmataqa pulluta ĉukichir ĉawpipi tachinllapa, manaqa madrina marqakun, yatanman ĉuranllapa huk platuta, tijirata, chuyata ima. Chaymantaqa huk awsilyuta rikanllapa rikar tukuyta rutuchikunanpaq, chay runituqami rutukuqkunataqa butilla charikushanmanta basupi untata upyachin. Chaykunata tarirqa warmikuna rutukuq, ñawpaqtaqa qallarinllapa madrina uman ichuqlawmanta pichqa kuti qasachir rutukun, chaymantaqa tukuy tiyankuna rukunmanta qallarinllapa rutukuq, paykunatapis awsilyuqa rutukutinqa upyachin, tragunta aswanta ima, tukukanankaman chaynulla upyachikun. Warmikuna tukuchitinqa ullqukunana allilawtana qallarin rutuq. Tukuchirna shuypaqa pulluta ĉukir kusa achka mikuyta mikunllapa qutumutinllapa warmapa taytan ñawpaqllata kusa achka mikuyta kamakachisha kashkatin, ishkay uyshata wanuchishkatin ima, tukuyllami rutukuypiqa maĉanllapa; chaymantaqa takipi yurqanllapa charanqawan, madrinaqa wamrituta aparikur chay aqcha rutuwtaqa takillapi apar tuyupi ĉuranllapa.

Imawantaq yunkapiqa ñanaypaq yaĉanllapa tapukur kaypi ruray.

76

Imanutaq huk llaqtakunapi rutukunllapa Yunkapi Willakuq

Kaypiqa warmataqa rutunllapa ñawpaqta shutichishkarna manaqa mana rutunllapachu.

Shallqapi Warma kusata lantakushakatinqa, kusata kriyakunanpaq. Kusa usayqun karpis kriyayqun kanqa. Rutukuyar upyayatinllapa pakikaq basu ratar mana pakikatinqa kusa allin kananpaq. Qasachikuy.

Imanu kaq

Rutukur basupi untata upyay. Ichuqlawta warmikuna rutukun. Imanu padrinuta ashanchik

Padrinukunataqa maskanllapa ayka ayllukunaqa qillayniyqunta, wakin wakinllaqa ukninta, manaqa kusa yatan ayllunta, chay padrinutaqa tukuyta yupay qaranllapamapis.

Chuya ruray. Padrinuqa shutichishanmantapacha wanunankaman. Shumaqta tukur. Shumaqta qarar. Payta tukuy imapaq tapunllapamapis. May waranpipis kusata washan.

Runa padrinu kashata wasi yaĉakunaman apamunchik parlamanapaq.

Warma hatunkuna runa yaĉachikuqwan rir apamun. Chuyata rurayta yaĉachimanchik. Tukuy willamashanchikta rapra rurakunapi rurashun.

Yunkapi imanutaq lantakunllapa yaĉayankichu Yunkakunapimaqa manami aqchataqa shallqapi yupaychu rutukunllapa, chaypiqa mayqantapis padrinupaqqa willanllapa, mana shutichishanlatachu, ashwan kusala qillayniyqunkunata munanllapa warmanpa padrinunpaqqa, chaynulla mana warmaqa lantayhunmapischu, chayrayku rutuqla tukunllapa.

Selvapi lanta ruraypaq tapukur kay chirusqapi rurashun.

77

Riqchaq ruraykunata riqsinchik Kay Perunchikpi ruraykunaqa riqchaq ruraykunawan piĉukasha, riqchaq runakuna kaypiqa tashkatin, tayatin, riqchaq kawsaykuna, kusataqami yuraq runakuna ĉamushanmantapacha shumaqta, saqrata ima yaĉakushanchik, chayniyanchik, mikunanrayku, baylinanpi, upyananchikpi ima. Chaynulla shallqapimaqa baylinchik waynuta, lanchi pinkulluta, dulsaynata, takita ima. Mikunchik sarata, rihuta, akshuta ima; raĉapanchiktapis ñuqanchiklla ruranchik uyshapa millwanmanta, tullpunchik qirukunawan, rumipa shapranwan ima kusa shumaqta tukturachinchik, rimananchikmapis qiĉuwa. Yunkapiqa baylinllapa marinirata, kumbyata, ima ñuqanchikpamantaqa, mikunanpis kusata rurakan piskawwan, raĉapanmatapis uklawmanta apamun, chaynulla baylinllapa Icapimaqa fiesta de la vindimia niyan chaypi, Limapi shuypaqa Tayta Señor de los Milagros niyan chayta fiyistachinllapa. Mikunankunamaqa niyan cebiche, sudado, arruswan pishqu, arruswan patu ima kan.

Yakunchikpipis piskawkunaqa kan kusa mishkipismi Chaynulla selvamanta ukninchikuna shuypaqa mana kusa raĉapayhunchu purín, chay llaqtanman kusata rupay ĉatin, mikunanmaqa allip hukman ñuqanchikmantaqa, paykunaqa mikun juanes niyan chayta, upyananshuypaqa masatu shutin, chaynulla kushikunarqa tayta San Juan niyan chaypi kushikunllapa, pandilla, marinira niyan chaykunata takir. Chaynumi kusa allin kananpaq nir tutalla qaqa oruminapa quĉanman rir paqakunchik, chaypa yakunmaqa kusa allin mana warmiyhunkunapaq, qishaqkunapaq ima. Chaypiqa ruranllapa sumrirukunata, wallqakunata, qirukunata kusa shumaq ruran ima.

May waranllapiqachu mayqanllaqa uklawkaq ruramashkashun tantakar parlar rurashun. 78

Tukuychu shumaq kawsanchik Shallqakuna

Selvakuna

• Shallqakunataqa uklawkaq ruramanchikllapa mana yuraq runakuna yupay rimasha. • Raĉapanchik mana paykunapa yupay katin. • Hukman mikuykunata mikusha. • Hukmanta yarpusha. • Mana paykuna yupay yuraq kasha. • Shallqakunatami kusataqa uklawkaq ruramanchik selvakunamantaqa. • Mana qillayniyqunchu nir.

• Chaynulla selvamanta ukninchikunamatapis uklawkaq ruranllapa mana yuraq runakuna yupay kawsatin. • Mana imatapis yaĉanchu nir. • Mana yarpuyta yaĉanchu nir. • Wanuchikun nir.

Tukuy kusa shumaq kawsashun nimanchikllapa, chaymantaqami mana chaynuchu kawsanchik. Qillayniyqun

Mana qillayniyqun

• Qillayniyqunqa paylla kawsan nin. • Chaynulla qillayniyqun kashaq nin. • May waranpipis chaynulla kashaq nin. • Qillayniyqunkunalawan tantanakun. • Paykunalla imatapis ruran. • Rurashanpaq qillayta munan. • Qillayninta kusata washan. • Kusa shumaqtash kawsan. • Waran waran kusata qillaynikun.

• Kawsashanqa hukmanta shamun. • Mayqanwanpis tantanakun. • Mana imapaqpis allinchu kani nin. • Imata rurananpaq yanqalla yarpun. • Mana uyakuyta yaĉanchu. • Piñakushalla kawsan. • Tukuytash ĉiqnin. • Maywaranpipis mana qillayniqunchu.

Uklawkaq ruranakuyqa unaymanta kan, riqchaqpaqmi chaynuqa rikanakunchik.

Imawantaq yunkapiqa ñanaypaq yaĉanllapa tapukur kaypi ruray.

79

Hukninchikuna mana rimananchikta rimananchu Unaymantapacha rimananchikpaqqa mana allinchu nimashanchikllapa, rimananchikta rimarqash mana imatapis yaĉakushunchu nir willamashanchikllapa yuraq runakunaqa. Chaynuqa niranllapa paykuna mana willashanchikta yaĉarchu, chaymi paypa rimananlata rimanata munar chaynuqa llullachimashanchikllapa. Maski kaykunata rimachiy. Llaqtanchik Perupiqa kusa achka chay rimaykunaqa kan, chaytaqa ashwanpis kusata kawsachiyta munayan rimananchikpi unaylla yaĉakunapaq.

Rimachiy.

Yunkapi

Shallqapi

Yunkapiqa rimanllapa huk rimayta. Shallqamanta kaqkuna mana rimananchu rima ñanchikpi. Manash ima ruraypis kanchu.

Rimananchipi rimanchik. Shallqalapi riman rimananchikpi. Tukuy imata rimananchikpi rimar rurakunchik.

Tapukuyta rurar yaĉakuna wasikipi tapukushaykillapapaq parlayllapa. Tukuychu aylluykikunaqa rimananchikpi riman. Yunkata rir rimananchikpi rimanki. Mayqanwanpis rimananchikpi parlanki.

Yaĉayaraykichu rimananchikqa shumaq nir. Constitusunpi nin. Art. 2 inc. 19. Riqsir washan riqchaq kawsaykuna kaqta, chaynulla hukmanta rimaqkunamatapis washan mayqanpa nawpanpipis. Art. 17. Rimananchikpi yaĉakunata munan, chaynulla riqchaq ruranatapis washan. Art.48. Riqchaq rimaykunata chaypaqqaqa kusa allin nin. Akranakuy. Kayqami riqchaqpi rikarimun, runakunapimaqa qillayniyqun kaqpi, rikĉaqninpi, yaĉashanpi, maymanta kashanpi ima, chaynumi hukmanta kusa kani niqkuna akramanchik hukmanta chapamanchik.

80

Llaqtanchik Perupa rimananta rikay Rikar allipta yarpuy Rimananchiqa kastiyanu rimananmanta pullanlla chaynulla riqchaq rimaykuna wakin llaqtakunapipis rimakan chaynu kan 43 rimana, chaykunaqa riqsikashana kay Perupiqa, chaynu 13.2 %mi rimakan, chayrayku Perutaqa shutichinllapa kusa rimanayqaun, kastiyanuta shuypaqa 83.8 %mi rimanllapa. Chaytaqami yunkakunala riman, shallqakuna shuypaqa rimananchikta riman, selvakunapis huk rimayta riman. Kay rimaykuna Perupi kaynu rimakan rikay.

1. Hukpa rimanankunata yaĉakur kuwadirnuyqunpi ruray.

Maykunapitaq, ima rimaykunaqa rimakan

Rimaykuna

Yaqta

Rimaykuna

Yaqta

Aymara

Puno

Jaqaru

Lima

Madija

Ucayali

Qichwa Inkawasi

Lambayeque

Ashaninka

Cusco

Qichwa-Chanka

Ayacucho

Bora

Loreto

Shipibo

Ucayali

Awajún

Amazonas

Nomatsigenga

Junín

2. Ĉusku, ĉusku tantanakur huk llaqtakunapa rimananta kanĉis rimayta ruray. Chaymantaqa wasikipi taytaykiwan, mamaykiwan rimay yaĉakushaykita.

81

Y

aĉ

ana

12

Awana

Imanutaq muruchakunchik Awanataqa riqchaqpaq ruranllapa chaynu, anukuta, llikllata, pulluta, waĉukuta, awanllapa punchu, shuyshuna, kustal, kama qatakunapaq ima, wakin wakin ĉurakunapaq mikunanchikta tantakur. Awanataqa, yuraq, yana, chumpi, paqu, quyu, sani uyshapa millwanwan ruranchik. Anukumaqa rurakan yana millwawan hatun warmipaq pichqa billun aypan takshakaqpaqqa ĉusku billunla aypan, chaynulla punchupaqqa yuraq millwata tullpunllapa, chaypaqqa takshala katinqa kimsa billun aypan, shapipaq shuypaqa suqta billun aypan, millwapismi mana chayllachu uysha takshapamaqa aykala millwanqa, Lliklla shuypaqa ishkay shukshulawan awakan, chay llikllataqa munashanta tullpunllapa, chaynu millwataqa chupikata munarqa ñuqalwan tullpunchik, chumpipaq antanqapa puquyninwan, chiqyaqta munarshuypaqa chillikapa yana napanwan, chaykunawan tullpukushaqa manami kutinmapischu chaynulla chay raĉapakunaqa tukukan. Awanataqa ruraq qallarinllapa awallikur, chaynulla anukutaqa pusaq takarpuwan awallinllapa, manami imanullachu warmi kashanpi ruranllapa, hatun warmipaqqa ĉunka ishkay takarpupi awallikunchik, chay takarpupimi awanaqa awallikan, chaypa anantaqa mana pipis rinchu, ananta ritinllapaqa chay awanaqa takshayan, churmuyan ima, waĉukupimaqa riqchaq chirusqakunata ruranllapa, chaynulla warmiqa shutinmatapis ruran.

Warmi yaĉaqta uyakunchik awanapaq willamasha.

82

Rikĉaqkunaqa imapaqtaq kanqa Rimachir yaĉashun. Qusqupimaqa willakun Kaynu: Rikĉaq

Imaniyan

Chikyaqqa Asul Chupikaqa Qarwaqa Sani Rikachikun kaynu: Qarwaqa Chikyaqqa Chupikaqa Chumpi Yanaqa Asulqa

Pachanchikta rikachikun Siluta Yawarta, kawsayninchikta Ninata, tayta rupayta ima Rikachikuqkunata (Inka) Sarata Kukata Kiwichata Akshuta Pacha mamamta Anan pachata

Qusqu ayllunchikunawanqami chaykaqllata tullpukunchik.

Imanu Qusqupi tullpukunllapa. Paykunaqa tullpukun qirukunawan, ĉupakunawan, lluqaq qirukunawa, kurukunawan ima. Imanu: • Ñawpaqtaqa chay qiru tullpukunanpaq chayta mankapi timpuchinchik. • Chayman millwata manaqa ilutaqa itan, chayllaman piĉun limunta manaqa qullpata, imanuĉi tullpukunayan chaynu. • Chay ilutaqa yaku chuya kanankaman kusata paqanllapa. • Chay millwa manaqa ilu tullpuwtaqa llantulapi chakichinllapa. • Chaypi chakitinnami imatapis rurakunllapa. • Chay tullpuwqami mana kutinchu.

Warmi yaĉaqta uyakunchik awanapaq willamasha.

83

Imanutaq kanqa chaylla raĉapayqun kayqa Chaylla raĉapayqun kashaqa mana llaqtanchikqa shumaqchu kanman, ashwan saqralla, manaqa chaylla yarpuyniyqun kachuwan, mana mayqanpis watukumayachuwanchu, mana mayqanpis maytapis rinmanchu ima, ashwan chay raĉapanchikrayku kusa shumaqta llaqtanchiktaqa watukurqa rikanllapa. Chaynulla qillayninchikmapis mana kanmanchu, mana mayqanpis rantiyanmanchu imalamatapis, chaynulla qiru tullpukuqmapis yanqalla kanman kay pachanchikpiqa.

Mayqanllaqachu raĉapaykirayku hukmanta rikashusha.

Dirichunchikta riqsishun Ullquwan warmiqa huk kawsaqkunamantaqa yarpuyta yaĉashanchikrayku, rimashanchikrayku, munashanchikrayku shumaq kawsayta yaĉashanchikrayku ima hukman kanchik, chaymi tukuy runakuna warmikunamapis chaylla kanchik, manami mayqanpis hukmanchu Chaynu tukuy shumaqta kawsanapaq riqchaq rimaykunata rurashallapa kimsapi akrar kaynu: Kawsay, kaĉalla kay, chaylla kay ima.

Yaĉayaraykichu Warmikunaqa kay Perupi butaran 1955pi, mana papilta rimachiqqa 1979pi.

Imataq ONUqa kanqa chaypaq rimar ruray.

84

Ima qirukunawantaq tullpukunchik Qiru tullpukuqpaq tapukushun. • Huk warmi tullpukuqman ĉar rikakunchik. Chaypaqaqa ñawpaqllata runa yaĉachikuq willan tukuy rikakunapaq. • Rapra rurakunapi ruranchik tukuy ima rimashanta. • Qirukunapa shutinta ruranchik. • Chaymantaqa qiru tullpukuqkunata riqsinchik kashanman rir.

Qiru yaqtanchikpi tullpukuqkuna. Chillika Ñuqa Suñik Qalwanchu

Antanga Rumipa shapran Qarwa qushpi Putu pichana

kuchinilla allpakuna rumikuna tullpukun.

Kaykuna yupay kan kusa achka qirukunaqa yaĉashun. Musqukuna Musgukunaqa rumi ananpi. Wasi ananpi, qirukuna ananpi ima winan chaykunaqami mana raprayqunchu, mana qiruyqunchu, chaykunaqa takshalata winanmapis, chaynulla musgukunaqa kusata washan pachata rupaymanta, ashwanpis nullula pachaqa musgu kashanpiqa.

Llichukuna Kay qirukunaqa musguyupay manami puquyniyqunchu, mana tulluyqunchu ima, kayqa ashwan raprayqun, chaynulla winan pacha chakikunapi.

Qiru tullpukuqkunata riqsir kaypi rurashun.

1

2

3

4

5

85

Imata tukurtaq washashun qirunchikunata

Qirunchikunataqa mana pakiyta, qischayta, rupachiyta, kuchuyta munayanchu ashwan paykunataqa washanchik tarpur, parqur, rapranta pitir ama saqralla kananpaq, ima, manami qirukuyqa imanullachu, maypiĉi kanchik chay llaqtata rikar riqsir qirunchik munashanta tukur shumaqtaqa kawsachinchik, chaynulla kay llaqtanchikpimaqa qiru hatunkunata tarpuyta munayan washamanapaq qasaymanta, ama pachanchik saqrayananpaq, ama pachapa mishkin tukukananpaq ima. Chaynu mana hatun qirukunalatachu tarpushun, qiru tullpukuqkunamaqa tukukayanna chaykunatapis tarpuyta munayan, tuktukunamapis chaynulla kayta puytin.

Ima qirukunataq kusata washakan. Kay llaqtanchikpiqa washanchik alisuta, kiñwata, lanchita, sabukuta luchaqta, susu ima. Yunkapishuypaqa washakan algarrobo, Puya Raimondi, orquideas, mangle, totoras niya chaykuna. Selvapa qirunkuna shuypaqa, orquídeas, bromelias, helechos, niyan chaykunamaqa qirumanta warkuramun, chaynulla washanllapa cedruta, mohenata, torniyuta.

Ima qirukunataq llaqtaykipi chinqayanna chaykunata yaĉar huknikikunawan parlar washayllapa.

86

Hatun llaqtanchikpa llaqtankuna Shallqapi

Selvapi

Kaypiqa winan rihu, sara, uqa, akshu.

Kaypiqa kan achka qirukuna, yuka.

Pachamamapi

Yunkapi

Kaypiqa yaku kuritu kan.

Kaypiqa kan arroz, caña, utku, sara ima.

Pichqapi Tantanakur tapukushunllapa imakunataq chay ĉawpi llaqtakunapi kan chayta chirusqa siqiraqpi rurashun. Ĉawpi markakuna

Shallqakunpi

Yunkapi

Selvapi

Animalkuna

Animalkuna

Animalkuna

Mallikkuna

Mallikkuna

Mallikkuna

Pusaqpipis Peruqa akraw Tayta Javier Pulgar Vidalqa Perutaqa pusaq yaqtakunapi akraran 1938pi, chaykunaqami kaynu shutin: Chala (Costa), Yunqa, Quechua, Suni, Puna, Janca o Cordillera, Rupa Rupa, selvapi ima. 1. Mayqannintaq kusa achka pachayqun kanqa. 2. Mayqannintaq kusala minayqun kanqa. 3. Kaykunataqachu kusata washayta munayan imanuna.

87

Imamatataq yaĉakusha kani Shutin: Tullpukuyta yaĉakushun

Imapaq rurashun. Tullpukunanchikta qunqayanchikllapana, ashwanpis millwa manaqa ilumapis tullpuwna shamuyan chaykunaqa unaylla kutiyanmapis chayrayku yaĉakuyta munayan ama may warapipis qunqanapaq, maypipis ashwan ruranapaq.

Imakunata munanchik. - Yurakunata : chilka, antanka, talla. - Tuktukuna riqchay rikĉaqta - Rumipa shapran. - Uyshapa millwan .

Imanutaq rurashun - Yakuta kusata timpuchishun tallata iĉkar itar chaynu kusata timpuyatinqa ashlilata qasachir itanchik millwata chaypi qashan ashla timpuchinchik. - Uĉkuta pukyupi rurar ishkay warata pampanchik. - Urqunchik paqaar chakichinchik. - Yakakunchik.

Allinchu rurashkashun.

Allin rurakasha

Mana allin rurakasha

Imanutaq aswan allita rurachuwan

7

Pachanchikta kamakachishun

TAQA

Pachata mana kamakachir tarpukushaqa imanutaq kanqa.

Tukuychu kaypiqa pachanta washan.

Y

aĉ

ana

13

Yapukunchik

Kay shallqa llaqtakunapiqa pachanchikta tamya ĉamuq ritin kusata kamakachinchik. Chaynumi rihuta tarpunapaqmaqa rusakunchik wakin wakin llaqtakunapiqa, uyshawasipimaqa rusakunllapa huk ukllaqa chaki waranllapi chaymantaqa chay qirukuna chakitinqa rupachikunchik, qiru mana rupar tukukashankunataqa manyaman ĉuranchik manaqa yamtapaq wasinchikman apanchik, wakinkunawanqa animal ama yaykamunanpaq arkakunchik purtillunkunata. Wakin ayllukunaqa mana ushya pacha katinqa turukunawan yapun kutir kutir kusata llampuchinankaman, ñawpaqtaqa yapukunanpaqqa pachapa amunta mañakun kusa shumaqta, unaylla rurakunanpaq, kusata puquchinanpaq tarpushanta, chay yapukuypi saqra qirukuna katinmaqa ĉaspir, ĉaspir manyaman itakunchik chakinanpaq, chakitin shuypaqa manyanpi rupachinchik.

Runa yapukuqman ĉar rikakunchik, yanapanchik aykalataqa yaĉanapaq. • Uyakunchik willamashanchikta. • Cuadernupi willamashanchikta rurakunchik.

90

Huk shallqakunapi imanutaq yapukunllapa. Unaymanta pacha shallqakunaqa riqchaq tukur pachantaqa washasha, chaynu ruraqkashallapa siqilla patakunata chaytaqami rumita pirqar allpa puquykunata winachiqta untachiqkaqllapa, chaytaqa mananmi imanullachu ruraqkaqllapa ashwan tamya shamurmapis ama wipyakunanpaqta ruraqkaqllapa, chaymi kanankaman ayka llaqtakunamaqa tarpukunraq chaynu, chaymi machu picchupimaqa kusa shumaq hatun rumikuna kanankaman kusa allinlla tayan. Chaynulla kaq kaykunapipis.

Camellones Kaykunataqa ruraqkaqllapa hatun yakupa manyanpi, chay tarpukuna pacha unaqllapi kashakunapaq, chay camellonkunaqami qichqanlapi ruraqllapa. Tarpukushaqa ĉupanqa uran rinanpaq yakukashanman. Chaykunataqami waru waru shutichiqkashallapa.

Selvapi ukninchikunapa tarpukunan Chay ayllunchikunapa llaqtakunapiqa kusata tamya shamutin mana paykunaqa parqukunchu . Mikunanta tarpun wasin yatanlapi imallaqa mikunatin washananpaq, unaylla aypamunanpaq paykuna mikunarpis, chaynulla wasimanta itakushankuna chay pacha tarpukashanta kusata puquchinanpaq.

Ima mikuykunatataq kusataqa selvapiqa tarpunllapa tapukur kaypi ruray.

91

Pachanchikpi rikachikuqkunata riqsishun Runa yapukuqman ĉar rikakunchik, yanapanchik aykalataqa yaĉanapaq. Kay tananchikpiqa alkalde, gobernador, regionpi rikachikuq, chaynulla regyunpimaa kan yaĉachikuqpa, allichakuqkunapa, rurakuqkunapa, chaykunami pachanchikta, ñuqanchikunata ima kusata washamanapaq. Chay washamaqninchikunataqa ñuqanchikunalla chaymanqa apashanchikmapis butunchikta qur ashwanpis mana washamayanchikchu, washanmapis qillayniyhunkunata pachanchikta rantikurtin minanta urquyanllapa imamapis.

1. Kay chirusqapi alkaldikunapa riqidurninkuna michkataq kanqa, ruranankunata ima tapukur ruray.

2. Lambayequipi rikachikuqpa consejerunkunaqa michkataq kanqa, ima rurayanqa, tapukur kaypi ruray.

3. Michkataq yaqtaykipa kasiriyunkuna kanqa huk chirusqapi rurar uknikikunata parlay.

92

Washar washanankunata riqsishun. Kanankunamaqa pachanchik kusa mishkiyqun katin uklawmanta runakuna shamur rantiyan tayta rikachikuqkunamanta, chay pachapi kashanta urqur apar rantikunanpaq. Parlay Y° 169. Kayqami riqchaq hatun llaqtakunapa rikachikuqninkuna tantakar rurakashan, chaypiqa niyan imanu washashunshallqa runakunata nir. Imanu unaymanta kawsashan. Uklaw llaqtakunamanta Imanu kawsashanchikpi. Tantala shumaq parlar rurakushanchikta. Maypipis rimananchikta rimanapaq. Rikachikuqninchik ĉurashanta washar. Chaynulla imata chay llaqtapi ruranarmaqa ñuqanchikta tapumanchik rurananpaq.

Parlay Y° 169. Kayqami riqchaq hatun llaqtakunapa rikachikuqninkuna tantakar rurakashan, chaypiqa niyan.

Pachanchikpaq willakar yaĉashun. Huk kutillaqachu uyashayki kaykunata Tananchikqa allip shumaq unaq Chillwakamanta ura Puchakakaman.

Territorialidad niyan chayqa huk rikachikuq runa rikachikunan, chaypaqqa maykaman nirmapis paymi yaĉayan, chaynu kay Perupimaqa pachanchikqa unaq llaqta Tumbesmanta, ura Tacnacaman, chaykunaqami kusata washakan riqchaq rimaykunapi tukuy tantakar rurashanchikllapa.

Mayqankunataq Perunchikpa llaqtankuna, kaypi ruray.

93

Imanutaq pachanchikta qishachinchik

Fabrikakuna riqchaqkunata ruraqkuna kusataqa pachanchiktaqa qishachin, chaynulla plastikukunata fierrukunata ruraq ima, chaymi yaĉayta munayan imanu pachanchikta washashun nirmapis. Ñuqanchikqa munayanchik karrukuyta, achkyarayta, tantalla tayta, chaykunaqa kusa allin, chaynulla chaykunami pachanchikta qishachin. Chaynu katinqa ñuqanchiklla saqrata tukur pachanchiktaqa qishachiyanchik.

Minakunaqa pachataqa qishachin riqchaq yaku asyaqkunata may kayashanpi iĉar, chay yakupiqa kan plomo, arsénico. Cromo, mercurio niyan chay ima, chaykunami saqra ñuqanchikunapaq, qirunchikunapaq, kurukunapaq ima, chay yakuta itakutinqa yaykun qirukunapa ĉupankaman, chaymi tarirqa manana kashannutaqa winannachu. Chaynulla uĉkukutinmaqa chay pachaqa suĉkar suĉkar saqrallana tikrakan minirukuna mishkinta urqutinqa.

Pachaqa chaynulla qishan riqchaq qushakunata maykunapipis itakusha, chaykunami ismuq qallarir saqrata asyar qirukunataqa qishachin chay manana kusataqa winanchu, chaynulla qishan timpusha yakukuna iĉakatin, asyaq rimidyukunata puquykunaman itasha ima. Chaynulla pachanchikqa qishan karrukunapa gasolinan, petroleon manaqa gasnin iĉakar pachawan piĉukatin. Qirukunata kusata kuchur rupachishapis qishan. Yakuta tiqtichasha, muntita maykunapipis risha, animal wanushakunata mana pampasha ima.

Rupayninchik pachanchik qishatin willamanchik.

Ĉuskupi tantanakur parlashunllapa imanu aykachashun chanchik qishananmanta, chaymanta kaypi rurashun.

94

Animal pachanchikpi kaqkuna Selvapi

Shallqapi

Kay llaqtapis ñuqanchikunapa, chaypi riqchaq animalkunata tarincik, kay illwanapi rikayanki chaykunata, ukunamapis allipla kan. Qirukunamapis chaypiqa allip hatunta winanmapis manami imanullachu chaykunaqa, kusa allin punkukunapaq, karrukunapaq buti niyan chaykunapaq ima.

Chaynulla kaypiqa winachinchik riqchaq animalninchikunata kaypiqa kriyanchik, uyshata, bakata, kuchita, alpakata, llamakunata ima, taksha animalpis kan saka, pishqu ima, chay animalninchikunapa pishinmaqa kusa allin pacchanchikpaq, chay pishimi kusata puquchin tarpukushamapis.

Animal riqsishaykikunata kay chiruskapi akrar ruray.

Animalkuna

Tulluyqunkuna

Yakupi taqkuna

Piryar puriqkuna

Imata tukurtaq animalkunata washankiman willakuy kaypi ruray.

95

Y

aĉ

ana

14

Allichakuqkuna

Maki kamaq, pichakuqkuna ima allichakun.

Imanutaq alliyanchik qisharqa Kay yaqtanchikpiqami riqchaq runakuna, warmikuna, warmakuna, ima allichakuqqa kanllapa, chaynulla ñawimanta, shukakimanta, shunqu luqyaqmanta, shunqu rupaqmanata, isqiĉaymanta, pachamanta, wayramanta, yakumanta, qaqamanta, antibumanta, syiluta rishamanta, manchakushamanta, yatamamanta, runapa wayranmanta, markamanta, pakikashamanta, qutukashamnata ima. Wakin wakinqa makita kamar imawan qishashayki nirmapis wilamanchik, wakinshuypaqa rikarla, naypipi rikar, wasqakur ima yaĉan qishayninchikpaqqa. Chay allichakuqkunaqa riqchaqwan pichakunmapis, ñawpaqta niranchikllapa sakawan, murikunawan allichakun nir, chaynulla kaykunaqa allichakun rapritakunawan, yana allquwan ima. Paykunami nimanchik ama warma manchakunanpaqmaqa ajusta, manaqa, wayruruta, manaqa, añashpa makinta, llamapa ñawinta kunkachiy nimanchikllapa.

Huk warmi yaĉaq yaĉakuna wasiman shamur willamanchik imanu imanu warmata allichan nir.

• • • • •

96

Warmakunaqa willashanta ruran. Murisitukunata yupar riqsinchik. Saka apamushanta riqsinchik. Qiru allichakuqkunapaq tapunchik. Qiru allichakuqta tarpunchik ima.

Huk llaqtakunapi imanutaq allichakunllapa Shallqapi allichakuqkuna Kay shallqapiqa shukakimanmataqa shunqunta umanta ajuswan manaqa sibullawan kupar paĉyachir qishaqtaqa allichanllapa. Runapa wayranmantaqashuypaqa muntipi wasqakur alliyanchik. Chay pichakuqqa rayunkunata ĉukir ĉunka tuta kayatin wasqakuq qallarin, payqami wachumata upyar, tabakuta sinqakur wasqakuqqa qallarin, kusatami rimachin qaqakunata, sirkakunata, quĉakunata ima, chaynumi rayunwan qishaqtaqa munashan uraspi pichan kutir kutir, chaynumi tukun ishkay tutata. Pakimanta shuypaqa shankawan kupar qiruwan parar allichakunllapa.

Inkakuna imanu allichakuq Inkakunamapis ñuqanchikyupay kasha, paykunapismi qirukunawan, raprakunawan allichanakuq, chaynulla mañakuq kashallapa tayta rupayta, mana qillata, mama quĉata ima, paykunaqa niq: chaykunaqa kawsaq chaymi allichamanchik nir rimaqllapa.

Llaqtanchikpi allichamaqninchik Unaymantapacha alliyashanchik raprakunawan,manaqa qirukunawan nishanchikna chaynumi uklaw llaqtakunapipis chaynulla alliyanllapa, paykunamaqa niyan manash imanullachu qishanchik, qishanchikshi umanchikwan wakin riqchaqninchikuna mana shumaq willanakutin, chaynulla qishanchik pacha mamawan, mana shumaq kawsar, manaqa ukninchiklla qishachimanchik paypa yarpuyninta mana rurasha ima, chaynumi yaĉaqkunaqa allichakun takir, kushikur manaqa pachamamanta mañakur ima.

Selvapi imanutaq allichakunllapa tapukur kaypi ĉusku ĉusku tantanakur rurayllapa.

97

Allinchu kanchik manaqachu mana Ñawpaqtaqami allin kayqa rikarimusha runallamanta, chaymantaqa ayllunchikuna llakimashapi, chaynulla llaqtanchikpi kaqkuna allichamanapaq, chaymantami tikrakasha kawsaqkunapa dirichun tukuy pachapi, ashwan manana allichakunapaqqa mana ninllapanachu yaĉaqkunaqa, chaynu ninllapa kanankunamaqa. Manami may warapipis allichanakuytaqa mana ninanllapapaqchu kasha. Tayta Platonmaqa nishkasha (421 watapi amunchikmanta ñawpaqta). Kan qischakaqkunapa allichakuqnin paykuna yupay kawsaq, chaynu qischakuqkunapaq allichakuqkuna kusa shumaqta tukuypaq rimaq. Chaynumi nikashakatinmapis manami kusa allinchu kanchik kay llaqtanchik Perupimaqa, rikachikuqkunamaqa aykalata qillaymatapis allichakuqkunapaq yaĉachikuqkunapaq imamaqa kaĉamuyan, mana qillayniyqunmaqa chaypi wanukuyanchik. Canadámanta ayllunchikunamaqa niyan manami allichakuqkunapa makinpichu alliyayqa, 25 % maqa rikachikuqkunapa tukushanpi, pachanchi, qillay ukninchikuna kashan shuypaqa 60 % niyan, imanu rikarimushanchik, imanu kawsashanchik shuypaqa 15 % lami. Chaynumi kusataqa qischakanchik mana qillayniyqun kar, chayraykumi mana yaĉakunchikchu, mana shumaqta mikunchikchu, unayllana qishanchik, wanunchik imamapis.

Qayna 2012 watapimaqa kasha kaynu Warmakuna pichqa watayqun mana allipta mikuqkuna 37 %. Warmikuna allichakuqkunapa makinpi warmakuqqa 49.1 %.

Chay allichakuq wasipa rurinpiqa Runa manaqa warmi paypa qillayninwan alliyaqkuna 40%. tukuy imamanta allichakuq kan: Chaynumi qillaytaqa kaĉamusha kashallapa wata chaynu kan 2002piqa 52.55 %ta. yaruyashapaq 2007piqa 82 %ta, kay rikachikuqwan shuypaqa 52 % lanami pakikashapaq, mana allichakanapaqqa kan. rikakuqpaq ima. Warma pichqa watayqun kusata llashaqkuna 20 %.

Imapaqtaq wasi allichakuqkunaqa.

98

Imanutaq qisharqa alliyanchik Shallqapi

Yunkakunapi

Kay pachanchikpiqa alliyanchik riqchaq tukur chaynulla pichakanchik: Wasqakuqpi. Sakawan pichakuqpi. Qirukunawan allichakuqpi. Shunquta paqaqkunapi. Qaqakunata, pachamamata mañakuqkunawan ima alliyanchik. Chay allichakuqkunaqa pichamanchik riqchaqta tukur. Sakawan pichakuqmaqa mana allichamarninchikmaqa wayruruwan shuqur ima pichamanchik.

Yunkapi ukninchikunashuypaqa manami chaynullachu alliyan, paykunaqa wasi alliyanaman iman ñanatinqarin, chaypipimi runa fierruwan allichakuq allichan imanu rurarpis, chaynumi allichakun pastiyakunawan, jarabikunwan. awjata tumpir, ima. Kusa saqratana qishashakatinqa chay ñanayashantaqa pitirna allichan.

Ĉusku ĉusku tantakar tapukushun imanu allichamanchikllapa chirusqa siqiraqpi rurar rikachikushun.

Yunkapi Allichakuqkuna

Shallqapi

Kaykunamanta qishanchik Ñatinchikmanta

Shunqunchikmanta

Quntaykunamanta manaqa wiramanta ñatinchikqa qishan.

Kusata llakisha,manaqa manana yawarninchik shumaqta ritin.

Riñunmanta Kaykunapis qishan wiramanta, mana yakuta upyasha ima.

99

Washamaqninchikunata riqsishunllapa Kay Perú llaqtanchikpiqa washamanchik Ministerio de Salud niyan chay, chayqami Limamanta pacha tukuy Perupa pachanman chapakuyan shumaqta kawsanallapapaq, Qaqanchikunapismi chaynulla karupi kar mana aypakaymanchu nir kusata taksha llaqtakunapi ĉurasha, ĉawpi llaqtapipis kan washamanchikllapa. rikaqkunaqa. Chaynullami kay llaqtanchikpipis washamaqninchikqa kan paykunaqa shutin Gobernador, wardyakuna, juezkuna ima.

Washamananchikunapa ruranan Juezkuna: Paykunaqami akrakasha ishkaypi chaynumi shutin Juez de Paz Letrado ukninshuypaqa Juez de Paz no Letrado, chaynumi Juez de Paz no letrado niyan chaymi kay llaqtanchikunapiqa kan paykunaqami kusata munakan imallaqa katin kaylapi shumaq parlar kamakachinapaq mana kusa saqra katinqa, chay rimaykunaqa kusa saqra katinqa ukninman kaĉan.

Gobernadurkuna: Paykunaqa pruvinsyakunapa rikaqnin, ñannichikuqkunapa masin, chaynumi mayqan yanapananta munatin, chay llaqtapi taqkunata washananpaq, chaynulla suwakuqkunamanta tukuy runakunata washan ima.

Guardiyakuna: Paykunaqami shutichikan tukuy kawsaqkunata shumaqta purichiq, chay paykunaqa gobernadurpa nishanpi. Paykunaqa maqanakuqkunata washachiq, wanuchikutinllapa tapukun kusata, allí yaĉakananpaq, chaynulla uchakushakunata aypar apan chikiruq, chayta rurarqa imanu kashanta papilpi rurar willakun. Chaynulla llaqtapimaqa karrukunata rikan shumaq kallpananpaq, paykunaqa kusata washan rikachikuqkunata, gobernadurkunata ima.

Warma qischakaqta rikarqa imata tukuyanqa wardyakunaqa tapukur ruray.

100

Imaraykupitaq washakuqkunaman rinchik Washakuqkunamanqa mayqanllaqa imallapaqqa qischamasha rinchik, chaynulla kan wamritukunamaqa mana taytayhunchu, warmikunata kusata runan maqan, manaqa runakunalla maĉar maqanakunllapa, manaqa imallataqa aypapanakunllapana,manaqa hatun warmakuna shipashkunata arkan manaqa aypan, chaykunapaqmi chay washamaqninchikunamanqa rinchik.

Tantanakur parlar ĉurakashunllapa imallataqa kusata ruraq. Tukuy tantala rurakurqa shumaqta kawsanchik. Wasi yaĉakunapi

Llaqta tananchikpi

• Yaĉakuna wasipa waqtanta shumaq kamakachishun

• Llaqtanchikpi ama qushata itakushunchu.

• Yaĉakuna waspi qushakunata tantashun.

• Qushata tarirpis tantar tananman apshun itakuq.

• Qiru tarpushanchikunata, tuktukunata • Animalkunata llaqtanchikman ama itashunchu. ima parqushun. • Ukninchikunawan shumaqta • Yaĉakuna wasipa ikinkunata kawsashun. shumaqta kirpashun ama animalkuna yaykunanpaq. • Mikuykunapa qaranta mana maypipis itakushunchu. Yaĉayaraykichu shallqa llaqtanchikpiqa qaqanchikuna, qirunchikuna, animalninchikuna ima rikachikuyniyqun, chaynulla qaqa Quylluritqa rikachikuq Cuscupimaqa. Chaynulla shallqa llaqtanchikpiqa tukuymi imallataqa rurakun, yanapanakun ima.

Warma qischakaqta rikarqa imata tukuyanqa wardyakunaqa tapukur ruray.

101

Imamatataq yaĉakusha kani Alliyanata tantashun Shutin: “Kusa allinta kawsashunllapa”. Imapaqtaq kayta rurashun. Yaĉakuna wasipi warmakuna qishatin, chuqrikatin mana imanupis rurayta yaĉanchikchu chayrayku unkuta tantar rantikur, qillayta tantar, allichakuq yakitukunata rantishunllapa.

Imanutaq rurashun: Ñawpaqtaqa. Taytanchikunawan tantala parlar. Tukuy yaĉachikuqkunawan willanakur.

Imanu. Warmakunawan. Warmakunawan unkuta tantamunchik. Baldikunata apanchik. Kuchilluta apanchik. Unkutaqa shumaqla kuchushun ĉupanta washar. Yaĉachikuqkunapis pullan rurakun warmakunata rikaqnu. Fututa tumanchik.

Tapukushun allintachush shumaqchush rurashanchik ima nir. Allinta rurashanchik

Mana rurashanchik

Qashanpaq imanu rurashun

8

Saranchikta tarpunchik

TAQAW

Imapaqtaq sarata tarpunchik.

Yaĉankichu sarata tarpuyta.

Y

aĉ

ana

15

YAĉANA

Mishki mikunanchik

Wirawan alliyanchik Llaqtanchikpiqa yana animalkunaqa kusa allinmi, chaynu pishqu, saka, uysha yanakunapamaqa wiranqa kusa allin, chay wirakunawanqa kupakunchik shunqunchik, sinturanchik ñanatin, chay wirakunaqa unaylla samachin ñanaytaqa, chay wirataqa wakin wakinllaqa upyan. Wirataqa kusa shumaqta paqar huk takshala butillitapi ĉuranchik, chaypi taqwanmi quñuchisitur kupakunchik manaqa upyanchik, chaynulla warmi ruriyqunmapis shunqun ñanatinqa chay wirakunawan kupakun. Chaynullami, kunkanchikpi qusu tatinmapis chay wirawan kupakushaqa chay qusuqa unaylla ashun, qasaymantapis allichamanchik, tullu pakikunapaqpis kusala allin. Sakapa, pishqupa, wuyshapa aychanta mikushaykichu.

Warmi wirawan kupakuqta uyakunchik Yaĉakuna wasipi warmi wirawan kupakuq parlamanchik. Yana sakata rikachimanchik. Warmakunaqa cuadernumpi uyashanta ruran, sakata, pishquta chirusqan. Chaynullami chay animalkunaqa kusa allin mikunapaqmapis, aychanqa kusa mishki, kusata winachimanchik, shumaqta kawsachimanchik, chayrayku kusata washashun chay mikunanchiktaqa, manami ñuqanchiklapaqchu mishki chay mikuykunaqa yunkakunamapis kusata munan allip mishkiyqun saka aychaqa nir. Sakata wanuchirqa yakunwanqa kaballukunata paqanchik kusa shumaq lipyalla kananpaq.

104

Llaqtanchikpi mishki mikunanchikuna Mayqankunataq Kay llaqtanchikpiqa kusa achka mikunanchikunaqa, chaynu saka pila, pishqu pila, sara, rihu pila ima. Saka pishqu pilamaqa minkakunapi sikya kiĉaykunapi mikukan, sakataqa chicharur, kaltur mikunchik, pisqu pilata shuypaqa kaltukur manaqa rihu chakipa ananman ĉurar mikunchik, chay mikuykunaqami kusalan mishki yarqun. Shallqapiqa mikuykunataqa kimsa tullpapi shachir yamtawan yanunchik, chayraykumi mikuyqa kusa mishki yanukan, chaynulla yamtakunamapis kusata ratakun qiruqa kusa chaki katin manaqa manami ratakunchu ashwan quntarlla tan, chaynu tukutinqa manana mishkichu mikuyqa yanukan quntayllapaq ashwan asyan, tukuy mikuykunata mankapi yanukunchik. Mikuykunapaq munakan manka, saqru, mati, maray ima, maraymaqa kusa allin rihuta kutananpaq maĉkapaq, manaqa rihuta kutapananpaq kaltukunapaq ima.

Ĉawpi llaatakunapa mikunan Lambayequepimaqa mikuykunaqa kan kaynu: ceviche, sakawan akshu, luqrukuna, arruswan pato, causa, sopa de choclo, cabrito, pachamanka, juanes, takachuawan yuka, pishquwan juaniskuna, takachuwan sesina, puchero, sakapa luqrun, chicharuwan mote,tamalkuna, ullukuwan aycha, niyan chaykuna, yanunanpaqqa mananami shallqapi yupaychu yanunllapa, paykunaqa riqchaq asyaqkunata rikĉaqkunata ima itar yanukun. Chaynulla mikunantaqa rantikunanpaq ima yanunllapa.

Kay mikuykunata riqsiyaraykIchu Chay mikuykunapaq taytaykikunawan parlay, Rupay riypi mana chaymantaqa wasi yaĉakunaykipi uknikikunawan rurar mikunchikchu, mikuyllapa, chaymantaqa cuadernuykipi imanu rurashayki mikurqa qishanchik. nirmapis ruray.

105

Mikuykuna yupay ñuqanchikpis shutiyqun kanchik Pitaq shutichimanchik Tukuytami shutichimanchik taytanchikuna manaqa ukninchikuna, chay shutinchikqami kusa allin maykunatapis rinapaq, mana shutiyqunqa mana mayqanpis kawsanchu. Shallqakunapi

Yunkakunapi

Shallqa llaqtakunapiqa shutinchiktaqa qatiĉan mamanchik, taytanchik, ukninchikuna, manaqa padrinunchikuna. Paykunaqa pachanchikpi kaqwanmi shutichimanchik, chaynulla kwartuchimanchik mamanchikta, taytanchikta, mayqan ayllunchikmatapis kusa allin shunquyhun katinmaqa, chaynumi nasqumanchikllapa warmimataqa, mamasha, tatituy, imanir, chay ayllunchikunapa shutinpi nasqumanchikllapamapis.

Kay llaqtakunapiqa warmanpa shutintaqa ĉuran huk runapa shutinmanta, chaynumi qatin kantantikunapa shutinpi, kusata yaĉashakunapata, pukllaqkunapata ima, chaynulla shutikunaqa uklaw llaqtakunamanta riqchaq rimaykunami rikarimun, chaynulla ninllapa amami apellidunqa allip achkachu kanqa, chaynulla shutinwan apellidunqa ama chayllachu kanqa, chaynulla ukninpa shutinta mana ĉuranchikchu, chaylla apellidukunamataqa mana ĉuranchikchu.

Tantanakur shutinchikpaq parlashunllapa. Shutinchikqami kusa shumaq nin shantuqa ukninkunataqa, ukninkunaqa ari chaynumi tukuyninchikpa shutinchikqa, chay shutinchiktaqami taytanchik mamanchik, padrinunchik ima ĉuramanchik, chaynu ñuqapa shutiyqa awiluymanta nin ukninqa. Ñuqanchikqa ayllunchikta kwartukunchikmapis.

Maypitaq shutinchikta rurachikunchik. Shutinchiktaqa manaraq huk killa riyatinchu, Registro Civil niyan chaypi rurachikunchik, chayqami tukuy alcalde rurakun, chaykunapi kan( Municipio). Chaynumi llaqtanchikpiqa manami ñuqanchiklachu shutiyqunqa kanchik, qaqakuna, hatun yakukuna, quĉakuna ima shutiyqun. Riqsishun RENIECta.Kayqami llaqtanchikpa huk wasin shutinchikta tantaq, chaymi DNI niyan chaytaqa qumanchik, chaynulla wanutinllapapis, kasaratinllapapis, chullayatinllapapis rurar ĉuran.

106

Ñuqataqa shutiypi willamananllapata munani Kaykunata rikashun imatataq rimayanqallapa. Atuq kayman shamuy.

Manami chaynuchu shutiyqa.

Allinchu kanqa huk shutikunapi willanakushaqa. Manami huk shutikunapiqa willanakunapaqqa allinchu, chaymantami ukninchikunawan ñanaq ñanaq rikanakuyanchikmapis, chaymanta wakin ayllunchikunamaqa maqanakuyan imamapis, chaymi kusa allin kanman shutinchikpi willanakuyqa.

Huk shutikunapi willashuqtaqa imaninkimantaq. Uk shutipi willamaqtaqa shumaqmi willayman qam yupay shutiyqun kani niyman ama chaynuqa shutichimananpaq, ashwan shutiyta yarpuchiyman, chaynulla kusa shumaqmi shutiyqa nir. Chaynulla tukuy runa warmimapis shutiyhun kay llaqtanchikpimaqa.

Willakashun. Warmakunapa dirichun Pachaman ĉamuy. Shutiyqun kay. Mikunayqun kay. Yaĉachikay ima.

Pikunataq washan warmakunata Tukuy warmakuna ullqu, warmi karmapis chayllami dirichunqa, chaynu nin Declaración de los Derechos del Niño wata 1959manta.

Warma qischakaqta rikarqa imata tukuyanqa wardyakunaqa tapukur ruray.

107

Tapukushun llaqtanchik imanutaq rurakasha Uyshawasipa shutintaqa huk muntunirukuna chayta pasayarshi huk chikirupi achka uyshata tariran chaymi uyshapa wasin niranllapa, chaymanta yunkakunaqa mana rimayta puytir Uyshahuasi shutichiran chaypiqami mana ima wasimapis tantallaqa karanchu, manami ñuqanchikunaqa chaynuchu tanchik, wasinchikqa ashwan wakpi kaypi takuyanmapis imanchikllataqa washaqnu kawsanchikllapamapis.

Imataq Reforma Agrariaqa. Chayqami kusa achka rimaykuna, chaynulla rimayan qillaypaq, pachapaq, imanu kawsanapaq, imanu rikachikuqkuna kananpaq ima, chaymi ñuqanchikunataqa washamaranchik chay 1969 watamanta pacha, unayqa kusala qillayniyqun chaykunala pachataqa tarpukuq.

May waramantataq kumunidad kampesinakunaqa. Kumunida kampesinaqa kusa unaymanta pachami, chaynulla inkakunamantapis ñawpaqta kaqna, chaymantami inkanchikunaqa kusa allin kananpaq ĉusku yupaypi ruraran, chaynulla rurakaran tukuy pachata tarpukunapaq, washanapaq ima.

Pitaq rurasha kumunidad kampesinataqa. Nishanchikllapana unayllami kaq chaykunaqa mana chay shutiwanchu riqchaqmi shutichisha karanllapa, chaynu tayta Simón Bolivarmapis ruraran, tukuy shumaqta kawsanapaq. Chaymantami Juan Velaskuqa shutichiran Comunidad Campesina, chaymantapachami Constitución Política niyan chaypi rurakasha ama qunkanapaq ashwan chayta rikar washanapaq. Chaynulla shutinmatapis chay llaqtapi kaqkuna tukuynin tantakar ĉuranllapa, chaykunaqa wakinllaqa shutin: San Juan, Santo Domingo, José Carlos Mariátegui ima.

Imataq monografía yaĉayqa. Monografiyaqami huk kusa shumaq rimay, huk ima kashanlapaq kusa shumaqta imanu nirmapis rimachinllapa, chaynullami kaynu rurakan: Ñawpaq qaranqa, Payqi nishan, imanu kashan, ĉawpin, tukukashan, rimachinakuna tapushan ima.

Runtanchikuna kusataqa washamanchik.

108

Imaraykupitaq ayllukunaqa tukukan Ayllukuna. Ayllukunaqa unaylla rurakasha huk pachapi taqkuna kusa shumaq kawsananpaq, chaypiqa tukuynin chaylla pachayqun, chaylla qillayniyqun, chaylla rurakunayqun ima kananpaq, chaynulla shumaqta pachanchikwan, qaqanchikunawan, quĉanchikunawan ima shumaq tanapaq, chaymi shutichiranllapa “ shumaq Kawsay “. Chay ayllukunaqa manami yataplachu taqllapa wasinllapaqawakpi kaypi kaqmapis. Chayraykumi ukninchikunata imallapiqa qischasha, pachanchikunata qaqanchikunata mana washashaqa, manana aylluchu kanchik, chaypimi aylluqa tukukan.

Unay ayllukuna. Inkakunamanta ñawpaqtaqa huk pachalapi taqkunata chaylla yawarniyqunta kusala yatapla ayllunkunata tantakashata ima ayllu shutichiranllapa, chaykunaqami shallqalapi chaynuqa kaq, chaynu hatun runa niyan chaykunamaqa chay ayllunpi kaqkunalata warmikuqmapis, runakuqmapis, manami chaylla yawarniyqunwanchu, ashwan chay ayllukunallamanta. Chaynumi chay ayllukunaqa imatapis unaylla ruraqllapa, chaymi niqllapa “kanan ñuqapaq allaqmanta kampaq“. Kay llaqtanchikpiqa kanankamanmi chaynullaraq yanapanakunchik, imalataqa makyanakunchik, shumaqta ayllunchikunawan tukuy ima chaypi kaqwan shumaq kawsanchik.

Shallqakunapiqa taksha llaqtakuna ukuna kan. Kay llaqtanchikpiqa kanankunaqa wasikunaqa yunkakunapi yupayna, chaytami shutichiyanchikllapa taksha llaqta, chaypiqa huk ayllukaqlami tanchikllapa chaynu kanman vilcabanakuna, diaskuna, purihumankunamapis, manami huk ayllukunaqa kanchu, chaymi kusa shumaqta kawsanchikllapamapis.

Imataq derecho consuetudinaryuqa. Manami imapipis rurawchu, ashwan tukuymi ruranchik unaymanta rurakuna kashkatin, chaymi chaynuqa shutin. Tukuy imami ñuqanchikpa ayllunchikqa

Tapukushun imanutaq derecho consuetudinaryuqa rurakan.

109

Y

aĉ

ana

16

Tamyapaq kamakanchik

Sakanchik tamyata qayamun Ñuqanchikunaqa tukuy imawan shumaqta kawsanchikllapa, chaynu sakanchikmapis ĉuqayninpi willamanchik may wara tamya shamunqa nir, chaynulla ĉuqatin paramu ima shamun. Manami sakalachu tamyapaqqa willamanchik, willamanchik tukuy ima, pishqu qarwakur, wartaqmapis kusata qayĉakun tamya manaqa paramu shamunanpaq, chaynulla puktay yana yana shamutin, kunya qayĉakutin, qupitii pacha liripi rikaritin, sankaru kapayqun rikaritin, tuta kusa rakta qullar rikaritin, killa allilawman wiksuyatin, karqsh waqatin, yaku kusata qayĉakutin, manaqa pusqukutin,warma kusata chushukutin, manaqa pusqukutin, ima, chaymi ñuqanchik tamya shamunqana nir kusata kamakar yaranchik, wasinchik waqtakunata kusa shumaq iĉkar allpanta itakur, sikyanta kamakachir, qatankunata shumaqta pichar, uĉkunkunata kirpar ima; chaynulla pachanchik tarpukunamatapis manyankunata kusa shumaqta kamakachinchik chaynu kamakachisha tamyapa yakunqa manyanta rin mana rurintachu, chaynu mannyanpi qirukuna kaqtapis shumaq shumaq chalyanchik ama qusha yakutaqa arkananpaq.

Runa tamyapaq yaĉaq parlamanchik. Runa yaĉachikuq wasinman rir apamun. Tukuy siñakuna tamyapaq willamashanchikta riman. Cuadernunchikpi willamashanchikta rurakunchik. Animalkuna tamyapaq willamashanchikta chirusqanchik.

Taytaykita tamyapaq tapuy chaymanta huknikikunawan parlayllapa.

110

Inkakunaqa tamyapaq kamakaq Imanutaq tamyata yaraqllapa. Inkakunaqa kusa shumaqta tamyataqa yaraq, chaynumi paykunaqa wasinta ruraq kusa hatun rumikunawan chaymi tamya kusata shamutinmapis manami rataqchu wasinqa, chaynulla tarpukunan pachapimaqa kusa shumaq hatun sikyakunata rurashkaranllapa chaytaqami shutichiq camellones, chaynulla cochakunata ruraran , chayqami ishkay surku kaq, mana chaypiqa ishkay waranmataqa yakuqa taqchu, tarqa sarata ismuchinman nir, chay camellones, shutichiq chaykunaqami kusa allí hatun rumiwan rurakaq chaymi mana imapis kuyuchiqchu, chaynu kanankaman rikanchik Cajamarcapimaqa inkakuna rurashantaqa.

Ima warapitaq tamya shamun. Tamyaqa kay llaqtanchikpiqa shamun diciembre, enero, marzo, abril, mayo killakunapi, chaynulla tukuy shallqakunapi shamun wakinpi ashla ikita, wakinpi ashla ñawpaqta, wakinpi kusata shamun, wakinpi ashlalata shamun, chay killakunapi mana shamutinqa kusatami llakinchik mana mikunanchikuna winanqachu nir, chaynuqa tukun pachanchikunata, mamapachata, manaqa quĉanchikunata piñachisha chaynuqa tukun, mana piñachishaqa tamyitaqa kusa shumaqta shamukun killa shamunanpi. Chay tamyanchikqa ayka warakunapiqa yunkakaman rin, yunkaman ĉarqa kusata qischakun chaypi taqkuna mana willayta yaĉatin, chaymi yunkakunaqa mana ĉanantaqa munanchu.

Yaĉayaraykichu tamyanchikpis kawsayniyqun nir, chaymi shamuyan ñuqanchiktapis kawsachimaqninchik.

Taytayki, mamaykikunawan tamyapaq parlayllapa chaymantaqa wasi yaĉakunaykipi uknikkunata willay.

111

Imataq siñakuna, ñannichimaqninchik ima Tapukushun siñakunapaq Siñalkunaqa mayta rinapaqpis kaynu kan: Warmi, sirnikal, gabilan, ĉachikay ima, chaynu mayta riyarmaqa manapis yarpuyarchu nawpanchikpi ñuqanchikman tikrakamusha huk sirnikal tayatinqa munayashanchiktaqa tarinchik, sikinta rikachimashaqa mana yarpushanchiktaqa tarinchikchu, chaynulla, tarishaq munayashayta nir riyar ĉakinchik ĉachikatinqa mana tarinchikchu, chayrayku chaymanta tikrakamunchik, chaynulla huk shipash shumaq yarpuyniyqun nawpanchikpi rikaritinpis tarinchik yarpuyashanchiktaqa, chaymi kusata yaĉanchik imanu ruranashanchikqa nir.

Animalkunapischu imallataqa willamanchik. Animalkunapis willamanchik imallataqa, chaynu poakĉa shipunta aprikur riqta tarishaqa kusatami mikunanchikqa puqunanpaq, chaynulla sara llulluta pallakur kuĉuta tarishapis chaypis willamayanchik warmi warmanta aprikur tarpukusha nir, chaynu raprakunamapis willamanchik unaqna nir, manaqa tutapayanna nir ima, chaytaqa willamanchik chakwapa ĉakin, surrupa tawrin, alfalfilla ima. Yunkapi shuypaqa siñalkunata runalla ruran, chaykunaqa imanu hatun llaqtapi purinchik nir willamanchik, chaynulla karrupi puriqkunapaq ima, wasikunamapis paralla, ruraw yupayniyqun ima, purinakunamapis shutiyqun.

Kay siñakunaqa shallqapiqa tukuy imapaq rikarimun, purinapaq, tarpukunapaq, kuschakunapaq, qillaynikunapaq, tamya shamunanpaq, warmakunapaq, animalninchik achkayananpaq ima.

Yunkapi señalkunata riqsir cuadernuykipi ruray.

112

Pachanchikta riqsishun Imataq pachaqa

Ñuqanchikpa yaĉayninchikpi

Huk yaĉaypi

- Pachaqa ñuqanchikpaqqa mamanchik payraykumi kawsanchik, chaynulla mana ñuqanchiklapaqchu animalkunata qirukunatapis kawsachin.

- Pachataqa yuraq yunkakunaqa huk planeta tukuy kawsaq tanan nir shutichin.

- Pachaqa kawsayniyqun chay makyanchik mikunankunata ama nunqanchiktapis qunqamanapaqchu.

- Chaymi paykunaqa pachaqa huk recurso ninllapa, chaymi kusata paykunaqa kawsanampaq kusata rurakuchin.

- Paynuqa mana imapis kanchu. - Pachaqa tukuy mikuykunata makyamanchik paytapis yanapashaqa.

- Pachaqa chiqayniyqun kaynu: Pachapa rurin, anan.

- Pachapa rurimpiqa kan oro, plata, hierro, petroleokuna ima, chaykunaraykumi kusata qischar chaykunamatapis yuqshichinllapa - Pachapiqa kusa achka yaku kanmapis

Yaĉayaraykichu: Pachaqa kawsayniqun nirqa, chayraykun qishachimanchik, alliyanapaqqa chay maylaw pachapi manchakushanchiktaqa qaranchik sakata manaqa murikunata willar, willar.

Huknikikunawan tantanakur kay tapuyta rurayllapa. Qampaqqa imataq pachaqa.

Imanutaq pachaykita washankiman.

113

Tananchikpi pachanchiktaqa qischakayanllapa, chayrayku mañana kusataqa mikuykunamapis kusataqa puquyan.

Imaraykupitaq chaynuqa qischakayanqa Imanutaq rurashun.

Ñawpaqtaqa.

Ñawpaqtaqa • Kay llaqtanchikpipischu yakuqa tiqtiyayanqa. • Imataq tiqtichayanqa.

Imanutaq pachaqa kay tananchikpiqa: Kaypiqami pachaqa shumaqraq

Kaypiqami yakuqa chuyallaraq.

Chaymantaqa

• Imanu, imawan yaĉanchik chayta rurashun (instrumentos). • Parlashunllapa imanu maypi tapukushunllapa nir. • Tarishanchikta ĉusku kuchuyqunpi rurashunllapa.

Kay tananchikpiqachu pachaqa qishaq kanqa: mana

Ikintaqa • Rurashanchikta kusata Imataq pachanchiktaq kusata rikashun qischayanqa: Karrukuna maki• Tantala shumaqta parlashun nakuna ĉamur imallataqa qututin tarishanchikpaq. * manaqa uĉkukutin qischakan. Tukukaypi

• Parlayashanchikpaq shumaq rurar rikachikushun.

Karrukuna ĉamur imallataqa qututin tiqtiyan

*

Chaymantaqa. Tapukunata rurashun. Tapukushunllapa yaĉaqkunata. TAPUKUNA APUYKUNA

NISHANLLAPA

Tananchikpi pachaqachu qischakan. Imakunataq pachanchikta qischan. Imanutaq kanqa pachanchik qischakatinqa.

Kay tapuykunata chaynuchush nir yaĉanapaqqa runa yaĉaqkunata tapukushun, chaymantaqa sarata tarpushun shumaq pachapi, qischaw pachapi.

114

Imamatataq yaĉakusha kani Yakuta washanshun Shutin: “Yakunchikqa manachu maydyaqa tukukayanqa”

Imapaqtaq yakuta washashun Tukuy yaĉayanchikllapa kay llaqtanchikpiqa pukyumanta yakuqa shamun nir, chay pukyukunaqami chakiyanna mana mayqanpis washatin, chayrayku pukyupa manyanpi alisuta tarpushun ama yaku chakinanpaq.

Imanutaq rurashun. Ñawpaqtaqa. Taytanchikunawan willanakur. Tukuy yaĉachikuqkunawan willanakur.

Imanu. Warmakunawan. Sikya yaĉakuna wasiman shamuqpa pukyunta riqsinchik. Taksha alisukunata tantanchik. Palanata apanchik. Animalkunapa pishinta apanchik. Alisuta pukyupi tarpunchik. Yaĉachikuqkunapis rurakun tantanakur warmata rikaqnu. Fututa tumanchik.

Tapukushun allintachush shumaqchush rurashanchik ima nir. Allin rurakasha

Mana allin rurakasha

Imanutaq aswan allita rurachuwan

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA