Proyeccion

Ñe’ẽndy arapokõindy rehegua (Vocabulario: días de la semana) Ñe’ẽndy aravo rehegua (Vocabulario: sistema horario) Arat

Views 285 Downloads 112 File size 758KB

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Recommend stories

Citation preview

Ñe’ẽndy arapokõindy rehegua (Vocabulario: días de la semana)

Ñe’ẽndy aravo rehegua (Vocabulario: sistema horario)

Arateĩ: Domingo Arakõi: Lunes Araapy: martes Ararundy: miércoles Arapo: Jueves Arapoteĩ: Viernes Arapokõi: Sábados Arapokôindy: Semana Ára: Día Arete: Feriado Kuehe : Ayer Ko’áĝa : Ahora Ko ára: Hoy, este día Ko'êrô: Mañana

Ára: Tiempo Vo: Pedazo, Trozo, Fracción Aravo: Hora Aravo'i: Minuto Aravo'ive: Segundo Aravopapaha : Reloj

Ñe’ẽndy arajere rehegua (Vocabulario de Jasy reraKuéra ñe’ẽndy (Vocabulario: las estaciones del año)

meses del año)

Arahaku: Verano Araroguekúi: Otoño Araro'y: invierno Arapoty: Primavera

Arapapaha: Calendario Jasy: Mes, Luna Jasyteĩ: Enero

Jasykõi: febrero Jasyapy: marzo Jasyrundy: Abril Jasypo: Mayo Jasypoteĩ: Junio Jasypokõi: Julio Jasypoapy: Agosto Jasyporundy: setiembre Jasypa: Octubre Jasypateĩ: Noviembre Jasypakõi: Diciembre

Ñe’ẽ kuimba’e ha kuña oipurúva (vocabulario del Ñe’ẽ kuñánte oipurúva (vocabulario hombre y la mujer) exclusivo de la mujer)

Sy, che sy: mamá, mi mamá Nde sy: tu mamá Isy: su mamá Túva – ru – che ru: papá, mi papá Nde ru: tu papá Itúva: su papá Jarýi, che Jarýi: Abuela, mi abuela Taita, che taita: Abuelo, mi abuelo Machu, che Machu: Abuelita, mi abuelita Taitachu, che taitachu: Abuelito, mi abuelito Temiarirõ, remiarirõ, hemiarirõ: Nieto Che remiarirõ: Mi nieto Ne remiarirõ: Tu nieto Heremiarirõ: Su nieto

Mba’asykuéra réra (Nombres de enfermedades)

Ména, che ména: Esposo, mi esposo Ne ména: Tu esposo Iména: Su esposo Menarã, che menarã: Novio, mi novio Memby, che memby: Hijo/a – mi hijo/a Che membykuimba`e: Mi hijo Che membyKuña: Mi hija Tykéra, Ryke, che ryke: Hermana mayor, mi hermana mayor Nde ryke: Tú hermana mayor Itykéra: su hermana mayor Kypy`y, che kypy`y: Hermana menor, mi hermana menor Kyvy, che kyvy: Hermano, mi hermano Uke`i, che uke`i: Cuñada, mi cuñada Tovaja- rovaja- hovaja: Cuñado Che rovaja: Mi cuñado Nde rovaja: tu cuñado Hovaja: su cuñado Ñe’ẽ kuimba’énte oipurúva (vocabulario exclusivo del hombre)

Ahy'o kerésa: Angina o amigdalitis membranosa o pultácea Ahy'o pa'â: Atoramiento en la garganta Ahy'o rasy: Dolor de garganta Ai. Llaga, herida Akânga'u: Mareo; vahído Akânundu: Fiebre Akânunduro'y: Chucho, paludismo Akârasy: Dolor de cabeza, cefalalgia Akuruchî: Calambre; contractura; tullido Ambyu: Moco, flema Apeno: Hinchazón en la piel Apysa rasy: Dolor del oído Gue'ê: Vómito Ohéo: Hidrocefalia Hu'u: Erisipela Jari'i: Barro del rostro, acné pustuloso Jati'i: Forúnculo Jehýi: Hormigueo; adormecimiento Jojói: Hipo Ju'ái: Bocio Kamambu: Ampolla Kambyrujere: Toda dispepsia de los niños Kangue rasy: Dolor de los huesos Kerasy : Insomnio Kura'ỹi: Sarna humana; escabiosis Meĝua: Deforme, defectuoso Membykua: Aborto Mba'asypo'i: Tuberculosis Mbiru'a: Viruela Mbiru'atavy: Varicela Mbita'i: Salpullido Pê: Fractura Ñe'êngu: Mudo Ñuaû: Lunar Péu: Pus Pirî: Escalofrío Punga: Diarrea; indigestión aguda Pyambu – Pyahê: Quejido - Gemido Pyti'achiâ: Estertores sibilantes torácicos Pyti'ajopy: Opresión torácica Pyti'u: Hediondez

Tembireko – rembireko – hembireko: Esposa Che rembireko – Ne rembireko: Mi esposa, tu esposa Hembireko: Su esposa Ta`ýra – ra`y – che ra`y: Hijo – mi hijo Nde ra`y: Tu hijo Ita`ýra: Su hijo Tajýra – rajy – che rajy: Hija – mi hija Nde rajy: Tu hija Itajýra: Su hija Tovaja- rovaja- hovaja: Cuñado /a Nde rovaja: tu cuñado/a Hovaja: su cuñado /a Tembirekorã, rembirekorã, hembirekorã: Novia Che rembirekorã: Mi novia Ne rembirekorã: Tu novia Tyke`ýra, ryke`y: Hermano mayor Che ryke`y: Mi hermano mayor Nde ryke`y: Tu hermano mayor Ityke`ýra. Su hermano mayor Tyvýra, ryvy: Hermano menor Teindýra, reindy, heindy: Hermana Che reindy: Mi hermana Ne reindy: tu hermana Heindy: Su hermana

PAPAPY PAPÝVA - NÚMEROS CARDINALES Peteî: Uno Mokôi: Dos Mbohapy: Tres Irundy: Cuatro Po: Cinco Poteĩ: Seis Pokôi: Siete Poapy: Ocho Porundy. Nueve Pa: Diez Pateî: Once Pakôi: Doce Paapy : Trece Parundy : Catorce

Pytuho: Sin aliento Py'ahái: Acidez de estómago Py'ajere: Náusea; ganas de vomitar Py'aperere: Latidos, palpitaciones rápidas del corazón Py'amano: Desmayo; lipotomia Sarapiû: Sarampión Susu'a: Divieso, forúnculo Tâirasy: Dolor de dientes, muelas Tembevo: Labio leporino Tesatû: Tuerto, ciego, sin vista Tesavâ: Bizco To'ysâ: Enfriamiento Tyrasy: Disuria Tye: Diarrea Tye chivivi: Diarrea hídrica Tyevu: Meteorismo intestinal Tyekuesê: Hernia Uñe: Micosis cutánea Urê: Eructo fétido, de indigestión

Papo: Quince Papoteî : Diez y seis Papokôi : Diez y siete Papoapy: Diez y ocho Paporundy : Diez y nueve Mokôipa : Veinte Mokôipa peteî : Veinte y uno Mokôipa mokôi: Veinte y dos Mokôipa mbohapy: Veinte y tres Mokôipa Irundy: Veinte y cuatro Mokôipa po: Veinte y cinco Mokôipa poteî : Veinte y seis Mbohapypa: Treinta Irundypa : Cuarenta Popa: Cincuenta Poteîpa: Sesenta Pokôipa : Setenta Poapypa : Ochenta Porundypa: Noventa Sa: Cien Mokôisa: Doscientos Posa: Quinientos Poapysa: Ochocientos Su: Mil Mokôisu: Dos mil Irundysu: Cuatro mil Posu: Cinco mil Poapysu: Ocho mil Pasu: Diez mil Mokôipasu: Veinte mil Popa su: Cincuenta mil Poapypasu: Ochenta mil Sasu: Cien mil Mbohapysasu: Trescientos mil Posasu: Quinientos mil Poapysasu: Ochocientos mil Sua: Un millón Mokôisua: Dos millones Posua: Cinco millones 1998: Su porundysa porundypa poapy Papapy Papyháva (Números ordinales) Numerales Ordinales: se agrega el sufijo “ha” a los anteriores: 1° - Peteĩha 10º – paha (también significa “final, último) 2° - Mokõiha, 1.000.000 – Suaha Numerales Ordinales: - Determinante numeral ordinal se agrega el sufijo “ha” a los cardinales: 1° - Peteĩha- peteĩha 2° - Mokõiha - segundo 3° - Mbohapyha- tercero 4° - irundyha - cuarto 10º -paha (también significa “final, último) 11°- pateĩha - undècimo 12°- pakõi - duodècimo 20º - MokóiPaha – vigésimo 100° - Saha (o peteĩsaha)- centésimo 1000° - Suha (peteĩsuha)- milésimo 1.000.000º – Suaha (peteĩsuaha)- millonésimo

Ñe`êtéva: Ha`e ñe`ê oñemombe`uhápe mba`éichapa oiko ha`e, ojapo térã oñandu tekove, mymba térã mba`e, ohechaukávo ára ha ava. Son palabras que expresan existencia, estado, acción o pasión de un ser, señalando casi siempre tiempo y persona. Ha`e ñe`ê oñemombe`uhápe mba`épa ojapo teroñe`ê. (Son palabras en las que se expresan lo que hace el sujeto). Ñe’ẽtéva ñemohenda (Clasificación de los verbos) 1.Ñe`êtéva moingoepy`ỹva (Verbos regulares): Ha`e umi

naiñambuéiva

iñemosusῦ jase 2.Ñe`êtéva moingoepýva– (Verbos irregulares) Ha`e umi iñambueéva oñemosûsuvo. Ikatu iñambue iñe`ẽ pópe térậ ndoipurúigui hekopete ñe`ẽpehẽpapapyt ha avaite rehegua. Airelaes Chendales

ARA(Tiempo) Ko moambueha oñanduka ñandéve araka’etépa ojehu ñe’ẽtéva omoandu.

Ára Agagua (tiempo presente) Ára Mboyvegua (tiempo pretérito) Ára Upeigua (tiempo futuro) Ára Aḡaguaite (presente perfecto), ndoguerekoi Ñe’ẽpehẽtai Ára Aḡaguapuku (presente imperfecto), ína

ÁRA AGAGUA (TIEMPO PRESENTE)

ÁRA MBOYVEGUA (TIEMPO PRETERITO)

Ára Aḡaguasoso (presente intermitente)Ikóni Ára Mboyveguaite (pretérito perfecto), `akue Ára Mboyveguapuku (pretérito imperfecto), mi Ára Mboyveguaiteve (pretérito pluscuamperfecto), va'ekue Ára Mboyveguaramo (pretérito reciente) kuri Ára Mboyveguandaje (pretérito remoto), raka'e Ára Mboyvegua'yma (pretérito anterior), ra'e

ÁRA UPEIGUA

Ára Upeiguaite (futuro perfecto),ta

(TIEMPO FUTURO)

Ára Upeiguakatuete (futuro obligatorio),Va`era Ára Upeiguakotevẽ (futuro necesario),`ara Ára Upeigua'agui (futuro próximo),pota, mbota Ára Upeiguárõ (futuro dudoso) ne

Ñe’ẽteja (Adverbios): Ha`e ñe`ẽ ojeipurúva oñemoambue haĝua peteĩ ñe`ẽtéva, peteĩ teroja térã ambue ñe`ẽtejápe. (Adverbio es la palabra que sirve para modificar a un verbo, a un adjetivo o a otro adverbio).

Techapyrã: Kame ojeroky porã. Luis ohóta mombyry.

ÑE’ẼTEJA ÑEMOHENDA (Clasificación de los adverbios) ÑE'ẼTEJA TEKOGUÁVA ( adverbio de modo): Ko’ãva ha’ehína umi otekome’ẽva ñe’ẽtévape. ñe’ẽjoajupe oiko ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua tekoguáva. Techapyrã:     

Oguata porã / oguata vai Oñe’ẽ hatã / oñe’ẽ kangy Osapukái po’i / osapukái pyrusu Ohai mbyky / ohai puku Oiko pya’e / oiko mbegue Pya`e: rápido, rápidamente Mbegue: despacio, lentamente Porã: bien Péicha, upéicha: así, de ese modo Rei: inútilmente, fácilmente Peteĩcha: iguales Mba`evéicharõ: de ningún modo Puku: largamente Jepe: sin embargo

ÑE'ẼTEJA TENDAGUÁVA(adverbio de lugar) : Ko’ãva katu ohechuka moõitépa ojehu ñe’ẽtéva omoandúva. Ñe’ẽjoajukatúpe oiko ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua tendaguáva. Techapyrã:  

Oguata mombyry / oguata agui Oike ko’ápe / osẽ amo Ko`ápe, ápe: aquí Iguýpe: debajo Amo: allá Pépe, upépe: allí, ahí Mamove: en ningún lugar Mombyry: lejos Aĝui: cerca Pégotyo: hacia allí, hacia ahí Pype: dentro

Tenonde: delante Tapykue: detrás Okápe: afuera Opárupi: por todos lados Árupi: por aquí Ko`árupi: por aquí Upérupi: por allí Oimehápe: donde quiera Yvate: arriba ÑE'ẼTEJA ARAGUÁVA(adverbio de tiempo):Ko’ãva katu oñanduka araka’etépa ojehu ñe’ẽtéva omoandúva. Ñe’ẽjoajupe oiko ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua araguáva. Áĝa, ko`àĝa: ahora, hoy Aĝaite: enseguida, recién Aĝave: después, más tarde Ange pyhareve: esta mañana Anga asaje: esta siesta Asajekue: de siesta Ka`arukue: de tarde Ka`arupytũ: al atardecer Pyharekue: de noche Pyharepytũ: al anochecer Araka`eve: nunca Aja: mientras, durante Ko`ẽrõ: mañana Ko`ẽambue: pasado mañana Kuehe: ayer Kueheambue: anteayer Akokuehe: la vez pasada Máramo: nunca Aje`i, aje`ima: hace un rato, hace ya un buen rato Upe rire: después Upérõ: entonces Upéi: después Raẽ: antes, primero Ramo: recién Voi: pronto Rire: después de (con verbos) Tapia: siempre Akói, akóinte: siempre Gueteri: todavía Márõ: nunca Mboyve: antes Techapyrã: 

Ogueru ko'ága (ogueru ága)

  

Oguerúkuri kuehe Oguerúta ko'ẽrõ Oguerúta upéi

ÑE'ẼTEJA PAPYGUÁVA o mboyguáva (adverbio de cantidad) : Ko’ãva oñanduka mboýpa ñe’ẽtéva retakue. Ñe’ẽjoajupe katu oiko avei ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua tekoguáva Techapyrã:          

Oguata heta sa'i ogueru mbovy ojogua Heta, hetaiterei: mucho, demasiado mucho Mbovy, mbovyete: poco, muy poco Tuicha, tuichaiterei: mucho, demasiado mucho Michĩ, michĩete: poco, muy poco Michĩ, michĩminte: un poco, solo algo Sa`i, sa`ieterei: poco, demasiado poco Asy: muy, mucho

ÑE’ẼTEJA PORANDÚVA (adverbio de interrogación) : Ko’áva jaipuru ñe’ẽtéva ndive ñaporandu hagua omoandúvare. Ko'ã ñe'ẽteja oguerahava’erã ñe'ẽpehẽtai upeigua "pa" térã "piko".          

Moõ, moõpa moõiko ¿Dónde? Araka`e, araka'épa ¿Cuándo? Mamópa ¿Dónde? Mamo rupipa ¿Por dónde? Mamóguipa ¿de dónde? Araka’e guive: ¿Desde cuándo? Mba`éichapa: ¿Cómo? Mba`ére, mba`érepa: ¿ por qué ¿ ( Causa) Mba`éguipa: ¿ Por qué? ( Razón) Añeípa, añete piko: ¿De veras? ¿Es cierto?

ÑE'ẼTEJA MONEÍVA(adverbio de afirmación) : Ko’ãva ha’ehína umi omboajéva ñe’ẽtéva omoandúva.     

Héẽ : sí Néi: sí, bueno, está bien Avei: también Añete: de veras, es cierto Upéicha: así es

ÑE'ẼTEJA MBOTOVÉVA (adverbio de negación): Ko’ãva ha’ehína umi ombo`a je’ỹva ñe’ẽtéva omoandúva.     

Nahániri : No, yo no quiero Tove : no Ani, anítei, anike: no Anichéne: no ( No creo) Ne´írã: todavía no, aún no