Citation preview

´ Kili’ich Ts’ıibo’ob ich Griego

´ Kili’ich Ts’ıibo’ob ich Griego ´ U Sutt’aanil T uumben Lu’um

U LUUMIL I SRAEL TU KIINILOOB ´ J ES US

´ Sidon

Damasco

ABILENE

´ Corazın Capernaum U ´ ´ ´ Magadan

DE Rafana

´ Escitopolis Salim

P

Kaanaabil Galilea Hipo(s) ´ Tiberıades

´ Seforis Nazaret

Dion

Abila(?)

Gadara

Betania(?) ´ u tseel ´ Jordan) ´ (tulaak Pela

AC O

L

Gamala Betsaida

TR

O

A

´ A

Cana´

ILE

C

AL

NI ´ TI

A

RE

ITU

N

E F Tolemaida

´ Naın Cesarea

I

Cesarea ti Filipo

I C I A

Tiro

G

UK ´ a an ´ aabi l ( No jo ch Medite r r a n´ Ka a´ eo n a a´ b)

S

´ U Puukil Hermon

Canata

Jope

Arimatea ´ Efraın

Lida

E

Gerasa

D

´ Antıpatris

U Cheen Jacob

´ U Aalkab Jail Jo ´ rda n

SAMARIA

A R E P E

´ Samaria Enon U Puukil Ebal Sicar U Puukil Guerizim

Filadelfia

Jerico´

´ Emaus

´

´ Betfague Jerusalen

XAMAN

Betania

´ Belen

0 mi

´ Herodion

´ Hebron

U DESIER TO

Gaza

0 km

IL JUD ´ A

JUDEA

Masada Beer-seba

´ Ch´ooch ´ Kaanaab (Kimen ´ aab) ´ Kaan

20 20

´ U kaajiloob Decapolis Noj bejoob

bi7-MAY

U bejil ´ Galilea-Jerusalen ´ Ulaak u bejil ´ Galilea-Jerusalen ´ ku maan Perea

IDUMEA ARABIA

´ Kili’ich Ts’ıibo’ob ich Griego ´ U Sutt’aanil Tuumben Lu’um

«BAALE

´ ´ ´ ´ TOONE TAAN K-PAATIK JUNPEEL T UUMBEN KAAN

´ ´ ´ YEETEL JUNPEEL T UUMBEN

LUUM

U YAALMAJ

DIOS

´ U TSAAIKTOON ; TEELOOBA MANTATS YAAN U YANTAL JUSTICIAI.»

(2 Pedro 3:13.)

© 2012 WATCHTOWERBIBLEANDTRACTSOCIETY OFPENNSYLVANIA Kiliʼich Tsʼíiboʼob ich Griego. U Suttʼaanil Túumben Luʼum MÁAXOʼOB JÓOʼSIK:

LA TORRE DEL VIGÍA, A.R. Heraldo 104, Col. Clavería 02080 México, D.F. Le Biblia U Suttʼaanil Túumben Luʼumoʼ jóoʼsaʼan tu túulisil ich afrikáans, albanés, alemán, árabe, armenio, búlgaro, cebuano, checo, chichewa, chino simplificado, chino tradicional, cibemba, cingalés, coreano, croata, danés, efik, eslovaco, esloveno, español (bey xan ich braille), finlandés, francés, georgiano, griego, holandés, húngaro, ibo, ilocano, indonesio, inglés (bey xan ich braille), italiano, japonés, kiniaruanda, kirguís, kirundi, lingala, macedonio, malgache, maltés, noruego, osético, polaco, portugués (bey xan ich braille), rumano, ruso, samoano, sepedi, serbio, serbio (alfabeto latino), sesoto, shona, sranangtongo, suajili, sueco, tagalo, tsonga, tsuana, turco, twi akuapem, twi asante, xhosa, yoruba, yéetel zulú. (Jujunpʼéel jaatsoʼobeʼ jóoʼsaʼan xan ich amárico, azerí, azerí [alfabeto cirílico], birmano, camboyano, chitonga, chitumbuka, congo, criollo haitiano, estonio, ewé, fiyiano, guaraní, gun, hebreo, hiligaynon, hindi, hiri motu, italiano [ich braille], kannada, kaonde, kazajo, kiluba, kiribatiano, lengua de señas colombiana [tiʼ DVD], lenguaje de señas coreano [tiʼ DVD], lengua de señas mexicana [tiʼ DVD], lenguaje de señas americano [tiʼ DVD], lenguaje de señas brasileño [tiʼ DVD], lenguaje de señas italiano [tiʼ DVD], lenguaje de señas ruso [tiʼ DVD], letón, lituano, luganda, luvale, malayálam, maya, nepalés, otetela, pangasinán, panjabí, papiamento de Curazao, pidgin de las islas Salomón, sango, silozi, suati, tai, tamil, tártaro, tigriña, tok pisin, tongano, tshiluba, tuvaluano, ucraniano, uzbeko, venda, vietnamita, yéetel waray-waray.)

Tuláakal le U Suttʼaanil Túumben Luʼum tsʼoʼok u imprimirtaʼaloʼ: 201,324,734 Impresión de 2012 Le Bibliaaʼ maʼ unaj u koʼonoliʼ. Ku jóoʼsaʼal tumen u j-jaajkunajoʼob Jéeoba utiaʼal u kaʼansaʼal tiʼ tuláakal yóokʼol kaab le baʼax ku yaʼalik Diosoʼ. New World Translation of the Christian Greek Scriptures Maya (bi7-MAY) Impreso en México

´ U TAANILOOB U K AAJBAL ´ ´ ´ E Kiliich Ts ıibooba u Taan Dios; leti beet u yaax ts ıibtaal ´ ich hebreo, arameo yeetel griego. Baale utiaal ka naataak ´ ´ ´ tumen «u kajnaaliloob tulaakal kaajoob[e]», kaabeet u suutul ´ ti yaab idiomaob (Mateo 24:14). Tulaakal le veintisiete libroob, ´ desde Mateo tak Apocalipsiso, ku yaalaaltiob «Kiliich Ts ıi´ ´ boob ich Griego», tumen ich griego yaax ts ıibtaaboob tumen le ´ ´ maaxoob tu yeeyaj Dioso. ´ ´ Le biblia Kiliich Tsıiboob ich Griego. U Suttaanil Tuumben ´ ´ ´ Luumo ich ingles yaax joosaab tu jaabil 1950. Utiaal u beetaa´ ´ ´ ´ le maases meyajnaj u ts ıib Wescott yeetel Hort, junpeel ts ıib ´ ´ ´ ´ jach kaj oolaan yeetel jach chıikaan ti le ts ıiboob ich´ griego ´ ´ maas uuchbentako. Tak tuux paajchaje, U Suttaanil Tuumben Luume beetaab jach jeex yanil ich griegoo. Utiaal u suutul ich ´ ´ ´ mayae letie biblia ich ingles meyajnajo, yeetel jach kanaantaab ma u kexpajal baax ku yaalik. ´ ´ ´ Le ka yaax ts ıibtaab le Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, beetaab ´ ´ yeetel le taanoob suuk u meyaj kaach ti le maakoob kuxlajoob ´ ´ te kiinoob jeelo. Utiaal xan ka naataak tumen tulaakal maake, te biblia ich mayaa ilaab u meyaj taanoob ma talam u ´ ´ naataali. Lela beetaab beyo tumen Diose u kaat ka kaj ooltaak ´ ´ u Taan tumen tulaakal maak, jeex u yeesik 1 Timoteo 2:3, 4: ´ ´ «Lela jach maalob yeetel kambeen tu taan Dios, k-Salvador, ´ ´ ´ ´ tumen letie u kaat ka u salvartuba tulaakal u jejelaasil maa´ ´ ´ koob yeetel ka kuchuk u chuukaan kaj ooltoob le jaajo». ´ ´ ´ Jeeoba, u kiichkelem kaaba Diose, 237 u teenel ku chıikpajal ´ ´ ichil u tekstoil le Kiliich Tsıiboob ich Griego. U Suttaanil Tuumben Luumo. Le Tipaanil 1 yaan te bibliaa ku tsolik baaxten ´ ´ ´ beetaab beyo, yeetel ku taasik xan u yoochel jujunpeel uuchben ´ ´ ts ıiboob. Tumen jach kaanaan u kiliichkuuntaal u kaaba Dios ´ ´ yeetel u chachiitaal utiaal u salvarkuba maake, te bibliaa ok´ ´ ´ saab tu kaateen u kaaba Jeeoba te jejelaas tuuxoob unaj u bin ´ ichil le Kiliich Ts ıiboobo (Mateo 6:9; Romailoob 10:13). ´ ´ U kaaba le biblia U Suttaanil Tuumben Luuma joosaab ti le ´ ´ ´ baax u yaalmaj Dios u tsaaiko: junpeel jatsuts tuumben Luum ´ ´ ´ utiaal ka kajlak ich kiimak oolal tulaakal maak (2 Pedro 3:13). ´ ´ Le maaxoob taakpajoob ti le suttaana u yaabiltmoob Dios, u ´ Yuumil le Kiliich Ts ıiboobo. Le beetke, jach nojoch baal u yil´ ´ ´ koob u tsaaikoob ojeeltbil baax ku tuklik yeetel baax u yaal´ ´ maj, yeetel tu kanaantoob ma u kexkoob mix baali. Ichil k-ora´ ´ ´ ´ cionoobe k-kaat ooltik ka u yaant le maaxoob jach tu jaajil ku ´ ´ ´ tsaaik u yooloob kaanbalo, utiaal beyo «ka kuchuk u chuu´ kaan kaj ooltoob le jaajo» (1 Timoteo 2:4).

L

5

U LIBROILOOB ´ Kiliich Tsıiboob ich Griego ´

LIBRO

SIMBOLO T. JUUN

´

LIBRO

SIMBOLO T. JUUN

Mateo

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

Mt

7

1 Timoteo

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

1Ti

374

Marcos

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

Mr

63

2 Timoteo

2Ti

382

Lucas

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

Lu

98

Tito

Juan

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

Jn

159

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

390

Bx

203

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Tit ´ Filemon ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Flm

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

Hebreoob

265

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb

391

Ro

˛˛˛˛˛ 1Co

291

Santiago

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Snt

411

1 Pedro

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Pe

417

2 Pedro

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe

425

1 Juan

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn

429

Baaxoob Romailoob

1 Corintoiloob 2 Corintoiloob Galaciailoob

˛˛˛˛˛ 2Co

318

˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Gal

336

387

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

Ef

345

Filiposiloob

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

Flp

353

2 Juan

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Jn

435

Colosasiloob

˛˛˛˛˛˛˛˛˛

Col

360

3 Juan

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 3Jn

436

1 Tesalonicailoob

1Te

366

Judas

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jud

437

2 Tesalonicailoob

2Te

371

Apocalipsis

˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛

439

Efesoiloob

Ap

´ JOOL XOOKOOB YEETEL CORCHETES

´ ´ Tu kaanlil le taan juunoobo yaan jool xookoob ts ıibtaanoobi. Lela ku ´ ´ ´ ´ yaantik maak u seeb il baax tsikbalil ku taasik le taan juunoobo. ´ Le taanoob tsaan ich corcheteso, letie taanoob oksaaniliob te uuchben ´ ts ıiboobo.

COMILLAS

´ Le comillasa: « », ‹ ›, ku meyaj utiaal u yeesaal yaan maax aal le taanoob ´ ´ ´ tsaan ichilo. Le yaax ken ts ıibtaak baax aalaab tumen wa maaxo, ku tsaa´ ´ bal le comillasa: «. Wa ichil le yaax comillas ku chıikpajal u taan yaanal ´ ´ ´ maaxo, ku meyaj tuun le comillaa: ‹. Wa ma kaalak junpeel comilla le ken ´ ´ ´ ´ kaajak ulaak xootole (parrafo) ku tsaabal le comillas beya: », ›. Le u tsook ´ comillasa: ‹ ›, ku meyaj xan utiaal u yeesaal ma jach bey uuchik u yaalaal le ´ taanoob yaan ichilo (parafrasis).

U TSOLAJILOOB

´ ´ Tu kabalil jujunpeel taan juunoobe ku yeesaal bix jeel u suutul literal le ´ taanoobo, ku tsoolol baax ku yaalik le tekstoo, ku yaalaal ulaak bix jeel u ´ ´ suutule, wa ku tuuxtaal maak te Tipaanil tuux ku maas tsoolol le taano. ´ Tu tsolajiloob le Bibliaa ku meyaj le taanoob koomkintaanooba: Tip.: Tipaanil Gr.: Griego Lit.: Literal, u suutul jach jeex yanil ich griegoo ´ v.: versıculo 6

´ U TS IIB

MATEO 12 Le bisaanoob tu luu´ mil Babiloniao, Jeconıase kuch u beetuba u taata Sealtiel; Sealtiele u taata Zorobabel; 13 Zorobabele u taata Abiud; Abiude u taata Eliaquim; Eliaquime u taata Azor; 14 Azore u taata Sadok; Sadoke u taata Aquim; Aquime u taata Eliud; 15 Eliude u taata Eleazar; ´ Eleazare u taata Matan; Matane u taata Jacob; ´ 16 Jacobe u taata Jose; Josee u ´ ´ yıicham Mar ıa u maama Je´ ´ sus, le maax ku yaalaal Cristo tio. ´ ´ 17 Tulaakal tuun le genera´ cionoob yanchaj desde Abrahan tak Davido catorce generacionoob,´ desde David tak ka bisaab le judıoob Babiloniao catorce ge´ neracionoob, ´ yeetel desde ka bisaab ´ le judıoob Babilonia tak ka chıikpaj Cristoo catorce generacionoob. ´ ´ ´ 18 Bey tuun ´uuchik u sıijil Jesucristoa: Marıa u maamae, te kiinoob tsook u yaalik u tsoo´ ´ kol u beel yeetel Josee, paat embarazadail yoolal kiliich muuk;1 ´ ´ lela uuch taanil ti u nupkubaob. ´ ´ ´ 19 Cheen baale, Jose u yıicha´ ´ me1 juntuul maak uts, le oolal tu tuklaj u divorciarkuba ti ´ leti sin ke u yojeeltaal tumen u ´ maasil, tumen ma u kaat u taas

Le libroa ku taan ti u kuxtal Jesucristo´ u paal1 David, u paal Abrahan: 2 Abrahane u taata Isaak; Isaake u taata Jacob; ´ Jacobe u taata Juda; u´ taata xan u sukuunoob yeetel u ´ ´ yıitsinoob Jud´ a. ´ ´ 3 Judae u taata Perez´ yeetel´ Zerah; u maama Perez yeetel Zerahe Tamar; ´ Pereze u taata Hezron; Hezrone u taata Ram; 4 Rame u taata Aminadab; ´ Aminadabe u taata Nahs ´ on; Nahsone u taata Salmon; 5 Salmone u taata Boaz; u maama Boaze Rahab; Boaze u taata Obed, u maama Obede Rut; ´ Obede u taata Jese; 6 Jesee u taata rey David. ´ Davide u taata Salomon; u maama ´ Salomone u yatan kaach Urıas; 7 Salomone u taata Rehoboam; ´ Rehoboame u taata ´ Abıas; ´ Abıase u taata Asa; 8 Asae u taata Jehosafat; Jehosafate u taata Jehoram; ´ Jehorame u taata Uz ´ ıas; ´ 9 Uzıase u taata Jotan; Jotane u taata Acaz; ´ Acaze u taata Ezequıas; ´ ´ 10 Ezequıase u taata Manas ´ es; Manasese u taata Am ´ on; Amone u taata Josıas; ´ ´ 11 Jos´ıase u taata Jeconıas; ´ Josıas xane yanchaj ulaak u paalal tu kiiniloob ka bi´ saab le judıoob Babiloniao.

1

´ Mt 1:181 Wa: ´ «esp ıritu santo». Ilaak ´ Tip. 16. 191 Uuchjeakil ichil le judıoo´ bo, juntuul ´ xiib u yaalmaj yaan ´ ´ u tsookol u beel yeetel juntuul x-ch ´ ´ uupale ku yilaal bey u yıicham le x-chuupalo.

´ Mt 1:11 Ich griegoe, le taana u kaat xan ´ u yaal «chiibal» wa «aabil».

7

´ ´ ´ MATEO 1:20–2:12 Chuupal embarazada. Sıij Jesus. Astrologoob 8 ´ ´ ´ ´ sutsilil ti Marıa tu taan le kaajo.´ tulaakal u kajnaaliloob Jerusa´ ´ ´ 20 Baale ka tsook u tuukul Jose len. 4 Tu muchkıintaj tulaakal ´ tu yoolal lela, ¡ile!, ichil ´ ´ ´ u waya- u nuuktakil le sacerdoteob yeeke chıikpaj u angel J eeoba,1 ka tel u escribailoob1 le kaajo, ka ´ ´ tu yaalajti: «Jose, u paal David, joop u kaatiktiob tuux aalaan ´ ma a chaik saajkil a bisik Makun s ıijil le Cristoo. 5 Letiobe ´ ´ rıa a watan ta wotoch´ tumen yoo- tu yaaloobti: «Tu kaajil Belen ti lal kiliich muuk paat embara- u luumil Judea, tumen bey tu ´ zadail. 21 Letie yaan u yantal ts ıibtil le profetaa: 6 ‹Teech u ´ ´ ´ ´ junt uul u chan hijo, Jes us unaj a kaajil Belen ti u luumil Juda, ´ ´ tsaaik u kaaba, tumen leti kun jach junpuli ma junpeel chichan ´ salvartik u kaajal ti u kebakaajech ichil le maaxoob gober´ ´ noob». 22 ´ Tulaakal lela uuch nartik Judao, tumen ti teech ´ ´ ´ utiaal le baax tu kun jookol juntuul maax kun ´ ka b eeychajak ´ ´ kub eentaj Jeeoba ti u profeta´ ka gobernar yeetel kun nuuktik Isu yaala: ´ 23 «¡Ileex! Le x-l´ oo- rael in kaajal› ». ´ bayan chuupalo1 yaan u paatal 7 Herodes tuune taakumbail ´ ´ ´ embarazadail y eetel yaan u uuchik u tuuxtik tanbil le astro´ ´ yantal juntuul u chan paal; Em- logoobo, ka tu kaatajtiob jach ´ manuel kun tsaabil u kaaba», lebaax kiin ka kaaj u yilkoob le ´ ´ la ´ u kaat u yaale: «Diose ti yaan estrellao. 8 Tu tuuxtoob Belet-eetele». ne, ka tu yaalajtiob: «Xeeneex ´ ´ 24 Ka tuun aaj Josee tu beetaj yeetel kaxteex tubeel le chan ´ ´ jeel bix aalaabikti tumen u an- xiipalo, yeetel ken a wileex tuux ´ gel Jeeobao, ka tu bisaj u yatan yane suuneneex a waaleexten, ´ tu yotoch. ´ 25 Baale ma nuuputiaal ka xiiken xan chintal tu ´ ´ chilaj tu yeeteli tak ´ ka sıij le taan». 9 Ka tsook u yuubichaambalo, ka tu tsaaj u kaa- koob baax tu yaalaj le reyo, ´ bae Jesus. tu chajooltaj u binoob, le estre´ ´ Jesuse sıij tu kaajil Belen ti lla tu yiloob le tiaanoob Laki´ ´ Judea tu ´ kiiniloob rey He- no maan taanil tiob tak ka kuch ´ ´ rodes. Ka maan kiine kuchoob yookol uuchil tuux yaan le le k ´ ´ tu kaajil Jerusalen jujuntuul chan xiipalo ka jeeli. 10 Ka tu astrologoob1 Lakin u taaloob, yiloob tsook u jeelel le estre´ ´ 2 taan u yaalikoob: «¿Tuux yaan llao, jach kiimakchaj u yooloob. ´ ´ u rey le judıoob tsook u sıiji- 11 Le ka ookoob te najo, tu yi´ lo? Tumen le tiaanoon te Lakiloob ti yaan le chan xiipal yeetel ´ ´ no t-ilaj u estrellae, ka t uun Mar ıa u maamao, xolajoobe ka ´ ´ ´ taaloon chintal tu taan». 3 Rey chinlajoob tu taan. Tu joosoob Herodese ka tu yuubaj lela jach le kookoj baaloob tu taasoobo ´ ´ ´ ´ ´ peeknaj u yool junmuuch yeetel ka tu sıiobti: oro, sak incienso ´ yeetel mirra.1 12 Baale tumen Mt 1:201 Ilaak Tip. 2. 231 Ich griegoe, tsaab u wayaktoob tumen Dios ´ le taan ku meyaj teela ku tsaaik naatbil ´ ´ juntuul x-chuupal mix baal anchajaan ma u suutoob tu yiknal Herode-

2

´ ´ u yil yeetel juntuul xiib. 2:11 Leloo´ ba maakoob ku meyajtiob le estrellaob utiaal u yaalikoob baax ku taal u kiino.

´ ´ Mt 2:41 Maakoob jach u kaj ooloob le Le´ yo. 111 Junpeel clase polvo jach kiibok.

´ 9 Ku puutsloob Egipto. Herodes. U kaaytaj Juan MATEO 2:13–3:7 ´ se, tu chaajoob yaanal bej utiaal chan xiipal utiaal´ ka u ´ kıimu suutoob tu luumoob. soobo».1 21 Ka tuun lıike, ka ´ tu chaaj le chan xiipal yeetel u 13 Ka tsook u binoobe, ¡ile!, ´ ´ ichil u´ wayak Josee chıikpaj u anmaamao, ka bin tu luumil Is´ ´ gel Jeeoba, ka tu yaalajti:´ «Lıi- rael. 22 Baale le ka tu yojeelken, cha le chan ´ xiipal yeetel u taj Arquelao ku reinar Judea, tu maamao, ka puutskech tu luu- lugar Herodes u taatae, sajak´ mil Egipto, ti ka paatkech tak chaj bini. Ka tsook xan u yaa´ ´ ken in waaltech jeel u paajtal a laalti tumen Dios ichil junpeel lukle; tumen Herodese jach wayak baax unaj u beetke, bin taaytak u taal u kaxt le chan xii- Galilea; 23 ka kuch teelo kaj´ ´ pal utiaal u kıimso». 14 Ka laj ti junpeel kaaj ku ´ ´ ´ kaabatik tuun l´ ıike, tu chaaj le chan xiiNazaret utiaal ka b eeychajak le ´ ´ pal yeetel u maamao´ ka jook baax kub eentaan ti le profetaob utiaal u bin Egipto te´ aakab jee- ka u yaalooba: «Yaan u yaalaal lo; 15 teelo ti paat tak ka Nazaretil ti». ´ ´ kıim ´ Herodesi. Lela uuch´ utiaal Te kiinoob jeelo taal Juan ka b eeychajak le baax ´ ts ıibtaab Bautistae ka joop u kaaytumen u profeta Jeeobao: «In ´ paale tu luumil Egipto yaan ka taj tu desiertoil Judea, 2 taan u yaalik: «Kex a tuukuleex tumen tin tanaj». ´ ´ 16 Herodes tuune ka tu yi- u Reinoil kaane tsook u´ naatsal». 3 Juane letie m aax ti laj paat kaasil tumen le astrolo´ ´ taanaj profeta Isaıas ka tu yaalaj: goobo, jach puuji, ka tu t uuxtaj ´ ´ ´ maax ku yawat kıimsbil tulaakal´ le mejen paala- «¡Uuyeex! Yaan ´ ´ taan u yaalik: ‹¡Maaloob yanoob Belen yeetel te kaa- te desierto ´ ´ lobk joob yanoob ´ ıinteex u beel Jeeoba! Toj´ ´ tu bapacho, desde le t´ aant u sıijloobo tak le yaan kıinteex u beeloob› ». 4 U´ nook yeetel u kaapeel jaab tiobo. Lela bey tu Juane beetaan kaach ´ tsootsel ´ camello, u´ jeepkaxtmaj beetil tumen tu chaaj en cuenta ´ de baax kiin ka yaax ilaab le estrella u ´nak yeetel junpeel kaxnak ´ ´ tumen le astrologoobo. 17 Bey keewel; u yooch xane saak yeetel ´ ´ ´ ´ ´ tuun b eeychajik le baax u yaal- u kaabil kaax. 5 Tulaakal tuun ´ ´ ´ maj profeta ´ Jeremıasa: ´ 18 «Uu- u ´ kajnaaliloob Jerusalen, Judea yaab u yuuchul okol y eetel awat y eetel le mejen kajtaliloob yaan ´ ´ ´ okol tu kaajil Rama; Raquel t´ aan naats ti u aalkab jail le Jorkaach u´ yotik u paalaloob, tu yiknal, ´ yeetel dano ku´ taaloob kaach ´ ma tu 6 leti tuune ku tsaaik u yokjaob ´ yootaj ka kiimakkuuntaak ´ u yooli tumen tsook u kıimil u te Jordano; letiob xane ku yaali´ paalal». koob kaach tulaakal u kebanoob. ´ ´ 19 Ka tsook ´u kıimil Herode7 Ka tu yilaj Juan taan u taal ´ se, le tiaan Jose tu luumil´ Egip- yaab fariseoob yeetel saduceoob too, aalaabti ichil´ junpeel ´ wa- te tuux ku tsaa okjao, tu yaayak ´tumen u angel Jeeoba: lajtiob: «U chiibaleex kaan, ´ ´ 20´ «Lıiken, cha le chan xiipal ¿maax aalteex jeel u paajtal a yeetel u maamao, xeen tu luu´ ´ mil Israel, ´ tumen tsook u kıi- Mt 2:201 Lit.: «kaxtik u alma». Gr.: sikje. mil le maaxoob kaxtik kaach le Ilaak Tip. 7A.

3

´ MATEO 3:8–4:9 U yokja Jesus. ´ puutsleex ti u kiinil u puujul ´ Dios tsook u naatslo? 8 Ee´ seex yeetel baax ka beetkeex1 tsook a kexik´ a tuukuleex. 9 Ma xan u taabal a waaleex ichil a puksiikaleex: ‹Toone ´ k-taatae Abrahan›. Tumen´ kin waalikteexe Diose jeel u paajtal ´ ´ u lıisik u paalal Abrahan´ ti le tuunichooba. 10 Le baato tsook u tsaabal tu ´moots le cheobo. Le ´ oolale tulaakal che ma tu tsaaik´ maalob iche yaan u chaakal yeetel yaan u puulul ´ ´ ich kaak. ´ 11 Tene kin tsaaik a wokjaex yeetel ja tumen ka ´kexik´ a tuukuleex, baale le ulaak M´ aax kun taalo maas yaan u ´ paajtalil ti teen, ma in naajaltmaj mix tak in lusik ´ u xaanabi. ´ Le Maaka yaan u tsaaik a wok´ jaex ´ yeetel ´ kiliich muuk bey xan yeetel kaak. 12 U machmaj u nuukulil ´ utiaal´ u saltik le trigoo, ´ yaan u laaj ´ mıistik u sojlil yeetel yaan u lıisik le trigo te chii´ lo, baale le u sojlilo yaan u too´ ´ ´ kik y eetel junp eel k aak ma tu ´ paajtal u tuupul». ´ ´ 13 Jesus tuune ´ luk Galileae ka taal te Jordan utiaal ka tsaabak u yokja tumen´ Juano. 14 Baale Juane ma u kaat kaachi, tu yaalajti:´ «¿Teech ka taal utiaal ka in tsaa ´ a wokja? ´ ¿Ma wa teen kaab eet a tsaaik ´ in wokjai?». 15 Jesuse´ tu nuukajti: «Beete, kex ch´ een bejlae, tumen ´ beyo jeel u paajtal´ k-beetik tulaakal´ le baax u´ kaat Dio´ so». Juan tuune tu yootaj u tsaa u yokja. 16´ Ka tsaab´ u yokjae, Jesuse tu seebaanil jook ichil le ´ jao; ¡ile!, jeepaj tuun le kaano ka ´ tu yilaj u yeemel u kiliich muuk

´ Mt 3:81 Lit.: «tsaaex ich ku yeesik tsook a kexik a tuukuleex».

´ ´ Kaasilbaale ku tuuntik u yool

10 ´ Dios ´ bey juntuul paloma ku taal ´ tu yookole. 17 Jook xan jun´ ´ peel taan te kaan´ taan u yaalik: «Lela in Paal, maax in yaabilt´ maj, ´ tu yoolal maax jach kiimak in wool». ´ ´ Jesus tuune bisaab tumen le kiliich muuk te desierto ´ ´ utiaal ka tuuntaak u yool tumen le Kaasilbaalo.1 2 Ka tsook ´ ´ u maan cuarenta kiinoob yee´ tel cuarenta aakaboob ma jaan´ ke, wiijchaji. 3 Te suutuk jeelo taal le Kaasilbaalo, ka tu ´ ´ yaalaj ti Jesus utiaal u tuuntik ´ u yool: «Wa u paalech Diose, aal ka suunak waajil le tuunichoo´ ba». 4 Baale letie tu nuukaj´ ti: «Le Kiliich Ts ıibo ku yaa´ ´ lik: ‹Ma cheen yeetel waaj unaj u ´ ´ kuxtal wıiniki, baaxe ´ ´ tak yeetel tulaakal taan ku jookol tu chi ´ Jeeoba› ». ´ 5 Le Kaasilbaal tuuno tu bi´ saj Jesus te kiliich kaajo,1 ka tu naaksaj tu maas kaanlil u bapakiloob le temploo 6 ka tu yaalajti: «Wa u paalech Diose pulaba ´ kabal, tumen le Kiliich Ts ıibo ku yaalik: ‹Yaan u yaa´ lik ti u angeloob ka u kanaan´ ´ techoob, yeetel yaan u chuuy´ kechoob yeetel u kaboob utiaal ´ ma a kolik a wook ti mix junpeel ´ tuunich› ». 7 Jesuse tu nuukaj´ ti: «Le Kiliich Ts ıibo ku yaalik ´ ´ xan: ‹Ma unaj a tuuntik u yool ´ Jeeoba a Diosi› ». ´ 8 Le Kaasilbaal ´ tuuno tu bisaj xan ti junpeel sen kaanal ´ puuke ka tu´ yeesajti tulaakal u reinoiloob yookol kaab bey xan u nojbeeniloob, 9 ka tu yaalaj´ ti: «Tulaakal le baalooba yaan in

4

´ Mt 4:11 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ ´ j-lıisaj taan. 51 Lela u kaajil Jerusalen.

11 Ku kaalal Juan. U Kaansajil le Puuko MATEO 4:10–5:5 ´ ´ tsaaiktech wa a adorar- maakoob sukuuntsiloob: San´ ka xoltal ´ ´ ten ´ kex ´ cheen junteen». 10 Je- tiago yeetel Juan u paalal Zebesus tuune tu yaalajti: «¡Xeen, deo, ti ´ yanoob ichil le chan bar´ ´ u taataobo, Satanas! Tumen le´ Kiliich Ts ıi- co´ yeetel Zebedeo ´ bo ku yaalik: ‹Jeeoba a Dios taan ´ u yutskıintikoob u redoob, ´ ´ unaj a adorartik, yeetel cheen le- ka´ tuun tu´ tanoob. 22 Letiob ´ tu patoob le ti kaab eet a meyajtik› ». 11 Le tuune tu seebaanil ´ ´ ka Kaasilbaal tuuno tu pataj, ka chan barco yeetel u taataobo, ´ tsooke, ¡ile!, taal le angeloobo ka binoob tu paach Jesus. ´ ´ ´ ´ joop u´ tsaaikoob baax kaab eet 23 Jesuse ku ´ maan u xıim´ ti Jesus. balt kaach tulaakal Galilea taan ´ ´ t aan 12 Ka tu yojeeltaj tsook u u kaansaj te sinagogaobo, ´ p eektsilil le kaalal Juane, bin Galilea. u kaaytik´ u maalob ´ y eetel t aan u tsakik tu13 Tsoole ka luk tu kaajil Na- Reinoo ´ ´ ´ ´ yeezarete, taale ´ka paat´ kajtal Ca- laakal u jejelaasil kojaanil ´ ´ pernaum, tu jaal le kaanaabo, tu tel muyajil yaan ti le maakoobo. ´ ´ luumil´ Zabulon yeetel tu ´ luumil 24 ´ Le baaxoob´ tu beeto kuch Neftalı, 14 utiaal ka b eeycha- ojeeltbil ti tulaakal u luumil ´ Sitaasaab tu yiknal tulaakal jak ´ le baax u yaalmaj´ le profeta ria, ka ´ kojaanoobo, le yaan Isaıasa: 15 «¡U kajnaalileex Za- le maaxoob ´ ´ ´ ´ ´ jejelaas muyajil yeetel kiinamil bulon yeetel Neftal´ı, teex le ya´ neex tu bejil le kaanaabo, tu- tiobo, le´ okaan demonio tiobo, ´ ´ ´ laak u tseel le Jordano, Galilea le ku tsaaik ataque tiobo1 ´ yee´ tel le minaan u muuk u wıinkluule tuux kajaan le j-taanxel ´ miloobo! 16 Le maaxoob ya- liloobo; ka tu tsakoob. ´ 25 Tu ´ noob ´ ich eejocheenilo tu´ yiloob yoolal lela yaabkach maakoob ´ junpeel nojoch saasil, yeetel le ku taaloob ti Galilea binoob tu ´ ´ taaloob ´ ti yanoob yaanal ´ u booyil ´ le kıimi- paach ´ ´ bey xan le ku Jerusalen, Judea yeelo, juulnaj le saasil tu yookoloo- Decapolis, ´ ´ bo». 17 Desde le´ jeelo, Jesuse tel ti ulaak u tseel le Jordano. ´ ´ kaaj u kaaytik yeetel u yaalik: Le ka tu ´ yilaj Jesus le yaab«Kex a tuukuleex, tumen u Reikach maakoobo, naak te ´ noil kaane tsook u naatsal». puuko; ka tsook u kutale taal ´ ´ ´ 18 Le taan u xıimbal tu jaal u disipuloob tu yiknal. 2 Leti ´ ´ ´ ´ ´ u Kaan´ aabil ´ Galileae, tu yi- tuune kaaj u kaanskoob taan u laj kaatuul maakoob sukuuntsi- yaalik: ´ ´ ´ ´ loob: Sim´ on ti maax´ ku yaalaal 3 «Kiimak u´ yool le maaxoob ´ Pedro, yeetel Andres u yıitsin, wiijoob ti tulaakal le baaxoob ´ ´ ´ ´ taan u jaaychintkoob junpeel ku tsaaik Dioso,1 tumen u tiaa´ ´ red te kaanaabo, tumen le- loob u Reinoil kaan. ´ ´ tiobe j-chuk kayoob. 19 Ka tu 4 »Kiimak u y´ ool le maaxoob yaalajtiob: «Kooteneex tin yaachajaan u yooloobo, tumen ´ ´ paach, ka in beeteex j-chuk yaan u lıisaal u yooloob. ´ ´ ´ ´ wıinikoob». 20 Tu seebaanil tu 5 »Kiimak u yool le maaxoob patoob u redoobe, ka binoob tu paach. 21 Ka tu chajool- Mt 4:241 Wa: «yaan epilepsia tiobo». ´ ´ ´ ´ ´ taj u bine, tu yilaj ulaak kaatuul 5:31 Wa: «le maaxoob ootsil u yooloobo».

5

´ ´ ´ MATEO 5:6-21 Kiimak oolal. Disipuloob: u saasil yookol kaab 12 ´ ´ ´ ma seeb u kuuxiloobo, tumen yookol junpeel puuk. 15 ´ ´ Maaletiobe yaan u tiaalintikoob le tech u taabal junpeel´ lampara1 ku´ tsookole ku nokk ıintaal junLuumo. ´ ´ ´ 6 »Kiimak u yool le maaxoob peel xaak2 tu yookol, baaxe ´ku ´ utiaal´ ka u saawiijoob yeetel ukajoob ti justi- tsaabal kaanal, ´ yaciao,1 tumen yaan u tsaabaltiob silkunt tulaakal le maaxoob ´ ´ noob ich najo. ´16 Bey tuun xale justicia u kaatoobo. ´ ´ ´ a saasileex tu taan 7 »Kiimak u yool le maaxoob no, juulnak ´ ´ ku chaikoob ootsililo, tumen le maakoobo, utiaal ka u yiloob ´ le´ maalob baaloob ka beetkeexo yaan u chaabal ootsilil tiob. ´ ´ ´ 8 »Kiimak u yool le maaxoob yeetel ka u tsaaob nojbeenil ti a minaan baax kaas tu puksiika- Taataex yaan te kaano. 17 »Ma a tuklikeex wa taalen loobo, tumen letiobe yaan u yilin xuuls le Ley wa le baax tu koob Dios. ´ ´ 9 »Kiimak u yool le maaxoob kaansaj le profetaobo. Ma taaku meyajoob utiaal ka yanak jee- len ´ in xuulsi, baaxe taalen in tselilo, tumen ti letiobe yaan u b eeykunte; 18 tumen tu jaajil kin waalikteexe, maas jeel u yaalaal u paalaloob Dios. ´ ´ ´ xuulul ti le kaan yeetel ti ´ le 10 »Kiimak u yool le maaxoob Luumo ke ka tuupuk junpeel ku chapachtaaloob ikil u beetchan letra ‹i› yaan ichil le Leyo ´ koob baax maalobo, tumen u wa u chan puntoil le letraa, taa´ ´ tiaaloob u Reinoil kaan. nil ti u b eeytal tul aakal le baa´ ´ 11 »Kiimakchajak a wooleex xoob ts ıibtaanoobo. 19 Le oo´ ken poopochaakeex, ken cha- lale jeel maaxak ´ ´ ´ ma tu beetik pachtaakeex yeetel ken aalaak tak cheen junpeel ti u maas jeel baaxak ma jaajtak ta con- chichnil le baaxoob ku yaalik le ´ traex tin woolali. 12 Kiimak- Ley yeetel ka u kaans ti le ´ ´ ´ ´ chajak a wooleex yeetel sıitne- maakoob ma u beetkoob xano, ´ ´ neex yeetel kiimak oolal, tumen yaan u yaalaal leti u maas chichnojoch baax kun siibilteex te nil utiaal u Reinoil kaan. Baa´ ´ ´ kaano, tumen bey uuchik xan u le jeel maaxak ka u beet yeechapachtaal le profetaob kuxla- tel ka u kaans ka beetaake, yaan ´ joob taanil ti teexo. u yaalaalti nojoch ichil u Rei´ 13 »Teexe u taabileex yookol noil kaan. 20 Tumen kin waakaab, baale wa le taab ku likteexe wa ma ta biskeex jun´ ´ saatal u choochilo, ¿bix jeel u peel kuxtal maas toj ti le ku ´ ´ kaa choochkintaale? Mix baal bisik le escribaob yeetel le fari´ u biilal, cheen utiaal ka puuluk seoobo, junpuli ma kan ookleex ´ taankab utiaal ka pepechaataak tu Reinoil kaan. ´ tumen le maakoobo. 21 aalaab ti le ´ ´ ´ »A wuuymeex ´ 14 »Teexe u saasileex yoo- maakoob uuchjeakilo: ‹Ma unaj ´ ´ ´ kol kaab. Ma tu paajtal u taa- a kıimsik maaki, baale wa yaan ´ ´ ´ ´ ´ kaal junpeel kaaj yaan tu maax ku kıimsik juntuul maake

´ Mt 5:61 Wa: «u beetkoob baax u kaat ´ Dios yeetel u tsookbeskoob baax ku yaalik u leyoob».

´ Mt 5:151 Ilaak Tip. 16. 152 Lela junpeel xaak utiaal u piisil kaach tikin baaloob utiaal jaantbil, jeex le neekoobo.

13 Altar. Adulterio, divorcio, jurar MATEO 5:22-37 ´ ´ yaan u bisaal´ tu taan le juezoo- a x-nooj ich taan u beetik a ke´ bo›. 22 Cheen baale tene kin bantale, luse ka a pıikchinte. ´ ´ waalikteexe jeel maaxak ma tu Tumen maas ´ maalob´ ka paatak junx eet a w ıinklil ke ka xuulul u kuuxil ti u sukuune minaan ´ ´ ´ ´ yaan u bisaal tu taan le juezoo- pıikchintaak tulaakal a wıinklil ´ bo, baale jeel maaxak ka u tan te Gehenao. ´ 30 Bey xan, wa a ´ u sukuun yeetel poochile yaan u x-nooj kab taan u beetik a ke´ bisaal tu taan le Nukuch Juezoo- bantale, xote ka a ´ pule. Tumen ´ bo, tsoole jeel maaxak ka u yaal maas´ maalob´ ka paatak minaan ´ ke ´ ka pıikti u sukuun: ‹¡Mix baal a biilal, junxeet a wıinklil ´ ´ j-ma naat!›, jeel u naajmatik u chintaak tulaakal a wıinklil te ´ Gehenao. puulul tu kaakil Gehenae.1 ´ ´ 31 23 »Bey tuuno, wa taan a bi´ »Tsoole aalaab xan: ‹Jeel ´ ti sik junpeel baax a kub te al- maaxak ka u divorciartuba ´ taro baale teelo ku kaajaltech u yatane u tsaa ´ u juunil dikuuxtech a sukuune, 24 pat vorcio ti›. 32 Cheen baale, ´ te´ aktaan ti le altar le baax ta biso. ne´ kin waalikteexe tulaakal ´ ´ Taanile xeen a wutskıint le tala- maax ku divorciarkuba´ ti u ya´ mil yaantech yeetel a sukuuno, tan wa ma tu yoolal ´ nuupkeba´ ken suunakech tuune ka kubik. ne1 jeel u beetik u luubul u ya´ 25 »Le taan a bineex tu yik- tan´ ti adulterioe, tsoole jeel ´ ´ ´ nal le juezo, ilawil a seeb utskıin- maaxak´ ku tsookol u beel yee´ tik le talamil yaantech yeetel le tel juntuul koolel u divorciarmu´ ´ maax takik a poolo, tumen bik u ba, baale ´ ma yoolal nuupkeba´ ne, ku l uubul xan ti adulterio. kubech ti le juezo, yeetel le jue33 »A wuuymeex zo ka u kubech ti le carcelero ´ ´ xan aautiaal ka u kalecho. 26 Tumen laab ti le maakoob uuchjeakitu jaajil kin waalikteche, ma lo: ‹Ma ´ unaj a jurar wa ma ´ ´ ´ Baaxe unaj bıin jookkech wa ma a laaj boot ken a b eeykunti. ´ tak u tsook centavo1 ti le baax a a beetik tul ´ aakal le baax a waalmaj ti Jeeobao›. 34 Baale tepaxmo. 27 »A wuuymeex aalaab ne kin waalikteex: Ma a jura´ ´ reex mix yoolal kaan, tumen uuchjeakil: ‹Ma unaj a luubul lelo u trono Dios; 35 mix yoo´ ti adulterioi›.1 28 Baale tene ´ ´ lal Luum, tumen lelo u kaan´ kin waalikteexe tulaakal maax ´ cheil u talkuuntik u yook; mix ´ ku sen chaantik juntuul koolel ´ ´ yoolal Jerusalen, tumen u kaautiaal u ts ıiboltik u nuup´ ´ jal le nojoch Reyo. 36 Mix yoochital tu yeetele, tsook u luulal a pool unaj a jurar, tumen ma ´ ´ bul ti adulterio tu yeetel ichil tu paajtal a ´ sutik sakil wa boou puksiikal. 29 Le oolale, wa xil mix junkuul u tsootsel a pool. 37 Baaxe ken a´ waaleex ‹yaan› a ´ ´ Mt 5:221 Lela junpeel kuuchil tuux ku ´ tookaal kaach basura tu jookajil Jeru- beetkeex junpeel baale, beeteex;

´ salen. Ilaak Tip. 9. 261 Lit.: «cuadran´ ´ te», lela junpeel chan taakin jach junp ıit ´ u tojol. 271´ Lela leti ken nuupkeban´ chajak juntuul xiib wa juntuul koolel tsokaan u beel.

´ Mt 5:321 Gr.: porn eya. Le taana ku me´ ´ yaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

MATEO 5:38–6:6 U yaabiltaal enemigoob. «Ma a wustik trompeta» 14 ´ wa ka waalikeex ‹maatane› ma ´ a tu yoolale? ¿Ma wa laayli ´ letie beetkeex; tumen le baax ku pıit- baax xan ku beetik le maaxoob ´ maan ti lela ti le j-Kasaan1 u kamik le impuestoobo? 47 Wa ´ taalo. xan cheen a sukuuneex ka saludartikeexe, ¿jach wa nojoch 38 »A wuuymeex aalaab xan ´ ´ ´ uuchjeakil:´ ‹Maax ku puchik u baax ka beetkeex? ¿Ma wa laay´ yich wa maaxe´ yaan xan u puu- li letie baax ku beetik le j-taan´ 48 Teex tuuchul u´ yich, maax ku jutik u koj xel luumiloobo? ´ wa maaxe yaan xan u juutul u ne unaj a chuukaantaleex jeel koj›. 39 Baale tene kin waalik- bix´ a Taataex ´ yaan te kaan teex: Ma a sutkeex u jeel le chuukaan ti tulaakal baalo. ´ loob ku beetaalteexo, baaxe »Jach kanaanteex ma a beet´ maax ku lajkech ta x-nooj puukeex baaloob maalobtak ´ ´ ´ ke, sut ulaak u tseel utiaal ka ilaak tumen le ´ a puuk cheen ´ ti.´ 40 Wa yaan ´ maax xan u maakoobo, wa mae mix baal kaat u bisech tu taan ´ le juezoob kun siibilteex tumen a Taataex utiaal u tokik u yaal´ a nooke, yaan te kaano. 2 Ken ´ ´ ´ a beet chaa xan u chaik ul´aak u yaa- uts ti le ootsiloob tuuno ma ´ lalo. 41 Wa yaan maax ku obli- a wustik trompeta ta taan, jeex ´ ´ gartikech a w aant u bis u kuuch u beetik le j-kaap eel ichoob ´ ´ ´ ´ yookol ´ junpeel kilometroe ´ ´ aant te sinagogaob yeetel te bejoou bis yookol kaap eel kil ometro. bo, tumen ´ letiobe ku beetkoob ´ ´ 42 Wa yaan m´aax ku kaatiktech utiaal ka uuchuk taan maalob wa baaxe, tsaati, ma a´ sutik a tu yoolaloob. Tu jaajil kin waa´ ´ paach ti le m´ aax ku kaatiktech likteex: Letiobe minaan ulaak taakin u majaanto.1 baax ken u kamoob. 3 Baale ´ aalaab teche, ken a beet uts ti le ootsi´ 43 »A wuuymeex ´ ´ ´ uuchjeakil: ‹Kaab eet a yaabilloobo, ma u yojeeltik a x-ts ıik ´ ´ ´ tik a weet maakil yeetel a pek- kab baax ku beetik a x-nooj katik a enemigo›. 44 Baale te- bo, 4 utiaal beyo ma u yilaal ne kin waalikteex: Ma u tumen u maasil le uts ka beetik ´ ´ xuulul ´ a yaabiltikeex a enemi- ti le ootsiloobo. A Taata tuun, le ´ goex yeetel orarneneex tu yoomaax´ paktikech desde tuux ma ´ lal le maaxoob chapachtikeexo, tu paajtal a wilko yaan u bootik45 utiaal a weeskeex u paala- tech. leex a Taataex yaan te kaano, ´ 5 »Ken orarnakeex xane ma tumen letie ´ ku beetik u jookol unaj a beetkeex jeex le j-kaa´ Kiin tu yookol le kasaanoobo ´ ´ peel ichoobo, tumen letiobe uts bey xan yookol le utsoobo yee´ ´ tu taan u waataloob orar te sitel ku beetik u kaaxal ja y oo´ nagogaobo bey xan tu ´ esquinail ´ kol le utsoobo bey xan yookol le le kookoch bejoobo cheen ´ utiaal kasaanoobo. 46 ´ Tumen wa ka ka ilaakoob tumen le maakoobo. yaabiltikeex le maaxoob yaabilTu jaajil kin ´waalikteex: Letiotikeexo, ¿baax jeel u siibilteex be minaan ulaak baax ken u kamoob. 6 Baale teche ken orarMt 5:371 Wa: «Kaasilbaal». 421 Teela ´ ´ ´ ´ taan u yuuchul taan ti u majaantaal taa- nakeche, ooken cheen ta juunal ta cuarto, ken tsookok a kakin x-ma interesil.

6

´ 15 Bix unaj k-orar. Ayuno. Kaatuul tsuuloob MATEO 6:7-25 ´ lik le joonajo orarnen ti a Taa- likteex: Letiobe minaan ulaak ta yaan te kaano.1 A Taa- baax ken u kamoob. 17 Baa´ ´ ta tuun ku yilik tulaakal baalo le teche, ken ayunarnakeche, jii ´ yaan u bootiktech. 7 Ken orar- aceite ta pool yeetel po a wich ´ nakech ´ tuune ma a babal aalik 18 ´ utiaal ma ´ u yilaal tumen le junp ´ eelili baal, jeex ´ u beetik le maakoob taan a ayunaro, baamaaxoob ma u kaj ooloob Dio- xe ka ilaak tumen a Taata yaan ´ so, tumen letiobe ku tuklikoobe te kaano. A Taata ´ tuun yaan ikil u sen aalikoob yaab taanoo- te kaan ku yilik tulaakal baalo be ´ yaan u yuubaaloob. 8 Bey yaan u bootiktech. ´ tuuno ma a beetkabaex jeex le19 »Xuuluk a muchkıintikeex tiobo, tumen Dios a Taataexe u ayikaliloob way Luume, tuux ´ ´ ´ yojel baax´ kaab eetteex tak taa- ku kaskuunaj kamas, tuux ku ´ ´ nil ti a kaatkeexti. kuuxumtal tulaakal ´ ´ baal yeetel 9 »Teex tuune, bey unaj a ora- tuux ku yokol maakoob ´ utiaal reexa: ookol. 20 Baaxe muchkıinteex » ‹K-Taata ´ yanech te kaa- ayikaliloob ´ te kaano, tuux no, kiliichkuuntaak1 a kaaba. ma tu kaskuunaj kamas, tuux ´ 10 Taalak a Reino, beetaak baax ma tu kuuxumtal mix baal yee´ ´ tel tuux ma tu yokol maaa kaat te kaano bey xan way ´ Luume. 11 Tsaa k-ooch waaj koob utiaal ookol. 21 Tumen utiaal le kiina. 12 Perdonart le tuux yaan a ayikaliloobe ti k-paax,1 jeel bix ´ toon tsook yaan xan a puksiikali. ´ k-perdonartik le maaxoob pax22 »Le icho letie baax saasil´ ´ miloono. 13 Ma a chaik k-l´ uu- kuntik le w ıinklilo, le oolale ´ ´ ´ wa bul ti baax kaas, baaxe kanaan- saasil1´ a wiche tulaakal a wıinklil toon ti le j-Kasaano.›1 kun saasiltal. 23 ´ Baale wa ´ ka14 »Tumen wa ka perdonarti- saan1 a wiche tul ´ aakal a wıinkliu yeejocheental. Wa keex le kaas ku beetaalteex le yaan ´ ´ ´ tumen le maakoobo, a Taataex jaaj eejocheen´ le s´ aasil yaante¡bukaaj tuun eejocheenil a yaan te kaano yaan xan u per- cho, ´ donartikeex; 15 baale wa ma wıinklil! ´ ´ ta perdonartikeex le kaas ku 24 »Mix maak jeel u paajtal ´ beetaalteexo, a Taataexe ma u beetkuba palitsil ti kaatuul xan ken u perdonart le kaas ka tsuuloobe, tumen yaan u pektik ´ ´ beetkeexo. junt ´ uuli yeetel yaan u yaabiltik ´ wa´ yaan u biskuba´ yeetel 16´ »Ken ayunarnakeexe,1 ma ulaako, ´ yeetel yaan´ u naachtal a wootsilkuntik a wicheex jeex juntuuli ´ ´ ti ulaako. Ma tu paajtal a u beetik le j-kaapeel ichoobo, ´ beet´ tumen letiobe ku chaik u koo- kabaex palitsil ti Dios yeetel ti koltal u yichoob utiaal ka ´ ilaak le Ayikaliloobo. ´ 25 »Le oolale kin waaliktumen le maakoob bey taan u ayunaroobo. Tu jaajil kin waa- teex: Xuuluk a chiichnaktaleex

´ Mt 6:61 Wa: «ti a Taata ma tu paajtal u yilaalo». 91 Wa: «ilaak kiliich, santificartaak». 121 Wa: «k-kebanoob». 131 Wa: «Kaasilbaal». 161 Ilaak Tip. 16.

Mt 6:221 Wa: «minaan u kasaanil, ku ´ ´ paakat cheen junpeelili tuux, jach uts». ´ 231 Wa: «kaschajaan; ku ts ıiboltik baax ma u tiaali».

´ MATEO 6:26–7:9 Ma a chiichnaktal. Taanil le Reinoo. Kaaxan 16 yoolal a kuxtaleex1 tu yoolal 33 »Le oolale, ma u xuulul ´ baax ken a jaanteex wa baax ´ ken a ´ kaxtikeex taanil u´ Reino´ Dios a wukeex, wa yoolal a wıinkliyeetel u justicia, tulaakal tuun le ´ ´ leex tu yoolal baax ken a buu- ulaak baalooba yaan xan u kinteex. ¿Ma wa maas kaanaan tsaabalteex. 34 Le beetke jun´ le kuxtal ke le janalo? Yeetel puli ma a sen chiichnaktaleex ´ ´ ¿ma wa maas kaanaan le wıink- yoolal u kiinil saamal, tumen ´ lil ke le nooko? 26 Jach ilawisaamale yaan xan u yantal baa´ leex le ch ıichoob ku xiknaloob loob jeel u beetik a chiichnakta´ te kaano; letiobe ma tu paakaleexe. Cada kiine yaan yeetel le ´ loob, ma tu joochoob mix tu lıis- chiichnakiloob ku taasko. koob u yich u paakaloob ti chii´ »Xuuluk a juzgareex utiaal loob. Kex beyo, ku tseentaaloob ma a juzgartaaleex, 2 tumen tumen u Taataob yaan te kaajeel bix a juzgareexe bey xan kan no. ¿Ma wa maas kooj a tojoleex ´ ´ ti letiobi? 27 ¿Maax ti teex juzgartbileexo, yeetel jeel bix a piiseexe bey xan kan pisbileexo. ikil u sen´ chiichnaktale, jeel u ´ ´ chowakkıintik junp ıit maas u 3 ¿Baaxten tuun ka wilik le sokuxtale? 28 Bey xan yoolal le jol yaan tu yich a sukuuno, baale nooko, ¿baaxten ka chiich- ma ta wilik le nuxi che katakbal ´ a naktaleex? Kaanbalneneex ti ta wicho? 4 Wa ¿bix u paajtal ´ bix u ´nuuktal le looloob yanoob waalik ti a sukuun: ‹Chaa in joote´ kaaxo; letiobe maatech u sik le sojol yaan ta wicho›?;´ tsoo´ nukıimskubaob meyaj yeetel maa- le, ¡ile!, teche yaan junpeel ´ tech u chuuyoob; 29 baale kin xi´ che ta´ wich. 5 ¡J-kaapeel ich! ´ waalikteexe tak Salomon kex Yaaxe joos le nuxi che katakbal ´ ´ jach taaj ayikal kaache ma tu ta wicho, utiaal ka paatak a wi´ ´ vestirtuba jeex junkuul ti le loo- lik tubeel bix jeel a joosik le solooba. 30 Wa Dios bey u´ vestir- jol yaan tu yich a sukuuno. ´ ´ tik´ u cheiloob´ yeetel u xıiwiloob 6 »Ma a tsaaikeex le kiliich kaax, kex ch een bejlaa kuxaabaaloob ti le peekoobo, mix a ´ ´ ´ ´ noob yeetel´ saamale ku puulu- pulkeex a perlaex tu taan keeloob te kaako, ¿ma wa´ maas kenoob utiaal ma u pepechaati´ jeel u ´ vestirtikeexe, maakeex koob yeetel utiaal ma u sutkujunp ıit a fejeex? 31 Le oola- baob xan u xeexeteexoob. ´ le, junpuli ma a sen chiich7 »Ma u xuulul a kaatkeex, naktaleex ka a waaleex: ‹¿Baax tumen yaan u tsaabalteex; ma u ken k-jaante?›, wa ‹¿baax ken ´ xuulul a kaaxaneex, tumen yaan k-uke?› wa ‹¿baax ken ´ k-buua kaxtikeex; ma u xuulul a kinte?›. 32 Tumen tulaakal le ´ koopeex, tumen yaan u jeebel´ baalooba ´ letie baax ku ch ıikil u joonaj. 8 Tumen tulaakal kaxt le maaxoob maatech u me- teex ´ ´ m aax ku k aatke ku tsaabalti, yajtikoob Dioso. A Taataex ´ ´ ´ yaan kaaxane ku te ´ kaano u yojel kaab eetteex tulaakal ´ maax ku ´ ´ kaxtik y eetel tulaakal maax ku tulaakal le baalooba. koope ku jeebel joonaj ti. ´ ´ jaajile, ¿maax ichileex jeel u Mt 6:251 Lit.: «a almaex». Gr.: sikje. Ilaak 9 U ´ ´ tsaaik junpeel tuunich ti u paal Tip. 7A.

7

´ ´ 17 Regla de oro. Nuunut joonaj. Naj yoo chaaltun MATEO 7:10-29 ´ ´ ken u´ kaat waaje? 10 Wa xan ku k uulchaktaale ku puulul ich ´ ´ ´ ku kaatik ´ juntuul kaye, ¿m aasa k aak. 20 U jaajile, ti u yichoo´ ´ ´ ma tu tsaaik juntuul kaan ti? be ti ken a kaj oolteex le maa11 Le oolale, wa teex kex kakoob jeelo. ´ ´ ´ saaneex a wojel a tsaaex maa21 »Ma tulaakal maax ku yaa´ lob baaloob ti a paalaleexe, ¿kux likten: ‹Yuumtsil, Yuumtsil›, bıin ´ tuun a Taataex yaan te´ kaano?, okok tu Reinoil le kaano, baa´ ´ ¿ma wa maas jeel u ts xe cheen le maax ku beetik baax ´ aaik maa´ ´ lob baaloob ti le maaxoob kaa- u kaat in Taata yaan te kaano. ´ tiktio? 22 Te kiin jeelo yaab maa´ ´ 12 »Le oolal´ tuune, tulaakal le koob ken u yaaloobten: ‹Yuumbaaxoob a kaateex ka beetaak- tsil, Yuumtsil, ¿ma wa profeti´ teex tumen le ´ maakoobo, teexe zarnajoon ta kaabai? ¿Ma wa ´ ´ bey xan kaab eet a beetkeextio- t-joosaj demonioob yeetel t-bee´ bo. Tumen u jaajile´ letie baax taj yaab ulaak nukuch baaloob1 ku kaansik le Ley yeetel le Pro- ta kaabai?›. 23 Baale tene fetaobo. yaan in´ waaliktiob: ´ ¡Junpuli ma 13 »Ookeneex ti le nuunut in kaj ooleexi! ¡Naachkuntabaex ´ ´ joonajo, tumen nojoch ´ yeetel ti teen, kaakas maakeex! ´ ´ ´ ´ kooch le bej ´ ku bisik m´aak ti 24 »Bey tuuno, tul ´ aakal maax xuulsajilo, yeetel yaab maaxoob ku chenxikintik yeetel ku beetik ku binoobi; 14 baale nuut le le baaxoob tsook in waalika, bey ´ ´ joonajo ´ yeetel chichan le´ bej ku juntuul xiib jach yaan u ´ naat tu ´ bisik maak ti kuxtalo, y eetel ma beetaj u yotoch yoo chaaltune. ´ ´ ´ yaab maaxoob kaxtik le beja. 25 Sen kaax ja, aalkabnaj le jao, ´ 15 »Kanaantabaex ti le ma kaamchaj le iiko ka joop u jaa´ jaajil profetaob ku taaloob ta jatsaal le najo, baale ma luu´ ´ wiknaleex bey tamanoobe, baa- bi tumen yoo chaaltun beetaa´ ´ le u jaajile loboob1 maatech u bi. 26 Baale tulaakal maax ku yuubik u naajtaloob. 16´ Ti u chenxikintik le baaxoob tsook ´ yichoobe1 ti ken a kaj oolteex in waalika cheen ´ ´ ´ baale ma tu maaxoobi. ¿Maasa maatech u beetke, bey juntuul xiib jach mitookol uvaob mix´ higoob ti kii- naan u naat tu beetaj u yo´ ´ xoob? 17 Bey t uun xano, tutoch yoo arenae. 27 Sen kaax ´ ´ ´ laakal maalob chee ku tsaaik ja, aalkabnaj le jao, kaamchaj le ´ maalob ich, baale tulaakal che iiko ka joop u jaajatsaal le na´ ´ kaschajaane ma patal ´ ´ le ich jo, ka luubi, bey tuun jach tsooku tsaaiko. 18 Junk uul maakiktio». ´ ´ ´ lob chee ma tu paajtal u´ tsaaik ´ 28 Ka tsook tuun u yaalik Jeu yich ma patali; junkuul che sus le baalooba, le yaabkach ´ ´ ´ kaschajaane ma xan tu paajtal u maakoobo paat jaajap u chiob ´ ´ tsaaik maalob ich. 19 Tulaakal yoolal bix u kaansaj, 29 tumen ´ che ma tu tsaaik maalob iche letie ku kaanskoob kaach bey ´ ´ juntuul maak tsaan autoridad ´ ´ Mt 7:151 Lela juntuul ts ıitsik baalche ´ ´ ´ ku kıimsik u yeet baalcheil; chıikaan ti tie, ma jeex le escribaobo.

´ ´ ´ juntuul ts ıitsik peek. 161 Lela taan u taan ti le baaxoob ku beetkoobo.

Mt 7:221 Wa: «yaab milagroob».

18 ´ Israele ma in kaxt mix juntuul ´ maak jach nojoch u fe jeex le ´ maaka. 11 Tsoole kin waalik´ teexe, yaan u taal yaab maakoob ´ j-lakiniloob yeetel j-chikiniloo´ ´ be yeetel ´ yaan u m´ uul kutaloob ´ janal yeetel Abrahan, Isaak yeetel Jacob te tu Reinoil le kaano. 12 Baale u paalaloob le rei´ noo yaan u pıikchintaaloob te ´ ´ taankab tuux eejocheeno. Tee´ lo ti kun okoloobi yeetel ti ken u karacht u kojoobi». 13 Je´ ´ sus tuune tu yaalaj ti ´ u nojchil le soldadoobo: «Xeen, uuchuk le ´ baax ka creertik kun uuchlo».´ Le ´ palitsil tuuno utschaj ti le suutuk jeelo. ´ 14 Le ka ook Jesus tu yotoch Pedroe, tu yilaj u suegra Pedro ´ ´ chilikbal yeetel taan u chokwil. 15 Jesuse tu machaj tu kabe ´ ka´ sıischaj u chokwil. Le koolel ´ tuuno lıike ´ ka joop u´ beetik u yooch Jesus. 16 Ka aakabcha´ je le maakoobo tu ´ bisoob tu yik´ nal Jesus yaab maaxoob okaan ´ ´ demonio tiob; ch´ een yeetel jun´ peel taane tu joosaj le demo´ nioobo, yeetel tu tsakaj xan tu´ ´ laakal le maaxoob kojaanoobo. ´ ´ 17 Lela uuch utiaal ka ´ b eeychajak le baax aalaab yeetel u chi ´ le profeta Isaıaso: «Letie tu ´ chaaj k-kojaaniloob yeetel tu bisaj k-muyajiloob». ´ 18 Ka tu yilaj Jesus´ bapachtaan tumen yaab maakoobe, ka xiikoob tu´ tu yaalajtiob ´ ´ laak u tseel le jao. 19 Juntuul ´ escribae naats tu yiknale ka tu yaalajti: «J-Kaansaj, yaan in bin ta paach jeel tuuxak ka xiikeche». 20 Baale Jesuse tu yaa´ ´ lajti: «Le chomakoobo Mt 8:51 Wa: «centurion»; lela juntuul co´ ´yaan u yeetel le ch ıichoob mandante tsaan 100 soldadoob u sajkaboob, ´ ku maanoob te kaano yaan u nuukte. Tsaak u palitsil MATEO 8:1-20 ´ ´ Ka eem Jesus te puuko, ´ yaabkach maakoob binoob ´ ´ tu paach. 2 Junt uul m aak ´ yaan lepra tie n aats tu yiknale ´ ka xolaj tu taan utiaal u yeesik tsiikil ti, ka tu yaalaj:´ «Yuumtsil, ´ wa a kaate jeel ´ u paajtal a tsa´ kikene». 3 Jesus tuune tu ti´ chaj u kabe ka tu ´peetskabtaj ´ taan u yaalik:´ «In kaat. Utschajkech». Te suutuk ´ jeelo luk le lepra ´ tio. 4 Ka tuun tu yaalaj Jesus ti: ´ «Ilawil ma a waalik ti mix maak, baale xeen´ ka u yilech le sacerdoteo, yeetel kub ´ le siibal tu yaalaj Moises unaj u ´ tsaabalo, beyo yaan u yojeeltikoob tsook a wutstal». ´ ´ 5 Ka ook´ Jesus Capernaume, naats juntuul u nojchil1 le´ solda´ doob tu yiknale, ka tu kaat ool´ taj ti 6 taan u yaalik: «Yuumtsil, in palitsile chilikbal tin najil ´ tumen´ minaan ´ u muuk u wıinklil, yeetel taan u sen muyaj». 7 Letie tu yaalajti: «Ken kuchken teelo kin tsakik». 8´ U nojchil le soldadoobo tu nuukajti: ´ «Yuumtsil, tene ma in naajaltmaj ka ´ookkech tin wotochi, baale cheen aal ´ ka utschajak in palitsil, leti tuune yaan u ´ ´ tojtal u yool. ´ 9 Tumen tene laayli ´ ti yanen yaanal autoridade, ´ yeetel yaan xan soldadoob yaanal in autoridad. Ken in waal´ ti jun´ tuul: ‹¡Xeen!›, ´ ku bin; yeetel ken in waal´ ti ulaak: ‹¡Kooten!›, ku taal; yeetel ken in waal ti in palitsil: ‹¡Beet lela!›, ´ ku beetik». 10 Ka ´ tu yuubaj Jesus lela, jaak ´ u yoole ka tu yaalaj ti le maaxoob ku binoob tu paacho: «Tu jaajil kin waalikteex: Tu luumil

8

soldado. Tsaak u suegra Pedro

´ Ku keyik iik. Ku joosik demonio. Ku perdonar MATEO 8:21–9:7 19 ´ ´ kuob, baale u Paal m aake mi- ti ´ le maakooba, chaa k-okol´ ti le ´ naan tuux u talk ´ ´ uuntik u´ pool». keekenoobo». 32 Leti tuune, 21 Ulaak juntuul ti le maaxoob tu ´ yaalajtiob: «¡Xeeneex!». Ka ´ jookoobe ka ´ ookoob ti tsaypachtik Jesuso ´ le kee´ tu ´ yaalaj xan tul aakal le k eekenoob ti: «Yuumtsil, yaax taanil chaa kenoobo; ´ ´ ´ in bin in muk in taata». 22 Je- tuuno tu pulubaob te kaan ´ aab uuchil k suse tu yaalajti: «Taalakech tin desde te sen kaanal ´ ´ ´ paach mantats, yeetel chaa ti le tuux yanoobo,´ ka laaj kıimoob. ´ ´ le maaxoob kanaantik kimenoob ka u muk u yeet kime- 33 Baale ´ ´ le keekenoobo puutsoobe ka niloobo». binoob te kaajo, ka tu yaaloob ´ ´ ´ 23 Ka tsook u naakal ti jun- tulaakal peel barcoe naak xan u disipu- ´ ´ baax uuchi, ´ tak le baax ´ ´ loob tu yeetel. 24´ Le taan u bi- uuch yeetel le maaxoob okaan ´ demonio tiobo. 34 Tunoobo kaaj junpeel kaamkach kaach ´ ´ ´ ´ biiik te kaanaabo, yoolal lelo le laakal u maakiloob le kaajo ´ us; le ka jao joop u yokol ichil le barcoo; noob tak tuux yaan Jes ´ ´ ´ tu yiloobe, tu sen kaat ooltoob baale Jesuse taan ´ ´ kaach u wenel. 25 Letiob tuune bin u yaj- ti ka jookok ti u luumiloob. soob, ka tu yaaloobti: «¡YuumLe´ oolale, naak te barcoo, ´ ´ ´ tsil, salvartooni, tumen taan maan te tulaak tseelo ´ ka ´ k-buulul!». 26 Baale letie tu ook tu kaajal. 2 Taasaab tuun ´ ´ yaalajtiob: «¿Baaxten jach saaj- tu yiknal juntuul ´ ´ maak mikeex?, ¿baaxten jach junp ıit a naan u muuk u w ıinklil chilik´ ´ fejeex?». Lıike ka tu keyaj le bal ti junpeel camilla. Ka tu yilaj ´ ´ kaanaabo bey xan le iiko, ka le fe yaantiobo, Jesuse tu yaa´ ´ ´ paat jach jejetskil´ tulaakal. laj ti le maak minaan u muuk u ´ ´ 27 Letiobe jaak u yooloobe ka wıinklilo: «¡Yanak a wool, in ´ tu yaaloob: «¿Baax clase Paal! Tsook u perdonartaal a ´ maakil ´ ´ lela? Tumen tak iik yeetel kaa- kebanoob». 3 Jujuntuul escri´ ´ ´ naab uuyik u taan». baob tuune kaaj u yaalikoob ´ ´ ´ 28 Ka kuch tulaak u tseel le ichil u puksiikaloob: «Le maa´ jao, tu luumil le gadarailoo- ka taan u pochik Dios». 4 Je´ ´ bo, ilaab tumen kaatuul m ´ aa- suse, tumen u yojel baax ku tukkoob okaan demonio tiob taan u likoobe tu yaalaj: «¿Baaxten ka ´ jookloob te tuux yaan le muktuklikeex baaloob kaastak ichil ´ ´ naloobo, le maakooba jach taaj a puksiikaleex? 5 ¿Baax maas ´ ´ ´ ts ıikoob,´ le oolal tulaakal maak ma talam u yaalaali: ‹Tsook u sajak maan te bejo. 29 Letiob perdonartaal a kebanoob›, wa u ´ ´ ´ ´ tuune tu´ yawtoob: «¿Baax yaan yaalaal: ‹Lıiken yeetel xıimbalk-il ta weetel, u Paal Dios? ¿Taa- nen›? 6 Baale utiaal ka a wo´ lech wa a beet k-muyaj kex ma jeelteex yaan autoridad ti u Paal ´ kuchuk le kiin aalaan tumen maak way Luum utiaal u per´ Dioso?». 30 Naach´ te tuux yadonartik le kebanoobo... —ka ´ ´ noobo, yaan junmuuch keeke- tu yaalaj ti le maak minaan u ´ ´ ´ noob taan u ´ jaanloobi. ´ 31 ´ Le muuk u wıinklilo—: Lıiken, cha demonioob tuuno tu kaat ool- a camillae ka xiikech ta wo´ ´ ´ ´ ´ toob ti Jesus: «Wa ka jooskoon toch». 7 Le maak tuuno lıike

9

MATEO 9:8-24 Taan Mateo. ka bin tu yotoch.´ 8 Le ka tu yiloob lelo, le maakoobo sen sajakchajoobe ka joop u nojbeen´ ´ ´ kuuntkoob Dios,´ le maax tsaa autoridad ti le wıinikoobo. ´ ´ 9 Le taan u lukul Jesus teelo, ´ ´ tu yilaj juntuul maak ku kaaba´ tik Mateo, kulukbal te kuuchil tuux ku bootaal le impuestoobo, ka tu yaalajti: «Kooten tin ´ ´ paach». Mateo tuune lıike ka bin tu paach. 10 Te kiin jeelo, ´ le kulukbal Jesus yiknal le mesa tu yotoch Mateoo, taal yaab ´ ´ j-kam impuestoob yeetel ulaak ´ j-keban maakoobe, ka kulajoob ´ ´ ´ janal yeetel Jesus bey xan yeetel u disipuloob. 11 Baale le fari´ seoobo ka tu yiloob lela kaaj u yaalikoob ti u disipuloob Je´ sus: «¿Baaxten a j-kaansajeexe ´ ku janal yeetel le j-kam im´ ´ puestoobo ´ bey xan yeetel ulaak j-keban maakoob?». 12 Jesuse tu yuubaj lela ka tu yaalajtiob: ´ ´ «Le maaxoob toj u ´ yooloobo ´ ma kaab eettiob juntuul docto´ ri, baale le´ maaxoob kojaanoobo kaab eettiob. 13 Xeeneex ´ ´ tuun, ka a kaneex ´ baax u kaat u yaal lela: ‹In kaat ka a chaex ´ ootsilil, ma ka a kubeexten ´ kıimsbil baalcheobi›. Tumen te´ ne ma taalen in tan maaxoob toj u kuxtaloobi, baaxe taalen ´ in tan j-keban maakoob». ´ 14 Taal tuun u disipuloob ´ Juane ka tu kaatoobti: «¿Baax´ ten toon yeetel le fariseoobo k-ayunar, baale a disipuloobe maatech u´ ayunaroob?». 15 Jesuse tu nuukajtiob: «U amigoob le noviotsilo´ minaan baax oolal u yaatal u yooloob le tiaan le no´ viotsil tu yiknaloobo, ¿maasa? Baale yaan u kuchul u kiinil u ´ lusaal le noviotsil tiobo; ti tuun

20 ´ kun ayunaroobi. 16 Mix maak ´ ´ ku pakakoktik junpeel uuchben ´ ´ ´ nook yeetel junxeet tuumben nook, tumen ken u motsuba le ´ tuumben nooko jeel u maas jen´ kesik u jaatlil le uuchbeno. ´ ´ 17 Mix maak xan ku tsaaik ´ ´ tuumben vino ti uuchben bol´ saob de keewel.1 Tumen wa ku ´ ´ tsaaike le bolsaobo ku xıikloob ´ ´ yeetel ku weekel le vinoo, le bol´ saob tuuno ku kastaloob. Baa´ xe le tuumben vinoo ku tsaabal ´ ´ ti tuumben bolsaob de keewel, ´ beyo mix junpeel ku kastali». ´ 18 Le taan u yaaliktiob le baa´ looba, taal juntuul gobernante tu ´ yiknale ka xolaj tu taan utiaal u yeesik tsiikil ti, ka tu yaalaj: «In ´ hijae tsook wal u kıimil beoraa, ´ baale kooten ka a tsaa a kab tu ´ yookol utiaal ka kuxlak». ´ ´ 19 Lıik tuun Jesuse ka joop u bin tu paach; u disipuloob xa´ ´ ne binoob tu yeetel. 20 Junt ´ uul koolel tsook doce jaaboob k aajak ´ ´ u maan kiik tie, naats paachil ti Jesuse ka tu machaj u f lecoil u nook, 21 tumen ku tuklik ´ kaach: «Wa ka in mach kex cheen u nooke, jach jeel in wutstale». 22 Jesuse tu sutubae ka tu yilaj le koolelo, ka tu yaalajti: «Hija, ma a chaik saajkil. Tu yoolal a fe´ je´ tsook a wutstal». Te suutukil tuuno le koolelo utschaji. 23 Le ka ook tu yotoch le ´ gobernante yeetel le ka tu yi´ ´ laj le maaxoob taan u paxkoob flautaob bey xan le yaabkach ´ ´ maakoob taan u yawat okoloobo, ´ 24 Jesuse tu yaalajtiob: «Jooke´ neex, tumen le chan x-ch uupa´ ´ lo ma kimeni, cheen taan u we´ nel». Yoolal lela kaaj u cheejtaal

Noviotsil. Ku tsaakal koolel

Mt 9:171 Wa: «odreob».

´ 21 Tsaak choop, toot. Jooch. 12 ´ ´ tumen le m aakoobo. 25 Cheen ´ ´ pelak jookik le yaabkach maakoobo ook Jesuse´ ka tu machaj ´ u kab le chan x-chuupalo, ka tuun ´ ´ lıik le ´ chan x-chuupalo. 26 Le baax ´ uucha tsikbaltaab tak ti tulaakal le kaajoob yanoob naatso. ´ ´ 27 Le t´ aan u´ lukul Jesus ´ teelo, kaatuul maakoob choopoob ´ joop u binoob tu paach ´ taan u yawtikoob: «Chatoon ootsilil, ´ u Paal1 David». 28 Ka ook´ Jesus ´ te ´ najo, le kaat uul maakoob ´ choopoobo naatsoob tu yiknal, ´ ´ ka kaataabtiob tumen Jes ´ us: «¿Ka ´creertikeex wa jeel u p aajtal ´ in tsaaik u saasilil a wicheexe?». ´ Letiobe tu nuukoob: «K-creer´ ´ tik, Yuumtsil». 29 Jesus tuune tu machaj´ u yichoobe ka tu yaalajtiob: «Uuchukteex le ´baax ka creertikeexo». 30 Ka tuun yan´ chaj u saasilil u yichoob. Tsoole Jesuse tu jach´ aalajtiob: «Ilawileex ´ ma u yojeeltaal tumen mix m´ aak». 31 Baale ´ ka tsook u jookloobe le baax´ uucha tu tsikbaltoob tak ti tulaakal le kaajoob yanoob naatso. ´ ´ 32 Cheen baale le taan u lukloob teelo, taasaab tu yiknal Je´ ´ ´ sus ´ juntuul maak toot okaan juntuul´ demonio ti; 33 le ka tsook ´ u joosaal ´ le demonioo, le maak tooto kaaj ´ u taan. Le yaabkach ´ ´ maakoob tuuno jach jaak u yooloob ´ ka joop u yaalikoob: «Mix junteen ilaak tu luumil Israel ´ junpeel baal beya». 34 Baale le ´ fariseoobo kaaj u yaalikoob: «Le´ tie maax´ gobernartik le demo´ nioob tsaaik paajtalil ti utiaal u ´ joosik le demonioobo». ´ ´ ´ 35 Jesus´ tuune joop u xıim´ baltik tulaakal le kaajoob yee-

Mt 9:271 Ilaak u tsolajil Mt 1:1.

MATEO 9:25–10:7 ´ tel le mejen kajtaliloobo, taan ´ u kaansaj tu sinagogailoob, ´ taan u kaaytik u ´ maalob peektsi´ lil le Reinoo yeetel taan ´ ´ u tsakik le maaxoob yaan jejelaas kojaa´ nil yeetel muyajil tiobo. ´ 36 Le ka tu yilaj le yaabkach maakoo´ b o, tu chaaj ootsilil tiob tumen beyoob tamanoob loo´ biltaanoob yeetel kiitpajaanoob ´ ´ minaan mix m ´ aak kanaantkoobe. 37 Ka tuun tu yaalaj ti u disipuloob: «U jaajile, le joocho ´ yaab, baale le´ maaxoob ku joochoobo junp ıitoob. 38 Le oo´ ´ lale, kaat oolteex ti le ´ ´ u Yuumil ´ kool ka u tuuxt ulaak maakoob utiaal le joocho». ´ Le oolale tu tuuxtaj tan´ bil u ´ doce disipuloobe ka tu ´ tsaaj paajtalil tiob utiaal ´ u jooskoob le demonioobo ´ yeetel utiaal u tsakikoob tulaakal le ´ ´ m´ aaxoob yaan jejelaas kojaanil yeetel muyajil tiobo. 2 U kaaba le doce´ apostoloobo leti´ lelooba: Yaaxe, Si´ mon ti maax ku yaalaal Pedro, ´ ´ ´ yeetel ´ Andres u yıitsin; Santiago yeetel Juan, u paalaloob Zebe´ ´ deo; ´ 3 Felipe yeetel Bartolom e; ´ ´ Tomas yeetel Mateo le maax ku kamik impuestoobo; Santiago u ´ paal 4 Si´ Alfeo, yeetel Tadeo; ´ mon le cananitao yeetel Judas ´ Iscariote le maax kuch u traicionart Jesuso. ´ 5 Jesuse tu tuuxtaj kaaytaj u ´ doce apostoloob taan u yaaliktiob beya: «Ma a bineex tuux ´ kajaan le j-taanxel luumiloobo, ´ yeetel ma a wookleex ti mix jun´ peel ti le kaajoob yanoob Sama´ riao, 6 baale xeeneex cheen ´ tu yiknal u kajn aaliloob Is´ rael, maaxoob beyoob tama´ noob saatloobe. 7 Le taan a

apostoloob

10

MATEO 10:8-25 Bix unaj u kaaytajoob. «A chapektaaleex» 22 ´ bineexo kaayteex lela: ‹U 17 Kanaantabaex ´ Rei- palomaobo. ´ noil kaane tsook u naatsal›. ti le maakoobo, tumen yaan u ´ 8 Tsakeex maaxoob kojaakubkeexoob ti u jueziloob ´ ´ ´ noob, kaa kuxkıinteex maaxoob le kaajo yeetel yaan u jaa´ kimenoob, tsakeex m aaxoob jatskeexoob tu sinagogailoob. ´ ´ yaan lepra tiob yeetel jooseex 18 ¡Yaan xan u biskeexoob tak ´ ´ demonioob. Siibil ta ´ kamileex; tu taan gobernadoroob yeetel resiibil xan ka a tsaaex. 9 Ma yoob tin woolal, lelo yaan u ´ ´ a biskeex oro, plata mix cobre tsaaik tuux u yojeeltikoob baax utiaal u ´ bolsail a kaxnakeex, ka creertikeex bey xan u yo´ ´ ´ 10 mix saabukaan utiaal ´ le via- jeeltaal tumen tulaakal le´ j-taanjeo; ma a biskeex kaap eel a nooxel luumiloobo! 19 Ch een baa´ keex, mix ulaak a xaanabeex, le, ken kuubkeexe ma a sen ´ ´ mix ul aak a x oolteex; ´ ´ tumen le chiichnaktaleex yoolal baax ken maax ku meyajo u naajaltmaj u a waaleex wa bix ken a waa´ yooch. lileex, tumen ti le suutuk jeelo ´ 11 »Ti jeel baalak kaajil wa ti kun tsaabil a wojeelteex baax chan kajtalil ka ´ ookkeexe, kax- ken a waaleexi; 20 tumen ma ´ ´ teex maax ku naajmatik u yuucheen teex ka taaneexi, baa´ bik le´ baax ken a kaayteexo yee- xe u kiliich muuk a Taataex ku tel ´ paateneex tu yiknal tak ken taan ta woolaleex. 21 Tsoole, jookkeex teelo. 12 Ken ook- le sukuuntsilo yaan u kubik u ´ ´ ´ keex te najo, saludarteex ´ ´ ´ le yıitsin utiaal ka kıimsaak, yeemaaxoob yanoobo taan a ts ıi- tel le taatatsilo yaan u kubik u ´ boltkeex ka ´ yanak jeetselil tiob. paal, yeetel le paalaloobo yaan u ´ 13 Wa ku naajmatkoobe yanaktsaaikubaob tu contra u taataob ´ ´ ´ tiob le jeetselil ka ts u kıim´ ıiboltkee- yeetel yaan u beetik ´ xo; baale wa ma tu naajmatkoo- saaloob. 22 Teex tuune yaan ´ ´ be paatak ti teex le jeetselilo. a chapektaaleex tumen tulaakal ´ 14 Wa yaan tuux ma ta kaam- maak tu yoolal in kaaba, baale ´ ´ ´ leex mix tu yuubaal ´ le baax ka le maax kun chuukpajal u yool ´ waalikeexo, le ken ´ jookkeex te tak tu xuule leti bıin u salvarnaj wa te kaajo, tıiteex u luu- tuba. 23 Ken chapachtaakeex ´ ´ mil a wookeex. 15 Tu jaajil kin ti junpeel kaaje, puutskeex ti ´ waalikteex: Tu Kiinil le ´ Juiulaak kaaj; tumen tu jaajil kin cioo maas jeel u chaabal ootsi´ waalikteex: Ken kuchuk u Paal ´ ´ ´ lil ti u kaajiloob Sodoma yeetel maake, teexe ma a laaj xıimbalGomorra ke ti le kaaj tuux ma teex u kaajiloob Israeli. kaameexo. ´ ´ 24 »Le disipuloo ma maas no´ 16 »¡Ileex!, taan in tuuxtikeex joch ti le maax kaansiko, mix bey tamanoob ichil loboobe;1 le ´ ´ le palitsil maas nojoch ti u´ tsuuoolale, kanaant bix a maaneex lilo. 25 Le disipuloo cheen ku ´ jeex u beetik le kaanoobo, baapaajtal jeex ´ u kuchul u beetuba ´ le kuxleneex x-ma siipilil jeex le le maax´ kaansiko, yeetel le pali´ ´ ´ tsilo cheen ku paajtal u kuchul u Mt 10:161 Lela juntuul ts ıitsik baalche ´ ´ ´ ku kıimsik u yeet baalcheil; chıikaan ti beetuba jeex u tsuulilo. Le beet´ ´ ke wa ti u yuumil naj tsook u juntuul ts ıitsik peek.

´ 23 Saajkil ti kıimil. Familiaob jatsaanoob MATEO 10:26–11:1 yaalaal Beelzebub1 tie, ¿ma wa ma taalen in taas jeetselili, baa´ ´ maas jeel u yaalaal xan ti le maa- xe taalen in taas jatslantaamxoob yanoob tu najilo? 26 Le bail.1 35 Tumen taalen in beet ´ oolale, ma a chaikeex saajkil u jatskuba le maakoobo; le hijotiob, tumen´ minaan mix baal pitsilo yaan u bin tu contra u taa´ xaan ´ ka paatak ma u chıikpa- ta, le hijatsilo tu contra u maa´ jal, yeetel minaan mix baal ´ ´ taa- ma, yeetel le x-ilibtsilo tu contra kaan ka paatak ma u yojeeltaal. u suegra. 36 U jaajile, tu yotoch ´ 27 ´ Le baax kin waalikteex ´ ich maake ti kun ´ yantal u enemigooeejocheenile, aaleex te saasilo; bi. 37 Le maax maas u yaabiltle baax kin ´ x-mukul aalikteexo, maj u taata wa u maama ti tene, ´ kaayteex yookol u techoil le na- ma u naajaltmaj u taal tin paa´ ´ joobo. 28 ´ Ma a chaikeex saaj- chi; yeetel le maax maas u yaa´ kil ti le maaxoob ku kıimskoob biltmaj u hijo wa u hija ti te´ ´ ´ le wıinklilo baale ma tu paajtal ne, ma u naajaltmaj u taal tin ´ ´ u xuulskoob ti le kuxtalo;1 38 Tulaakal maax ma ´ baa- paachi. ´ xe chaex saajkil ti le m aax jeel tu yootik u kuch u cheil u mu´ ´ u paajtal u xuulsik ti le wıink- yaj1 utiaal u taal tin paache, ma ´ lil bey xan ti le kuxtal te Ge- u naajaltmaj u taal tin paachi. ´ henao.2 29 ¿Ma wa tu koonol 39 Le maax ku salvartik u kuxta´ ´ ´ ´ kaatuul mejen ´ ch ıichoob cheen le yaan u peertik, le maax ku tu yoolal junpeel chan taakin?1 peertik u kuxtal tin woolale yaan ´ Kex beyo, mix junt uul ti letiob u salvartik. ´ ´ ku 40 »Le maax ku ku ´ luubul luum wa ma u yo´ kamkeexe ´ jeeltaal tumen a Taataex yaan te kamken xan, yeetel le maax ku ´ kaano. 30 Tsoole tak u tsoo´ kamkene ku kamik xan le maax ´ ´ tsel a pooleexe laaj xokaanoob. tuuxteno.´ 41 Le maax ku ka31 Le oolale, ma chaikeex saajmik juntuul profeta tumen prokil, teexe maas´ kooj a tojoleex ti fetae, yaan u ´ kamik le baax´ ku ´ yaab mejen ch ıichoob. ´ naajaltik juntuul profetao; yeetel ´ ´ ´ 32 ´ »Jeel maaxak ka u yaal u ´ ´ le maax ku kamik juntuul maak kaj oolen tu taan le maakoobo, toj u kuxtal tumen toj u kuxta´ teen xane yaan´ in waalik in ´ le, yaan u kamik le baax ku naa´ ´ kaj ool tu t aan in Taata jaltik´ juntuul maax ´ toj u kuxtalo. ´ yaan te kaano; 33 baale jeel ´ ´ 42 Yeetel jeel maaxak ka u tsaa maaxak´ ka u yaal ma u kaj oo´ ´ ´ u yuk junp eel vaso s ıis ja ti junlen tu taan le maakoobo, teen xa´ ´ ne yaan in waalik ma in kaj ool tuul ti le disipuloob1 tumen di´ sipuloe, tu jaajil kin waalikteex: tu taan in Taata yaan te kaa´ u naajalil». no. 34 Ma a tuklikeex wa taa- Yaan u kamik ´ Bey tuuno, ka tsook u len in taas jeetselil way Luume; ´ tsolik Jesus baax unaj u ´ Mt 10:251 Lela ulaak kaaba ku tsaabal´ beetik u doce disipuloobe, luk ´ ´ ti Satanas. 281 Lit.: «alma». Gr.: sikje. teelo ka bin kaansaj yeetel ´ ´ ´ Ilaak Tip. 7A. 282 Lela junpeel kuuchil ´ kaaytaj te tul aak kaajoobo. tuux ku tookaal kaach basura tu jooka-

11

´ jil Jerusalen. Ilaak Tip. 9. 291 Lit.: «tu ´ ´ ´ yoolal junpeel asarion»; lela junpeel taa´ kin jach junp ıit u tojol. Ilaak Tip. 11.

Mt 10:341 Lit.: «espada». 421 Lit.: «mejentakoob».

381 Ilaak Tip. 6.

´ ´ Ku nuukaal u kaatchi Juan. Aalaab baal tiob 24 MATEO 11:2-21 2 Baale le tiaan Juan te car- desde tu kiiniloob ´ Juan Bautiscelo tu yuubaj u yaalaal baax ta´ tak bejlae, le maakoobo jach ´ u ku beetik Cristo, ´ ka tu tuuxtaj u taan u yilik u tiaalintikoob ´ ´ disipuloob 3 kaatikti: «¿Teech Reinoil kaan, yeetel le maa´ ´ wa le Maax Aalaan Kun Taalo, xoob jach ku ch ıikil u kaxtoo´ ´ be ku wa yaan k-p ´ tiaalintikoob. 13 Tumen ´ aatik ul aak?». 4 Jesuse tu nuukajtiob: «Xeen a tulaakal le Profetaob bey xan waaleex ´ ti Juan le baax ka wuu- le Leyo, profetizarnajoob tak tu Juan. 14 Wa teex ka yikeex yeetel ka wilkeexa: 5 Le kiiniloob ´ ´ ´ ´ a kameexe, lela lechoopoobo ku kaa yantal u saa- wootik tuun ´ ´ siloob, le mooch u yookoobo ku ti ´ le ‹Elıas kun taalo›. 15 Le ´ xıimbaloob, le yaan lepra tiobo maax yaan u xikine, u yuub lela. ´ ´ ´ ku tsaakaloob, le kookoobo ku 16 »¿Maax yeetel ken in ket le jeepajal u xiknoob, le kimenoo- generaciona? Bey jeex le mejen ´ ´ ´ bo ku kaa kuxkıintaaloob, yee- paalaloob kulukbaloob te kıi´ ´ ´ tel ti le ootsiloobo ku kaaytaal wiko, ku yawtikoob u y eet b aa´ ´ le maalob peektsilo; 6 kiimak xaloob, 17 taan u yaaliktiob: ´ ´ ´ u yool le maax ma tu toochpajal ‹T-paxaj le flautao, baale teexe ´ tin woolalo». ma ookotnajeexi; awat okolna´ 7 Le taan u kaa bin u disi- joon, baale teexe ma ta loolopuloob Juan ´ te tuux taaloo- xaj a tseemeex utiaal ´ a weesa wooleexi›. bo, Jesuse kaaj u yaalik ti le keex okomchajaan ´ ´ yaabkach maakoob yoolal Jua- 18 Bey tuun xano, ka taal Jua´ jeex no: «¿Baax j ookeex ´ a wi- ne ma jaani mix ukulnaj ´ leex te desiertoo? ¿Junkuul sa- u maasilo, baale le maakoobo ´ tu yaaloob: ‹Okaan demonio ti›; kab ku yuuntaal ´ ´ ´ tumen le iiko? taal u Paal maake jaa8 ¿Baax tuun jookeex a wileex? 19 ka ´ ´ ´ ´ jeex u maasi¿Juntuul maak u buukintmaj ni yeetel ukulnaj ´ ´ lo, baale le maakoobo ku yaalikookoj nookoob? ¡Si le m aaxoob ´ ´ buukintik kookoj nookoobo tu koob: ‹¡Ileex! ´ Le maaka jach maatech u tsaaik u piis u jayotoch reyoob yanoob! 9 U jaa´ ´ ´ u yukik vino, ku jile, ¿baax oolal tuun jookeex? nal yeetel yaab ´ ´ impues¿Utiaal ka a wileex juntuul profe- biskuba yeetel le j-kam ´ bey xan yeetel j-keban ta? U jaajile, kin waalikteex: le- toobo ´ ´ tie maas nojoch ti juntuul pro- maakoob›. Jeel bixake, yoolal ´ maalobtak ku beefeta. 10 ´ Juane letie maax tu le baaloob ´ ´ yoolal ts ıibtaab lela: ‹¡Ile! ¡Tene tik maako ku chıikpajal yaan u ´ ´ taan in tuuxtik in j-bisaj taan naat». ´ ´ ´ utiaal ka xiik taanil ti 20 Jesus tuune joop u keyik ´ teech, le´ tie yaan u maalobkıintik le bej le kaajoob tuux tu beetaj oo´ ´ tuux kan maano!›. 11 Tu jaali tul aakal le milagroobo, tumen ´ ´ jil kin waalikteex: Ichil tulaa- u kajnaaliloobe ma tu ´ kexaj u ´ ´ kal le maaxoob tsook u sıijloo- tuukuloobi: 21 «¡ Ootsilech, ´ ´ ´ bo, mix maak maas nojoch ti Corazın! ¡Ootsilech, Betsaida!, Juan Bautista, baale le u maas tumen wa tu kaajiloob Tiro ´ ´ chichnil ti u Reinoil le kaano yeetel Sidon ka beetaak kaach maas nojoch ti leti. 12 Tumen le milagroob beetaab ichileexa,

´ ´ ´ 25 Saal u kuuch Jesus. U Yuumtsilil Sabado MATEO 11:22–12:10 ´ ´ bejlaa uuch kulak u kajn aaliloob puksiikal, beyo jeel a kaxtikeex ´ ´ ich taan yeetel u nookil yaj oolal jeelel a tiaaleexe.1 30 Tumen utiaal u yeeskoob tsook u kexik u cheil in ´ kuuche ma talam u tuukuloobe. 22 Le oolal kin u ´ bisaali, yeetel in kuuche jach waalikteex: Tu Kiinil le Juicioo saal». ´ ´ maas jeel u chaabal ootsilil ti Ti junpeel u kiinil Saba´ ´ u kaajiloob Tiro yeetel Sidone doe Jesuse maan te tuux ´ ke ti teex. 23 Kux tuun teech, pakaan trigoo. U disipuloobe Capernaum, ¿yaan wa a noj- wiijchajoobe, ka joop u toki´ baalkuuntaal tak te kaano? Tak koob u yiij le trigoo ka joop u ´ te Muknal1 kan eemelo; tumen jaantkoob. 2 Le ka tu yilaj le wa tu kaajil Sodoma ka beetaak fariseoob lela, tu yaaloobti: «¡Ile! ´ kaach le milagroob beetaab ta A disipuloobe taan u beetkoob ´ wiknalo, bejlaa tsook u paatal le baax ma uts u beetaal tu kiikaach tak te kiinooba. 24 Le nil Sabadoo». 3 Letie tu yaaoolale kin waalikteex: Tu Kii- lajtiob: «¿Ma wa a xokmeex le ´ nil le Juicioo maas jeel u chaa- baax tu beetaj David yeetel ´ ´ ´ ´ le bal ootsilil ti u kaajil Sodomae maaxoob ku maanoob tu yeeke ti teech». tel le ka wiijchajoobo? 4 ¿Ma 25 Te kiinoob jeelo, Jesuse wa ook tu najil Dios ka tu jaantu yaalaj beya: «In Taata, teech toob xan le waaj kubaan, kex ´ u Yuumil kaan yeetel Luum. ma unaj u jaantkoobo? ¿Ma wa ´ ´ Kin kiikitantkech tu taan le lela cheen le sacerdoteob unaj u ´ maakoobo, tumen ta weesaj ti jaantkoobo? 5 ¿Ma wa a xokle mejen paalaloobo le kaansa- meex xan te Ley tuux ku yaali´ joob ta taakaj ti le maa- ke le sacerdoteobo ku meyajoob ´ xoob jach kaanbalnajaanoob te templo tak tu kiinil Saba´ ´ yeetel yaan u naatoobo. 26 Be- do, yeetel lela ma keban u yilaa´ yo, in Yuum, tumen bey ta wooti- li? 6 Baale kin waalikteexe le ´ ´ ´ lak ka uuchko. 27 Tulaakal le maax yaan waye maas nojoch ti baalooba tsook u tsaabal in wo- le temploo. 7 Wa ka a naateex ´ ´ ´ jeelt tumen in Taata, mix maak kaach baax u kaat u yaal lela: ´ ´ ´ ´ u jach kaj ool le Paalo, cheen ‹In kaat ka a chaex ootsilil, ma ´ ´ le Taatao; mix maak xan u jach ka a kubeex kıimsbil baalcheo´ ´ ´ kaj ool le Taatao, cheen le Paa- bi›, bejlaa ma taan a waalikeex ´ ´ ´ lo. Yeetel ti jeel maaxak xan u kaas baax ku beetik le maaxoob ´ ´ aaik u kaj minaan u siipilooba. 8 Tumen k aat le Paalo ku ts ´ ´ oolte. 28 Kooteneex tin wik- u Paal maake leti u Yuumtsilil le ´ ´ nal, tulaakleex maaxeex yaab a Sabadoo». ´ ´ meyajeex yeetel aal a kuucheex, 9 Le ka luk Jesus teelo, ook ti ´ teen ken in beet a jeelsikabaex. junpeel sinagoga; 10 teelo tu ´ ´ ´ ´ 29 Biseex ta wookoleex u cheil yilaj juntuul maak tikin junpeel ´ ´ in kuuch yeetel kaanbalneneex u kab. Utiaal tuun u kaxtikoob ´ ti teen, tumen tene ma seeb in baax oolal u takikoob u poo´ ´ ´ kuuxili yeetel kabal u yool in le, tu kaatoobti: «¿Maalob wa

12

Mt 11:231 Lit.: «Hades». Ilaak Tip. 8.

Mt 11:291 Lit.: «a almaex».

MATEO 12:11-30 Ku tsaak ´ ´ ka tsaakak maak tu kiinil Sabado?». 11 Jesuse tu yaalajtiob: ´ ´ «Wa juntuul ti teex cheen jun´ tuul u yalak taman yaan, baa´ ´ le ku luubul ichil junpeel jool ´ tu kiinil Sabadoe, ¿maasa jeel u ´ bin u joose? 12 Wa beyo, ¿ma ´ wa maas nojoch u tojol juntuul ´ ´ maak ti juntuul tamani? Le oolale, maalob ka beetaak baax ´ uts tu kiinil Sabado». 13 Ka ´ ´ tuun tu yaalaj ti le maako: «Tich a kab». Letie tu tiche ka ´ utschaji, paat maalobil jeex le ´ ulaak u kabo. 14 Baale le fa´ riseoobo jookoobe ka joop u ´ muuch tuklikoob bix jeel u ´ ´ paajtal u kıimskoobe. 15 Le ka ´ ´ tu yojeeltaj Jesus lelo, luk tee´ lo. Yaab maakoob xan binoob tu ´ ´ paach ka tu laaj tsakaj le maaxoob kojaanoobo, 16 baale tu ´ jach kub eentajtiob ma u yaali´ koob maax leti, 17 utiaal ka ´ b eeychajak le baax tu yaalaj le ´ profeta Isaıasa: 18 «¡Ile! ¡Lela in palitsil, le ´ ´ ´ maax in yeeymajo, maax in yaa´ biltmaj, tu yoolal maax kiimak´ ´ chaj in wool!1 Yaan in tsaaik ´ ´ in kiliich muuk tu yookol, yeetel yaan u yeesik ti le kaajoob jach bix u justicia Dio´ so. 19 Ma bıin baateltaanaki, ´ ´ ma bıin awatnaki; mix bıin uu´ yaak u taan te kookoch bejoo´ bo. 20 Ma bıin u kach mix jun´ ´ peel sakab oopoli, ma xan bıin u ´ tup mix junpeel meecha ku bu´ tsilankili tak ken u yutskıint tu´ laakal baal kaschajaan. 21 U jaajile le kaajoobo yaan u kubik ´ u yooloob ti u kaaba.» ´ 22 Taasaab tuun tu yiknal ´ Mt 12:181 Wa: «in alma». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

´ tu kiinil Sabado. Belzebub

26 ´ ´ ´ ´ juntuul maak choop yeetel toot, okaan demonio ti; ka tu tsakaj. ´ ´ ´ Le maak tuuno paajchaj u taan bey xan u paakat. 23 Le yaab´ ´ kach maakoobo jach jaak u yooloob, ka joop u yaalikoob: «Le ´ maaka, ¿letie wa u Paal1 Davida?». 24 Le ka tu yuuboob lela, le fariseoobo tu yaaloob: «Le ´ ´ maaka ku joosik le demonioob ´ ´ ´ cheen yeetel le paajtalil tsaanti tumen Beelzebub, u nojchil le demonioobo». 25 Jesuse tumen u yojel baax ku tuklikoobe, tu yaalajtiob: «Tu´ laakal reino ku paklan baateel ´ u kajnaaliloobe, yaan u xuulul´ ´ ti, yeetel tulaakal kaaj wa naj ´ ku paklan baateel le maaxoob yanoob ichilo, yaan u bin kaa´ sil ti. 26 Bey tuun xano wa Sa´ tanas ku tojolchintik Satanase, tu juunal ku baateel tu contra. ´ ´ ¿Bix tuun jeel u paatal waatal ´ u reinoe? 27 Tsoole, wa yee´ ´ tel u paajtalil Beelzebub kin joo´ ´ sik le demonioobo, ¿maax tuun ´ ´ tsaaik paajtalil ti a disipuloex ´ utiaal u jooskoob xan le demonioobo? Le beetke a disipuloex kun eesik ma maalob le baax ka ´ waalikeexo. 28 Baale wa yee´ tel u kiliich muuk Dios kin joosik le demonioobo, lelo ku yeesike tsook u kuchul u Reino Dios ´ ta wiknaleex kex ma a tsaaex ´ ´ cuentai. 29 Wa juntuul maak u ´ kaat u yokolt le baaxoob yaan tu ´ ´ yotoch juntuul maak muukaa´ ne, ¿ma wa taanil unaj u ka´ ´ xik le maak muukaano? Cheen ´ ´ bey tuun jeel u paajtal u tokikti le baaxoob yaan tu yotocho. ´ ´ 30 Le maax minaan tin weete´ le, tin contra yaan; le maax ma Mt 12:231 Ilaak u tsolajil Mt 1:1.

´ ´ Keban minaan u perdonil. U chıikulal Jonas MATEO 12:31-45 27 ´ ´ ´ tu molik wa baax tin weetele, ku k-ile». 39 Leti´ tuune tu´ nuukiitbesik. kajtiob: «Junpeel generacion ka´ 31´ »Le oolale kin´ waalikteex: saan yeetel ku traicionartik Diotu xuulul u kaxtik Tulaakal keban yeetel poochi- se ma ´ ´ ´ le yaan u perdonartaal ti maak, junpeel chıikulal,´ baale´ ma kun mix junp eel chıikulal ti, baale le poochil ku beetaal tu eesbil ´ ´ ´ contra le kiliich muuko ma kun cheen u chıikulal Jonas le pro´ 40 Tumen jeel bix Jon perdonartbil. 32 Jeex wa ka fetao. ´ ´ as ´ ichil u nak le nuxi kay ooxtaanak wa maax tu contra u Paal paat ´ ´ ´ ´ ´ ´ aakamaake, yaan u perdonartaal ti, peel kiin yeetel ooxpeel ´ ´ ´ bey xan u Paal m aake baale jeel maaxak ka taanak tu be, ´ ´ ´ ´ ´ ooxooxpeel aakab contra le kiliich muuko junpu- peel kiin yeetel ´ li ma kun perdonartbil, mix te kun yantal yaanal luum. ´ 41 Tu ´ ´ le Juicioo, u maakiloob yookol kaaba1 mix te tuumben Kiinil ´ ´ ´ Nınivee yaan u lıisaaloob junyookol kaab ku taalo. ´ ´ ´ 33 »Teexe jeel u paajtal a muuch´ yeetel le generaciona, le´ beetkabaex jeex junkuul maa- tiob tuune yaan u yaalikoob ´ ´ lob che ku tsaaik maalob iche, kaas baax tu beetaj u maakiloob ´ le generaciona, tumen letiobe tu wa jeex junkuul che ma patal ´ kexaj u tuukuloob yoolal le baax ku tsaaik ich ma patale, tumen ´ Jonaso, baale, ¡ileex!, yoolal u yiche ku kaj ooltaal tu kaaytaj ´ le cheo. 34 U chiibaleex kaan, le maax´ yaan waye maas nojoch ´ ¿bix jeel u paajtal a waalikeex ti Jonas. 42 Tu Kiinil le Jui´ Noojole yaan u lıibaaloob maalobtak wa kaakas cioo, u reinail ´ ´ ´ ´ saal junm uuch y eetel le generamaakeexe? Tumen tu chi maak ´ ´ ´ ku jookol tulaakal baax yaan ciona, leti tuune yaan u yaalik ´ ´ tu puksiikal. 35 Juntuul maak kaas baax tu beetaj le generaciona, tumen le reinaa taal desutse ku yeesik le maalob baa´ ´ ´ loob u lıismo; baale juntuul de tu maas naachil le Luuma ´ ku maak kasaane ku yeesik le kaa- utiaal ka u yuub le baaxoob ´ ´ kas baaloob u lıismo. 36 Kin yaalik kaach Salomon tu yoolal yanchajtio, baale, ¡ileex!, waalikteexe jeel baalak kaas le naat ´ ´ waye maas nojoch ka aalaak tumen le m aa- le maax yaan ´ koobo, tu Kiinil le Juicioo yaan ti Salomon. ´ ´ 43 »Le ken jookok juntuul deu juzgartaaloob tu yoolal le´ ´ ti junt uul m aake lo; 37 tumen tu yoolal le baa- monio ´ ´ ´ ku xoob ka waaliko yaan u yaalaal maan ti tikin kuuchiloob taan ´ utsech, yeetel tu yoolal le baa- u kaxantik tuux u jeelel, ´ baaxoob ka waaliko yaan u yaalaal le ma tu kaxtik. 44 Leti tuune ku yaalik: ‹Yaan in suut tin wokasaanech». ´ ´ tuux lukeno›; ken´ kuchuk 38 Utiaal tuun u nuukikoob toch ´ ´ u taan ´ Jesuse, jujuntuul escri- tuune ku´ yilik mix´ maak yani, mıistaan yeetel jatsutsbaob yeetel fariseoobe tu yaa- baale ´ ´ ´ loobti: «J-Kaansaj, k-kaat ka kıintaan. 45 Leti ´ tuune ku bi´ ´ ne ku taasik ul aak siete demoa beet junpeel chıikulal utiaal nioob maas kasaanoob ke leti, ´ ken ookkoobe ti ku paatloobi, Mt 12:321 Ilaak Tip. 16.

´ ´ U yıitsinoob Jesus. U biilal le kettaano 28 MATEO 12:46–13:15 ´ ´ ´ taam u mooyeetel le bix u paatal le maak joob, tumen ma ´ 7 Ul aak semillaobe ken tsookko maas kaas ti le bix tsoobi. ´ ´ yanil tu kaajbalo. Lela bey xan luuboob ich kiixoob, ka nuuk´ kun uuchul ti le kasaan genera- chaj le kiixoobo ka tu pechoob le paakaloobo. 8 Baale ciona». ´ ´ ´ ´ 46 Le taan kaach u kaansaal ulaak semillaobe luuboob yoo´ kol maalob luum, ka joop u yile yaabkach maakoob tumen Je´ ´ yane tu ts aaj cien suso, kuch u maama yeetel u chankiloob, ´ ´ ´ ´ ´ u yich, ulaake sesenyıitsnoobe, ka paatoob taankab u peelel ´ ´ ´ yeetel tu yaaloob taak u taa- ta, ulaake treinta. 9 Le maax ´ yaan u xikine, u yuub lela». noob tu yeetel. 47 Le oolale, ´ ´ ´ ´ 10 U disipuloob tuune naayaan maax aal ti Jesus: «¡Ile! ´ ´ tsoob tu yiknale ka tu yaaA maama yeetel a wıitsnoo´ be ti waalakbaloob te taanka- loobti: «¿Baaxten ku meyajtech ´ ´ ´ utiaal a kaansik le bo yeetel u kaatoob taan ta wee- kettaanoob ´ ´ ´ tel». 48 Leti tuune tu yaalaj ti maakooba?». 11 Letie tu nuu´ ´ kajtiob: «Ti teexe ku tsaabal le maax aaltio: «¿Maax in maa´ ´ ´ ´ ma yeetel maax in wıitsinoob?». a wojeelteex le kiliich baa´ loob taakaanoob yaan yil yeetel 49 Tu tichaj u kab tu tojil u diletiobe sipuloobe, ka tu yaalaj: «¡Ile! Jeel u Reinoil kaan, baale ti ´ ´ ´ in maama yeetel in wıitsnooba. ma. 12 Tumen le maax yaan´ yaan u tsaabal u maasil ti, 50 Tumen jeel maaxak ka u beet tie ´ ´ le baax u kaat in Taata yaan te yeetel yaan u beetaal u yaabtal ´ ´ kaano, leti in wıitsin, in kiik wa le baax yaantio, baale le maax minaantie tak le bukaaj yaantio in maama». yaan u lusaalti. 13 Le beetik ´ Laayli ti le kiin jeelo, ku meyajten kettaanoob utiaal ´ ´ ´ jook Jesus te najo ka bin in kaanskoob, tumen kex taan u ´ ´ ´ kutal tu jaal le kaanaabo, paakatoobe ma tu yilkoob mix ´ ´ 2 teelo yaabkach m aakoob baal, kex taan u yuubikoobe ma ´ muchlajoob tu yiknal. Leti tuu- tu chenxikintikoob mix baal mix ´ ´ ne naak ti junpeel barcoe tu naatkoob baax u kaat u yaale. ´ ´ ka kulaji, tulaakal le yaabkach 14 Letiob b eeykuntik le baax u ´ ´ ´ maakoobo ti paatoob waatal tu yaalmaj le profeta Isaıasa: ‹Yaan ´ jaal le jao. 3 Ka joop u kaan- a wuuyikeex, baale ma ken a siktiob yaabkach baaloob ich naateex; u jaajile yaan a paakakettaanoob, ka tu yaalajtiob: teex, baale mix baal ken a wi´ ´ ´ «¡Ileex! Juntuul maake jook paa- leex. 15 Tumen u puksiikal le ´ ´ ´ kal, 4 le taan u bin u paakalo, maakooba ma u kaat u kam´ mix ´ ´ jujunpeel semillaobe luuboob baali, u xiknoobe ma u kaat u ´ ´ te bejo, ka taal le ch ıichoobo yuuboob mix baali, yeetel letio´ ka tu lukoob. 5 Ulaak semi- be tsook u mutsik u yichoob; ´ llaobe luuboob ich tuunichoob, beyo mix bikin kun paakatoob ´ tuux ma yaab luum yani, le- yeetel u yichoob, mix kun chen´ ´ ´ looba seeb jookikoob tumen ma xikinoob yeetel u xiknoob, utiaal taam u luumili. 6 Baale ka ma u chaikoob u kuchul tu puk´ ´ jook le kiino tookaaboob ka ti- siikaloob le baax kin waaliktio-

13

´ 29 J-paakal, kaakas xıiw, u neek mostaza MATEO 13:16-32 bo utiaal ka u kex u tuukuloob, 24 ´ Jesuse tu tsikbaltajtiob le ka in tsakoob›. ulaak kettaana: «U Reinoil kaa´ ´ ´ 16 »Cheen baale teexe kii- ne bey jeex juntuul maak tu ´ pakaj maalob trigo tu koomak a wooleex tumen ka paa´ ´ ´ kateex yeetel a ´wicheex, yeetel le. 25 Baale le taan u we´ ´ ka wuuyajeex yeetel a xikneex. nel tulaakal le maakoobo, taal 17 Tumen tu jaajil kin u enemigoe ka tu pakaj kaa´ waalik´ ´ teex: Yaab profetaob yeetel maa- kas xıiw ichil le trigoo, ka bini. ´ ´ koob tu beetoob baax utse tu 26 Le ka jook le trigo yeetel le ´ ´ ts ıiboltaj u yilkoob le baaxoob ka joop u yantal u yiije, chıik´ ka wilkeexa, baale ma tu yiloopaj xan le kaakas x ıiwo. 27 Le ´ bi, tu ts ıiboltaj u yuubikoob le oolale u palitsiloob u yuumil le baaxoob ka wuuyikeexa baale koolo, taaloobe ka tu yaaloobma tu yuuboobi. ti: ‹Tsuul, ¿ma wa maalob tri´ 18 »Teex t´ uune chenxikin- go ta pakaj ta kooli? ¿Tuux ´ ´ teex baax u ´ kaat u yaal u tsikba- tuun u taal le kaakas xıiwo?›. ´ ´ lil le m aak j ook paakalo. 19 Le 28 Letie tu yaalajtiob: ‹Junt uul ´ ´ ´ maax uuyik u peektsilil le Rei- maax pekmilen beet lela›. Le´ no baale ma tu naatiko, ku taal tiobe tu yaaloobti: ‹¿A kaat wa ´ ´ ´ le j-Kasaano1 ku jookpaytik le tuun ka xiikoon k-muchkıinte?›. baax paak tu puksiikalo; lela 29 Letie tu yaalaj: ‹Ma; tumen ´ ´ letie semilla paak tu jaal le be- ken a muchkıinteexe ´ bik a jojo. 20 Le ´ paak ich tuunichookeex le trigo pate yeetel le kaa´ ´ ´ bo ´ letie maax ´ uuyik le p´ eektsilo kas xıiwo. 30 Chaex u muul yeetel´ ku seeb kamik yeetel kii- nuuktaloob tak ken kuchuk u mak oolal. 21 Baale tumen ma kiinil le joocho; te kiin jeelo, ´ taamchaj u mootse ku kuxtal yaan in waalik ti le maaxoob ku ´ ´ ´ junp ıit kiin, baale ken yanak ta- joochoobo: Muchkıinteex taa´ lamiloob wa´ ken chapachtaak tu nil le kaakas xıiwo ka a ka´ ´ ´ yoolal le peektsilo, tu seebaanil xeex u kuukuchal utiaal tookbil; ´ ku beetaal u toochpajal. 22 Le ken tsookke ka molkeex le trigo ´ semilla paak ich kiixoobe letie utiaal ka a tsaaex tin chiilo› ». ´ ´ maax uuyik le peektsilo, baa´ 31 Jesuse tu tsikbaltajtiob le ´ le u sen chiichnakiloob le y oo´ ´ ulaak kettaana: «U Reinoil kaa´ kol kaaba1 yeetel u ts ıiboltaal le ne bey jeex junpeel u neek mos´ ´ ayikalilo2 ku pechikoob u taan ´ taza1 chaab tumen juntuul maaDios yeetel ma tu chaikoob u ke ka tu pakaj ich u kool. 32 U yantal u yich.´ 23 Baale le sejaajile leti u maas chichnil ti tumilla paak ´ yookol maalob´ luu- ´ mo letie maax ´ uuyik le peektsi- laakal le neekoobo, baale ken nojochchajke, leti u maas nojlo, ku naatik´ yeetel ku yichankil; ´ ´ ´ chil ti tulaakal le janalbeen xıiyane ku ´ tsaaik cien u peelel u ´ ´ woobo, ku suut junk uul nojoch yich, ulaake sesenta, ulaake ´ cheil yeetel tu kaboobe ti ku treinta». ´ taal kajtal le ch ıichoob ku xikMt 13:191 Wa: «Kaasilbaal». 221 Ilaak naloobo».

´ Tip. 16. 222 Wa: «u tuusul maak tumen le ayikalilo».

Mt 13:311 Ilaak Tip. 16.

Levadura, tesoro mukaan, redil chuk kay 30 MATEO 13:33-52 ´ ´ 33 ´ Jesuse tu tsikbaltajtiob le pıikchintkoob te k´ aako. Teelo ulaak kettaana: «U Reinoil kaa- ti kun okoloobi yeetel ti ken u ne bey 43 Te kii´ jeex le levadura ku chaik karacht u kojoobi. ´ juntuul ´ koolel utiaal u xaaktik noobo le maaxoob beetik baax kex yeetel diez´ kilos harina tak utso, tu Reino u Taataobe yaan ´ ´ ken siipik tulaakal le juucho». u leembal u´ saasiloob jeex le ´ Kiino. Le m aax yaan u xikine, u 34 Jesuse yeetel kettaanoob ´ tu tsikbaltaj tulaakal le baaloob yuub lela. ´ ti le yaabkach maakooba. U jaa44 ´»U Reinoil kaane bey jeex ´ jile, mix yee´ baal tu kaansajtiob wa junpeel tesoro mukaan ´ ma ´ yeetel kettaanoobi; 35 letel kaxtaab ichil junp eel terreno ´ ´ ´ ´ la uuch utiaal ka b eeychajak le tumen juntuul m´ aake; le maako baax tu yaalaj ´ le profetaa: «Yaan tu kaa mukaj, yeetel tumen jach ´ in kaansaj´ yeetel´ kettaanoob; kiimak u yoole, bine ka tu ko´ yaan in tsaaik ojeeltbil baaloob naj tulaakal le baax yaantio ka taakaaniliob desde ka beetaab tu manaj le terrenoo. ´ yookol kaab».1 45 »U Reinoil kaan xane bey ´ 36 j-koonol ku bin ka´ Ka tsook u bin le yaabkach jeex juntuul ´ maakoobo, Jesuse ook ich naj. U jalkaaj taan u kaxtik maalob ´ disipuloob tuune binoob tu yik- perlaobe. 46 Le ka tu kaxtaj ´ nale ka tu yaaloobti: «Tsoltoon junpeel perla´ jach kooj u´ tojole, ´ ´ u kettaanil le kaakas xıiw jook bine ka tu seeb konaj tulaakal le ´ te koolo». 37´ Letie tu nuu- baax yaantio ka tu manaj. kajtiob: «Le maax pak le maa47 »U Reinoil kaan xane bey ´ ´ lob trigoo letie u ´ Paal maako; jeex junpeel u nuxi redil chuk ´ ´ ´ 38 le koolo letie yookol kaabo. kay ku puulul te kaan aab yee´ Le maalob trigoo letie u paa- tel ku chukik jejelaas ´ kayoobo. ´ lal´ le Reinoo, baale le kaakas 48 Le ka chuupe, joosaab jaal ´ xıiwo letie´ u paalal le j-Kasaa- ja, ka kulaj le maakoob u moloob no, 39 yeetel le enemigo pako le maalob kayoob ti xaakoobo, letie Kaasilbaalo.1 Le joocho le- baale tu puloob le ma pataloo´ tie ´ u kiiniloob ´ u tsookol´ ti le bo. 49 Bey kun uuchul xan ´ tu yookol kaaba, yeetel le maaxoob kiiniloob u tsookol ti le yooku joochoobo letie angeloobo. kol kaaba: Le angeloobo yaan ´ 40 Le oolale, jeel bix´ u moolol le u jatskoob le kasaan maakoob ´ ´ ´ kaakas ´ xıiw utiaal tookbilo, bey ti le utsul m´ aakoobo, 50 yeekun uuchul ´tu kiiniloob u tsoo- tel yaan u pıikchintkoob le ka´ kol ti ´ le yookol kaaba. 41 U saanoob te kaako. Teelo ti kun ´ ´ Paal maake yaan u tuuxtik u an- okoloobi yeetel ti ken u karacht geloob tu ´ reino, utiaal ka u mo- u kojoobi. ´ loob tul´ aakal le baaloob ku bee´ 51 »¿Ta naateex wa tulaakal le tik u t ´ oochpajal maako bey xan baalooba?». Letiobe tu yaaloob´ le maaxoob beetik baax kaati: «T-naataj». 52 Leti tuune ´ so, 42 le angeloob xano yaan u tu ´ yaalajtiob: «Wa beyo, tulaakal ´ ´ maax ku kaansaje, ken kaanMt 13:351 Teela taan u yuuchul taan ti ´ ´ ´ u paalal Adan yeetel Eva. 391 Lit.: «Dia- saakti le baaloob yaan yil yee´ ´ tel u Reinoil kaano, bey jeex blo», u kaat u yaale j-lıisaj taan.

U paal carpintero. Xoot u pool Juan MATEO 13:53–14:15 31 ´ ´ ´ juntuul u yuumil naj ku ´joo- ka kajlakech tu ´ ´ yeeteli». 5 Kex ´ sik baaloob tuumbentak yeetel Herodes u kaat kaach u kıim´ uuchbentak ti le kookoj baaloob se, sajak kaach ti le yaab´ yaantio». kach maakoobo, tumen ku yil´ ´ bey juntuul profetae. 53 Ka tsook u tsikbaltik Jesus koob Juan ´ le´ kettaanooba, bini. 54 ´ Ka 6 Le taan u beetaal u kiin u kaa´ tuun ook te luum tuux sıijo, ba Herodese, u hija Herodıase ´ ´ ´ joop ´ u kaansik le maakoob ti ookotnaj tu taan le uulaboobo. ´ junp eel sinagogao. Le maakoob Jach utschaj tu yich Herodese ´ ´ ´ ´ tuuno paat jaajap u chiob, ka tu 7 ka tu jurartaj tu taan tulaa´ yaaloob: «¿Bix jach yanchajik u kal jach tu jaajil yaan u ts aaik´ ´ ´ naat le maaka? ¿Bix u paajtal u ti jeel baaxak ka u kaate. 8 Le ´ ´ beetik le milagrooba? 55 ¿Ma x-chuupal tuuna, tu yoolal baax wa u paal le carpinteroo? ¿Ma aalaabti tumen u maamae, tu ´ ´ ´ ´ wa Marıa u maamai? U yıitsnooyaalaj: «In kaat ka a tsaaten u ´ be´ ¿ma wa Santiago, Jos e, Sipool Juan Bautista te charolaa». ´ mon´ yeetel Judasi? 56 ¿Ma wa 9 Lela tu beetaj u jach okomtal ´ ´ u yıitsnoobe1 laayli way ya- u yool le reyo, baale´ tu yoolal ´ noob te kaaja? ¿Tuux tuun tu le baax tu yaalaj tu taan le uukanaj le baalooba?». 57 Letiob laboobo, tu yaalaj ka tsaabak´ ´ ´ tuune yoolal lela xuul u creerti- ti. 10 Ka tu tuuxtaj kuulxotbil koob baax ku yaalik. Baale Je- u pool Juan te carcelo. 11 Ka ´ ´ ´ suse tu yaalajtiob: «Juntuul pro- taasaab tuun u pool ti junp´ eel fetae ma tu ´ utsul kaamal te charola, ka tsaab ti le x-chuu´ luum tuux sıijo, mix tu najil». palo, leti tuune tu bisaj ti u 58 Letie ma yaab milagroob tu maama. 12 Ka tsooke taal u beetaj teelo, tumen tu yilaj mi- disipuloob Juane ka tu bisoob ´ naan u fejoob. u wıinklile ka tu mukoob. Binoob xane ka´ tu yaaloob ti JeTe kiinoob jeelo, Hero´ ´ sus le baax uucho. 13 Ka tu des, ´ ´ le maax gobernartik1 yuubaj Jesus lela, naak ti junle junm´ uuch kaajoobo, tu yuu´ ´ ´ peel barcoe ka bin ti junpeel baj u yuuchul taan yoolal Jes us, ´ ´ ´ k uuchil tuux mix m aak yani 2 ka tu yaalaj ti le maaxoob ku meyajoob tu´ yiknalo: «Lela Juan utiaal u yantal´ tu juunal; baale Bautista. Lıisaab ichil le kime- le´ yaabkach´ maakoobo, ka tu yo´ noobo le oolal ku paajtal u bee- jeeltoobe jookoob´ tu kaajaloob tik milagroob». 3 Lela tu yaa- utiaal u binoob xıimbalil tak te laj tumen leti beet ´ u maachal tuux bino. Juan, u kaaxal yeetel u kaalal 14 Ka kuch Jesuse, tu yilaj le ´ ´ ´ carcel yoolal Herodıas, u yatan sen yaabkach maakoobo; letie ´ ´ Filipo u sukuun. 4 Tumen tu chaaj ootsilil tiob yeetel tu ´ Juane tu sen aalajti: «Ma uts tsakaj le maaxoob kojaanoobo. ´ ´ 15 Baale le taan u yeesameen´ ´ ´ Mt 13:561 Teela taan u yuuchul taan ti u talo, u disipuloobe naatsoob ´ x-chupul ıitsinoob. 14:11 Lit.: «tetrar´ ´ tu yiknale ka tu yaaloobti: ca», juntuul prıncipe ku gobernartik jun´ ´ ´ ´ ´ yaakabtal, ku tsookole muuch kaajoob, yeetel tiaan kaach yaa- «Taan u ´ ´ mix maak kajakbal waye; aal ti nal u paajtalil u emperadoril Romae.

14

´ ´ ´ Ku tseentik 5,000, ku xıimbal yoo ja 32 MATEO 14:16–15:2 ´ ´ ´ le maakoobo jeel u paajtal u bi- bal yookol le jao sajakchajoob, ´ noobe, beyo ka u manoob baal ka joop u yawat´ aalikoob ´ yeeu jaantoob te mejen kajtaliloo- tel saajkil: «¡Junt´ uul jaasaj ool!». bo». 16 Baale Jesuse tu yaa- 27 Baale, tu seebaanile Jesu´ lajtiob: «Ma kaab eet ka xiikoo- se tu yaalajtiob: «¡Ma a sa´ bi; teex ka a tsaaex baal u jaktaleex! Teen; ma a chaikeex jaantoob». 17 Letiobe tu yaa- saajkil». 28 Pedroe tu yaalajti: «Yuumtsil, wa jaaj teeche, aalloob: «Si´ mix baal yaantoon ´ ´ waye, cheen cinco waajoob yee- ten ka taalaken ta wiknal tu yoo´ tel kaatuul kayoob». 18 Letie kol le jao». 29 Letie tu ´ yaalaj´ tu yaalaj: «Taaseexoob waye». ti: «¡Kooten!». Pedro tuune eem 19 Ka tsook u yaalik ti le yaab- te barcoo,´ ka´ joop u ´ bin tu ´ kach maakoob ka kulakoob te yiknal Jesus xıimbalil yookol le suuko, tu chaaj le cinco waajoob jao. 30 Baale le ka tu yuu´ ´ ´ sajakchayeetel le kaatuul kayoobo, tu lıi- baj jach kaam le iiko ´ ji, ka joop u buulul, ka tu saj u´ yich kaane ka tu beetaj ´ salvarteni!». junpeel oracion. Ka tsook u xe- yawtaj: «¡Yuumtsil, ´ 31 Tu seebaanile Jesuse tu titik le waajoobo tu ´ toxaj ti u di- chaj u kabe ka tu machaj, ka sipuloob, letiob tuune tu toxoob ´ ´ ´ xan ti le maakoobo. 20 Bey tu yaalajti: «Jach t´uun junp ıit a ´ ´ ´ fe, ¿baaxten kaap eelchaj a tuutuuno tulaakloob jaanoob yeetel ´ naajchajoob, ka mool le u xeexe- kul?». 32 Ka ´ tsook u naakloob ´ tal paato chuup´ doce xaakoob. te barcoo jeets ´ le kaamkach ii33 Le maaxoob yanoob 21 Tsoole le maaxoob jaanoo- ko. ´ ´ ichil le barcoo xolajoob tu bo kex cinco mil u tuulal xii- tuun ´ utiaal u yeeskoob tsiikil ti boob, ichiloobe ma xokaan le taan ´ kooleloobo mix le paalaloobo. yeetel tu yaaloob: «Jach tu jaajil ´ 34 Tu chak22 Ka tsooke tu seebaanil tu u Paalech ´ Dios». ´ toob le kaanaabo ka kuchoob beetaj u naakal u disipuloob te ´ barcoo utiaal ka xiikoob taanil tu luumil Genesaret. ´ ´ ´ ´ 35 Le ka kaj ooltaab Jes ti leti te tulaak u ts eel le jao, ´ ´ us ´ baale letie paat u yil u bin le tumen u kajnaaliloobe tu tuux´ toob aalbil te ´ kaajoob ´ yayaabkach maakoobo. ´ ´ 23 Ka tsook t´ uun u laaj bin noob naatso, le maakoob t´ uuno le yaabkach maakoobo, Jesu- tu ´ taasoob ´ tu yiknal Jesus tuse naak orar tu juunal´ te puu- laakal le maaxoob kojaanoobo. ko. Kex tsook u jach aakabtale 36 Letiobe joop u sen aalikoobletie ti yaan kaach tu juuna- ti ´ka u chaa u machkoob´ kex ´ li. 24 Te suutuk jeelo ´ le bar- cheen´ u flecoil u nook; tulaakal coo tsook u jach naachtal le maaxoob macho utschajoob. ´ ´ ichil le jao, taan u jaajatsaal Ka tsooke jujuntuul fari´ tumen u olasil, tumen le iiko seoob y eetel escribaob ti ´ aktaan tiob u taal. 25 Le ma u kaajil Jerusalene, taaloob tu ´ yaab u bin u saastalo, Jesuse yiknal Jesuse ka tu yaaloobti: ´ ´ taal tu yiknaloob taan u xıim- 2 «¿Baaxten a disipuloobe ku ´ ´ bal yookol le jao. 26 Le disipu- mixbaalk uuntikoob le baax ´ ´ ´ loobo, ka tu yiloob taan u xıim- suuk u beetaal tumen le uuch-

15

´ ´ ´ ´ 33 U kaansaj cheen wıinik. Baax kaskuuntik maak MATEO 15:3-22 ´ ´ ben maakoobo? Letiobe taanil loobti: «¿Ta wilaj wa kuuxilti u jaanloobe maatech u poik u naj le fariseoob yoolal le baax ´ ta waalo?». 13 Letie tu nuukaboob jeex unaje».1 ´ ´ 3 Letie tu n uukajtiob: kaj: «Tulaakal paakal ma in Taa«¿Baaxten teexe ka mixbaal- ta yaan te kaan pakmilo yaan u ´ 14 Pateexoob. Letiobe kuuntikeex xan le baax u yaal- jookol. ´ ´ ku nuuktimaj Dios ikil a beetkeex le maakoob´ choopoob ´ koob ulaak´ maakoob. Le oolabaax ´ ´ suukaan´ u beetaal tumen uul le uuchben maakoobo? 4 Dio- le wa junt ´ ´ choop ku nuuk´ uulal se u´ yaalmaj: ‹Ees tsiikil ti a taa- tik u y´eet choopile, tu kaat ´ ta yeetel ti ´ a maama›; u yaalmaj kun luubloob ti junpeel jool». ´ 15 Pedroe tu yaalaj xan: ‹Le maax ku kaakastantik ´ ti Jesus: ´ u taata wa u maamae unaj u kıi- «Tsoltoon baax u kaat u yaal´ le 16 Ka tuun mil›. 5 Baale´ teexe ka waali- kettaan ta waale». ´ keex: ‹Jeel maaxak ka u yaal´ ti tu yaalaj Jesus: «¿Tak wa teex 17 ¿Ma wa u taata wa ti u maama: «Tulaa- ma a naateexi?´ ta wilkeexe tulaakal baax ku kal ´ baax yaanten ka tuklik jeel ´ ´ ´ u paajtal in tsaaikteche, junpeel yokol tu chi maake ku bin baax in kubmaj ti Dios», 6 le tu ´ choochel, ku tsookole ku ´ 18 Baale le baaxoob maaka junpuli ma unaj u yeesik maansik? ´ ´ tu tsiikil ti u taatai›. ´ Beyo teexe ku jookol tu chi maako ´ puksiikal ku lukul, y eetel letsook a mixbaalkuuntikeex le ´ letie baax kaskuuntik baax u yaalmaj Dios ikil a beet- looba ´ ´ maako. ´ 19 Tu puksiikal maakeex le baax kaansaanteexo. ´ ke ku j ookol kaakas tuukuloob, 7 J-kaapeel icheex, jach jaaj ´ le ´ ´ ´ ´ baax tu yaalaj le profeta ´ Isaıas u kıimsik u yeet m ´ aakil, u luubul ta woolaleexa: 8 ‹Le maakoo- ti adulterio,1 u nuupkebantal,2 u ´ ma ba yeetel u chiobe ku yees- yookol, u yaalik baaloob ´ ´ koobten tsiikil, baale u puk- jaajtak tu contra wa maax, yee´ tel u poochil. 20 Lelooba letie siikaloobe jach naachchajaan ti ´ ´ ´ teen. 9 Cheen kunel u seguer u baax kask ´ uuntik maako, baale ´ u janal m aak ma u poomaj adorartikenoob, tumen cheen ti ´ ´ u ka´ maak». maakoob u taal le baaxoob ku be ma tu kaskuuntik ´ 21 Ka luk Jesus teelo, bin te kaanskoobo› ». 10 Ka ´ tsooke, yanoob tu bapach Tiro tu tanaj le yaabkach maakoobo kaajoob ´ ´ yeetel ka´ tu yaalajtiob: «Chenxikinteex ´ Sidono. 22 Ka tuun taal ´ yeetel chanuukteex baax u kaat juntuul koolel feniciail kajaan teelo, u yaal lela: 11 Ma ´ ka tu kaam aalaj: «Cha´ le baax ku Dayokol tu ´ chi maak beetik u ten ootsilil Yuumtsil, u Paal1 ´ vid, in hijae´ okaan juntuul dekastal m aako, baaxe letie baax ´ ´ monio ti yeetel jach yaj bix u ku jookol tu chi maako». ´ ´ 12 U disipuloob tuune naa´ Mt 15:191 Lela leti ken nuupkeban´ ´ tsoob tu yiknale ka tu yaa- chajak junt uul xiib wa junt uul

´ Mt 15:21 Lela ma u kaat u yaal wa jach ´ ´ tu jaajil eek u kaboobi, baaxe u kaat u yaal ma u poomoob jeex suuk u beetik ´ le judıoob tu religionoobo.

´ koolel tsokaan u beel. 192 Gr.: porn ´ eya. Le taana ku meyaj utiaal u yuuchul ´ ´ taan ti le jejelaas nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4. 221 Ilaak u tsolajil Mt 1:1.

´ ´ Ku tsakik x-taanxel luumil. Ku tseentik 4,000 34 MATEO 15:23–16:3 ´ beetaal u muyaj». 23 Baale letsoole ma in k aat in waaltiob ´ tie ´ mix baal tu nuukajti. Ka ka xiikoob wa ma jaankoobi, tuun tu natsuba u disipuloob tu tumen bik desmayarnakoob te yiknale ka tu yaaloobti: «Aalti bejo». 33 Baale u disipuloobe ´ ka xiik, tumen ma tu xuulul u tu yaaloobti: «Mix maak kajakbal waye, le oolale, ¿tuux jeel taal u yawat t-paach». 24 Letie ´ ´ ´ yaabkach waaj ´ utiaal tu nuukaj: «Tene cheen tuuxtaa- k-chaik ´ ´ maakooben utiaal in waant le israelitaob k-tseentik le ´ bukaaj ´ ´ beyoob tamanoob saatloobo». ba?». 34 Jesus ´ tuune tu kaa´ tajtiob: «¿Jaypeel waaj´ yaan25 Le koolelo naats ´ ´ tu´ yiknale, ka xolaj taan u kaat ooltik ti: teex?». ´Letiobe tu ´ nuukoob: ´ «¡Yuumtsil, aanteni!». 26 Letie «Siete yeetel wa jaytuul mejen ´ u yaalik tu nuukaj: «Ma uts ka chaabak kayoob». 35 Ka tsook ´ u yooch waaj le paalaloob utiaal ti le yaabkach maakoob ka kupulbil ti le mejen peekoobo». lakoob te luumo,´ 36 tu chaaj le kayoo27 Le koolelo tu yaalaj: «Jaaj, le siete waajoob yeetel ´ Yuumtsil, baale u jaajile le me- bo, ka tsook u tsaaik gracias tu xetajoobe ka joop jen peekoobo ku´ jaantkoob le ti Diose, ´ ´ u xiixel waaj ku juutul yaanal u u ´ tsaaik ti u disipuloob, letiob ´ tu toxoob ti le´ yaabkach mesa u yuumiloobo». 28 Jesus tuune ´ ´ ´ 37 Tulaakal jaatuune tu nuukajti: «Koolel, jach maakoobo. ´ ´ ´ noob yeetel naajchajoob, ka taaj nojoch a fe; uuchuk le baax ´ ´ ´ ´ ta kaato». Ti le suutuk jeelo u mool le´ u xeexetal paato chuup siete xuuxakoob. 38 Tsoole le hijae utschaji. ´ ´ 29 Jesuse luk xıimbalil teelo maaxoob jaanoobo cuatro mil ´ ´ ka kuch naats ti u ´ Kaanaabil xiiboob, ichiloobe ma xokaan le Galilea; naak ti junpeel witse ka kooleloobo mix ´ le paalaloobo. ´ ´ paat kutali.´ 30 Ka ´ tuun taal 39 ´ Ka tsook tuun´ u yaalik ti le yaabkach maakoob taan u taas- maakoob jeel u paajtal u binoo´ ´ bo, letie naak te´ barcoo ka bin tu paajtal koob ´ maakoob ma ´ ´ u xıimbaloob, moochoob, choo- tu luumil Magadan. ´ ´ ´ poob, tootoob yeetel yaab ulaak Teelo naats le fariseoob ´ ´ maaxoob kojaanoob, ka tu nayeetel le saduceoob ´ ´ ´ tu yiktsoob tu yiknal Jesus, letie tu nalo. Utiaal tuun u tuuntkoob ´ ´ tsakoob; 31 le oolale le yaab- u yoole tu kaatoobti ka u yees´ ´ ´ ´ kach maakoobo jaak u yooloob tiob junpeel chıikulal te kaa´ ´ le ka tu yiloob taan u taan le no. 2 Baale Jesuse tu nuu´ ´ ´ ´ tootoobo, ´ taan u´ xıimbal le moo- kajtiob: «[Ken eesameenchajke, choobo yeetel taan u paakat le teexe suuk a waalikeex: ‹Yaan u ´ ´ choopoobo, ka tu tsaajoob noj- beetik maalob kiin tumen chakbeenil ti u Diosil Israel. joleen u nak kaan›; 3 jaatska32 Baale Jesuse tu tanaj u di- be ka waalikeex: ‹Bejlae yaan u ´ ´ sipuloobe ´ ka tu yaalajtiob: «Kin kaaxal ja yeetel yaan u beetik chaik ootsilil ti le yaabkach keel, tumen chakjoleen u nak ´ ´ maakooba, tumen tsook oox- kaan baale nookoy xan›. A wo´ ´ peel kiin paatkoob tin wiknal jel a naateex u yich kaan, baale ´ ´ yeetel minaan baal u jaantoob, ma a wojel a naateex u chıikula-

16

´ ´ 35 U levadura fariseoob. Jesus: chaaltun. Llaveob MATEO 16:4-23 ´ ´ loob´ le kiinoobo.]1 4 Le gene«Le maakoobo,´ ¿maax ku yaali´ racion kasaan yeetel ku traicio- koob u Paal maak?». 14 Letionartik Diosa, ma tu xuulul u be tu yaaloob: «Yanoobe ´ku ´ ´ yaalikoobe kaxtik junp ´ Juan´ Bautista; ulaa´ eel ´ chıikulal, baale Elıas, ul mix junpeel chıikulal kun tsaa- koobe ´ ´ aakoob ´xane Je´ ´ ´ bilti, cheen u chıikulal Jonas». remıas wa ulaak juntuul ti le Ka tsook u yaalik lela luk tu profetaobo». 15 Jesuse tu ´ yaalajtiob: «Baale teexe, ¿m aaxen a yiknaloob. ´ ´ 16 Simon Pedroe 5 Le disipuloob tuuno binoob waalikeex?». ´ ´ ´ ti ulaak u tseel le jao, baale tu nuukaj: «Teech le Cristoo, u tuub u biskoob waaj. 6 Jesuse Paal le kuxaan Dioso». 17 Jesuse tu´ yaalajti: tu yaalajtiob: ´ «Kiimakcha´ ´ «Jach pil ´ a wicheex jak a wool, Simon´ u paal Jonas, mantats, yeetel kanaantabaex ti ´ tumen lela ma w ıinik eestechi, u levadura le fariseoob yeetel le saduceoobo». 7 Le disipuloob baaxe in Taata yaan te kaa´ ´ tuuno kaaj u yaalikoob tu baatsi- no. 18 Teen xane kin waalik´ Teche ´ Pedroech, yeetel tu loob: «Ma t-taasaj´ waaji». tech: ´ yookol le´ chaaltuna ´ yaan in bee8 Tumen u yojel Jesus le baax ´ ku yaalikoobo, tu yaalaj: «Maa- tik in muuchulil,1 yeetel maatan ´ keex junp ıit a fejeex, wa mix jun- u paabal u muuk tumen u joo´ peel waaj yaanteexe, ¿baaxten najiloob le´ Muknalo.2 19 Tene ´ u llaveiloob u tuun ka baateltaaneex tu yoolal yaan in tsaaiktech ´ ´ Reinoil kaan, yeetel jeel baaxak lelo? 9 ¿Laayli wa ma ta naat´ keex baax in kaat in waale? ¿Ma ka a kax way Luume tsokaani´ li u kaaxal te kaano; yeetel jeel wa kajaanteex le cinco waajoob ´ toox ti le ´ cinco mil maakoobe baaxak ka a wach way Luume ´ yeetel jaypeel xaakoob ta molee- tsokaanili´ u waachal te kaano». xi? 10 ¿Ma wa kajaanteex xan 20 Leti tuune tu jach aalaj ti u disipuloob ma u yaalikoob ti le siete waajoob toox ´ ´ ´ ti le cua´ mix maak wa leti le Cristoo. tro mil m aakoobe y eetel jayp eel ´ ´ xuuxakoob ta moleex utiaal lıis´ 21 Te kiin jeelo Jesucristoe bili? 11 ¿Baaxten ma ta naat- kaaj u tsolik ti ´ u disipuloob ´ yaan u bin Jerusalen yeetel yaan keex ma ´ ti waaj taanajeni? Baa- u beetaal u muyajtik yaab baaxe kanaantabaex ti u levadura le ´ fariseoob yeetel le saduceoobo». loob tumen u nuuktakil le kaa´ ´ 12 Ka tuun tu naatoob ma t´ aan jo, tumen u nuuktakil le saceru yaaliktiob kaach ka u kanaan- doteobo bey xan tumen le Tsoole ´ yaan´ xan u tubaob ti u levadurail le waajoo- escribaobo. ´ kıimsaal, baale bo, baaxe ti u kaansaj le fari´ tu yooxpeel kii´ ne yaan u lıisaal. 22 Pedroe seoob yeetel le saduceoobo. 13 Baale le ka kuch Je- ka´ tu yuubaj lela tu bisaj´ jun´ sus tu kaajil Cesarea ti Fili- paayile ka joop u keyik taan´ u ´ poe, tu kaataj ti u disipuloob: yaalik: «Yuumtsil, chatech oo´ tsilil, lela junpuli ma kun uu´ ´ ´ chultech». 23 Baale Jesuse tu Mt 16:31 Jujunpeel uuchben ts ıiboobe

ku taaskoob le taanooba, baale yaan ´ ´ uuchben ts ıiboob jach kamaan baax ku yaalikoobe, maatech u taaskoob.

´ Mt 16:181 Gr.: eklesıan. Ilaak Tip. 8.

182 Lit.: «Hades».

K-salvartik k-kuxtal. Jelpaj bix u yilaal 36 MATEO 16:24–17:14 ´ sutaj u paach ti Pedroe ka tu ne tu yaalaj ti Jes ´ ´ us: «Yuumtsil, yaalajti: «¡Tselaba tin taan, Sata- jach kiimak´ k-ool k-antal wa´ ´ ´ Wa a kaate, jeel in beetik nas! Teche cheen taan a katka- ye. ´ ´ najoob de nook waye: ba tin beel tumen ma ta tuukul ooxpeel ´ ´ junpeel u tiaal jeex u tuukul Diose, baaxe jeex junpeel a tiaali, ´ ´ ´ Moisesi yeetel junp eel u tiaal u tuukul wıinike». ´ ´ ´ ´ 24 Jesus tuune tu yaalaj ti Elıasi». 5 Le taan u taan Pe´ tumen u booy u disipuloob: «Wa yaan maax u droo,´ ¡ile!, piixoob ´ ´ ´ ´ junpeel muuyal taan u leemkaat taal tin paache, u pektuba ´ ´ ´ xan junp eel taan ichil yeetel u cha u cheil u muyaj,1 ka bal, jook ´ le muuyalo ka joop u yaalik: taalak mantats´ tin paach. ´ ´ 25 Tumen jeel maaxak u kaat u «Lela in Paal, maax ´ in yaabiltmaax jach kiisalvart u kuxtale1 yaan u peer- maj, tu yoolal ´ ´ tik, baale le maax ku peertik u mak in wool; uuyeex u taan». kuxtal tin woolale yaan u sal- 6 Le ka tu yuuboob lela, le disivartik. ´ 26 Tumen ¿baax utsil puloobo noklajoob luum tumen ´ ´ sajakchajoob. 7 Jes us ken u joos maak wa ku tiaalin- jach ´ ´ ´ ´ n aats tu yiknaloobe, tu tik tulaakal yookol kaab, baa- tuune ´ ´ peetskabtoobe ka tu yaalajtiob: le ku bootik yeetel ´ ´ u kuxtal?, ´ «L ıikeneex, ma wa ¿baax jeel u tsaaik maak tu ´ a sajaktaleex». tu lıisaj u yichoobe, yoolal u kuxtale? 27 Tumen u 8 Le ka ´ ´ ´ ´ maak tu´ yiloob, cheen´ JePaal maake yaan u taal´ yee- mix ´ tel u angeloob bey xan yeetel u sus. 9 Le taan u taal u yeem´ nojbeenil u Taata, ti´ tuun ken loob te puuko Jesuse tu yaa«Ma a waalikeex ti mix u boot ti cada juntuul tu yoo- lajtiob: ´ aak le baax ta wileexo tak ken lal baax u beetmi. 28 Tu jaajil m ´ ´ ´ lıisaak u Paal maak ichil le kikin waalikteexe, yaan jujunt uul ´ ti le maaxoob waalakbaloob wa- menoobo». ´ ´ 10 Baale le disipuloobo tu ye ma kun kıimloob taanil ti u ´ ´ ´ ´ yilkoob u taal u Paal maak yee- kaatoobti: «¿Baaxten tuun le es´ cribaobo ku yaalikoobe yaatel u Reino». ´ ´ xe yaan u taal El ıas?». 11 JesuKa tsook u maan seis kii´ ´ se tu nuukaj: «Elıase jach yaan ´ ´ ´noobe, Jesuse´ tu bisaj Pe- u taal yeetel yaan u yutskıindro yeetel le kaatuul sukuun´ ´ tik tul aakal baal. 12 Baale kin tsiloob, Santiago yeetel Juan ti ´ ´ waalikteexe Elıase tsook u taal, junp ´ ´ eel kaanal puuko; teelo ti cheen baale letiobe ma tu kaj paatoob tu juunaloobi. 2 Tu ´ ´ ´ ooltoobi, baaxe tu beetoobti´ le t aanoob t uune Jesuse jel´ ´ Bey tuun paj bix u yilaal. U taan u yi- baaxoob tu yootoobe. ´ ´ che juulnaj jeex le Kiino, yee- xano, u Paal maake aalaan yaan ´ tel le u muyaj tu´ kaboob». 13 Le ´ di´ u nooke leembalnaj jeex ´ saasilo. 3 Tsoole, ¡ile!, chıikpaj sipuloob tuuno tu naatoob taan ´ ´ ´ ´ Moises yeetel Elıas taan u tsik- kaach u taan ti Juan Bautista. ´ ´ 14 Le ka binoob tuux yaan le baloob tu yeetel. 4 Pedro tuu´ ´ yaabkach ´ ´ maakoobo, naats juntuul maak tu yiknal Jesuse Mt 16:241 ´ ´ Ilaak Tip. 6. 251 Lit.: «alma». ka xolaj tu taane ka tu yaaGr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

17

´ 37 Taakin tu chi kay. Kabal oolal MATEO 17:15–18:5 ´ ´ lajti: 15 «Yuumtsil, cha ootsilil le maaxoob ku cobrartikoob le ´ ´ ti in paal tumen ku tsaaik ata- kaapeel dracma1 utiaal le im´ que ti1 yeetel jach yaj ya- puestoobo, ka tu yaaloobti: «A ´ ´ j-kaansajeexe, ¿ku ´ bootik wa u nil, yaab u ´ ´ teenele ku luubul ´ ich kaak yeetel yaab u teene- impuestoil le kaapeel dracmaole ich ja; 16 tin taasaj ti a di- bo?». 25 Letie tu yaalaj: «Ku ´ sipuloob, baale ma paajchaj u bootik». ´ Baale ka ook Pedro te tsakikoobi». 17 Jesuse tu yaa- najo, taanil ti u yaalik wa baaxe ´ «¿Bix a wilik, laj: «Kasaan maakeex1 minaan a Jesuse ´ tu yaalajti: ´ ´ fejeex, ¿tak baax kiin kaab eet in Simon? ¿Maaxoob unaj u ´ boot´ wantal ta weeteleex? ¿Tak baax koob ´ le nojoch impuesto yeetel le ´ ´ kiin kaab eet u chuukpajal in ulaak ´ impuestoob ti u reyiloob ´ ´ ¿U paalaloob, wool in waanteex? Taaseex way le yookol kaaba? ´ ´ ´ maakoob?». 26 ´ Le le xiipalo». 18 Jesus tuune tu wa yaanal ´ ´ keyaj le demonioo, ka jook le ka tu nuukaj Pedro yaanal maademonio ti le xiipalo; desde te koobe, Jesuse ´ tu yaalaj: «Jeelo, ´ suutuk jeelo le xiipalo utschaji. u paalaloob tuune ma unaj u 19 Le disipuloobo tu natsubaob bootkoob impuestoi. 27 Baa´ le utiaal ma k-beetik tu yiknal Jesuse ka tu yaaloob´ ´ u ts ıiki´ te k aan aabo ka ti: «¿Baaxten toone ma paajchaj loobe, xeen ´ ´ a ´ k-joosik le demonioo?». 20 Le- pul junpeel anzueloi, cha le yaax kay ken a chuko, ken tie ´ a jap u chie ´ tu yaalajtiob: «Tumen junp ıit a fejeex. Tu jaajil kin waa- yaan a wilik junpeel u taakinil ka bisiktiob likteex: Wa a fejeex bukaaj jeex platai,1 ka chaike ´ ´ tin woolal yeetel ta woolal». junp ´ eel u neek mostazae jeel u ´ paajtal a waalikeex ti le puuka: Te kiin xano, ´ naats u di‹Lukkech teela ka xiikech teesipuloob Jesus ´ tu yiknale ´ lo›, ka tu yaaloobti: «¿Maax jach tu ´ le puuk ´ tuuno yaan u beetik, ´ yeetel tulaakal baal kun paajtal jaajil u maas nojchil tu Reinoil a beetkeex». 211 —— kaan?». 2 Jesuse tu tanaj jun´ ´ ´ xiipale ka tu waakun22 Le u muchmuba Jesus yee- tuul chan ´ tel u disipuloob tu luumil Gali- taj chuumuk ti letiob, 3 ka tu ´ leao, tu yaalajtiob: «U Paal maa- yaalaj: «Tu jaajil kin waalikteeke aalaan yaan u kuubul tu ´ kab xe: Wa ma ta kexik a tuuku´ le maaxoob pekmilo 23 yeetel leex ka a beetabaex jeex mejen ´ ´ ´ yaan u kıimsaal; tu yooxpeel paalale, junpuli ma kan ookleex ´ ´ kaan. 4 Le oolale, kiin tuune yaan u lıisaal». Ka tu tu Reinoil ´ ´ yuuboob lela, jach okomchaj u jeel ´ maaxak ka u kabalkuunt u ´ y ool jeex le chan xiipala, leti yooloob. ´ nojchil tu Reinoil kaan, 24 Ka kuchoob tuun Caper- u maas ´ ´ ´ ka u kam naume, tu yiknal Pedroe naats 5 yeetel jeel maaxak ´ tin kaaba juntuul chan xiipal

18

Mt 17:151 Wa: «yaan epilepsia ti». ´ ´ 171 Lit.: «generacion». 211 Le ts ıiboob ´ ich griego Westcott yeetel Hort bey xan ´ ´ ulaak bibliaob utiaal u xakalxook maake, maatech u taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

´ ´ Mt 17:241 Junpeel´ dracmae ooli u tojol u meeyjil junpeel kiin. Ilaak Tip. 11. ´ 271 Lit.: «junpeel u taakinil estater». Ku ´ ´ tuklaale junpeel estatere yaan kanpeel dracmas ti. Ilaak Tip. 11.

´ MATEO 18:6-19 Tuunichil juuch. Toochpajal. Taman saatal 38 ´ ´ jeex lela, tak teen ku kamken. tuul maak ku yantal´ cien tama´ 6 Baale jeel maaxak ka u beet noob ti, baale ´juntuul ti letiob ´ ´ ´ u toochpajal juntuul ti le maa- ku saatle, ¿maasa jeel u paxoob beyoob mejen paalal ku tik le noventinueve te puukoob ´ tsaaik u fejoob ti tena, maas utiaal ka xiik u kaxt le saatlo? ´ ´ maalob ka chuykıintaak junpeel 13 Tsoole wa ku kaxtike, tu maas ku u nojoch tuunichil juuch tu kaal jaajil kin waalikteexe, ´ ´ ´ ka buuluk tu taamil le kaanaa- kiimaktal u yool tu yoolal le taman bo. ´ tsook u kaxtiko ke yoolal le ´ ma saatoo7 »Yaj baax kun taal tu yoo- ulaak noventinueve ´ ´ ´ kol u maakiloob le yookol kaab bo. 14 Bey tuun xano, in´ Taa´ ´ ku beetkoob u toochpajal maa- ta yaan te kaano´ ma u kaat ´ ka ´ ko. Tumen yanili u yantal maa- saatak mix juntuul ti le maa´ ´ xoob kun toochpajle, baale oo- xoob beyoob mejen paalalooba. ´ ´ 15 »Tsoole, wa a sukuun ku tsil le maax beetik u toochpajal ´ ta contrae, xeen taan wa maaxo. 8 Le oolale wa a kebantal ´ ´ kab wa a wook taan u beetik a tu yeetel ta juunal, ka a waal´ ´ toochpajle kuulxotte ka a pule; ti baax kaas u beetmaj.1 ´ Wa a waantik tumen maas maalob ka ook- tu yuubeche, tsook ´ ´ ´ kech te kuxtal cheen yeetel jun- utiaal ka u yutskıint baax tu ´ ´ ´ tu peel a kab wa cheen yeetel jun- beetaj. 16 Baale´ wa ma ´ ´ bis ulaak juntuul wa peel a wooko ke ka puulkech yuubeche, ´ ´ ´ ´ ´ yeetel tu kaapeelal a kab wa yee- kaat ´ uul maak´ utiaal ka jaaj´ ´ tulaakal baal tumen tel tu kaapeelal a wook te kaak kuuntaak ´ ´ ´ ´ maatech u tuupulo. 9 Bey xan kaat uul wa ´ ooxt uul m aak. ´ 17 Baale wa l aayli ma tu yuuwa a wich taan u beetik a ´ ´ ´ toochpajle, luse ka a pıikchinte; boobe, aal ´ ti le muuchulilo.1 Wa ma tu y ootaj u yuub tumen maas maalob ka ookkech ´ ´ mix´ le ´ ´ ´ te kuxtal cheen yeetel junpeel a muuchulilo, il bey juntuul maak ´ Diose wa wich ke ka puulkech tu kaakil maatech´ u meyajtik ´ ´ ´ le Gehena1 yeetel u kaapeelal a bey juntuul ti le maaxoob kamik wicho. 10 Ilawil ma a taaskeex le impuestoobo. ´ ´ 18 »Tu jaajil kin waalikteex: mix baalil mix juntuul ti le maaxoob beyoob mejen paalalooba, Jeel baaxak ka a kaxeex way u kaaxal te tumen kex bey mix baal u yilaa- Luume tsokaanili ´ kaano, y eetel jeel baaxak ka a loobe, kin waalikteexe te kaano u angeloobe mantats ku yil- wacheex way Luume tsokaani´ li u waachal te kaano. 19 Tu koob u taan u yich in Taata yaan jaajil kin kaa aalikteex: Wa kaa´ te kaano. 111 —— tuul ti teex way Luum ka ´ ´ 12 »¿Bix a wilkeex? Wa jun- muuch orareex tu yoolal junpeel baal jach kaanaane, yaan ´ ´ Mt 18:91 Lela junpeel kuuchil tuux ku ´ tookaal kaach basura tu jookajil Je- u tsaabalteex tumen in Taata

´ ´ rusalen. Ilaak Tip. 9.´ 111 Le ts ıiboob ich griego Westcott yeetel Hort bey xan ´ ´ ulaak bibliaob utiaal u xakalxook maake, maatech u taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

Mt 18:151 Lit.: «keye». 171 Lela ku ´ ´ ´ tsaaik naatbile kaabeet u bin´ taan yee´ tel le maaxoob nuuktik le muuchulilo. Ilaak baax ku yaalik Dt 19:16, 17.

´ ´ 39 Perdon 77 u teenel. U paax palitsil. Divorcio MATEO 18:20–19:6 ´ ´ yaan te kaano. 20 Tumen lal carcel tak ken´ u laaj boot u ´ 31 Le ulaak palitsiloob tuux u muchmuba kaatuul wa paaxo. ´ ´ ´ ka tu yiloob baax tsook ooxtuul tin kaabae, tene tiaa- tuuno ´ ´ ´ u yuuchle, jach okomchaj u yoonen chuumuk ti letiobe». ´ ´ ti le 21 Pedro tuune naats tu yik- loobe ka bin u tsikbaltoob ´ ´ nale ka tu yaalajti: «Yuumtsil, reyo. 32 Le rey tuuno tu tuux´ ´ taj tanbile ka tu yaalajti: ‹Ka¿jayteen kaab eet in perdonartik tin perdoin sukuun ku beetikten wa baax saan palitsil, tene ´ ´ aakal a paax le kaas? ¿Tak wa siete u teenel?». nartajtech tul ´ ´ 22 Jesuse tu yaalajti: «Ma tin ka ta sen kaatajten ka in paat ´ ´ waaliktech tak siete u teenel, a bootko. 33 ¿Ma ´ wa tuun ´ kaach a chaik ´ ootsilil ti a baaxe tak setentisiete u teenel.1 unaj ´ uuchik xan 23 »Le oolale u Reinoil kaa- weet palitsil jeex ´ ´ ´ ootsililo?›. 34 Le ne bey jeex juntuul rey tu tuux- in chaiktech ´ taj tanbil u palitsiloob utiaal ka rey tuuno jach kuuxilnaje ka ´ tu bootaakti le bajux paxaantio. beetaj u kaalal tak ken u laaj ´ 24 Ka kaaj u tankoobe, taasaab boot u paaxo. 35 Bey xan ken ´ ´ juntuul maak tu yiknal u pax- u beetteex in´ Taata yaan te kaan maj diez mil talentos.1 25 Baa- wa ma tu sıijil ta puksiikaleex ´ le tumen ma tu paajtal kaach a perdonartikeex a sukuuneeu bootke, le reyo tu yaalaj xo». ´ Ka ka koonok le palitsila, u yatan, ´ tsook tuun u yaalik Je´ ´ s us lela, luk Galileae´ ka u paalaloob yeetel tulaakal baa´ xoob yaanti, utiaal ka bootaak bin tu´ jaal u luumil Judea tulaak ´ le paaxo. 26 Le palitsil tuuno u tseel le Jordano. ´ 2 Tsoole ´ maakoob tu xolaje ka joop u sen kaatik ti le bin xan yaabkach ´ ´ reyo: ‹Beet uts a paatik wa jay- paach, leti tuune tu tsakoob ´ ´ peel kiin, jeel in laaj bootikte- teelo. ´ ´ 3 Jujuntuul ´ fariseoob u ´ tuche›. 27 Le rey tuuno tu chaaj ´ u tuuntkoob u yoole, ootsilil ti le palitsilo ka tu chaaj kultmoob ´ ´ u bin, yeetel tu perdonartaj u naatsoob tu yiknale ka tu yaa´ wa ka u divorpaax. 28 Baale ka jook le pa- loobti: «¿Maalob ´ ´ ´ litsila tu yilaj juntuul u yeet pa- ciartuba juntuul xiib ti u yatan litsil paxmil cien denarios ti, tu tu yoolal ´ jeel baalake?». 4 Le«¿Ma ´ wa ta xomache ka joop u bitsik u kaal tie tu nuukaj: ´ ´ ´ le maax beet wıinik desde taan u yaalikti: ‹Boot tulaakal le keexe, ´ ´ xiib yeebajux a paxmajteno›. 29 Le u tu kaajbalo tu beetaj ´ ´ ´ yeet palitsil tuuna xolaje ka tel x-chuup, 5 yeetel tu yaa´ joop u sen kaatikti: ‹Beet uts laj: ‹Tu yoolal lela,´ le xiibo yaan ´ ´ u maama a paatik wa jaypeel kiin, jeel u patik u taata yeetel ´ ´ u nupkuba yeetel u yatan, in laaj bootikteche›. 30 Baa- utiaal ´ ´ ´ ´ le letie ma tu yootaj u paati, yeetel tu kaatuulaloobe ´ ´ yaan u baaxe bine ka tu beetaj u kaa- suutoob ´ junpeelili wıinklil›?1 ´ 6 Bey tuuno ma kaatuuloobi, ´ ´ ´ Mt 18:221 Wa: «setenta u teenel siete». baaxe junpeelili wıinkliloob. Le

19

241 Diez mil talentos de platae sesenta u millonesil denarios. Ilaak Tip. 11.

´ Mt 19:51 Lit.: «junpeelili bak».

´ ´ Solterıa. Mejen paalal. Cheen Dios uts. Ayikal 40 MATEO 19:7-24 oolale le baax tsook ´ u nuupul ka orarnak tu yoolaloob, baale tumen Dioso, mix maak unaj u keeyoob tumen le disipuloobo. ´ ´ jatsik». 7 Letiobe tu yaaloob- 14 Jesus tuune tu yaalaj: «Pa´ ti: «¿Baaxten tuun Moisese tu teex le mejen paalaloobo, chaex yaalaj ka tsaabak u juunil divor- u taaloob tin wiknal, tumen u ´ cio ti le atantsil utiaal ka xii- Reinoil kaane u tiaal maakoob letiobe». 15 Ka tsook u ko?». 8 Jesuse tu yaalajtiob: jeex ´ ´ «Tumen chich a puksiikaleexe, tsaaik u kab tu yookoloobe, ka ´ Moisese tu yaalaj jeel u paajtal luki. ´ a divorciarkabaex 16 Tsoole taal juntuul xiipal ´ ti a wataneexe, baale tu kaajbale ma bey tu yiknale ka tu yaalaj: «J-Kaan´ kaachi. 9 Tene kin waaliktee- saj, ¿baax utsil kaab eet in beetik ´ xe jeel maaxak ka u divorciartu- utiaal ka yanakten kuxtal miba ti u yatan baale ma tu yoolal naan u xuul?». 17 Letie tu ´ ´ nuupkeban,1 yeetel ku tsookol u yaalajti: «¿Baaxten ti teen ka ´ ´ ´ ´ beel y eetel ul aak koolele, ku kaatik baax utsil kaab eet a bee´ ´ ´ ´ luubul ti adulterio».2 tik? Cheen juntuul maax uts ´ ´ 10 U disipuloob tuune tu yaa- yaan. Baale wa a kaat ka yaloobti:´ «Wa´ bey unaj u bee- naktech le kuxtalo, beet mantik maak yeetel u yatane, maas tats baax ku yaalik u Ley Dios». ´ ´ maalob tuun ma u tsookol u 18 Le´ xiipala tu yaalajti: «¿Maa´ kalmaak?». Jesuse tu yaalaj: beel maak». 11 Letie tu yaalaj´ ´ ´ ´ a kıimsik maaki; ma tiob: «Ma tulaakal maak jeel u «Ma unaj ´ beetik le baax ta waaleexo, baa- unaj a luubul ti adulterioi; ma ´ ´ a wookoli; ma unaj a jaajle´ cheen le maaxoob tsaantiob u unaj ´ ´ paajtalilo. 12 Yaan maakoobe kuuntik baax ma ´ jaaji; 19 ees ´ ti a maama tu paajtal u tsookol u bee- tsiikil ´ ti a taata yeetel ´ ´ kaab eet a yaabiltik loob tumen desde ka sıijoobe ma; ´ yeetel, ´ yaan baax uchaan ti u xiibiloob, a weet maakil jeex a yaabiltika´ yaan xane ma tu paajtal u tsoo- bae».´ 20 Le xiipala tu yaalajti: kol u beeloob tumen xotaan u «Tulaakal le´ jeelooba kin bee´ ´ xiibiloob, ulaak maakoob xane tik; ¿baax tuun ku bineltikten?». tu juunaloob ku chatuklik ma 21´ Jesuse tu ´ yaalajti: «Wa a u tsookol u beeloob ´ tu yoolal kaat utsil chuukaantale, xeen, le baaxoob yaantecho ka a u Reinoil kaan. Le maax jeel u kon ´ ´ ´ paajtal u beetik beyo, ka u bee- tsaa ti le ootsiloobo, beyo yaan u yantaltech ayikaliloob te kaate». ´ ´ 13 Le maakoob tuuno tu taa- no; tsoole, kooten, ka taalakech ´ soob jujuntuul mejen paalaloob tin paach». 22 Le xiipala ka´ tu ´ ´ le baax aalaabtia, luub tu yiknal Jesus, utiaal ka u tsaa yuubaj ´ ´ ´ u kab tu yookoloob yeetel utiaal u yoole ka bini, tumen jach yaab baaloob yaanti. 23 Jesuse tu ´ Mt 19:91 Gr.: porneya. Le taana ku me- yaalaj ti u disipuloob: «Tu jaa´ ´ yaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas jil kin waalikteexe, istikyaj jeel ´ ´ ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dio´ u yokol juntuul ayikal maak tu so. Ilaak Tip. 4. 92´ Lela leti ken nuup´ kebanchajak juntuul xiib wa juntuul Reinoil kaane. 24 Tu´ jaajil kin kaa aalikteex: Maas seeb jeel u koolel tsokaan u beel.

´ ´ 41 Tuumben tulaakal. J-meyajoob ti pakal uva MATEO 19:25–20:11 ´ ´ ´ maan junt´ uul ´camello tu chan peel denario1 ken u boottiob le ´ joolil´ junpeel puutse, ke ka okok kiino, ka tu t uuxtoob te ´ ´ tuux juntuul ayikal maak tu Reino u´ pakmaj uvao. 3 ´ Ka jook xan ´ Dios». ooli ooxpeelo,1 tu yilaj ´ te hora ´ ulaak maakoob minaan ´ meyaj 25 Le disipuloobo ka tu ´ yuutiob waalakbaloob te k ıiwiko, boob lelo, jach jaak u yooloobe ´ ka´ tu yaaloob: «Wa beyo, ¿maax 4 ka tu yaalajtiob: ‹Xeeneex xan tuun ken u salvartuba?». 26 Je- meyaj te tuux in pakmaj uvao, ´ ´ jeel in bootikteex sus tuune tu paktaj u yichoobe, ´ le bajux una´ ka tu yaalajtiob: ´«Utiaal wıi- jo›.´ 5 Letiob tuune binoob. Le nike lela ma tu´ paajtal, baale m´ aako´ bey xan tu beetaj le ka utiaal Diose tulaakal baal jeel u jook´ ooli te hora seiso,1 bey ´ xan ooli te nueveo.2 6 Tu paajtale». ´ hora ´ ´ ´ tsooke jook ooli te´ hora onceo1 27 Pedro tuune tu nuukaj: ´ ´ «Ile, toone tsook k-patik tulaa- ka tu yilaj xan ulaak maakoob kal le´ baaxoob yaantoon kaa- waalakbaloobe ka tu yaalajtiob: ‹¿Baaxten ´ bul kiin way waalakcho yeetel ´ ´ tsook k-taal ta paach; ¿baax tuun kun tsaabiltoon?». baleexe, yeetel ma taan a´ meyatu nuukoob: 28 Jesuse tu yaalajtiob: «Tu´ jaa- jeexi?›. 7 Letiobe ´ ‹Tumen mix maak u contratarjil kin waalikteex: Ken tuum´ ´ toon›. Letie tu yaalajtiob: ‹Xeebenkuntaak tulaakal ´ baal yeetel ken kulak u Paal maak tu kiich- neex xan meyaj te tuux in pakkelem tronoe, teex taaleex tin maj uvao›. ´ ´ 8 »Ka kaaj u yaakabtale, u paache yaan xan ´ a kutaleex ti doce tronoob yeetel yaan a juz- yuumil ´ le paakalo tu yaalaj u yil le gartikeex u doce chiibaloob Is- ti le maax u tsaamaj ´ ´ ´ ka rael. 29 Tulaakal le maaxoob meyajo: ‹Tan le maakoobo ´ tsook u patik u yotochoob, wa a boot u meyajoob, yaax boot u sukuunoob, wa u kiikoob, le kuchoob ´ tu tsooko, tsoole ka wa u taataob, wa u maamaob, wa bootik le yaax ´ taaloobo›. 9 Le u paalaloob, wa u luumoob tin ka taal le maakoob ookoob mecada junwoolale, yaan ´ u tsaabal u maas yaj ´ te hora onceo, ´ ti. yaabil tiob, yeetel yaan u tsaa- tuule tsaab junpeel denario ´ 10´ Le oolale ka taal le maaxoob baltiob kuxtal minaan u xuul. ´ yaax ookoob meyajo tu tukloo30 »Baale yaab ti le maaxoob ´ ´ be maas yaab kun ´ tsaabiltiobi, yanoob taanilo yaan u p aatloob ´ juntuule bootaab tu tsook, yeetel yaab ti ´ le ya- baale ti cada ´ 11 Le ka noob tu tsooko yaan u maanoob xan junpeel denario. ´ ´ bootaaboobe, kaaj u x-mukul taanil.

»Tumen u Reinoil kaa´ ´ ne bey jeex 20 ´ juntuul maak u yuumil junpeel parcelae; le-

´ tie jook jach jaatskab utiaal u ´ contratartik maakoob utiaal ka meyajnakoob te tuux u pakmaj uvao. 2 Ka tsook u cha´ tantik yeetel le j-meyajoob jun-

´ Mt 20:21 Lela junpeel moneda de plata ku meyaj kaach ti le romanoobo, u aalile 3.85 gramos. Lela u boolil u meeyjil ´ ´ junpeel kiin. Ilaak Tip. 11. 31 Kex ´ laas 9:00 jaatskab. Le hora´ kaacho ku kaajal u xookol desde ken tıipik Kiin. 51 Kex ´ ´ ´ laas 12:00 chuumuk kiin. 52 Kex laas ´ ´ 3:00 u ch ıinil Kiin. 61 Kex l aas 5:00 u ´ chıinil Kiin.

´ ´ ´ MATEO 20:12-30 Junpeelili naajal. Jesuse junpeel bool 42 ´ ´ taanoob tu contra u yuumil le kaatuul paalalooba, juntuule´ ta ´ ´ parcelao 12 ka tu yaaloob: ‹¡Le x-nooj yeetel ulaake ta x-ts ıik, ´ kuchoob tu tsooka cheen jun- te ta Reinoo». 22 Jesuse tu ´ peel hora meyajnajoob; baale le yaalaj ti u paalaloob Zebedeo: ´ bajux ta tsaajtiobo leti xan ta «Teexe ma a wojleex baax ka ´ ´ ´ tsaajtoon kex bul kiin meyajna- kaatkeexi. ¿Jeel wa u paajtal a ´ joon tu yaanal u chokoil le Kii- wukikeex le copa jach taaytak in ´ no!›. 13 ´ Baale, letie tu yaalaj wukiko?».´ Letiobe tu nuukoob: ti juntuul ti letiobi: ‹Amigo, ma «Jeel u paajtale». 23 Jesuse tu ´ ´ taan in beetiktech mix junpeel yaalajtiob: «U jaajile yaan a wukaasi. ¿Ma wa ta waalaj jeel a kikeex in copa, baale le u kutal ´ ´ taal x-tsıi´ meyaj tin wiknal yoolal jun- maak tin x-nooj wa tin ´ peel denarioe? 14 Jeelo, cha u ko ma teen unaj in tsaaiki, lelo ´ ´ tojol a meyaje ka xiikech. Ti le u tiaal le maaxoob yeeyaanoob ´ ´ maax kuch tu tsooko in kaat tumen in Taatao». ´ ´ xan in tsaa le bukaaj tin´ tsaaj24 Le ka tu yuuboob lela, le ´ techo. 15 ¿Ma wa tu paajtal in ulaak diez disipuloobo kuuxil´ ´ ´ ´ beetik jeel baaxak in kaat yee- najoob yeetel le kaatuul su´ tel in taakine? ¿Taan wa u yaatal kuuntsilooba. 25 Baale Jesu´ a wool1 ´ tumen tene utsen?›. se tu tanoob tu yiknale ka tu ´ 16 Bey tuuno le maaxoob ya- yaalajtiob: «Teexe a wojleexe le ´ ´ noob tu tsooko yaan u maanoob maaxoob gobernartik le kaajoo´ ´ ´ ´ taanil, yeetel le yanoob taanilo bo ku nojbaalkuuntkubaob tu ´ ´ ´ ´ yaan u paatloob tu tsook». y ookoloob, y eetel le maaxoob ´ ´ 17 Le taan u binoob Jerusale- yaan autoridad tiobe ku tsaai´ ´ no, Jesuse tu bisaj junpaayil u koob xan le kaajoob yaanal u ´ doce disipuloobe ka tu yaalaj- paajtaliloobo. 26 Baale ichi´ ´ tiob te bejo: ´ 18 «¡Ileex!, t´ aan leexe ´ ma beyi, baaxe le maax k-bin Jerusalen, u Paal maake u kaat u beetuba u maas noj´ yaan u kuubul ti u nuuktakil le chil ichileexe kaab eet u meyaj´ ´ ´ sacerdoteobo yeetel ti le escri- tikeex, 27 le maax xan u kaat ´ ´ ´ baobo, yaan u yaalaal ka kıim- bin ´ taanil ti tulaakleexe kaasaak, 19 yaan xan u kuubul ti b eet u beetkuba a palitsileex. ´ ´ ´ le maaxoob ma judıoobo utiaal 28 Jeex u Paal maake, letie ma ´ ka paastaak, ka jaajatsaak yee- taal utiaal ka meyajtaaki, baaxe ´ utiaal ka u meyajt u maasil bey tel´ ka baajak ti ´ junpeel che; tu ´ ´ ´ yooxpeel kiin tuune yaan u lıi- xan utiaal u tsaaik u kuxtal1 bey ´ junpeel bool utiaal u salvartaal saal». ´ ´ ´ 20 Ka tuun naats tu yik- yaab maakoobe». ´ ´ ´ ´ 29 Bey tuuno ka jookoob ti nal Jesus u yatan Zebedeo yee´ ´ u kaajil Jericoe, yaabkach maatel u paalaloob, t aan u xoltal tu ´ ´ ´ ´ ´ taan yeetel taan u kaatik jun- koob binoob tu paach Jesus. ´ ´ peel baal ti. 21 Jesuse tu yaa- 30 Le taan u binoobo, kaa´ ´ ´ ´ lajti: «¿Baax a kaat?». Le koole- tuul maakoob choopoob kuluk´ ´ lo tu nuukaj: «Aal ka kulak le in baloob tu jaal le bejo, tu yuu-

Mt 20:151 Lit.: «kasaan a wich».

´ Mt 20:281 Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

´ 43 Ook bey reye. Tu joosaj j-koonoloob MATEO 20:31–21:14 ´ ´ ´ ´ boob taan u maan Jesus teelo be ka tu beetoob jach jeex uuka tu kaam aaloob: «¡Yuumtsil, chik u yaalaaltiob tumen Jesu´ ´ chatoon ootsilil, u Paal1 David!». so. 7 Tu taasoob t uun le ´ ´ 31 Baale le yaabkach maakoo- x-burra´ yeetel u yaalo, ´ ka bo tu keyoob ka tu yaaloobtiob tu jaylaantaj u nookoob yoole baalcheoba, ka kulaj Jeka u mak u chiob; baale letiobe kol ´ ´ ´ ´ taankelem burroo. maas kaam awatnajoob taan u sus´ yookol le ´ tulaakal le yaabkach yaalikoob: «¡Yuumtsil, chatoon 8 Ooli ´ ´ ´ aantaj ootsilil, u Paal David!». 32 Je- maakoob yanoobo tu jayl ´ ´ ´ u nookoob te bejo, ulaakoobe sus tuune jeeli, tu tanoobe ka ´ u chakikoob u kab le cheob tu yaalajtiob: «¿Baax a kaateex joop ´ ´ te bejo. ka in beetteex?». 33 Letiobe tu yeetel u jaylaantkoob ´ ´ maakoob xan ku nuukoob: «Yuumtsil, ka yanak u 9 Le yaabkach ´ ´ saasilil k-ich». 34 Tumen jach binoob taanil ti leti bey xan ´ joop u tu chaaj ootsilil tiobe, Jesuse tu le ku binoob tu paacho, ´ ´ ´ machaj u yich le maakoobo, te kaam aalikoob: «¡K-kaat ooltik ´ ´ ´ David! suutuk tuuno yanchaj u saasilil ka salvartaakech, u Paal1 ´ ´ le maax ku taal u yichoob; ka tsooke le kaatuul ¡Kiikitantaak ´ ´ ´ ´ tu kaaba Jeeobao! ¡K-kaat oolmaakooba binoob tu paach. ´ ´ ´ Ka tuun naatsoob tu kaa- tik ti Dios, maax kajaan te kaa´ ´ jil Jerusalen, yeetel ka ku- no, ka u salvartech!». ´ ´ 10 Ka ook tuun tu kaajil Jeruchoob Betfague te tu Puukil ´ ´ ´ salene, tul aakal u kajnaaliloobe le Olivoobo, Jesuse tu tuuxtaj ´ ´ ´ ´ jach p eeknaj u y ooloobe ka kaatuul u disipuloob, 2 taan u ´ ´ joop yaaliktiob: «Xeeneex te chan u yaalikoob: «¿Maax´ le maaka?». kajtalil ka wilkeexa, teelo yaan 11 Le yaabkach maakoobo se´ ´ u yaalikoobtiob: «¡Lela a wilkeex juntuul x-burra yee- guernaj ´ ´ ´ tel juntuul taankelem burro ka- Jesus, le profeta ku taal ti u kaaxaanoobi; wacheexoob ka a taa- jil Nazaret ´ ti u luumil Galileao!». ´ ´ 12 Ka tuun ook Jesus te temseexoobten. 3 Wa yaan maax ´ ´ ku yaalikteex wa baaxe, aaleex: ploo,´ ka tu joosaj tulaakal ´ ´ ‹Kaab eetoob ti Yuumtsil›. Leti le maaxoob ku koonoloob yee´ ´ tuune yaan u yaalik ka a taasee- tel ku maanoob teelo, yee´ tel tu walkesaj u mesaob le m aaxoob». ´ bey 4 Lela, u jaajile uuch utiaal xoob ku´ kexkoob taakino ´ ´ ka b eeychajak le baax tu yaalaj xan u kaancheob le maaxoob ku le profetaa: 5 «Aaleex ti u hija konkoob palomaobo. 13 Ka ´ tu ´ ´ Sion:1 ‹¡Ile! A Reye taan u taal ta yaalajtiob: «Le Kiliich Ts ıibo ´ yaan u wiknal, letie ma seeb u kuuxili, ku yaalik: ‹In wotoche ´ ´ ´ u najil oracion›, baale u natmaj juntuul burro, juntuul yaalaalti ´ ´ ´ ´ taankelem burro, u yaal juntuul teexe taan a sutkeex u kuuchilil u taakikuba le j-ookoloobaalche ku bisik kuuch› ». ´ ´ naatsoob 6 Le disipuloob tuuno binoo- bo». 14 Te temploo ´ ´ xan tu yiknal Jesus le maa´ ´ ´ Mt 20:301 Ilaak u tsolajil Mt 1:1. xoob choopoob yeetel le mooch

21

´ 21:51 Lela ma xaane taan u taan ti u ´ ´ ´ «kaajil Sion» wa ti u «kajnaaliloob Sion».

Mt 21:91 Ilaak u tsolajil Mt 1:1.

´ ´ MATEO 21:15-31 Higuera ku tijil. Paajtalil. Kaatuul paalal 44 ´ ´ u yookoobo, ka tsaakoob tumen yeetel u nuuktakil le´ kaajo, naa´ tsoob tu yiknal le taan u kaanJesus. ka tu yaaloobti: «¿Bix u 15 U nuuktakil le sacerdoteob sajo, ´ ´ a beetik le baalooba? yeetel le escribaobo jach kuu- paajtal ´ ´ ´ xilnajoob le ka tu yiloob le mi- ¿Maax tsaatech u paajtalil´ a beetkoob?». 24 Jesuse tu nuulagroob tu beeto, bey xan le ka ´ xane yaan baax tu yuuboob taan u yawat aalik le kajtiob: «Teen ´ ´ paalaloob te temploo: «¡K-kaat ken in kaatteex. Wa ka waali´ kin waalikteex xan ooltik ka salvartaakech, u Paal keextene, ´ beetik le baaDavid!». 16 Ka tu yaaloob ti bix u paajtal in ´ ´ ´ ´ ´ paajtaJesus: «¿Taan wa a wuuyik baax looba: 25 ¿Maax tsaa ´ lil ti Juan utiaal u ts aaik okja? ku yaalik le paalalooba?». Le´ ´ ´ maakoobo?». Baale tie tu nuukaj: «Taan. ¿Mix jun- ¿Dios,1 wa le ´ ´ teen wa ta xokeex le taanooba: letiobe kaaj u tuklikoob tu ´ ‹Ta beetaj u jookol kiikitaan tu baatsiloob: «Wa k-aalik: ‹Diose›, u yaaliktoon: ‹¿Baaxchi le mejen paalaloobo bey xan letie yaan ´ ´ tu chi le taan chuuchiloobo›?». ten tuun ma ta creerteexi?›. ´ ´ ´ maa17 Jesus tuune luk tu yiknaloo- 26 Baale wa k-aalik: ‹Le ´ koobo›, le yaabkach m aakooba be ka bin tu kaajil Betania, tee´ ´ ´ jeel u lıikloob t-contrae, tumen lo ti tu maansaj le aakabo. ´ ´ 18 Le taan u suut Jerusa- ku yilkoob Juan bey juntuul pro´ ´ oolale, tu nuufetae». 27 Le ´ len jach jaatskabe, wiijchaji. ´ koob ti Jesus: «Ma k-ojli». Leti ´ 19 Tu yilaj junkuul higuera tu ´ tuune tu yaalajtiob: «Teen xa´ jaal le bejo, ka bin tu yiknal, baa´ ne ma taan in waalikteex bix u ´ le ma tu kaxtaj mix junpeel u ´ paajtal in beetik le baalooba. ´ yichi, cheen leob, ka tu yaalajti: ´ 28 »¿Bix a wilkeex? Juntuul ´ ´ «Mix bikin ka yanak tu kaateen ´ maake yaan kaach kaatuul u ´ ´ a wich». Le higuera tuuno tij tu ´ paalal. Ti le yaax juntuulo tu seebaanil. 20 Baale u disipuyaalaj: ‹In paal, bejlae xeen meloobe, le ka tu yiloob lela, jach yaj te tuux in pakmaj uvao›. ´ jaak u yooloobe ka tu yaaloob: 29 Letie tu yaalaj: ‹Maalob in ´ ´ ´ «¿Bix tuun yanil seeb uuchik u Yuum, jeel in bine›, baale ma ´ tijil le higuerao?». 21 Jesuse tu bini. 30 Ka naats tu yiknal le ´ ´ ´ nuukajtiob: «Tu jaajil kin waa- ulaak juntuulo tu yaalaj xan ti ´ likteex: Wa yaan a fejeex yeetel beyo. Le paala tu yaalaj: ‹Ma ´ ´ ma tu kaapeelchajal a tuukulee- in kaati›. ´ ´ Baale ka tsooke yaaxe, ma cheen yaan a beetkeex chaj u yool yoolal le baax tu yaa´ ´ le baax tin beetaj ti le higue- lo, ka bini. 31 ¿Maakalm aak ti ´ rao, baaxe yaan a waalikeex ti le kaatuul paalal tu beetaj baax ´ ´ le puuka: ‹Lıiken ka a pula- u kaat u taatao?». Letiobe tu ´ ´ ´ ´ ba te kaanaabo›, yaan u beetik. nuukoob: «Le u kaatuulo». Je´ 22 Yeetel wa yaanteex feje tu- suse tu yaalajtiob: «Tu jaajil ´ ´ ´ laakal baax ka a kaateex ich ora- kin waalikteexe, le maaxoob kacione yaan u tsaabalteex». mik le impuestoob bey xan le ´ ´ 23 Ka ook tuun Jesus te temploo, u nuuktakil le sacerdoteob Mt 21:251 Lit.: «kaan».

Pakal uva, kasaan j-meyajoob. Tuunich MATEO 21:32–22:3 45 ´ ´ ´ kooleloob cheen bey u maanoo- kıimsoob. 40 Ken ´suunak le u bo maas naats yaniloob ti u yuumil le paakal ´ tuuno, ¿baax ken u beet ti le maaxoob meyajReino Dios ke teex. 32 Tumen ´ kex taal Juan ta wiknaleex taan tik´ le paakalo?». 41 Letiobe tu kasaanoobe u yeesikteex baax maalobe, tee- nuukoob: «Tumen ´ ´ xe´ ma ta creerteexi; baale le letie yaan´ u kıimskoob, yeetel alquilartbil le parmaaxoob kamik le impuestoob yaan u tsaaik ´ ´ ´ bey ´xan le kooleloob cheen bey cela ti ulaak maakoobo. Letiou maanoobo, tu creertoob. Teex be yaan u kubkoobti junjaats u ´ tuune kex ta wileex le baaxoob yich le paakal tu kiinilo». 42 ´ Jesuse tu yaalajtiob: «¿Mix tu beeto, ´ ma ta kexaj a tuukujunteen ´wa ta xokeex te Kileexi yeetel ma ta creerteexi. ´ liich Ts ıiboob tuux ku yaalik: 33 »Uuyeex le ul´aak ket´ ´ ootaab chaabil taana: Yanchaj juntuul maak, ‹Le tuunich ma ´ ´ u yuumil junpeel parcela; letie tumen le maaxoob beet le na´ jo, letie nojoch tuunich yeetu pakaj uva, tu ´ kotaj u paach, Letu beetaj junpeel pila utiaal u yaab utiaal u ´ chuunpakilo. ´ ´ la tu yoolal Jeeoba uuchi, yeetel yeetsel ´ ´ u kaab le uvao, bey xan junpeel torre utiaal u ka- jach kiichkelem tu taan k-ich›? ´ ´ naantaal le paakalo, ka tuun tu 43 Le oolal kin waalikteex: Dio´ ´ ´ ´ u Reino yeetsaaj alquilartbil ti ulaak maa- se yaan u lusikteex ´ ´ ´ koob utiaal u meyajtoob, tsoo- tel yaan u ts´ aaik ti ulaak maa´ ´ u le ka jook viaje taanxel luumil. koob jeel u yootkoob u kuboob ´ 44 34 Ka kuch u kiinil u tookol u yiche. ´ ´ Tsoole, le maax kun ´ yaan yiche, tu tuuxtaj u palitsiloob u luubul yookol le tuunicha ´ ´ Tu yookol xan jeel kaatoob junjaats u yich le paa- u xeexetaal. ´ ´ ´ kal ti le maaxoob meyajtiko. maaxak ka luubuk le tuunicha ´ 35 Baale, le maakooba tu ma- yaan u yaachal». ´ 45 Baale ka tu yuubaj ´ u choob le palitsiloobo; junt uule ´ tu sen jaajatsoob, ulaake tu nuuktakil le sacerdoteob yee´ ´ ´ tel le fariseoob le´ kettaanoob kıimsoob yeetel ulaake ´ tu muruxtuntoob. 36 Tu tuuxtaj xan tu yaalo, tu´ tsaajoob cuen´ ulaak u palitsiloob, maas yaa- ta ti letiob taan kaach u taan. ´ ´ boob ti´ le tu yaax tuuxtoobo, 46 Kex taak kaach u machkoo´ baale laayli bey beetaabiktio- be saajkoob ti le yaabkach maa´ letiobe ku yilkoob bo. 37 Tu tsooke tu´ tuuxtaj u koobo tumen ´ paal tu yiknaloob, taan u yaa- bey juntuul profetae. ´ lik: ‹Yaan u yeeskoob tsiikil ti in Ka ´ ´ taanaj Jesus tu kaapaal›. 38 Le maaxoob meyajtik teene tu tsikbaltajtiob ´ ´ le paakalo, le ka tu yiloob le ulaak kettaanoob, taan u yaalik: u paalo tu yaaloob tu baatsi2 «U Reinoil kaane bey jeex jun´ ´ loob: ‹Lela letie maax kun tiaa- tuul rey tu beetaj u festejoil u lintik le herenciao; kooteneex, tsookol u beel u paale. 3 Letie ´ ´ ´ kooneex kıimsik utiaal ka paa- tu tuuxtaj u palitsiloob ka xii´ taktoon le herenciao›. 39 Tu koob u tan le maaxoob u invi´ ´ machoob tuune ka tu joosoob tartmaj utiaal u festejoil le tsoo´ paachil ti le pakal uvao, ka tu kol beelo, baale le maakoobo

22

MATEO 22:4-22 Tsookol beel, ´ ma tu yootoob taali. 4 Tu ´ ´ kaa tuuxtaj ulaak u palitsiloobe, ka tu yaalajtiob: ‹Aaleex ti le ´ maaxoob in invitartmo: «¡Ileex! Tsook in beetik janal, tsook ´ ´ in kıimsik in waakaxoob yeetel ´ le ulaak in waalakoob tin po´ lokkıintoobo, tsook u listocha´ jal tulaakal. Kooteneex tu festejoil le tsookol beelo» ›. 5 Baale le invitadoobo ma tu beetoob u cuentaili, baaxe binoob yaanal ´ ´ tuux, juntuule bin tu kool, ulaake bin koonol; 6 baale u maasile, tu machoob le palitsiloobo, ´ tu poopochoob yeetel tu jaaja´ tsoob tak ka tu kıimsoob. ´ 7 »Le rey tuuno jach kuuxil´ naje ka tu tuuxtaj u soldadoob ´ utiaal u xuulsoob ti le j-kıim´ saj maakooba bey xan utiaal u ´ tookik u kaajaloob. 8 Ka tsooke tu yaalaj ti u palitsiloob: ‹U jaanlil le tsookol beelo tsook ´ u listochajal, baale le maaxoob ´ in invitartmo ma u naajaltmaj u taaloobi. 9 Le oolale, xeeneex ´ te bejoob tu jookbal le kaajo, ka a invitarteex utiaal u feste´ joil le tsookol beel jeel maaxak ka a wileexo›. 10 Le palitsiloob ´ ´ tuuno jookoob te bejoobo ka tu ´ invitartoob le bukaaj maakoob tu yiloobo, yanoobe kasaanoob ´ ´ yeetel ulaakoobe utsoob; bey ´ ´ tuuno le kuuchil tuux ku ´ beetaal le festejoo chuup yeetel ´ le maakoob kulukbaloob yiknal le mesao. ´ 11 »Ka ook le rey u yil le maaxoob invitartaaboobo, tu yilaj ´ ´ ´ juntuul maak ma u buukintmaj u nookil le tsookol beelo. ´ 12 Ka tuun tu yaalajti: ‹Amigo, ´ ¿bix ookikech wa ma a buukintmaj u nookil le tsookol beelo?›.

´ invitadoob. Impuesto ti Cesar

46 ´ Baale le maako ´mix baal tu yaalaj. 13 Le rey tuuno tu yaalaj ti ´ le maaxoob meyajtiko: ‹Kaxeex ´ u´ kaboob ´ yeetel u yookoob ´ ka a joos a pıikchinteex te taankab ´ tuux eejocheeno. Teelo ti kun ´ okol yeetel ti ken u karacht u koji›. ´ 14 »Tumen yaab maaxoob in´ vitartaanoob, baale cheen jun´ ´ p ıit le yeeyaanoobo». ´ 15 Le fariseoob tuuno, binoo´ be ka tu muuch tukultoob bix jeel u beetkoob u yaalik Je´ ´ sus wa baax ka u tsaa tuux u takikoob u poole. 16 Ka tsook ´ ´ ´ tuune tu tuuxtoob jujuntuul ti le disipuloob yaantiobo, jun´ ´ muuch yeetel u j-tsaypachoob Herodes, utiaal u yaalikoob ti ´ Jesus: «J-Kaansaj, k-ojel ka waa´ lik u jaajil yeetel ka kaansik u ´ jaajil yoolal u bejil Dios, yeetel ´ ma ta kaxtik a luubul utsil ti ´ mix maak, tumen ma ta juz´ gartik maak yoolal bix u yilaal. 17 Le oolale, aaltoon, ¿bix a wilik? ¿Maalob wa ka bootaak le nojoch impuesto ti Cesaro, wa ma?». 18 Baale Jesuse tumen ´ u yojel kasaan maakoobe tu ´ yaalajtiob: «¿Baaxten ka tuunt´ ´ keex in wool, j-kaapeel icheex? 19 Eeseexten le taakin ikil u bootaal le nojoch impuestoo». ´ Letiobe tu taasoob junpeel de´ nario1 ti. 20 Leti t uune ´ ´ ´ tu kaatajtiob: «¿Maax ku chıik´ ´ pajal teela yeetel maax kaa´ ba ts ıibtaani?». 21 Letiobe tu ´ ´ ´ yaaloob: «Cesar». Jesus tuune tu yaalajtiob: «Jeelo, booteex ti ´ Cesar le baaxoob utiaal Cesaro, baale ti Diose booteex le baaxoob utiaal Dioso». 22 Ka tu

Mt 22:191 Ilaak u tsolajil Mt 20:2.

47 Kaa kuxtal. Nojoch ley. U Yuumtsil David MATEO 22:23-46 ´ yuuboob baax tu yaale jaak u boob lela, paat jaajap u chiob ´ yooloob, ka tu patoobe ka bi- yoolal bix u kaansaj. noob. 34 Le fariseoobo, ka tu yuu23 Te kiin jeelo le Sadu- boob bix maakik u chi le sa´ duceoob tumen´ Jesuso, muchlaceoob, le maaxoob ku ´ yaalikoob ma kun kaa kuxkıintbil le ki- joob. 35 Juntuul ti letiob jach ´ menoobo, naatsoob tu yiknale u yojel ´ baax ku´ yaalik le Leyo, ´ ka tu yaaloobti: 24 «J-Kaan- tu kaataj ´ ti Jesus utiaal u tuuntik u yool: 36 «J-Kaansaj, ichil saj, ´ Moisese tu´ yaalaj:´ ‹Wa juntuul xiib ku kıimil taanil ti u le baaxoob ´ ´ ku yaalik le Leyo, ´ yantal u paalal u yatane, u yıi- ¿maakalmaak u maas nojchil?». ´ ´ tsine kaab eet u tsookol u beel 37 Letie tu yaalajti: ´ ´ « ‹Kaab eet ´ ´ tul aatu yeetel utiaal ka yanak u a yaabiltik Jeeoba yeetel ´ tulaakal a chiibal u sukuun›. 25 Ichiloon kal a puksiikal, ´ ´ ´ kuxtal y eetel tul aakal a tuukul›. tuune yanchaj siete sukuuntsi´ loob; le yaaxo tsook u beel, baa- 38´ Lela letie ´ u maas nojchilo ´ ´ le kıim t´ aanil ti u yantal u paa- yeetel letie yaax baax ´ ku yaa´ lal, ka tuun tu pataj u yatan ti lik le Leyo. 39 ´ U kaapeele ch ´ ıi´ ´ u´ yaax ıitsin. 26 Baale bey xan kaan ti le u y´ aaxo:´ ‹Kaab eet a uuchiktio, bey xan ti le u kaa- yaabiltik a weet maakil jeel bix ´ ´ ´ 40 Ti tuulo, ti le u yooxtuulo tak ti u a yaabiltikabae›. ´ ´ le kaamaasiloobo. 27 Ka tsook u p´ eel baalooba ti ku jookol´ tu´ ´ ´ laakal le Leyo bey xan tulaakal laaj kıimloobe, kıim xan le koo´ le baax kaansaab tumen le prolelo. 28 Le ken kaa kuxk ıin´ ´ fetaobo». taakoobe, ¿maakalmaak ti le ´ 41 Tsoole le u muchmuba le siete sukuuntsiloob kun p aatal ´ ´ ´ yeetel le koolela? Tumen tulaak- fariseoobo, Jesuse tu kaataj´ tiob: 42 «¿Baax ka tuklikeex ´ loob tsook u beeloob tu yeetel». yoolal le Cristoo? ¿M ´ ´ aax paa29 Jesuse tu n uukajtiob: li?». Letiobe tu nuukoob: «U «Teexe ma maalob bix a tuu- paal1 David». 43 Letie tu yaa´ ´ kuleexi, tumen ma a ´ kaj oo- lajtiob: «¿Baaxten tuun Davide, ´ leex le Kiliich Ts ıib oobo yaanal u nuuktaj le kiliich muu´ mix le paajtalil yaan ti ´ Dioso, ko, tu yaalaj Yuumtsil ti Cris´ 30 tumen ken kaa kuxkıintaak to ka tu yaalaj: 44 ‹Jeeobae tu le kimenoobo, mix le xiiboob, yaalaj ti in Yuumtsil: «Kulen tin ´ ´ mix le kooleloob kun tsookol u x-nooj kab tak ken in tsaa maa´ beeloobo, baaxe yaan u kuxta- xoob pekmilech tu yaanal a woo´ loob jeex le angeloob yanoob koob» ›? 45 Bey tuuno, wa Date kaano. 31 ku yaalik Yuumtsil tie, ¿bix ´ Baale wa yoolal vid ´ ´ u kaa kuxkıintaal le kimenoo- tuun u paajtal u yaalaal u paal?». ´ ´ bo, ¿ma wa ta xokeex le baax tu 46 Mix maak paajchaj u yaalik yaalaj Dios ti teexa: 32 ‹Teen mix baal tu yoolal le baax tu ´ ´ u ´ Dios Abrahan, u Dios Isaak kaato. Desde te kiin ´ ´ ´ jeelo, ´ mix yeetel u Dios Jacob›? Letie ma maak taab u beet ulaak kaatchi u Dios kimenoobi, baaxe u Dios ti. ´ maaxoob kuxaanoob». 33 Le ´ yaabkach maakoobo, ka tu yuu- Mt 22:421 Ilaak u tsolajil Mt 1:1.

´ ´ MATEO 23:1-20 U yaalaal Padre ti maak. J-kaapeel icheex 48 ´ ´ ´ kubae yaan u mixbaalk Jesus tuune tu yaalaj ti le ´ ´ uuntaal, ´ ´ uuntkubae yaabkach maakoob yeetel le maax ku mixbaalk ´ ti u disipuloobo: 2 «Le escri- yaan u nojbeenk uuntaal. ´ ´ ´ baob yeetel le fariseoobo, tsook 13 »¡Ootsileex, escribaex yee´ u kutaloob´ kaansaj te tuux ku tel fariseoex, j-kaapeel icheex!, kutal Mois u ´ es kaacho. 3 Le oo- tumen ka kalkeex ´ u joonajil ´ lale tulaakal baax ka u yaa- Reinoil kaan tu taan le maakooloobteexe, beeteex, baale ma a bo, mix teex ka wookleexi mix ´ beetkeex jeex u beetkoob letio- ta chaikeex u yokol le maaxoob bo, tumen letiobe ku yaalikoob taak u yookloobo. 141 —— ´ ´ ´ baax kaab eet u beetaal, baale 15 »¡Ootsileex, escribaex yee´ letiobe ma tu beetkoob. 4 Ku tel fariseoex, j-kaapeel icheex!, ´ ´ kaxkoob kuuchoob jach aaltak tumen ka´ kaatm aanskeex luum ´ ´ ´ ´ yeetel ku naaksikoob tu kel eemy eetel k aan aab utiaal ´ ´ ´ ´ a woksibal le maakoobo, baale letio- keex cheen junt´ uul maak1 ichil ´ be mix yeetel a religioneex, yeetel ken ookke ´ ´ u yaal u kaboob ´ ´ u kaat u peeksoob. 5 Tulaa- ka beetkeex u maas naajmatik u kal le baaxoob ku beetkoobo, ku puulul Gehena2 ke teex. ´ ´ ´ ´ beetkoob ch´een utiaal ka ilaak 16 »¡Ootsileex, choop maatumen ´ le maakoobo, tumen ku keex ka nuuktajeex!, tumen ka ´ ´ nuukkıintkoob le mejen nuuku- waalikeex: ‹Wa juntuul maak ku loob ku kaxkoob tu pooloob jurar yoolal le temploo, lelo mix bey ´ amuleto tuux ku biskoob ´ ´ u baal u biilal; baale wa ku jurar xooxotal le Kiliich ´ Ts ıibo, yee- yoolal le oro ´ yaan te temploo, tel ku chowakkıintkoob u fle- jach kaab eet u beetik le´ baax ´ coil u nookoob. 6 Uts´ tu taan tu yaalo›. 17 ¡Choop maakeex, ´ u kutaloob janal te kuuchiloob minaan a naateex! ¿Maakal´ maas maalobtako, u´ kutaloob maak maas nojchi?, ´¿le oroo te sillaob yanoob taanil te si- wa le templo kiliichkuuntik le nagogaobo, 7 u yutsultantaa- oroo? 18 Bey xan ka waali´ ´ loob te k ıiwikoobo, bey xan u keex: ‹Wa yaan maax ku jurar yaalaaltiob j-Kaansaj1 tumen le yoolal le altaro, lelo mix baal ´ maakoobo. 8 Baale teexe, ma u biilal, baale wa ku jurar yoo´ u yaalaalteex yookol le alta´ ´ j-Kaansaj, tumen lal le siibal tsaan ´ cheen junt uul j-Kaansaj yaan- ro, jach kaab eet u beetik le baax ´ ´ ´ ´ teex, yeetel teexe laaj sukuun- tu yaalo›. 19 ¡Choopeex! ¿Maa´ tsileex. 9 Tsoole ma a´ waali- kalmaak maas nojchi?, ¿le siiba´ keex ‹Padre› ti mix ´ maak ´ way lo wa le altar kiliichkuuntik´ le Luume, tumen cheen juntuul a siibalo? 20 Le oolale, le maax Taataex, le yaan te kaano. ´ 10 Ma xan u yaalaalteex Le ts ıiboob ich griego West´ ´ noj- Mt 23:141 ´ ´ chil, tumen cheen juntuul a cott yeetel Hort bey xan ´ ulaak bibliaob Nojchileex, Cristo. 11 Baautiaal u xakalxook maake, maatech u ´ ku yaalik le versiculoa. le le maax ´ maas nojoch ichilee- taaskoob le baax ´ ´ ´ 151 Wa: «proselito». Lela juntuul j-t´ aanxe kaab´ eet u meyajtikeex. ´ xel luumil ku yokol´ ichil u religion le ´ 12 Le maax ku nojbeenkuunt- judıoobo. Gr.: proselitos. 152 Lela jun-

23

´ Mt 23:71 Lit.: «Rabı». Ilaak Tip. 16.

´ ´ ´ peel kuuchil tuux ku tookaal kaach ba´ sura tu jookajil Jerusalen. Ilaak Tip. 9.

49 Diezmo. Sak muknaloob. U chiibaloob kaan MATEO 23:21-36 ´ ku ´ jurar ´ yoolal le altaro, ma loobe chuup yeetel ´ u baakel cheen taan u jurar yoolal ´ le alta- kimenoob bey xan yeetel baaro, baaxe tak yoolal tulaakal le loob tuutakoob. 28 Teex xane ´ ´ ´ baaloob yaan tu yookolo; 21 le yookabile jach maalob maak a ´ maax xan ku´ jurar yoolal le temwilaaleex, baale a puksiikalee´ ´ ´ ploo, ma cheen taan u jurar yoo- xe chuup yeetel kaapeel ichil, ´ lal le ´ temploo, baaxe tak yoolal bey xan´ yeetel kasaanil. ´ ´ le maax´ kajaan ichilo; 22 yee29 »¡Ootsileex, escribaex yee´ tel le maax xan ku jurar yoolal le tel fariseoex, j-kaapeel icheex!, ´ kaano, taan u jurar yoolal u trotumen ka beetkeex u muknal ´ ´ no Dios, bey ´ xan yoolal le maax le profetaobo yeetel ka jatsuts´ kulukbal ´ yookolo. kıintkeex u muknal le utsul ´ ´ ´ 23 »¡Ootsileex, escribaex yee´ maakoobo, 30 yeetel ka waalitel fariseoex,´ j-kaapeel icheex!, keex: ‹Wa kuxaanoon kaach tu tumen ka tsaaikeex u diezmoil le ´ ´ ´ laakoobe, hierbabuena, le eneldo yeetel le kiinil k-uuchben ´ maatan k- aantkoob kaach cominoo, baale le baax ´ ´ ku yaa- u k ıimsoob le profetaobo›. lik le Ley maas kaab eet a beet´ 31 Beyo ta juunaleex ka takeexo ma taan a beetkeexi,´ jeex kik a pooleex ikil a waalikeex a le justiciao, le u chaabal ootsi´ ´ ´ ´ taataex le maaxoob kıims le prolilo bey xan le chuukaan oola´ 32 Jeelo, tsookseex lo. Unaj kaach a tsaaikeex le fetaobo. ´ ´ tuun a beetkeex le baax kaajdiezmoo, baale ma unaj ´ ´ ´ kaach saab tumen a uuchben laakeea patkeex paachil le ul aak baa´ ´ xo. looba. 24 ¡Choop m ´ aakeex ka nuuktajeex, ka maaytikeex a 33 »Kaaneex, u chiibaleex ´ wukuleex utiaal a luskeex le ´ ko- kaan, ¿bix kan puutsleex ti u xol yaan ichilo, baale ka tuuts- juicioil le Gehenao? 34 Le oo´ ´ luktikeex lale, ¡ileex!, taan in tuuxtikteex ´ le camelloo! ´ ´ 25 »¡Ootsileex, escribaex y eeprofetaob, m aakoob yaan u naa´ ´ ´ tel fariseoex, j-kaapeel icheex!, toob yeetel maakoob ku kaan´ tumen ´ ka poikeex u paachil le sajoob. Baale jujuntuul ti letio´ ´ ´ ´ copa yeetel le platoo, baale bıin ´ ´ ichi- be bıin a kıimseexoob yeetel ´ loobe chuup yeetel u ts ıibolalil a bajeexoob ti che, ulaakoobe ´ u yantalteex yaab baaloob1 te sinago´ ´ ´ bey bıin a jaajatseexoob ´ ´ xan yeetel le baaxoob pıitmaangaobo yeetel bıin a chapachtee´ jaan a beetkeexo. 26 Choop xoob kajalkaaj, 35 utiaal ka a ´ ´ ´ fariseo, yaax po ichil le copa kucheex tulaakal u siipil le maa´ ´ ´ yeetel le platoo utiaal ka paaxoob wek u kiikel le utsul maa´ ´ tak xan´ limpioil u paachoob. ´ koobo, lela kaaj yeetel u kii´ ´ 27 »¡Ootsileex, escribaex yee´ kel Abel, juntuul utsul maak, ´ ´ tel fariseoex, j-kaapeel icheex!, tak Zacarıas u paal Baraquıas, le tumen beyeex muknaloob sak´ ´ ´ ´ ´ aktaan ti kuuntaanoobe, yookabile ja- maax ta kıimseex ´ le templo y eetel ti le altaro. tsuts u yilaaloob, baale ichi36 Tu jaajil kin waalikteex: Le ´ yaan u kuchik u siiMt 23:251 Wa: «chuup yeetel le baaxoob a generaciona ´ pilil tulaakal le baalooba. wokoltmeexo».

´ ´ U chıikulal tsook kiin. Maalob peektsil 50 MATEO 23:37–24:18 ´ ´ 37 »Jerusalen, Jerusalen, teech ilawil ma a sajaktaleex. ´ ´ ´ Tumen ka kıimsik le profetaob yeetel le baalooba yaan u yuuchloob, ´ ka muruxtuntik le maaxoob ku baale ma u xuuli. ´ ´ tuuxtaaloob ta wiknalo..., ¡jay7´ »Tumen junpeel ´ ´ ´ ´ kaaje yaan teen tin wootaj in muchk ıint a u l ıikil tu contra ul aak kaaj, jun´ ´ ´ paalal jeex u muchkıintik u mej- peel reinoe yaan u lıikil tu ´con´ ´ nil le x-nuk kaax yaanal u xiikoo- tra ulaak reino, yaan u paatal ´ ´ bo! Baale teexe ma ta wootee- minaan baal jaantbil yeetel jeje´ ´ xi. ´ 38 ¡Ileex! A najileexe yaan laas tuux ken´ u tıituba le u xuumpattaal. 39 Tumen kin luumo. 8 Tulaakal le baaloo´ ´ waalikteex: Junpuli ma ken a ba cheen u kaajbal le yaayaj baakaa ileneex tak ken kuchuk u loob kun muyajtbilo. ´ kiinil a waalikeex: ‹¡Kiiki9 »Le maakoobo yaan u bee´ ´ tantaak le m aax ku taal tu kaatik ´ ´ a muyajeex yeetel yaan u ba Jeeobao!› ». kıimskeexoob, yaan xan a cha´ ´ Tu seebaanile Jesuse luk pektaaleex tumen tulaakal le ´ te temploo; le taan u bi- kaajoob tu yoolal in kaabao. ´ yaab xan kun beetno, u disipuloobe naatsoob tu 10 Tsoole ´ yiknal utiaal u yeeskoob le tem- bil u toochpajli, yaan ´ u paklan ´ plo yeetel u pakiloob tio. 2 Le- traicionartkubaob yeetel yaan u ´ tie tu yaalajtiob: «¿Taan wa a paklan pektikubaob.´ 11 Yaan wilkeex le baalooba? Tu jaa- u yantal xan yaab maakoob ´ ken jil kin waalikteex: Teela junpuli u yaalubaob profetaob ´ yeetel ´ ma kun patbil mix junpeel tuu- yaan u tuskoob yaab maakoob; ´ ´ kaas kun antanich tu yookol ulaak tuunich. 12 yoolal le yaab ´ ´ ´ lo, yaan u sıistal u yaabilaj ooTulaakal yaan u niikil». ´ ´ ´ le 3 Le kulukbal Jesus te tu li ´ tulaakal m´ aak. 13 Baale ´ u yool tak Puukil le Olivoobo, u disipu- maax kun chuukpajal ´ ´ loobe naatsoob u x-mukul aa- tu xuule leti bıin u salvartu´ loobti: «Aaltoon: ¿Baax kiin ba. 14 Tsoole u maalob peek´ ´ tsilil le Reinoa yaan u kaaytaal ken uuchuk le baalooba, yeetel ´ ´ ´ ka baax chıikulal ken u yees way ti ´tulaakal yookol kaab utiaal ´ ´ ´ tumen u kajn aaliloob yaneche1 yeetel taan u taal u ojeeltaak ´ ´ tulaakal kaajoob, ken tsookke tsookol ti le yookol kaaba?».2 ´ ´ leti tuun ken taalak u xuul. 4 Jesuse tu n uukajtiob : ´ 15 »Le oolale, ken a wileex le «Kan aantabaex utiaal ma ´ a tuusleex tumen mix maak, pekbeen baal ku xuulsaj tu ´ 5 tumen yaab maakoob kun yaalaj profeta ´ Daniel, ti waalak´ ´ bal ti junpeel kiliich kuuchile taaloob tin kaaba taan u yaa´ ´ likoob: ‹Teen le Cristoo›, yee- (le maax xokik lela meyajnak u ´ utiaal u naatik), ´ 16 le tel yaab maax ken u tusoob. tuukul ´ 6 Teexe yaan a wuuyikeex maaxoob yanoob Judeao puuts´ ´ ´ te puutaan u yuuchul baateltaamba- koob utiaal ka xiikoob ´ ´ ´ yoo loob waye bey xan te naachilo; koobo. 17 Le ´ maax yaan ´ naje ma u yeemel u joos le ´ Mt 24:31 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5. baaxoob´ yaan ichil u yotocho; 18 le maax bijaan ich koole ma 32 Ilaak Tip. 16.

24

´ 51 Yaayaj oolal. Cristoob. Jeex u u suut tu yotoch u cha u nook. ´ 19 ¡Ootsil le kooleloob´ embarazadaobo bey xan le taan u tsaa chuuchoob te kiinoob jeelo! ´ 20 Ma u xuulul a kaatkeex ich ´ ´ oraci on ma u kaab eettal a ´ puutsleex tu kiinil keelil mix tu ´ kiinil Sabado,´ 21 tumen yaan u yantal junpeel nojoch muyajil ´ ´ mix ´ junteen ilaak desde ka k ´ aaj yookol kaab tak bejlae, yeetel mix bikin kun kaa ilbil. 22 U ´ jaajile, wa ma tu koomkintaal ´ le kiinoob jeelo mix maak jeel u salvarkubae, baale tu yoolal ´ ´ le maaxoob yeeyaanoobo, ´ ´ le kiinoob jeelo yaan u koomkıintaaloob. ´ 23 »Wa yaan maax ku yaalikteex: ‹¡Ileex! Way yaan le Cristoo›, wa: ‹¡Te yano!›, ma a creertikeex. 24 Tumen yaan u ´ yantal maakoob ´ ken u ´ yaalubaob Cristoob yeetel maakoob ken u yaalubaob profetaob; letiobe yaan u beetkoob nukuch ´ ´ chıikulaloob yeetel milagroob ´ utiaal u tuskoob ´ maak, wa ku ´ ´ paajtale, tak le maaxoob yeeyaanoobo. 25 Kaajakteex, tsook ´ ´ in waalikteex taanil ti u yuuchul. 26 Le oolale, wa ku yaalaalteex: ‹¡Ileex! Ti yaan te de´ siertoo›, ma a jookleex; ‹¡Ileex! Ti yaan ichil le najo›, ma a creertikeex. 27 Tumen jeex ´ ´ ken leembalnak chaak lakin ku ´ yilaal u saasilil tak chikine, bey ´ kun ilbil way yaan u Paal maako. 28 Jeel tuuxak ka yanak u ´ wıinklil le kimeno ti ken u muchuba le aguilaobo. ´ 29 »Cheen pelak u tsookol le muyajil te kiinoob jeelo, yaan ´ u yeejocheental´ le Kiino, le Lunao ma kun saasiltal, le estrellaob yanoob kaano yaan u

MATEO 24:19-38 ´ luubloob, tak le baaloob yanoob te kaan yaan u muukoobo yaan ´ u tıitaaloob. 30 Ken tsookke ´ yaan u yilaal u chıikulal u´ Paal ´ ´ maak te kaano, tulaakal tuun u ´ ´ kajn aaliloob1 yookol kaabe ´ yaan u yokoloob taan u loxik u ´ tseemoob, ´ yeetel´ yaan u yilkoob ´ u Paal maak taan u taal yoo´ ´ ´ kol le muuyaloob yeetel paajta´ lil bey xan yeetel nojoch nojbee´ nil. 31 Letie yaan u tuuxtik´ u angeloob utiaal ka u muchkıin´ ´ toob yeetel u juum junpeel trom´ ´ ´ peta tulaakal le maaxoob u yeey´ maj desde tu kantiitsil le y ookol ´ kaabo, desde ti junpeel u tiits le ´ kaano tak tulaak u tiits. 32 »Kaneex ti le higuera le´ ´ la: Le ken tıipik u kuuk yee´ tel ken jookok u leobe, teexe a ´ wojleex tsook u naatsal u kiinil u yichankil le cheobo. 33 Bey ´ ´ tuun xano ken a wileex u yuu´ chul le baalooba, ojeelteexe u ´ ´ Paal maake tsook u naatsal, ti yaan te joonajo. 34 Tu jaajil kin waalikteexe, le ´ generaciona ´ junpuli ma kun maan taanil ti ´ ´ u yuuchul tulaakal le baalooba. 35 Maas jeel u xuulul ti le kaan ´ ´ yeetel ti´ le Luumo ke ka paatak ma u b eeytal le baaxoob tsook in waaliko. ´ 36 »Baale u kiinil yeetel u yo´ raile, mix maak u yojel, mix le angeloob yanoob´ te kaano, mix le Paalo, cheen le Taatao. ´ 37 Tumen jeex uuchik tu kiini´ loob Noee, bey xan kun uuchul tu ´ kiiniloob way yaan u Paal maake. 38 Tumen te kiinoob ´ ´ taanil ti u taal le Buulkabalo, le ´ ´ ´ maakoobo taan u jaanloob, taan ´ u yukuloob, le xiiboob yeetel le

kiinil Noee

Mt 24:301 Lit.: «chiibaloob».

´ MATEO 24:39–25:10 Palitsil yaan u naat. Diez chuupalaloob 52 ´ kooleloobo taan u tsookol u´ litsila yaan u ´ ´ kuchul ´ ti junbeeloob, tak te kiin ka ook Noe peel kiin ma´ taan u paatiki bey ichil le arcao 39 ma tu bee- xan ti ´ junpeel hora´ ma u yojli, ´ 51 yeetel yaan u tsaaik junpeel toob u cuentail baax aalaabtio´ maas nojoch castigo ti, tsoole bi, tak le kiin ka taal le B uulka´ ´ balo ka tuun laaj xuulsaaboob, yaan u´ tojolchintik yiknal le ´ j-kaapeel bey xan kun uuchul ´ ichoobo. Teelo ti kun ´ te kiinoob way yaan u Paal maako. 40 Ti okol yeetel ti ken u karacht u ´ ´ kaatuul maakoob bijaanoob´ ich koji. ´ koole, junt uul kun bisbili yeetel »U Reinoil kaane bey ´ ´ juntuul kun patbili; 41 ti kaajeex diez x-chuupalaloob1 ´ ´ ´ tuul kooleloob taan u juuchootu chaaj u lamparaob,2 ka jook ´ ´ be: Juntuul kun bisbili, yeetel u chaob u beel le noviotsi´ ´ junt u ´ uul kun ´ patbili. 42 Ma u lo. 2 Cinco´ u tuulale minaan ´ naayal a wooleex, tumen ma naatoob, yeetel le ulaak cina wojleex baax kiin ken taalak a coo yaan u naatoob. 3 Tumen Yuumtsileexi. le minaan u naatoobo tu bisaj u ´ 43 »Baale ojeelteex lela: Wa u lamparaob, baale ma tu bisoob ´ ´ yuumil naj ka u yojeelt kaach ulaak aceitei, 4 baale le yaan baax hora ken taalak le j-ooko- u naatoobo tu bisoob nuuku´ lo, bejlaa maatan kaach u ween- loob chuup yeetel aceite utiaal ´ le yeetel maatan kaach u chaik u lamparaob. 5 Tumen ma ´ u jeebel u yotoch utiaal ka seeb kuch le noviotsilo, taak´ oklaake. 44 Le oolale, eeseex chaj u weenloobe, ka tuun wee´ ´ ´ noob. 6 Jach ch uumuk aakaxan ma taan a weenleexi, tumen ´ u Paal maake yaan u kuchul ti be uuyaab u kaam aalaal: ´ ´ ´ ´ junpeel hora ma taan a paatkee- ‹¡Jeel ku taal le noviotsilo! ´ Jookeneex a kameex›. 7 Tul´ aakal xi. ´ ´ ´ lıikoo45 »¿Maax jach tu jaajil le pa- tuun le x-chuupalaloobo ´ ´ ´ ´ litsil chuukaan u yool yeetel yaan be ka tu listokıintaj u lampau naat, tsaan tumen u Tsuulil raob. 8 Le minaan u naatoobo ´ ´ tu yaaloob ti le yaan u´ naatooyookol ul ´ ´ aak palitsiloob utiaal bo: ‹Tsaaextoon junpıit aceite, ka u tsaa janal tiob jach tu yo´ railo? 46 ¡Kiimak u yool le pa- tumen k-lamparaobe jach taay´ tak u tuuploob›. 9 Le x-chuulitsila, wa ken ´ kuchuk u Tsuuli- palaloob yaan u naatoobo tu le ku yilik taan u beetik le baax ´ ´ ma tu kub eentajtio! 47 Tu jaajil yaaloob: ‹Wa k-tsaaikteexe ´ xaane ma kun chuukpajal ti kin waalikteex: U Tsuulile yaan ´ ´ ´ ka xiikeex u tsaaik u kanaant tulaakal le tooni. Maas maalob ´ tu yiknal le maaxoob koniko baaxoob yaantio. 48 »Baale wa kasaan le pali- ka a man a tiaaleexi›. 10 Baa´ tsil yeetel ku yaalik ichil u puk- le le bijaan u manoob le aceiteo ´ siikal: ‹In Tsuulile tsook u kuch le noviotsilo, le x-chuu´ ´ ´ xaantal›, 49 ku kaajal tuun u ´ 25:11 Ich griegoe, le taan ku meyaj ´ ´ jatsik u yeet palitsiloob, u janal Mt teela ku tsaaik naatbil x-chuupalaloob ´ ´ bey xan u yukul yeetel le ka- mix baal anchajak u yiloob yeetel xiib. laanoobo, 50 u Tsuulil le pa- 12 Ilaak Tip. 16.

25

Talentos. Palitsiloobe ku kubkoob cuenta MATEO 25:11-29 53 ´ ´ palaloob tuun u listokıintmaj tsuulile tu yaalajti: ‹Jach maa´ u lamparaobe ookoob tu yee- lob baax ´ ta beetaj ´ palitsil, jach ´ chuukaan a wool. tel tu festejoil le tsookol beelo, utsech yeetel ´ ´ ´ ch uukpaj a w ool ti jujunka tuun kaal le joonajo. 11 Ka Tumen ´ ´ ´ ´ ´ suunaj tuun le ulaak x-chuupa- peel baaloobe yaan in kub eenbaaloob. Kiimaklaloobo, tu yaaloob: ‹¡Yuumtsil, tiktech yaab ´ ´ Yuumtsil, jeekabttoon le joona- chajak a wool yeetel a tsuulil›. ´ ´ taal xan le tu kajo!›. 12 Leti tuune tu nuukaj: 22 Ka tsooke ´ tu yaa‹U jaajil kin waalikteexe, ma in maj kaapeel talentoso ka ´ ´ laj: ‹In kaj ooleexi›. ´ tsuulil, ta kub eentajten ´ talentos; ile, tin naajal13 »Ma a weenleex, tumen ma kaapeel ´ ´ a wojleex mix u kiinil mix u yo- taj ulaak kaapeel›. 23 U tsuulile tu yaalajti: ‹Jach maalob raili. 14 »Tumen u reinoil kaane baax ta ´ beetaj ´ palitsil, jach ´ ´ ´ chuukaan a wool. bey jeex juntuul maak nukaaj utsech yeetel ´ ´ ´ ´ chuukpaj a wool ti jujunjookol viaje taanxel luumile. Le- Tumen ´ ´ tie tu tanaj u palitsiloobe ka tu peel baaloobe yaan in kub een´ tiktech yaab baaloob. Kiimakkub eentajtiob le baaxoob yaan´ ´ ´ ´ tio. 15 Ti juntuule tu tsaaj chajak a wool yeetel a tsuulil›. ´ 24 »Tu tsooke taal le palitsil cinco talentos,1 ti ulaake kaa´ ´ ´ ´ ´ ´ peel yeetel ti ulaake junpeel. Ti tu kamaj cheen junpeel talen´ ´ ´ cada juntuule tu tsaaj le jaypeel too, ka tu yaalaj: ‹In tsuulil, te´ kaach jach yaab baax jeel u paajtal u meyajtike, ka ne in wojel ´ ´ ´ tuun bin taanxel luumil. 16 Le ka kaatik ti a palitsiloob, ka ´ tuux ma paakalnajechi, maax tu kamaj cinco talentoso jooch ´ ´ ka molik baal tuux ma bin tu seebaanile ka meyajnaj tu yeetel ´ ´ ´ ´ yeeteloob, ka tu naajaltaj ulaak ta k ıitchintaj mix baali. 25 Le ´ cinco. 17 Bey xan le maax tu oolal sajakchajene ka binen in ´ ´ kamaj kaapeelo, tu naajaltaj muk a taakin. ´ Jeel a taakina›. ´ ´ ulaak kaapeel. 18 Baale le pa- 26 U tsuulil ´ tuune tu ´ yaalajti: ´ ´ litsil tu kamaj cheen junpeelo ‹Kasaan yeetel maakool palitsil, ´ bine, tu paanaj le luumo ka tu wa a wojel kaach kin´ jooch tuux mukaj le taakin de plata tsaab- ma paakalnajeni, yeetel´ kin molik baal tuux ma tin k ıitchintaj ti tumen u tsuulilo. ´ ´ 19 »Ka maan yaab kiinoobe, mix baale, 27 ¿baaxten tuun ma ta bisaj in taakin ti le j-kataal u tsuulil le palitsiloobo ka ´ joop u kaatiktiob baax tu bee- nan taakinoobo? Wa ka a beet ´ toob yeetel le taakin tu ku- kaach beyo, ken kuchkene yaan ´ ´ in kamik in taakin pate b eentajtiobo. 20 Ka tuun taal kaach ´ le tu kamaj cinco talentoso yeetel u interesile. ´ 28 » ›Le´ oolale luseex´ le talenka tu taasaj ulaak cinco talen´ tos taan u yaalik: ‹In tsuulil, ta to ´ tin tsaajtio, ka a tsaaex ti le ´ tio. kub eentajten cinco talentos; ile, maax yaan diez talentos ´ ´ ´ tin naajaltaj ulaak cinco›. 21 U 29 Tumen ti le maax´ yaantie ´ yaan u tsaabal ulaak ti, ´ Mt 25:151 Le talentoo junpeel clase taa- yeetel yaan u beetaal u yaabtal ´ le baax yaantio, baale le maax kin, u aalile 20.4 kilos. Ilaak Tip. 11.

MATEO 25:30–26:2 Tamanoob, minaantie tak le bukaaj yaantio yaan u lusaalti. 30 Le oolale le ´ palitsil ´ mix baal u´ biilalo, joos ´ a pıikchinteex taankab tuux eejocheeno. Teelo ti kun ´ okol yeetel ti ken u karacht u koji›. ´ 31 »Ken nojbeenk uuntaak ´ u ´ ´ Paal m´aak yeetel ken yanak yeetel tulaakal le angeloobo, yaan u kutal ´ tu kiichkelem trono. ´ 32 U maakiloob tulaakal kaa´ joobe ıintaaloob ´ yaan u muchk ´ tu taan, ´leti tuune yaan u jatsik le maakoob jeex u beetik le j-kanan taman ku jatsik le tamanoob ´ ti le chivoobo. 33 Yaan u tsaaik le tamanoob tu x-noojo, ´ baale le chivoobo tu x-ts ıik. ´ 34 »Le Rey´ tuuno yaan u yaalik ti le maaxoob yanoob tu x-noojo: ‹Kooteneex, teex tsook a kiikitantaaleex tumen in Taata, tiaalinteex le Reino ´ beetaab a´ tiaaleex desde ka kaaj ´ ´ u sıijil wıinik1 way yookol kaabe. ´ 35 Tumen wiijchajene ka ta tsaajeex baal ´in jaante, ukajchajene ka ta tsaajeex´ ja in wuke. Kex ma a kaj ooleneexe ta´ kameneex maalob. 36 Ka ´ paat minaan in nooke ta tsaajeex in ´ nook, kojaanchajene ka ta kanaanteneex, kaalen carcele ka taaleex a wileneex›. 37 Le ´ utsul maakoobo yaan u yaalikoobti: ‹Yuumtsil, ¿baax ´ kiin ka t-ilaj wiijech ka t-tsaaj baal a jaante, wa, baax´ kiin ka t-ilaj ukajech ka t-tsaaj ja a wuke? 38 ¿Baax kiin ´ ka t-kamech kex ma k-kaj oolechi, wa, baax kiin ka ´ t-ilaj minaan a nook ka t-tsaaj a nook? 39 ¿Baax kiin ka t-ilaj kojaanech wa ka-

´ chivoob. Wiijchaji, tseentaabi

´ ´ Mt 25:341 Teela taan u yuuchul taan ti ´ ´ u paalal Adan yeetel Eva.

´ Mt 25:411 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

54 ´ ´ laanech carcel, ka binoon xıimbaltech?›. 40 Le Reyo yaan u ´ nuukiktiob: ´ ‹Tu jaajil kin waalikteex: Tulaakal le baaxoob ta ´ beeteex ti juntuul u maas chichnil in sukuunooba, ti teen ta beeteex›. ´ ´ 41 »Ti le maaxoob tuun ya´ noob tu ´ x-ts ıiko yaan u yaaliktiob: ‹Naachkuntabaex ti teen, ´ teex ´ le tsook u kaataal kaas ta wookoleexo, ka xiikeex te ´ kaak maatech u tuupul beetaan ´ utiaal le Kaasilbaal1 yeetel u angeloobo. 42 Tumen wiijchaje´ ne baale ma ta tsaajeex baal in jaanti, ukajchajene baale ma ta ´ ´ tsaajeex ja in wuki. 43 Yeetel ´ tumen ma a kaj ooleneexe ma ´ ta kameneex maalobi; paat minaan in nooke, baale teexe ma ´ ta tsaajeexten in nooki; ko´ jaanchajen yeetel kaalen carce´ le, baale ma ta kanaanteneexi›. ´ 44 Letiob xane yaan u nuukikoob beya: ‹Yuumtsil, ¿baax kiin ka t-ilaj wiijech,´ wa ukajech, wa ma k-kaj oolech, wa minaan a nook, wa kojaanech, ´ wa´ kalaanech carcel, baale ma t-aantechi?›. 45 Letie yaan u ´ nuukiktiob beya: ´ ‹Tu jaajil kin waalikteex: Tulaakal le baaxoob ´ ma ta beeteex ti juntuul u maas chichnil in sukuunooba, ma ´ ta beeteex ti teni›. 46 Le maa´ koob tuuna yaan u xuulsaaltiob utiaal mantats, baale le utsul ´ maakoobo yaan u tsaabaltiob kuxtal minaan u xuul». ´ Ka ´ tsook u yaalik Jesus tulaakal le baalooba, tu yaalaj ti u disipuloob: 2 «Jeex ´ a wojlileexe, ichil kaapeel kiine

26

´ Ku tuklaal u kıimsaal. Kiibok 55 yaan u kiinbesaal ´ ´ le Pascuao1 yeetel u Paal maake yaan u kuubul utiaal ka baajak ti jun´ peel che». ´ 3 U nuuktakil tuun le sacer´ doteob yeetel u nuuktakil le kaa´ jo tu muchubaob tu taankabil u ´ yotoch Caifas, u maas nojchil le ´ sacerdoteobo, 4 ka tu muuch tukultoob´ bix ´ ken u machiloob Jesus yeetel baax ´ tuusil ken u yaaloob utiaal u kıimskoob. 5 Baale tu yaaloob: «Ma ´ te kiinbesajo, utiaal ma u lıikil le kaaj t-contrao». ´ 6 Le tiaan ´ Jesus Betania tu yotoch Sim on le leprosoo, ´ ´ 7 naats juntuul ´koolel tu yiknal, u chaamaj junpeel chan botella1 ´ chuup yeetel kiibok aceite jach kooj u tojol, ka joop u yalik le ´ aceite tu pool Jesus le kulukbal yiknal le mesao. 8 Le disipuloobo, ka tu yiloob lela kuuxilnajoobe ´ ka tu yaaloob: «¿Baaxten cheen bey u weekel ´ le kookoj aceitea? 9 Jeel u paajtal kaach u koonol jach kooje ka ´ tsaabak u taakinil ti´ le ootsiloobo». 10 Ka tu tsaaj cuenta Je´ sus baax ku yaalikoobe, tu yaalajtiob: «¿Baaxten ka beetkeex u kuuxil le koolela? Letie jach maalob baax tsook u bee´ tik tin woolal. 11 Tumen le ootsiloobo mantats ti yaan ta wiknaleexe, baale tene ma mantats kin antal ta wiknaleexi. 12 Le koolela, le ka tu ´ yalaj le kiibok aceite tin wookolo, tu beetaj utiaal u preparartik ´ in wıinklil utiaal mukbil. 13 Tu

Mt 26:21 Ilaak Tip. 16. ´ 71 Lit.: «u cajail alabastro». Lela junpeel chan nuukul ´ ´ suuk kaach u beetaal yeetel junpeel clase tuunich yaan naats tu kaajil Alabastro, tu luumil Egipto.

MATEO 26:3-23 jaajil kin waalikteex: Jeel tuuxak ´ ka kaaytaak le maa´ lob peektsil te yookol kaaba, le baax tu beetaj le koolela yaan xan u tsikbaltaal utiaal u kaajsaal». ´ 14 Judas Iscariote, juntuul ti le doce disipuloobo, bin tu yiknal u nuuktakil le sacerdoteobo 15 ´ ka tu yaalaj: «¿Baax ken a tsaaexten utiaal ka in kub Je´ ´ sus ta kabeex?». ´ Letiob tuune tu yaaloob u tsaaikoob treinta u ´ peelal u taakinil plata ti. 16 Le oolale, ´ desde te kiin jeelo,´ Judase kaaj u kaxtik u suutukil ´ utiaal u traicionartik Jesus. ´ 17 Tu yaax kiinil u kiinbesajil´ le waajoob x-ma levadurailo, naats le disipuloob tu yiknal Jesuso ka tu yaaloobti: «¿Tuux a ´ ´ ´ kaat ka k-listok ıint tulaakal ´ baax kaab eet utiaal k-jaantik u jaanlil´ le Pascuao?». 18 Letie tu nuukaj: «Xeeneex te kaaj yiknal Fulanoo, ka a waaleexti: ‹Le j-Kaansajo ku yaalik: ´ ´ «U kiinil in kıimile tsook u naatsal; ta wotoch ken in kiinbes le Pascua ´ yeetel in disipuloobo» › ». 19 Le ´ disipuloob tuuno tu beetoob jeex aalabiktiob tumen ´ ´ Jesuso, ka tu listok ıintoob tul aakal baax ´ kaab eet utiaal le Pascuao. ´ ´ 20 Le ka aakabchaj tuuno, Je´ suse kulaj tu yiknal le mesa yeeLe tel u doce disipuloobo. 21 ´ taan u jaanloobo tu yaalaj:´ «Tu jaajil kin waalikteex: Juntuul ti teexe yaan u traicionartiken». 22 Tu yoolal lela, le disipuloo´ bo jach okomchaj u yooloobe ka´ joop u yaalikoob cada jun´ tuul: «Yuumtsil, ¿maasa ma tee´ ni?». 23 Jesuse tu nuukaj: «Le ´ ´ maax ku yoksik u kab tin wee´ tel te platoa letie maax kun

aceite. Pascua

MATEO 26:24-43 Cena Yuumtsil. traicionartikeno. ´ ´ 24 U jaajile, u Paal maake taan u bin jeex ´ ´ ts ıibtaanil tu yoolale, baale ¡oo´ tsil´ le maax kun kubik u Paal maako! Maas maalob kaach ma ´ ´ u sıijil». ´ 25 Ka tuun taanaj Judas, le maax kun traicionartiko, ´ ka tu yaalajti: «¿Maasa ma teeni, j-Kaansaj?». Jesuse tu yaalajti: «Teech aale». ´ 26 Le taan u´ jaanloobo Jesuse tu chaaj junpeel waaj, ka tsook ´ u beetik junp´ eel oracione tu xetaj, ka tu tsaaj ti u disipuloob ´ taan u yaalik: «Chaex, jaanteex, ´ ´ lela u kaat u yaal in wıinklil». ´ 27 Tu chaaj ´xan junpeel copa, ka tsook u tsaaik gracias ti Dio´ ´ se, tu tsaajtiob taan u yaalik: ´ «Ukeex tulaakleex, 28 tumen ´ lela u kaat u yaal in ‹kiikel ´ utiaal nuuptaan› kun wekbil utiaal u perdonartaal yaabkach ´ maakoob. 29 Baale kin waalikteex: Desde bejlae junpuli ´ ma ken in wuk tu kaateen u kaab le uvao tak le kiin ken in ´ ´ wuk le tuumben vino ta weeteleex te tu Reino in Taatao». 30 Tu tsooke, kaaynajoob ti Diose, ka binoob tu Puukil le Olivoobo. ´ ´ 31 ´ Jesus tuune tu yaalajtiob: ´ «Te aakaba yaan u beetaal a laaj ´ toochpajleex tin woolal, tumen ´ ts ıibtaan: ‹Yaan in beetik loob ti le j-kanan tamano, le tama´ noob tuuno yaan u kiitpajloob›. 32 Baale ken tsookok´ in ´ lıisaale yaan in bin Galilea taanil ti teex». 33 Baale´ Pedroe tu yaalajti: «Kex tulaakal ka ´ beetaak u toochpajal ta woolale, ¡tene mix bikin kun beetbil in ´ toochpajal!». 34 Jesuse tu yaalajti: «Tu jaajil kin waaliktech: ´ ´ Te aakaba, taanil ti u kaay le

´ Getsemanı. Ku wenel disipuloob

56 ´ ´ teelo, ooxteen ken a waal ma a ´ kaj ooleni». 35 Pedroe tu yaa´ lajti: «Kex ka yanak in kıimil ta ´ weetele junpuli ma ken in waal ´ wa ma in kaj oolechi». U maasil le disipuloobo bey xan tu yaaliloobo. ´ ´ ´ 36 Jesus tuune bin tu yeete´ ´ loob ti junpeel kuuchil ku kaa´ batik Getsemanı, ka tu yaalaj ´ ti u disipuloob: «Paatkeex kutal ´ waye, tene taan in bin orar teelo». 37 Ka tu bisaj Pedro bey ´ xan tu kaatuulal u paalal Zebe´ deoe, ka kaaj u okomtal u ´ ´ ´ yool yeetel u jach yaatal u yool. 38 Ka tu yaalajtiob: «Tene jach ´ ´ taaj yaachajaan in wool,1 jeel ´ ´ ´ ´ bix juntuul maak taan u kıimi´ ´ le. Paateneex waye, yeetel ma a ´ weenleex jeex teen ma taan in ´ ´ weenle». 39 Bin tuun junp ıit ´ ´ maas taanile, tu xoolkabtubae ´ ka joop u orar taan u yaalik: «In ´ Yuum, wa ku paajtale, lusten le copaa. Baale ma u beetaal baax ´ in kaat, baaxe beetaak baax a ´ kaat». 40 Ka suunaj tu yiknal u disi´ puloobe tu yilaj taan u weenloob, ´ ka tu yaalaj ti Pedro: «¿Ma paaj´ chaj u paatal ma a weenleex mix ´ ´ cheen junpeel hora jeex teen ma weeneno? 41 Ilawil ma a ween´ leex yeetel ma u ´xuulul a ora´ reex utiaal ma u tuuntaal a woo´ leex.´ Le puksiikalo1 chuukaan ´ u yool, baale le wıinklilo minaan u muuk». 42 ´ ´ Bin tu kaateene, ka orarnaj taan u yaalik: ´ «In Yuum, wa ma tu paajtal a lusikten le copa utiaal ma in wu´ ´ kiko, uuchuk tuun le baax a ´ kaato». 43 Ka suunaj tu kaa´ Mt 26:381 Wa: «in alma». Gr.: sikje. Ilaak ´ Tip. 7A. 411 Gr.: neuma. Ilaak Tip. 7B.

´ 57 U espada Pedro. Ku bisaal Jesus. Ku juzgartaal MATEO 26:44-60 ´ ´ ´ ´ teene tu yilaj taan u weenloob, tuklik wa ma tu paajtal in kaa´ ´ ´ tumen jach taan u muutsul u yi- tik ti in Taata ka u tuuxt ti teen ´ choob. 44 Ka luk tu yiknaloo- u milesil1 angeloob te suutuka? ´ be, bin tu kaateene ka orarnaj 54 Wa ka in beete, ¿bix kun ´ ´ ´ ´ ´ ´ tu yooxteen le ´ taan´ u kaat ooltik le b eeychajal ´ le baax ku yaalik ´ baax tu yaax kaato. 45 Tsoo- Kiliich Ts ıiboob unaj u yuuch´ le suunaj tu yiknal le disipu- lo?». 55 Te suutuko Jesuse tu ´ loobo ka tu yaalajtiob: «¿Baax- yaalaj ti le yaabkach maakoo´ ´ ´ ´ ´ ten taan a jeeleleex yeetel taan a bo: «¿Jookeex yeetel espadaob ´ ´ ´ weenleex ti junpeel suutukil bey xan yeetel cheob utiaal a jeex lela? ¡Ileex! Tsook u ku- taal a chukeneex jeel bix u bin ´ ´ chul chukbil juntuul j-ookole? Saam´ u yorail u kuubul u Paal ´ maak tu kab le j-keban maa- samal kin kutal kaach kaansaj ´ koobo. 46 Lıikeneex, kooneex. te temploo, baale teexe ma ´ ¡Ileex! Le maax kun traicionar- ta macheneexi. 56 Baale tu´ ´ ´ ´ tikeno tsook u naatsal». 47 Le laakal lela uuch utiaal ka b eey´ ma tsookok´ u taano, ¡ile!, kuch chajak le baaxoob tu ts ıibtaj le ´ Judas juntuul ti le doce apos- profetaobo». Tulaakal u disipu´ ´ ´ ´ toloobo, ´junmuuch yeetel yaab- loob tuune tu patoobe ka puukach maakoob u machmoob tsoob. ´ ´ ´ espadaob yeetel cheob, tuuxtaa57 Le maaxoob mach Jesuso ´ ´ noob tumen u nuuktakil le sacer- tu bisoob tu taan Caifas, u maas ´ doteob yeetel u nuuktakil le kaa- nojchil le sacerdoteobo, te tuux ´ jo. u muchmuba le escribaob yeetel ´ 48 Judas, le maax kun traicio- u nuuktakil le kaajo. 58 Baale ´ ´ nartiko, u yaalmajtiob baax ken Pedroe kaaj u bin chan naach tu ´ ´ u beet utiaal ka u kaj ooltoob paachoob tak ka kuch tu taan´ ´ maaxi: «Le maax ken in tsuu- kabil u yotoch u maas nojchil le ka tso, leti; macheex». 49 Bin sacerdoteobo, ´ ´ tsook u´ yook´ tuun Judas juntaats tu yiknal le paat kutal yeetel le maaxoob Jesuse, ka tu yaalajti: «¿Bix a ku meyajoob te ´ najo utiaal u yibeel, j-Kaansaj?», ka tu tsuu- lik baax kun uuchul. tsaj. 50 Baale Jesuse tu yaa59 Le u nuuktakil le sacer´ lajti: «Amigo, ¿baax oolal way doteob bey xan tulaakal le Sane´ ´ ´ yaneche?». Le maakoob tuuno drino1 taan kaach u kaxtikoob tu tu natsubaobe ka tu machoob baax tuusil ´ ken u yaaloob ´ ´ Jes us utiaal ka u bisoob. contra Jes ´ us utiaal ka paajcha´ ´ 51 Baale, ¡ile!, juntuul ti le maa- jak u kıimskoob, 60 baale ma ´ ´ xoob yanoob yeetel Jesuso, tu tu kaxtoobi, kex yaab maa´ ´ koob bin u yaaloob baajıilpaytaj u espadae ka tu kuulcontrai. Ka chaktaj u xikin u palitsil le loob ma jaajtak tu ´ ´ u maas nojchil le sacerdoteobo. tsooke, taal kaatuul maakoobe 52 Jesuse tu yaalajti: «Oks a es´ pada te tuux ta j oosajo, Mt 26:531 Lit.: «maas ti 12 legionoob». ´ ´ taan legiono ku meyaj kaach utiaal tumen tulaakal le maaxoob ku Le u xookol´ u soldadoiloob Roma. Tee´ ´ ´ meyaj espada tiobe bıin kıim- la ku tsaaik naatbil jach taaj yaaboob. ´ saakoob yeetel espada. 53 ¿Ka 591 Ilaak Tip. 16.

´ ´ ´ MATEO 26:61–27:4 Tu taan Sanedrın. Pedro: ‹ma in kaj ooli› 58 ´ ´ ´ 61 ka tu yaaloob: ´ «Le maaka tu 71 Le taan u lukul tu taanka´ yaalaj: ‹Jeel u paajtal in nikik bil le najo, ilaab tumen ulaak ´ ´ ´ ´ u´ templo Dios ´ ´ yeetel in kaa juntuul x-chuupal; le´ x-chuulıisik ichil ooxpeel kiinoobe › ». pala tu yaalaj ti le maaxoob ya´ 62 U maas nojchil le sacer- noob teelo: «Le maaka ti yaan ´ ´ ´ doteob tuuno waalaje ka tu yaa- kaach yeetel Jesus le Nazaretilajti: «¿Mix baal ken a waale? lo». 72 Letie tu yaalaj tu kaa´ ¿Ma wa ta ´ wuuyik le baax ku teen ma jaaji, ka tu kaam aalaj: ´ ´ yaalik le maakoob ta contraa?». «¡Ma in kaj ool le maako!». ´ ´ ´ 63 Baale Jesuse ma tu nuukaj 73 Ma saam ti lelo, le maakoob ´ mix baali. Le oolale u maas noj- waalakbaloob teelo naatsoobe chil le sacerdoteobo tu yaalajti: ka tu yaaloob ti Pedro: «Te´ «¡Tu tu jaajil juntuulech ti ´ kaaba le Dios kuxaano, kin che jach ´ ´ ´ kaatiktech ka a waaltoon wa jaaj le maaxoob ku maanoob tu yee´ teech le Cristo u Paal Dioso!». telo, tumen chıikaan yoolal bix ´ ´ 64 Jesuse tu yaalajti: «Teech a taan». 74 Letie kaaj u kaatik ´ aale. Baale kin waalikteex: Des- ka taalak kaas tu yookol wa ma de ´ bejlae yaan a wilkeex u Paal jaaj le baax ku yaaliko, ka joop ´ maak kulukbal tu x-nooj kab le u jurar taan u yaalik: «¡Ma in kaj ´ ´ ´ ´ ´ ´ Maax yaan tulaakal paajtalil tio ool le maako!». Te suutuk jee´ ´ ´ ´ ´ yeetel taan u taal yookol le muu- lo kaaynaj juntuul teel. 75 Ka ´ yaloobo». 65 U maas nojchil tuun kaaj ti Pedro baax aa´ ´ ´ le sacerdoteob tuuno tu jataj laabti tumen Jesus: «Taanil ti u ´ ´ ´ u nooke ka tu yaalaj: «¡Tsook kaay juntuul teele, ooxteen ken ´ ´ u kaakastaan tu contra Dios! a waal ma a kaj ooleni». Jook ´ ´ ´ ¿Baax biilal toon ulaak maa- tuun Pedro paachile ka joop u ´ ´ koob utiaal takik u pool? Tee- yokol yeetel yaayaj oolal. ´ ´ xe tsook a wuuyikeex le kaakas Ka saaschaje tulaakal u baaloob tu yaalo. 66 ¿Baax ´ ka nuuktakil le sacerdoteob ´ tuklikeex?». Letiobe tu nuu- yeetel u nuuktakil le kaajo, tu ´ koob: «Tsook u n aajmatik u muchubaob utiaal ka u yi´ ´ ´ ´ ´ kıimsaal». 67 Ka tuun tu tuu- loob bix ken u kıimsiloob Jesus. ´ boob u yich yeetel tu looloxoob. 2 Ka tsook u kaxkoob Jesuse tu ´ ´ Ulaakoobe´ tu laalajoob u taan u bisaj u kuboob ti Pilato le goberyich 68 taan u yaalikoob: «Bey nadoro. ´ ´ ´ teech le Cristoo, aal maax la3 Judas tuun, le maax traicio´ jech, utiaal a weesik profetaech». narto, ka tu yuubaj yaan u kıim´ ´ ´ 69 Le taan u yuuchul lela, Pe- saal Jesuse, tu tsaaj cuenta ma ´ droe´ ti kulukbal ´ te taankabo; maalob baax tu beeti, ka tu sutaj ´ juntuul ti le x-chuupalaloob ku le treinta u peelal u taakinil plameyajoob teelo tu natsuba tu ta ti u nuuktakil le sacerdoteob ´ yiknale, ka tu yaalajti: «¡Teech yeetel ti u nuuktakil le kaajo, ´ ´ xane, tiaanech kaach yeetel Je- 4 ka tu yaalaj: «Kebanchajen uu´ ´ ´ sus, le galileailo!». 70 Baale chik in kubikteex juntuul maak ´ yeetel le taanooba letie tu yaa- uts».1 Letiobe tu yaaloob: «Baax ´ ´ ´ laj tu taan tulaakal ma u kaj ooli: «Ma in wojel baax ka waaliki». Mt 27:41 Lit.: «toj kiik».

27

´ ´ 59 Tu kıimsuba Judas. Kuub utiaal kıimsbil MATEO 27:5-26 ´ ´ ´ ´ 17 Le tuun k-kaajti. A kaakaaj yeetel ´u muchmuba le ´maa´ Pilatoe tu kaatajle baax ta´ beeto». 5 Judas tuu- koob tuuno, ´ ´ ´ ne tu pıikchintaj le taakin te tiob: «¿Maax a k´ aateex ka´ in jaal´ temploo ka jooki, ka bine ka tu kabte? ¿Barrabas, wa Jesus le ku jichaj u kaal. ´ 6 U nuuktakil le yaalaal Cristo tio?». 18 Pilatoe ´ ´ sacerdoteob tuuno tu chaajoob tu kaatajtiob´ lela tumen tu tsaaj cuentae ch een tumen u pekle taakino ka tu yaaloob: «Ma ´ ´ maalob ka k-tsaa te kiliich kuu- moob Jesuse ka tu kuboobti. chil tuux ku tsaabal le taakin ku 19 Tsoole le kulukbal xan Pilasiibilo, tumen justiciao, ´ ´ lela u tojol u kii- to te tuux ku beetaal ´ kel junt uul m aak». 7 Ka tsook u yatane tu t uuxtaj le kuben ´ ´ u muul tsikbaltikoob baax ken u taan tia: «Ma´ a woksikaba yeebeetoobe tu manoob u kaax juntel le utsul m aaka, tumen bejlae ´ ´ ´ tuul maak ku´ patik kat, utiaal u yaan junpeel baax tin wayaktaj ´ muukul le j-taanxel luumiloobo. yaan yil tu y eetel; lela jach tu bee´ ´ 8 Le oolal le kaaxa tak bejlae ku taj u jaakal in wool». 20 Baale ´ ´ yaalaalti ´ ´ U Kaaxil Kiik. 9 Ka u nuuktakil le sacerdoteob yeetuun b eeychaj ´ le baax tu yaalaj le tel u nuuktakil le kaajo tu profeta Jeremıasa:´ «Ka tu chaa- yoksoob tu pool le yaabkach ´ ´ joob le treinta u peelal u taakinil m´ aakoobo ka u k ka ´ ´ aatoob ´ plata, le bajux tu bootaj jujunt uul jaalkabtaak Barrab as yeetel ka ´ ´ ´ ´ israelitaob tu yoolal Jes us. 21 T aanaj ´ juntuul Maa- k ıimsaak ´ ko, 10 ka tu tsaajoob ka tu yaalaj´ utiaal u tuun le gobernadoro ´ ´ ´ maanal u kaax le maak ku ´ pa- tiob: «¿Maakalmaak ti le kaatuu´ ´ tik kato, jeex u yaalmilten Jeeo- loob a kaateex ka in jaalkabto?». ´ bao». Letiobe tu yaaloob: «Barrabas». ´ ´ 22 Pilatoe tu yaalaj: «¿Baax t uun 11 Jesuse le tiaan tu t aan le ´ ´ ´ gobernadoro, kaataabti tumen ken in beet ti Jesus le m´ aax le gobernadoro: «¿Teech wa ´u Rey ku yaalaal Cristo tio?». Tulaak´ loob tu yaaloob: «¡Baajak ti che!». le judıoobo?». Jesuse tu nuukaj: ´ «Teech aalik». 12 Baale le taan 23´ Letie tu yaalaj: «¿Baaxten tuun? ¿Baax kaasil u beetmaj?». kaach u taakal u pool tumen ´ u Baale letiobe seguernaj u sen nuuktakil le sacerdoteob yeetel ´ kaam aalikoob: «¡Baajak ti che!». u nuuktakil le kaajo, ma tu n ´ uukaj mix baali. 13 Pilato tuune ´ 24 Ka tu yilaj Pilato ma tu tu yaalajti: «¿Ma wa ta wuuyik paajtal u beetik mix baal, baa´ ´ bukaaj baaloob ku yaalaal ta xe maas taan u puujul le maacontra?». 14 Baale Jesuse ma koobo, tu chaaj jae ka tu poaj ´ ´ tu nuuki, jach mix baal tu yaa- u kab tu taanoob, ka tu yaa´ laj, le beetik le gobernadoro jach laj: «Mix baal ´ ´ yaan in wil yeetel jaak u yool. u kiikel le maaka. A kaakajeex ´ ´ 15 Jeex suukile, cada ken teex». 25 ´ Tulaakal tuun le kaajo tu n uukaj: «Taalak u kiikel beetaak le´ kiinbesaja le goberna´ ´ ´ ´ doro ku jaalkabtik juntuul m ´ ´ aak t-ookol bey xan tu´ yookol k-paa´ kalaan carcel, le kun kaatbil lal». 26 Pilato´ tuune tu jaaltumen le kaajo. 16 ´ Te ´ kiinoob kabtaj Barrabas,´ baale tu beetaj jeelo´ kalaan juntuul maak jach u jaajatsaal Jesus, ka tsooke ka ´ kaj oolaan, u kaabae Barrabas. tu kubaj utiaal ka baajak ti che.

´

´ MATEO 27:27-48 Paastaabi. Golgota. Te cheo. Eejocheenil 60 ´ ´ 27 U soldadoob tuun le goberj-ookoloob, juntuule tu x-nooj, ´ ´ ´ ´ nadoro tu bisoob Jesus ichil u pa- ul aak junt uule tu x-ts ıik. ´ ´ ´ lacio le gobernadoro ka tu much- 39 Le maakoob tuun ku maa´ ´ kıintoob tulaakal le soldadoob tu noobo ku yaalikoob baal ti Je´ ´ yiknalo. 28 ´ Tu pitajoob´ u noo- sus, taan u piiktik u pooloob ´ ´ ke, ka tu ts´ aajoob junpeel chak 40 yeetel taan u yaalikoob: «¡Eej!, ´ nook´ tu yookol, ´ 29 tu jitoob ¿ma wa teech le maax aalik jeel u ´ junpeel corona y eetel kiixe ka nikik le templo y eetel u kaa bee´ ´ ´ ´ ´ tu tsaajoob tu pool Jes ´ ´ us, yeetel tik ichil ooxpeel´ kiinoobo? Jeetu tsaajoob xan junxeet che´ tu lo, salvartaba tuun. ¡Wa u paa´ x-nooj kab. Ka xolajoob tu taan lech Diose, eemkech ti u cheil le ´ ´ ´ yeetel tu paastoob t aan u yaamuyajo!». 41 Bey tuun xano u ´ likoob: «¿Bix saaschajik ti ´ u nuuktakil le sacerdoteobo, jun´ ´ ´ ´ Rey le judıoobo?». 30 Tu tuu- muuch yeetel le escribaob´ yeetel boob, tsoole ka tu chaajoob le u nuuktakil le kaajo, kaaj xan ´ le cheo ka joop u kookolkoob u u paastikoob yeetel u ´ yaalikoob: ´ ´ pool tu yeetel. 31 Ka tsook 42 «¡Tu salvartaj ulaak maa´ ´ tuun u sen paastikoobe, tu ´ lu- koob, baale letie ma tu paajtal u soob le chak nook yaan tu yookol salvarkuba tu juunal! Wa u Reyil ´ Jesuso ka tu kaa takoob le u noo- Israele, eemek beora ti u cheil le ko, tsoole ka tu bisoob utiaal ka muyajo ka k-creerte. 43 Letie ´ u bajoob te cheo. u kubmaj u yool ti Dios; wa yaa´ ´ 32 Le t´ aan u jookloobo tu yibiltaan tumen Diose salvartaak ´ ´ ´ ´ loob Simon, juntuul m´ aak sijnaal tuun beoraa. Tumen letie tu tu kaajil Cirene. Ka tuun tu bee- yaalaj: ‹Tene u Paalen Dios› ». ´ toob u kuchik u cheil le muya44 Tak le j-ookoloob chuykıin´ ´ jo.1 33 Le ka kuchoob te kuu- taanoob tu tseelo joop xan u ´ chil ´ ku kaabatik Golgotao (lela yaalikoob baal ti. ´ ´ ´ u kaat u yaale «U Kuuchil Baa´ ´ 45 Te hora seis1´ tuuno ´ teek kel Pool»), 34 tu ts aajoob vino eejocheenchaj tulaakal yookol ´ ´ ´ ´ xaaktaan yeetel junpeel baal kaab, yeetel bey paatik tak ´ te ´ ´ kaaj utiaal u´ yuke, baale letie hora nueveo.2 46 Ooli tuun ´ ka tsook u tuuntike ma tu yoo- te hora nueveo Jesuse tu kaam ´ ´ ´ ´ taj u yuki. 35 Ka tsook u baj´ aalaj: «Eli,´ Eli, ¿lama sabaktani?». koob Jesus te cheo, ´ buulnajoob ´ Lela u kaat u yaal: «In Dios, in utiaal u yilkoob´ maakalmaak ti Dios, ¿baaxten tsook a pat´ ´ u ´ nook kun paatal ´ ti cada jun- ken?». 47 Jujuntuul ti le maat uul, 36 ka ´ paatoob ´ kutal xoob waalakbaloobo ka tu yuu´ utiaal u kan´aantoob Jesus teeboob le baax tu´ yaalo,´ kaaj u lo. 37 Tu yookol xan u poole tu ´ yaalikoob: «Le m aaka t aan u tabajoob junpeel letrero ku yaalik ´ ´ nik Elıas». 48 Juntuul ti ´ letiobaax oolal taak u pool, lela ku ´ ´ ´ yaalik: «Le maaka Jesus, u Rey le be bin aalkabil u´ cha junpeel´ es´ ponjae ka tu poochultaj yeetel judıoobo». ´ 38 Tu ts eel Jesuse chuy´ ´ ´ ´ Mt 27:451 Kex laas 12:00 chuumuk kiin. ´ kıintaab xan ti che kaatuul Le hora kaacho ku kaajal u xookol des-

Mt 27:321 Ilaak Tip. 6.

´ de ken tıipik Kiin. ´ chıinil Kiin.

´ 452 Kex laas 3:00 u

´ ´ ´ 61 Kıimi. Tu tıituba luum. Muknal kanaantaan MATEO 27:49-66 ´ suuts vino; tu´ kaxaj ti ´ junpeel xan u maama u paalaloob Zechee ka tu tsaaj ti Jesus u yu- bedeo. ´ ke. 49 Baale u maasiloobo tu 57 Tumen taaytak ´ ´ u tuubul yaaloob: «¡Pate! Koox ilik wa jeel kiine, taal Jose, juntuul ayikal ´ ´ ´ u taal maak ti u kaajil Arimatea; le ´ Elıas ´ salvartike». [Ulaak ´ ´ juntuul maake´ tu chaaj junpeel maaka tsokaan xan u beetkuba ´ ´ lanzae ka tu taatslomtaj u cha- junt Jesus. 58 Le ´ uul u disipulo ´ ´ ´ ´ m aaka n aats tu yiknal Pilalaatel Jesus, ka jook ja yeetel ´ ´ ´ kiiki.]1´ 50 Kaam taanaj Jesus toe ´ ka tu kaataj u wıinklil Je´ sus. Pilatoe tu´ yaalaj ka tsaatu kaateene ka kıimi.1 ´ ´ 59 Jose tuune tu chaaj 51 ¡Ile!, u cortinail tuun le tem- bakti. ´ u ´ ´ Jesuse ka tu toaj yeetel ploo jaat tak kaba- wıinklil ´ ´ ´ desde kaanal ´ ´ le ka jook kaaxeet ti. ´ Tu tıituba junpeel nook limpio beetaan yee´ lino, 60 ka tu ts aaj xan le ´luumo ka xıik le nu- tel maalob ´ ´ kuch chaaltunoobo. 52 Tsoole ti junpeel tuumben muknal u chakmaj´ ti tuunich. Tu balkeu muknal le kimenoobo1 ´ ´ jeepa- saj junpeel nojoch tuunich tu jool joob, yeetel yaab ti u w ıinklil le ´ ´ le muknalo, ka bini. 61 Baale kiliich maakoob kimenoobo j oo´ ´ ´ ´ Marıa Magdalena y eetel le ulaak saaboob y ookabil 53 (ka tsook ´ ´ ´ ´ ´ ´ u lıisaal´ Jesuse jujuntuul maa- junt´ uul Marıao, paatoob kutal koobe jookoob te tuux yaan le aktaan ti ´ le muknalo. ´ 62 Tul´ aakal lela uuch tu kiimuknaloobo, ka ookoob te ki´ ´ nil le taan u lıiskuba le maaliich kaajo),1 ka ilaaboob tumen ´ koob utiaal le Sabadoo. Tu kiiyaab maakoob. 54 ´ Baale u noj´ ´ ´ u nuuktakil chil yeetel le ulaak nil Sabado tuune ´ ´ le soldadoob ´ le sacerdoteob yeetel le fariseoomaaxoob kan´ aantik Jesuso, ka ´ tu ´ yiloob bix u tıitkuba le luum´ yee- bo tu muchubaob tu taan Pitel u maasil baaloob ku yuuch- lato, 63 ka tu yaaloob: «Yuumtsil, tsook u kaajaltoone le lo, jach sajakchajoobe ka tu ´ ´ ´ ´ yaau taaskuloob: «¡Jaaj bakaan, le maaka u maak ´ yaanal maax ´ bao, taanil´ ti u Paal Dios!». ´ kıimile tu yaalaj: ‹Tu yooxpeel kiine ´ yaan in 55 Tsoole ti yaan xan yaab´ ´ 64 Le oolale, tuuxt´ kakach kooleloob paatoob waatal lıisaal›. ´ ´ ´ naantbil u muknal tak tu yooxnaachil t aan u yilkoob le baaxoob ´ ´ peel kiinil utiaal ma u´ taal u disiku yuuchla; tu tsaypach´ ´ lelooba ´ ´ toob Jesus ´ yeetel tu tsaajoob puloob u yokloob u wıinklil yeetel baax kaab eetti desde ka luk ka u´ yaaloob ti le kaajo: ‹¡Tsook u lıisaal ichil le kimenoobo!›, Galilea. 56´ Ichiloobe ti yaan ´ tumen wa ka u beetoobe le tuusa kaach Marıa Magdalena, Mar ´ ´ ´ ıa u maas kaas ti le yaaxo». 65 Pimaama Santiago yeetel Joses, bey latoe tu yaalajtiob: «Tsaanteex ´ ´ ´ Mt 27:491 Jujunpeel uuchben ts ıiboobe soldadoob. Xeeneex ka a wiku taaskoob´ le taanooba, baale yaan leex baax jeel ´ a beetkeex utiaal ´ uuchben ts ıiboob jach kamaan baax u maas kanaantaal le muknalo». ´ ku yaalikoobe, maatech u taaskoob. 66 Binoob tuune ka tu makoob ´ 501 Wa: «tu kubaj u muukil u kuxtal». maalob u jool le muknal yeetel 521 Wa: «muknaloob beetaanoob utiaal u kaajsaal le kimenoobo». 531 Lela u le tuunicho, ka´ tu patoob xan le ´ soldadoob kanaantiko. kaajil Jerusalen.

´ MATEO 28:1-20 Kuxaan. Tu chıikbesuba. ‹Beeteex disipuloob› 62 ´ ´ Ka tsook u kiinil Saba11 Le taan u ´bin le kooleloo´ ´ bo, ¡ile!, jujuntuul ti le solda´ do, le taan u taal u saastal ´ ´ u yaax kiinil le semanao, Marıa doob paatoob kanan kaacho, bi´ ´ Magdalena yeetel le ulaak jun- noob te kaajo ka tu yaaloob ti ´ ´ ´ tuul Marıao, bin u yiloob le muk- u nuuktakil le sacerdoteob tulaa´ nalo. kal le baaxoob tsook u yuuch´ ´ ´ 2 Yeetel, ¡ileex!, tsook u tıitku- lo. 12 Le sacerdoteob tuuno, ´ ´ ´ ba le luumo, tumen eem u angel ka tsook u muchkubaob yeetel ´ ´ Jeeoba desde te kaano, ka naats u nuuktakil le kaaj utiaal u tuku walkes le tuunich makmil le likoob baax ken u beetoobe, tu ´ ´ ´ ´ muknalo ka paat kutal tu yoo- tsaajoob yaab u peelel u taaki´ ´ kol. 3 Le angela t aan u l eembal nil plata ti le soldadoobo 13 ka ´ ´ ´ jeex u leembal chaake, yeetel u tu yaaloob: «Aaleex: ‹U disipu´ nooke sak jeex le nieveo. 4 ´ Tu loobe taaloob aakabe ka tu yok´ ´ yoolal lela, le soldadoob kanaan- loob u wıinklil le taan k-weenlo›. tik le muknalo sajakchajoobe ka 14 Wa le gobernador ku kuchul ´ ´ joop u kikilankiloob, ka paatoob u yojeelto, toon ken k-taan tu ´ bey kimenoobe. yeetel utiaal ma u beetaalteex ´ 5 Baale, le angelo taanaje ka mix baal». 15 Letiob tuune tu tu yaalaj ti le kooleloobo: «Ma a chaajoob le u taakinil platao ka ´ chaikeex saajkil, in wojel taan a tu beetoob jeex aalaabiktiobo; le ´ ´ kaxtikeex Jesus, le maax baaj te baax tu yaaloobo tak bejlaa ku ´ cheo. 6 Minaan waye, tumen tsikbaltaal ichil le judıoobo. ´ tsook u lıisaal jeel bix tu yaali16 Baale le once disipuloobo lo. Kooten a wileex le tuux tsaan binoob Galilea, te puuk tuux ´ ´ kaacho. 7 Xeeneex xan tu see- aalaabtiob tumen Jesus ka xiibaanil a waaleex ti u disipuloob koobo. 17 Ka tu yiloobe xola´ tsook´ u lıisaal ichil le kimenoojoob utiaal u yeeskoob tsiikil ´ ´ bo, yeetel, ´ ¡ileex!, letie taan u bin ti, baale jujuntuuloobe ma tu Galilea taanil ti teex; teelo ti ken creertoob wa Jesusi. 18 Jesua wileexi. ¡Ileex!, tsook in waalik- se tu natsubae ka tu yaalaj´ teex». tiob: «Tsook u tsaabalten tulaa´ ´ ´ 8 Letiob tuune lukoob tu see- kal paajtalil te kaano bey xan baanil te muknalo, saajkoob way Luume. 19 Le oolale, xee´ ´ baale jach kiimak u yooloob, ka neex tu yiknal u maakiloob tu´ bin u yaaloob ti´ le disipuloob laakal kaajoobe ka a beeteexoob ´ ´ le baax tsook u yuuchlo. 9 ¡Ile! disipuloob, taan a tsaaikeex u ´ Ti lelo, Jesuse tu yiluba yeetel le yokjaob tu kaaba le Taatao, ´ koolelooba ka tu yaalaj: «¡Maalob le Paalo yeetel le kiliich muuko, ´ ´ ´ ´ kiin!». Letiob tuune naatsoob tu 20 yeetel taan a kaanskeexoob u ´ yiknale ka tu machoob u yook tsookbesoob tulaakal le baaxoob ´ yeetel chinlajoob utiaal u yees- tsook in waalikteex ka a beetee´ ´ ´ ´ koob tsiikil ti. 10 Jesus tuune xo. Yeetel, ¡ileex!, ti yanen ta wee´ tu yaalajtiob: «¡Ma a chaikeex teleex tak te kiinoob taan u ku´ saajkil! Xeeneex ka a waaleex ti chul u xuul yookol kaabo».1 in sukuunoob ka xiikoob Galilea, ti ken u yilenoobi». Mt 28:201 Ilaak Tip. 16.

28

´ U TS IIB

MARCOS ´ Lela ´ u kaajbal le maa´ lob peektsil yaan yil yee´ tel Jesucristo, 2 jeex ts ıibtaa´ bik ´ tumen´ profeta Isaıas: «(¡Ile! Taan in tuuxtik´ in j-bisaj taan utiaal ka xiik taanil ti teech; le´ tie yaan u maalobkıintik a beel.) ´ 3 ¡Uuyeex! Yaan m´ aax ku yawat te desierto taan u yaa´ ´ lik: ‹¡Maalobk ´ ıinteex u beel Jeeoba!1 Tojkıinteex u beeloob› ». 4 Juan ´ Bautistae taal te desierto t´ aan u kaaytik ka okjaanak maak utiaal u yeesik tsook u kexik u tuukul, utiaal beyo ka perdonartaak u ´ kebanoob.´ 5 Le oolale, tul ´ aakal u kajnaaliloob Judea yeetel Jerusalene ku taaloob kaach tu ´ ´ yiknal, leti tuune ku tsaaik u yokjaob te Jordano; letiob´ xane ku yaalikoob kaach tulaakal u kebanoob. 6 U´ nook Juane beetaan kaach ´ yeetel u tsootsel camello, u jeepkaxtmaj xan ´ ´ u nak yeetel junpeel kaxnak´ de ´ keewel; ku jaantik´ kaach s´ aak ´ yeetel u kaabil kaax. 7 Yeetel ´ ku kaaytaj kaach taan u yaalik: ´ ´ «Le ulaak´ maax kun taalo maas yaan u paajtalil ti teen, ma in ´ naajaltmaj ´ mix tak in chintal in wach u taabil u xaanabi. ´ 8 Te´ ne tin tsaaj a wokjaex ´ yeetel ja, baale ´letie yaan u tsaaik a wokjaex yeetel kiliich muuk».1 9 Te kiinoob jeelo, Jesuse luk Nazaret tu luumil Galilea, ka taal utiaal ka tsaabak u yokja tumen Juan te´ Jordano. 10 Tu ´ ´ ´ seebaanil le taan u jookol Jesus

ichil le jao tu ´ yilaj u jeepajal ´ le kaano, ka tuun tu yilaj u yeemel u kiliich muuk Dios bey jun´ ´ tuul paloma ku taal ´ tu yookole; ´ 11 te kaan xano jook junpeel taan ku´ yaalik: «Teche in Paalech, maax in yaabiltmaj; tene ´ jach kiimak in wool ta woolal». ´ ´ 12 Tu s eebaanile Jesuse peeksaab tumen le kiliich muuk utiaal ka xiik te desiertoo. ´ ´ 13 Ka tuun paat cuarenta´ kiinoob te desierto ichil ´ ts ıitsik baalcheobo, ka xan tuuntaab u ´ ´ yool tumen Satan ´ as, baale le angeloobo tu tsaajoob baax kaa´ b eetti. 14 Ka tsook u kaalal Juane, ´ Jesuse ook Galilea taan u kaaytik ´ le maalob ´ peektsil ´ ku taal ti Dioso, 15 yeetel taan u yaalik: «Le kiin aalaano tsook u kuchul, u ´ Reino Diose tsook´ u naatsal. Kex a tuukuleex yeetel yanak a ´ fejeex ti le maalob peektsilo». ´ ´ ´ 16 ´ Le ´ taan u xıimbal tu jaal u Kaan aabil Galileae, tu yilaj Si´ ´ ´ ´ m´ on1 yeetel Andres u yıitsin2 ´ taan u jaaychintkoob u redoob ´ ´ ichil le kaanaabo, tumen le´ tiobe j-chuk kayoob. 17 Jesus ´ tuune tu yaalajtiob: «Kooteneex tin paach, ka in kaanseex ´ a chukeex ´ wıinikoob». 18 Letiobe tu seebaanil tu patoob u redoobe ka binoob tu paach. ´ ´ 19´ Ka xıimbalnaj junp ıit maas ´ taanile, tu yilaj Santiago yeetel Juan u paalal Zebedeo; letiobe

1

Mr 1:31 Ilaak Tip. 2. santo». Ilaak Tip. 16.

´ Mr 1:161 Lela ulaak kaaba ku tsaabal ti ´ apostol Pedro. 162 Le taan ich griegoo maatech u yeesik wa maas nojoch An´ dres ti Pedro wa maas chichan.

´ 81 Wa: «espıritu

63

´ MARCOS 1:20-42 Ku joosik demonio, ku tsakik kojaanoob 64 ´ ´ ´ ti yanoob kaach te barco taan bin yeetel Santiago bey ´xan ´ yee´ tu yotoch Simon yeetel u yutsk´ ıintikoob ´ u redoobo, tel Juan ´ 20 leti tuune ´ u suegra Si´ tu seebaanil tu ta- Andres. 30 Baale mone chilikbal taan u chokwil, noob. Ka tuun tu patoob Zebe´ ´ ´ deo u taataob te chan barco yee- ka aalaab ti Jes ´ us tu seebaanil ´ ku y uuchulti. 31 Ka tel le maaxoob ku meyajoob tu baax ´ ´ tu machaj ´ tu yeetelo ka binoob tu paach Je- naats tu yiknale, ´ ´ sus. 21 Ka tsooke ookoob tu kabe´ ka tu lıisaj; le koolel tuuno sıischaj u chokwil, ka joop u kaajil Capernaum. ´ ´ Tu kiinil Sabado tuune, Je- beetik u yoochoob. ´ u chıinil Kiin suse ook te sinagogao ka ´ 32 Ka tsook ´ ´ ´ joop u kaansaj.´ 22 Le maakoo- yeetel ka eesameenchaje, ´ kaaj tu yiknal tul aakal bo jaak u yooloob yoolal bix u taasaal ´ ´ u kaansaj, tumen teelo Jesu- le maaxoob kojaanoob yeetel ´ demonio tiobo; 33 tuse´ taan´ u kaanskoob bey jun- okaan ´ ´ tuul maax tsaan autoridad tie, laakal u kajnaaliloob le kaajo tu ma jeex le escribaobo.1 23 Te muchubaob ´ ´ jach tu jool le najo. 34 ´ Jesus tuune tu tsakaj yaab kiin jeelo ´ tu sinagogaobe ti ´ ´ maakoob yaan ´ jejelaas kojaanil yaan juntuul m aak chukaan ´ ´ tumen juntuul ´ demonioi, letie tiob, yeetel tu joosaj yaab demonioob, baale ma tu chaik kaach awatnaj 24 t aan u´ yaalik: ´ «¿Baax yaan k-il ta weetel Jesus u taan le demonioobo tumen letiobe u yojloob leti le Cristoo. Nazaretil? ¿Taalech wa a xuul´ ´ ´ 35 Lıik´ xan jach jaatskab, taasoon? Tene jach in wojel ´ ´ maa- nil ti u tıipil Kiin, j ooke ka bin xech, teech le j-Kiliich tuuxtaan ´ ´ mix maak yani, tumen Dioso». ´ 25 Baale Jesu- ti junp ´ eel tuux ´ te t uuno k aaj u orari. 36´ Baase tu keyaj t´ aan u yaalikti: ´ ´ Sim on yee«¡Mak a chi, jooken ti le maa- le bin kaxtbil tumen ´ ko!». 26 Le demonioo ka tsook tel le ´ u maasil maakoob yanoob kaxtoou beetik u balikuba te luum le tu yeetelo, 37 ka tu ´ ´ ´ maako, awatnaj jach kaame ka be ´ tu yaaloobti: «Tulaakal maak ´ ´ tu ´ pataj. 27 Tulaakal tuun le taan u kaxtikech». 38 Baale lem´ aakoob yanoobo jach jaak u tie tu yaalajtiob: «Kooneex yaayooloobe ka joop u yaalikoob nal tuux, te mejen kaajoob yanoob naatso, utiaal ka kaaytu´ baatsiloob: «¿Baax lela? ¡Jun´ ´ oolal jopeel t´ uumben kaansaj! Le maa- tajnakeni, tumen le ´ kaanen». 39 Bin tuun te sinaka yeetel autoridad ku tanik le ´ ´ yaan ti tulaakal demonioobo yeetel letiobe ku gogaob ´ ´ Galilea ´ u kaaytaj yeetel taan beetkoob baax ku yaalik». taan u bin ´ ´ xan u joosik le demonioobo. 28 Bey tuuno,´ u tsikbalil le baax ´ ´ ´ 40 Taal xan juntuul m tu beeto tu seebaanil ojeeltaab ´ aak ´ yaan lepra tie, ka xolaj t aan u ti tulaakal tuux tu luumil Gali´ ´ sen kaat ooltik ´ ti: «Wa teech a lea. ´ ´ a tsakike29 Ka ´ tsooke Jesuse tu see- kaate jeel u ´ paajtal ´ 41 Jesus tuune tu chaaj baanil jook te sinagogao ka ne». ´ ootsilil u kabe ka ´ tie, tu tichaj ´ ´ ´ taan u yaalikti: Mr 1:221 Maakoob jach u kaj ooloob le tu p eetskabtaj ´ «In kaat. Utschajkech». 42 Tu Leyo.

´

Eemsaab kojaan ich naj. Ku tanik Mateo 65 MARCOS 1:43–2:15 ´ ´ 6 Teelo ti´ kulukbal seebaanil luk le lepra ti le maa- banoob». ´ ko ka utschaji. 43 Ka ´ tsooke jujuntuul escribaob taan u yaatu yaalajti ka xiik yeetel tu likoob ichil u puksiikaloob: ´ ´ jach kub eentajti 44 lela: «Ila- 7 «¿Baaxten ku taan le maak ´ wil ma´ a waalik mix baal ti beya? T aan u pochik Dios. ´ ´ mix maak; baale xeen ka u yi- Cheen Dios jeel u paajtal u per´ lech le sacerdoteo, yeetel ´ kub le donartik kebanoobe». 8 Baa´ baaxoob tu yaalaj Moises ´unaj le Jesuse, yoolal le paajtalil ´ ´ u tsaabal tu yoolal a toj oolayaantio, tu s eebaanil tu tsaaj ´ ´ lo, utiaal ka u yojeeltoob tsook cuenta baax ku yaalik le maaa tsaakal». 45 Baale ka bin ´ le koob ichil u puksiikaloobo, ka ´ ´ maako kaaj u sen ´ kaaytik yee- tu yaalajtiob: «¿Baaxten ka waatel u tsikbaltik tulaakal tuux le likeex ichil a puksiikaleex le ´ baax ´ uuchtio. Le´ oolale Jesubaalooba? 9 ¿Baax maas ma ´ se paat ma tu p´ aajtal u cheen talam u yaalaali? ¿U yaalaal ti le ´ okol ti ´ mix junpeel´ kaaj, baaxe maaka: ‹Tsook u perdonartaal ´ ku paatal kaach ch´ een pach kaaj a kebanoob›, wa u yaalaal: ‹Lıi´ te tuuxoob´ mix maak yano. Kex ken, cha a camillae ka xıimbalbeyo,´ le maakoob ku taaloob ti nakech›? 10 Baale utiaal ka a ´ jejelaas tuuxo seguernaj u taa- wojeelteex yaan autoridad ti u ´ ´ loob u yiloob Jesus. Paal maak way Luum utiaal u ´ Baale, ka tsook u maan perdonartik le kebanoobo... ´ tseetsek kiinoobe, ook tu —ka tu yaalaj ti le m ´ aak mi´ naan u muuk u w´ ıinklilo—: kaat een tu kaajil Capernaum, ´ ´ ´ yeetel jach seebaan uuchik u yo- 11 Kin waaliktech: Lıiken, cha ´ ta ´ wojeeltaal ti yaan ´ te najo. 2 Le a camillae ka xiikech ´ ´ 12 Le maak tuuno lıiki, oolale, yaab m´ aakoob tu mu- toch». ´ chubaobi, ka paat minaan tuux tu seebaanil ´ ´ tu chaaj u ´ camika j ook x ıimbalil tu u yantaloob te najo, mix´ tak llae ´ ´ ´ taan tulaakal. Le´ maakoob tuuno jach naats ti le joonajo; leti tuune ´ ´ jaak u ´ yooloobe ka joop u nojkaaj u tsikbaltik le maalob peek´ ´ ´ beenkuuntkoob Dios tsil tiobo. 3 Junmuuch maa´ taan u yaa´ ´ «Mix junt een k-ilmaj u koobe tu taasoob juntuul ´ maak likoob: ´ ´ minaan u muuk u wıinklil yuuchul junpeel baal beya». ´ tu kaat kuchaan kaach tumen kan- ´ 13 Jesuse ´ bin ´ ´ een tu ´ ´ j aal le k aan aabo; tul aakal le tuul maakoob. ´4 Baale yoolal ´ yaabkach maakoobo seguernaj le yaabkach maakoob yanoo´ ´ u taaloob tu yiknal, leti bo, letiobe ma paajchaj u nats´ tuune ´ tu kaansoob. 14 ´ Le taan u bikoob tu yiknal Jesusi, ka t uun ´ tu beetoob junpeel jool te te- no tu yilaj Levı, ´ u paal Alcho tu tojil ´ le tuux yaan Je- feo, kulukbal te kuuchil tuux suso ka tu´ yeemsoob le ´ camilla ku bootaal le impuestoobo, ka «Kooten tin paach». tuux chikuuntaan´ le maak mi- tu yaalajti: ´ ´ naan u muuk u´ wıinklilo. 5 Le Leti tuune lıike ka bin tu 15 Te kiin jeelo, bin ka´ tu yilaj Jesus le fe yaan ti´ le paach. ´ ´ maakoobo, tu yaalaj ´ ti le maak Jesus tu yotoch Lev´ ı ka kuminaan u muuk u wıinklilo: «In laj yiknal le mesa yeetel u dipaal, tsook u perdonartaal a ke- sipuloobo. Yaab ti le j-kam

2

´ MARCOS 2:16–3:4 Takpool: janal, ayuno. Tok trigo ti Sabado 66 ´ ´ ´ ´ impuestoob y eetel ul aak j-keuuchben bolsaob de k eewel.1 Wa ´ ban le vinoo ku ´ bee´ maakoobe kulajoob janal tu ka beetaake ´ yeeteloob, tumen yaab ti letio- tik u x´ ıikil le bolsaobo, yeetel tu be ´ ku binoob kaach tu paach kaap ´ eelal ku kastaloob. Baaxe ti Jesus. 16 Baale u escribaob le le´ tuumben vinoo ku tsaabal ´ ´ fariseoobo, ka tu yiloob t´ aan u tuumben bolsaob de keewel». ´ ´ janal yeetel le ´ j-keban maakoo23 Ti junpeel ´ u kiinil Sababo bey xan yeetel le j-kam im- doe Jesuse maan te tuux pa´ ´ puestoobo, kaaj u yaalikoob ti kaan trigoo, u disipuloob t´ uu´ ´ u disipuloob: «A j-kaansajeexe, ne le taan u xıimbaloobo kaaj u ´ ´ tokikoob u yiij le trigoo. 24 Le ¿ku janal yeetel maaxoob kamik ´ ´ impuestoob´ bey xan yeetel ulaak fariseoobo tu yaaloobti: «¡Ile! j-keban maakoob?». 17 Le ka ¿Baaxten ku beetik a disipuloob ´ baax ma uts u beetaal tu kiitu yuubaj ´ Jesus lela, tu´ yaalajtiob: «Maaxoob toj u ´ yooloobe nil Sabadoi?». 25 Baale Jesu´ ´ ma kaab eettiob juntuul docto- se tu yaalajtiob: «¿Mix junteen ´ ri, baale ´ le maaxoob kojaanoo- wa ta xokeex baax tu beetaj Da´ bo kaab eettiob. Tene ma taalen vid le ka´ jach wiijchaj´ leti yee´ tel le m aaxoob ku m aanoob tu in tan maaxoob toj u kuxtaloo´ bi,´ baaxe taalen in tan j-keban yeetelo? 26 ¿Ma wa ook tu najil Dios, jeex u yaalik u tsikbamaakoob». ´ 18 U disipuloob Juan yeetel le lil Abiatar le nojoch sacerdoteo, ka tu´ jaantaj le waaj ´ kubaano, fariseoobo ku ayunaroob1 kaa´ junpeel baax mix ´ maak kaach chi. ´ Le oolale taal jujuntuul unaj u jaantik, cheen le ´ sacermaakoob yiknal Jesuse ka tu yaaloobti: «¿Baaxten u disipu- doteobo?´ ¿Ma wa tu tsaaj xan ´ ´ loob Juan yeetel u disipuloob le ti le maakoob yanoob tu yeetelo?». 27 Jesuse tu yaalaj xan fariseoobo ku ayunaroob, baale beetaab a disipuloobe maatech u ayuna- tiob: «U ´ kiinil Sabadoe ´ ´ ´ roob?». 19 Jesus tuune tu yaa- utiaal wıinik, ma wıinik beetaab u kiinil Sabadoi; 28 bey lajtiob: «Le tiaan le noviotsil utiaal ´ ´ tuuno, u´ Paal maake Yuumtsil yiknal ´ ´ u amigoobe, letiobe ma ´ tu paajtal u ayunaroob, ¿maa- tak tu yookol u kiinil Sabado». ´ ´ sa? Wa ti yaan tu yiknaloobe, Ka ook tu kaateen ti junpeel ´ letiobe ma tu paajtal u ayunateelo ti´ yaan jun´ sinagoga, ´ roob. 20 Baale yaan u kuchul tuul maak tikin junpeel u kabi. ´ u kiinil u lusaal ´ le noviotsil tio- 2 Le fariseoobo jach taan kaach bo, te kiin tuun ken ayunaru yilkoob wa Jesuse yaan u tsa´ ´ nakoobo. 21 Mix ´ ´ maak ku pa- kik le maak tu kiinil Sabadoo, kakoktik junp ´ ´ eel ´ uuchben nook utiaal ´ ´ ka u takoob u pool. 3 ´ Jeyeetel junxeet tuumben nook. sus tuune tu yaalaj ti le maak ´ Wa ka beetaake ken u motsu- kimen u kabo: «Lıiken ka waa´ ´ ba le tuumben nooko jeel u lakech ch uumuk». 4 Ka tsoo´ maas jenkesik u jaatlil le uuchke tu yaalajtiob: «Tu kiinil ´ beno. 22 ´ Tsoole mix maak Sabadoe, ¿uts wa u beetaal jun´ ´ xan ku tsaaik tuumben vino ti peel baal maalob, wa u beetaal

3

Mr 2:181 Ilaak Tip. 16.

Mr 2:221 Wa: «odre».

´ 67 Ku tsaak ti Sabado. 12 apostoloob. Belzebub MARCOS 3:5-25 ´ ´ ´ junpeel baal kaas?, ¿u salvartaal bil le maaxoob u kaat kaach ´ ´ junpeel kuxtal,1 wa u xuulka taalakoobo, letiob t uune taa´ saal?». Baale letiobe ma tu nuu- loob tu yiknal. ´ 14 Jesuse tu ´ koobi. 5 Jesuse´ kuuxilnaje ka yeeyaj doce u tuulal ichiloobi, ´ tu paktaj le maakoob yanoob ka tu tsaaj u kaabatoob apostotu bapacho. Tsoole tumen jach loob,1 utiaal ka yanakoob man´ ´ yaachajaan u yool tu yoolal jach tats tu yiknal, utiaal ka u tuuxchich u´ puksiikaloobe, tu yaalaj toob ´ kaaytaj 15 ´ bey xan utiaal ´ ti le maako: «Tich a kab». Letie u tsaaiktiob u paajtalil u joos´ tu tiche ka tuun utschaj u kabo. koob demonioob. ´ ´ 6 Le fariseoobo, ´ ka tu yiloob le 16 Le doce maakoob tu yeeya´ ´ baax tu beeto, jookoobe ka tu jo leti lelooba: Sim on, le m aax ´ ´ ´ muchubaob tu seebaanil yeetel tu tsaaj xan u kaabat Pedro, ´ u j-tsaypachoob Herodes utiaal 17 Santiago yeetel Juan, u paau chatuklikoob´ baax ken u bee- laloob Zebedeo (ti letiobe tu ´ toob utiaal u kıimskoob. tsaaj xan u kaabatoob, Boaner´ ´ ´ 7 Baale Jesus yeetel ´ u diges, lela u kaat u ´ yaale «u Paa´ ´ sipuloobe binoob´ te kaanaa- lal ´ u Kıilbal Chaak»), ´ 18 Anbo; yaabkach m aakoob ti Gadr es, Felipe, Bartolome, Mateo, ´ ´ lilea yeetel ti Judea binoob tu Tomas, Santiago u paal Alfeo, ´ paach. 8 Le ka tu yuuboob bu- Tadeo, Simon le cananitao ´ ´ kaaj baaloob ku beetke, yaab19 yeetel Judas Iscariote le maax ´ ´ kach maakoob xan ti ´ Jerusalen, kuch u traicionart Jesuso. ´ Idumea, le yanoob tulaak u tseel Ku ´ tsookole Jesuse ook ti le Jordano bey xan le yanoob tu junpeel naj. 20 Le yaabkach ´ ´ bapach Tiro yeetel Sidono, bi- maakoobo tu kaa muchubaobi, ´ noob tu yiknal. 9 Letie tu yaa- le oolal leti yeetel u disipuloobe ´ ´ laj ti u disipuloob ka u prepararp aat minaan mix tak u suutukil ´ toob junpeel chan barco utiaal utiaal u jaanloob. 21 Baale u ´ ´ ka meyajnakti, utiaal beyo ma u laaktsiloobe ka tu yojeeltoob le´ peechel tumen le yaabkach la, taal u chaob Jes us, tumen ku ´ ´ maakoobo. 10 Tumen´ uuchik yaalikoob: «Tsook u chokotal u u tsakik yaabkach maakoobe, pool». 22 Tak le escribaob Je´ ´ ´ tulaakal le maaxoob ´ yaan yaayaj rusalen u taaloobo ku yaalikojaaniloob tiobo taan kaach u koob: «Okaan Beelzebub1 ti, ´ ´ tutulchintkubaob utiaal ´ u ku joosik le demonioob yeetel le ´ ´ naatsloob u machoob Jesus. paajtalil tsaanti tumen u nojchil ´ ´ 11 Tak le demonioobo, cada ´ken le demonioobo». 23 Jesus tuu´ u´ yiloobe ku xoltaloob tu taan, ne tu tanoobe tu yaalajtiob yee´ taan u kaam aalikoob: «Teche u tel kettaanoob: «¿Bix jeel u joo´ Paalech Dios». 12 Baale yaab saal Satanas tumen Satanase? ´ ´ ´ ´ u teenel tu jach kub eentajtiob 24 Wa u kajnaaliloob junpeel ´ ma u yaalikoob maax leti. reino ku baateloob tu baatsiloo´ ´ ´ be, le reinoo ma tu paajtal´ u bin ´ 13 Naak tuun Jes´ us ti junpeel puuke ka tu tuuxtaj tan- utsil ti; 25 wa ichil junpeel naj

´ Mr 3:41 Wa: «alma». Gr.: sikj e. Ilaak Tip. 7A.

´ Mr 3:141 Ilaak Tip. 16. 221 Lela ulaak ´ kaaba ku tsaabal ti Satanas.

´ MARCOS 3:26–4:11 U maama, u yıitsinoob. Kettaan: j-paakal 68 ´ ´ ´ cheen baateel ku yuuchle, yaan Jesuse kaaj ´ u kaansaj ´ ´ ´ tu kaat u bin kaasil ti. 26 ´ een tu jaal le kaanaa´ ´ ´ Bey xan wa Satanas u lıikil tu contra bo, yeetel sen yaabkach maa´ tsook ´ muchubaob tu yiknal. Satanas yeetel tu juunal ku baa- koob tu ´ ´ tuune naak kutal ti junteel tu contrae, ma tu paajtal u Leti ´ barcoe ka tu jutsuba bin utsil ti, baaxe ´ yaan ´ u peel ´ jun´ baale tulaakal le xuululti. 27 Wa juntuul maak p ıit ichil le jao, ´ ´ ´ maakoobo ti ´ paatoob tsook u yokol tu yotoch juntuul yaabkach ´ ´ ´ tu jaal le jao. 2 Ka tuun kaaj maak muukaan utiaal u yoklik ´ u tsikbaltik kettaanoob utiaal baaxoob yaantie, ma tu paajtal ´ u kaansiktiob yaabkach baau beetik mix baal wa ma y aax ´ ´ ´ loob taan u´ yaalik: 3 «Uuyeex kaab eet u kaxik le maak ´ ´ ´ muukaano. Cheen bey tuun jeel lela. Le maax ku ´ paakalo jook ´ u paajtal u tokikti le baaxoob paakal. 4 Le´ taan u bin u paa´ yaan tu yotocho. 28´ Tu jaajil kalo, jujunpeel semillaobe luu´ boob te bejo, ka taal le ch kin waalikteexe, tul aakal baal ´ ıi´ ´ lukoob. 5 Ul aak bıin perdonartaak ti le maakoo- choobo ka tu ´ bo, kex jeel baalak kebanil wa junjaatse luub ich tuunichoob, tuux ma yaab luum yani, le sejeel baalak poochil ka u yaaloo´ ´ ´ ´ be. 29 Cheen baale, jeel maa- millaoba seeb jookikoob tumen 6 Baale xak ka poochilnak tu contra le ma ´ taam u luumili. ´ ´ kiliich muuko1 mix bikin bıin ka jook le kiino tookaaboob ka perdonartaak, baaxe yaan u ku- tijoob, tumen ma´ taamchaj u 7 Ulaak semillaob chik u siipil mantats». 30 Lela mootsoobi. ´ tu yaalaj tumen letiobe ku yaa- xane luuboob ich kiixoob, ka nuukchaj le kiixoobo ka tu likoob: «Yaan demonio ti». ´ pechoob le paakaloobo, ka 31 Ka t uun taal u maa´ ´ tsooke ma ´ yanchaj u yichoobi. ma yeetel u y ıitsinoob, baale ´ ´ ´ 8 Baale´ ulaak semillaobe luuti paatoob waatal t aanka´ ´ ´ maalob luum, joobe ka tu tuuxtoob tanbil´ Jesus. boob yookol ´ 32 Tumen yaabkach maakoob koob yeetel nuukchajoob, ka treinkulukbaloob tu bapach Jesuse, joop u ´ yichankiloob, yane ´ ´ ´ ta u peelel u yich tu ts aaj, ulaajuntuul ti letiobe tu yaalajti: ´ ´ ´ ´ ke sesenta, y eetel ul aake cien». «¡Ile! A maama yeetel a wıitsnoo´ ´ ´ ´ tu yaalaj xan lebe ti yanoob taankabe, taan u 9 Jesus tuune ´ la: «Le m aax yaan u xikin utiaal kaxtikechoob». 33 Baale letie ´ ´ tu´ nuukajti:´ «¿Maax in maama u chenxikine, u yuub lela». ´ 10 Le ka bin´ le yaabkach maayeetel in´ wıitsinoob?». 34 Ka ´ tsook tuun u paktik le maa- koobo, le maaxoob ´ ´ yanoob tu yeetel xoob kulukbaloob tu bapacho, bapach junmuuch ´ ´ le doce kaaj u kaatkoobti tu´ yaalaj: «Ileex, ¡jeel in maama apostoloobo ´ ´ baax u kaat u yaal le kettaanooyeetel in wıitsnooba! 35 Jeel ´ ´ bo. 11 Letie tu yaalajtiob: «Ti maaxak ka u beet le baax u k aat ´ ´ Diose, leti in wıitsin, in kiik wa teexe tsook u tsaabal a wojeelteex le kiliich baaloob taakaain maama». ´ noob yaan yil yeetel u Reino Dio´ ´ Mr 3:291 Wa: «espıritu santoo». Ilaak so, baale le u maasiloobo cheen ku yuubikoob le kettaanoobo, Tip. 16.

4

´ 69 Ku tsolik kettaan. Lampara. Reino: semilla MARCOS 4:12-31 ´ 12 beyo kex taan u paakatoobe 21 Tu yaalaj xan tiob: «Maa´ ´ ´ ma tu´ yilkoob mix baal, yeetel tech u taasaal junp eel l ampa´ ´ kex taan u yuubikoobe ma tu ra utiaal tsaabil yaanal junpeel ´ ´ chenxikintikoob mix baal, mix xaak1 wa yaanal cama, ¿maasa? ´ xan tu naatkoob baax u kaat u Ku taasaal utiaal tsaabil kaayaale; letiobe ma tu kexik xan nal, ¿ma wa beyi? 22 Tumen u tuukuloob utiaal ka perdonar- minaan mix baal taakaan wa ´ taakoob». 13 Tsoole tu yaalaj- ma utiaal chıikbesbili; mix baal tiob:´ «Teexe ma a wojleex baax tsook u jach taakaal tubeel u kaat u yaal ´ le kettaana, le oo- wa´ ma utiaal kaxtbili. 23 Le lale, ´ ¿bix tuun ken a naateex le maax yaan u xikin utiaal u chenulaak kettaanoobo? xikine, u yuub lela». ´ 14 »Le maax ku paakalo ku 24 Tu yaalaj xan tiob: «Chenpakik u taan Dios. ´ 15 Le se- xikinteex tubeel baax ka wuuyimilla ku paakal tu´ jaal le bejo, keex. Jeel bix a piiseexe bey xan ´ ku chıikbesik le maaxoob ´ uuyik kan pisbileexo, yaan tak u tsaau taan Dioso, baale tu seebaa- balteex u maasil. 25 Tumen le ´ nile ku taal Satanase ku bi- maax yaantie yaan u tsaabal ´ sik le taan paak tu puksiikaloou maasil ti, baale le maax mi´ bo. 16 Bey tuun xano, le´ paak naantie tak le baax yaantio ich tuunichoobo letie maaxoob yaan u lusaalti». ´ ku yuubikoob u 26 Tu yaalaj xan tiob: «U Rei´ taan Dios yeetel ´ ku kamkoob yeetel kiimak oola- no Diose bey jeex le baax ku ´ ´ lo. 17 Baale u taan Diose mi- yuuchul ti le semillaob ku k ıit´ naan u moots yookol le luum tumen ´ ´ ti letiob, lela ku chintaal ´ ´ ´ paatal junp ıit kiini, ´ baale ken juntuul maako.´ 27 Ken aayanak talamiloob yeetel cha- kabchajke, le maako ku bin we´ ´ ´ pachtajil tu yoolal u taan Dio- nel yeetel ken saaschajke ´ ´ ku lıise, ku ´ toochpajloob. 18 Yaan kil, le semillaobo ku jookloob ´ xan ulaak semillaob ku paakal yeetel ¿bix ´ ´ ku sen nojochtaloob, ´ ich kiixoob. Lelooba letie maa- u yuuchul?, le m aako ma u yoj´ xoob tsook u yuubikoob u taan li. 28 Jujunp ıitile, le luumo Dioso, 19 baale u sen chiich- tu juunal ku beetik u nojochtal ´ ´ nakiloob le yookol ´ kaaba,1 u le paakalo: yaaxe ku yantal u le, ´ ´ ts ıiboltaal ayikalil2 yeetel u ts ıi- tsoole ku yantal u yiij, tu tsoo´ boltaal le u maasil baaloobo,´ ku ke ku chuupul u yiij yeetel nee´ pechikoob u taan Dios yeetel koob. 29 Baale cheen pelak u ´ ma tu chaikoob u yantal u yich. kantal u yiche le maako ku ´ ´ 20 U tsooke, le´ paak ti maalob maansik loobchei, tumen tsook luumo letie maaxoob ku yuubi- u kuchul u kiinil le joocho». koob u taan Dios, ku kamkoob 30 Tu yaalaj xan tiob: «¿Ti ´ ´ maalob yeetel ku yichankiloobaax ch´ ıikaan u Reino Dios, wa ´ bo, yane treinta u p eelel u yich baax y eetel jeel k-ketik utiaal ´ ´ ´ ´ ku´ tsaaik, ulaake sesenta, yeetel k-tsolike? 31 Bey jeex junpeel ulaake cien».

Mr 4:191 Ilaak Tip. 16. 192 Wa: «u tuu´ sul maak tumen le ayikalilo».

´ Mr 4:211 Lela junpeel xaak ku meyaj ´ kaach utiaal u piisil jejelaas tikin baaloob utiaal jaantbil, jeex le neekoobo.

´ MARCOS 4:32–5:11 Yaab kettaanoob. Ku keyik iik. Legion 70 ´ u neek mostazae;1 le ka paak 41 Baale letiobe jach taaj sajakte luumo leti u maas chichnil chajoobe ka joop ´ u yaalikoob tu ´ «¿Maax jach tu jaajil ti tulaakal le neekoob yaan way baatsiloob: ´ ´ le ´ maaka? Tumen tak iik yeetel Luume..., 32 baale ´ ken tsoo´ ´ kaanaab uuyik u taan». kok u paakale ku jookol yee´ ´ ´ tel ku maas nojochtal ti tul Bey ´ tuuno ´kuchoob tulaak ´ aa´ ´ kal le janalbeen xıiwoobo, yeetel u tseel le kaanaabo, tu luuku nuuktal u kaboob, le oola- mil le gerasenoobo. 2 Jach le ´ ´ ´ le le ´ ch ıichoob ku xiknaloobo ku yeemel Jesus te barcoo,´ te ´ ku paajtal u kajtaloob yaanal u tuux yaan le muknaloobo jook ´ ´ booy». juntuul maak chukaan tumen ´ ´ 33 Bey tuuno Jesuse tu kaanjunt uul demonioe ka taal tu yik´ ´ sajtiob u taan Dios yeetel yaab- nal. 3 Le maaka ichil le mukkach kettaanoob jeex lelooba, naloob ku taakikuba kaacho; ´ ´ ´ tak le bukaaj ku paajtal u naat- tak te kiin jeelo mix maak paajkoobe. 34 U jaajile mix baal tu chajak ma ´ ´ u kaxik tubeel utiaal ´ kaansajtiob wa ma yeetel ket- u puutsul, mix tak yeetel jun´ ´ taanoobi, baale ken paatkoob peel cadena. 4 Letie yaab u ´ kaach tu juunaloobe ku tsolik ti teenel tsook u kaaxal u kab bey ´ ´ u disipuloob tulaakal. xan u yookoob yeetel cadenaob, ´ ´ 35 Le ka aakabchaj te kiin baale ku tokikoob yeetel ´ ´ ku jeelo tu yaalajtiob: «Kooneex kookotsikoob, y eetel mix maak ´ ´ tulaak u´ tseel le jao». 36 Ka kaach yaan u muukil ti utiaal ´ ´ tsook tuun u yaalik le disipuu jetskuuntik. yee´ ´ ´ 5 Bul kiin ´ loob ti ´ le yaabkach maakoob tel bul aakab taan u maan ichil ´ jeel u paajtal u binoobe, le ´ disi- le muknaloob yeetel te puukoo´ ´ ´ ´ puloobo binoob yeetel Jesus´ te bo, taan u yawat yeetel taan u ´ ´ barcoo; teelo yaan´ xan ulaak xooxotik u wıinklil yeetel tuuni´ barcoobi. 37 ´ Le taan u binoo- choob. 6 Baale ka tu yilaj taan ´ ´ bo, kaaj junpeel sen kaamkach u taal Jesuse, bin aalkabile ka ´ iik, ka joop u ´ yokol ja ichil le chinlaj tu taan. 7 Ka tu kaam ´ barcoo, junp ıit´ ku bineltik aalaj: «¿Baax yaan in wil ta wee´ kaach utiaal u buulul. 38 Baa- tel Jesus, u Paal le j-Sen Kaanal ´ ´ le Jesuse ´ ti yaan kaach te´ paa- Dioso? Kin kaat ooltiktech tu chilo, taan u´ wenel u talk uunt- kaaba Dios ma a beetik in mu´ tu yaalaj tumen maj u´ pool yookol le k ´ ´ aanjoolo. yaj». 8 Lela Ka tuun tu yajsoob taan u yaa- Jesuse taan ´ kaach u yaalikti: ´ likoobti: ¿ma wa´ ta «Demonio, jooken ´ ti le´ maa´ «J-Kaansaj, ´ ka». 9 Jesuse k aaj u k aatikti: wilik t aan k-b uulul?». 39 L ıik ´ «¿Bix a kaaba?». Letie tu yaalaj: tuun Jesuse ka tu keyaj ´ ´ ´ le´ iiko «In kaabae Legion1 tumen yeetel tu yaalaj ti le ´ yaa´ ´ kaanaabo: «¡Mak´ a chi! ¡Jetsk uuntaba!». Le boon». 10´ Ka tu sen´ kaat ool´ taj ti Jes us ma u t uuxtaaloob iik t uuno ch eeni, ka jetslaj tu´ ´ laakal. 40 Jesuse tu yaalaj- taanxel luumil. ´ ´ tiob: «¿Baaxten jach saajkeex? 11 Te puuk t uuno ´ t aan ´ ¿Laayli wa minaan a fejeexe?». kaach u janal yaabkach keeke-

5

Mr 4:311 Ilaak Tip. 16.

Mr 5:91 Ilaak u tsolajil Mt 26:53.

´ 71 Ookoob ti keekenoob. Jairo. noobi. 12 Le demonioobo tu ´ ´ kaat´ ooltoob ti: «Chaa k-okol ´ ´ ti le keekenoobo». 13 Jesus tuu´ ne tu chaaj. Le demonioobo´ jookoobe ka ´ ookoob ti´ le keekenoobo; tulaakal ´ le keekenoobo, kex dos mil u ´ tuulaloob, tu pu´ lubaob te k´ aanaab desde te sen kaanal tuux yanoo´ kuuchil ´ bo, ka 14 Baale ´ laaj buuloob. ´ ´ le maaxoob kan aantik le keeke´ noobo, puutsoobe ka bin u yaaloob te kaajo bey ´ xan te mejen ´ kajtaliloobo; le maakoob tuuno taal u yiloob baax tsook u ´ yuuchul. 15 Ka kuchoob yiknal Jesuse ka tu yiloob kulukbal ´ le maak okaan kaach ´ yaabkach demonioob tio, u b´ uukintmaj u ´ nook y ´ eetel tu yool yaan; letiob tuune jach sajakchajoob. 16 Tsikbaltaab xan tiob ´ ´ tumen le maaxoob ´ ilo bix uuchik u yutstal le maak chukaan kaach tumen´ demonioo, bey´ xan le ´ baax uuch yeetel le keekenoo´ ´ bo. 17 Ka tuun joop ´ ´ ´ u kaat ooltikoob ti Jesus ka jookok ti u luumiloob. ´ 18 Le ka ´ naak Jesus te barcoo, le maak chukaan kaach ´ tumen ´ ´ demonioo kaaj u sen kaat ooltik ti ka u chaa u ´ bin tu yeetel. 19 Baale Jesu´ se ma tu yooti, baaxe tu yaalajti: «Xeen ta wotoch, yiknal a ´ laaktsiloob ka a tsikbaltiob baa´ xoob´ tu beetaj Jeeoba ta woo´ lal ´ yeetel bix uuchik´ u chaiktech ´ ootsilil». 20 Le maak tuuno bine, ka joop u tsikbaltik tu kaaji´ ´ loob Decapolis1 tul´ aakal le baaxoob Jesus ´ tu beetaj ´ ´ tu yoolalo, tulaakal ´tuun le maakoob uuyo jaak u yooloob. ´ 21 Le ka suunaj Jesus ti barco

Mr 5:201 Wa: «diez kaajoob».

MARCOS 5:12-33 ´ ´ tul´ aak u tseel le jao, yaabkach maakoob ´ tu muchubaob ´ ´ tu yiknal; leti tuune paat ´ tu jaal le jao. ´ 22 Taal tuun juntuul u nojchil le sinagoga ku kaabatik Jairoo, ´ ka tu yilaj Jesuse, xolaj tu taan, ´ ´ ´ 23 ka tu sen kaat ooltaj ti taan ´ u yaalik: «In chan hijae jach t aaj ´ kojaan.1 Koox ka a ts aa a kab tu ´ ´ yookol utiaal ka utsak y´ eetel ma ´ ´ u kıimil». 24 Jesus tuune bin ´ ´ tu yeetel. Le yaabkach m´ aakoo´ bo binoob tu paach Jesus taan kaach u peepechkoob. ´ 25 Teelo, ti yaan xan juntuul ´ koolel tsook doce jaaboob k aa´ jak u sen m aan kiik ti, 26 yaab doctoroobe tsook u ´ beetkoob u sen muyaj yeetel le´ tie tsook u xupik tulaakal u taakin, baale ma utschaji, baaxe maas kaschaj u kojaanil. 27 Ka tu yuubaj baaxoob ku yaalaal ku beetik Jesuse,´ tu tsotuba ichil le yaabkach maakoobo, ka tu natsuba paachil tie ka tu machaj u nook. 28 Tumen ku yaalik ´ kaach: «Wa ka in mach kex cheen u nooke, jach jeel in´ wutstale». 29 Le koolela tu seebaanil xuul u sen ´ maan kiik ti, letie tu yuubaj tsook u yutstal le yaayaj kojaanil ku muyajtik kaacho. ´ 30 Tu´ seebaanil xan tu yuubaj Jesus yaan u muuk tsook u lukulti, ka tu sutuba u pakt ´ le yaabkach m aakoobo, ka ´ joop u yaalik: «¿Maax mach in nook?». 31 Baale u disipu´ loobe ´ tu yaaloobti: «Taan a wilik taan a peepechaal tumen le ´ yaabkach maakoobo, tsoole ´ ´ ka kaatik:´ ‹¿Maax machen?› ». 32 Letie ´ taan kaach u sutkuba u yil maax mache. 33 Le koolel

Koolel, kiik

´ Mr 5:231 Wa: «taaytak u kıimil».

MARCOS 5:34–6:7 U hija Jairo. ´ tuuno tumen u yojel baax tsook ´ ´ u yuuchle taale ka ´ xolaj tu taan ´ ´ Jesus, sajak yeetel taan ´ u kikilankil, ka tu yaalaj tulaakal u jaajil ti. 34 Jesuse tu yaalajti: «Hija, tu yoolal ´ a feje tsook a wutstal, xeen yeetel jeetselil, utschajkech ti le yaayaj kojaanil yaantecho». ´ 35 Le ´ taan ´ u taan Jesuso, taal jujuntuul maakoob lukoob tu yotoch u nojchil le sinagogao ka ´ tu yaaloob: «¡A hijae tsook u kıimil! ¿Baax tiaal ku seguer a waalik ti le j-Kaansaj ka´ taalako?». 36 Baale kex ma u yoolilie Jesuse tu yuubaj le baax aalaabo, ka tu yaalaj ti u nojchil le sinago´ gao: «Ma a chaik saajkil,´ cheen ´ ees yaantech fe». 37 Jesus tuu´ ne ma ´ tu chaaj ´ u bin mix maak tu yeeteli, cheen Pedro bey ´ xan le sukuuntsiloob Santiago yeetel Juano. 38 Ka kuchoob tu yotoch le u nojchil le sinagogao, tu yuu´ baj´ taan u sen juum u taan ´ le maakoobo; tu yilaj xan le maa´ koob ku yokoloob yeetel ´ ku yawatoobo, 39 ka ook tuune, ka tu yaalajtiob: ´ «¿Baaxten ka sen juumeex yeetel ka wokoleex? ´ Le chan ´ x-ch ´ uupalo ma kimeni, cheen taan u´ wenel». 40 Tu yoolal lela, ´ kaaj u cheejtaal tumen le maakoobo. Baale ´ ´ Jesuse ka tsook u laaj jooskoobe, ´ ook te tuux´ yaan le chan x-chuupalo, tu yeetele ook u taata ´ bey xan u maama le chan x-chuupalo bey xan le disipu´ loob taaloob tu yeetelo. 41 Tu ´ machaj tuun u kab le chan ´ ´ x-chuupalo, ka tu yaalajti: «Ta´ ´ lita kumi», lela u k aat u yaal: ´ «Chan x-ch uupal, kin waalik´ ´ tech: ‹¡Lıiken!› ». 42´ Tu seebaa´ nile le´ chan x-chuupalo, lıike ka xıimbalnaji. (Letie yaan

´ U laaktsiloob; ma creertaabi

72 ´ kaach doce jaaboob ti.) ´ Le maaxoob yanoobo jach taaj kiimak´ ´ chaj u yooloob, ma tu paajtal kaach u ´ creertikoob le baax tsook u yuuchla. 43 Baale Je´ suse yaab u teenel tu yaalaj´ tiob ka u yiloob ´ ma´ u yojeeltaal tumen mix maak, yeetel tu yaalaj ka tsaabak baal u jaant le ´ chan x-chuupalo. Jesuse luk teelo ka bin te ´ luum tuux sıijo, ´ u disipuloobe binoob xan tu yeetel. 2´ Ka kuch u kiinil Sabadoe ´ kaaj u kaansaj te ´sinagogao; ooli tu´ laakal le maaxoob chenxikinto ´ paat jaajap u chiob, ka tu yaa´ loob: ´ «¿Tuux tu kanaj le maak ´ tulaakal le baalooba? ¿Bix uu´ ´ chik u yantal naat yeetel paajtalil ti utiaal u beetik milagroob? ´ 3 Le maaka, ¿ma wa car´ ´ letie pintero, u paal Marıa yeetel su´ kuuntsil ti´ Santiago, Jos´e, Judas ´ ´ yeetel Simon? Y´ eetel u yıitsnoobe,1 ¿ma wa laayli way kajaa´ noobe?». Letiob tuune yoolal lela xuul u creertikoob baax ku yaalik. 4 Baale ´ Jesuse tu yaalajtiob: «Juntuul profetae ma tu tuux ´ ´ utsul kaamal te luum sıijo, mix ichil u laaktsiloob, mix tu najil». 5 Le´ oolale, ma tu ´ beetaj mix ´ junpeel milagroi, ´ cheen ´ tu tsaaj u kab yookol jujuntuul kojaanoob utiaal u´ tsakikoob. 6 Letie jaak u yool ka tu´ yilaj minaan u ´ fejoob. Leti tuune bin ti´ tulaakal le mejen kajtaliloob taan u kaansajo. ´ ´ ´ 7 Jesus tuune tu tuuxtaj tanbil´ le doce ´ apostoloobo ka tu kaajsaj u a kaakaa´ ´ tuuxtikoob ´ ´ tuulil yeetel u tsaaiktiob paaj´ talil yookol le demonioobo.

6

´ ´ Mr 6:31 Teela taan u yuuchul taan ti u ´ x-chupul ıitsinoob.

73 U tsolnuukil kaaytaj. U kiin kaaba Herodes MARCOS 6:8-26 ´ 8 Tu yaalaj xan tiob ma u bis- kech yeetel u yatan a sukuuni». ´ kaach koob mix baal utiaal le viajeo, 19 Herod ´ ıase u´ pekmaj ´ ´ mix waaj, mix saabukaan, mix Juan yeetel u´ kaat u kıimse, baataakin de cobre tu bolsail u kax- le ma tu paajtal u beetik kaa´ nakoob; cheen unaj u biskoob chi. 20 Herodese sajak u beet ´ ´ tumen kaach junpeel xoolte; 9 tu wa baax´ ti Juan, ´ ´ u yo´ kiyaalaj xan tiob ka u tsaa u xaa- jel juntuul maak uts yeetel ´ ´ ´ naboob yeetel ma u buukinti- liich, le oolal´ kex ma u kaat kaa´ koob kaa yaal u nookoob. che ku kanaantik. Ka tsook u 10 Tsoole tu yaalajtiob: «Ti jeel yuubik baax ku yaalaalti tumen ´ baax baalak najil ka ookkeexe, paa- Juane, letie ma tu kaxtaj ´ ´ teneexi tak ken jookkeex ti le jeel u beetke, baale laayli uts tu kaajo. 11 Jeel tuuxak xan ma taan kaach u yuubik u tsikbale. ´ 21 Baale yanchaj junpeel kiin ta kaamleex mix ta wuu´ ´ ´ ´ tu ts aaj tuux u beetik Herod ıas yaaleexe, ken jookkeexe tıi´ ´ aato: letie ka tu kiinle baax u k teex u luumil u taan a wookeex, ´ besaj u kiin u kaaba Herodeso. utiaal ka ilaak tumen´ le maa´ ´ jeelo Herodese tu tsaaj koobo». 12 Letiob tuune joo- Te kiin ´ koobe ka kaaytajnajoob utiaal junpeel janal utiaal le jalaachoo´ ka u kex u tuukul le maakoobo; bo, utiaal le comandanteobo1 ´ ´ utiaal le maaxoob jach 13 tu joosoob xan yaab demo- bey xan ´ kaj ooltaanoob tu luumil Galinioob, tu jiob aceite ti le kojaa´ ´ leao. 22´ U hija tuun Herodıase noobo, ka tu tsakoob. ´ ´ ooke ka ookotnaji; Herodes y ee14 Baale lela kuch ojeeltbil ´ tumen rey Herodes, tumen yaab tel le m´aaxoob kulukbaloob ja´ maakoob ku taanoob ti baax nal tu yeetelo ´ jach utschaj ´ tu yi´ ´ ku beetik Jesus, yeetel ku yaa- choob le bix uuchik u yookoto. ´ le rey ti le x-chuulikoob: «Juan Bautistae tsook Ka tu yaalaj ´ ´ palo: «K aatten jeel baaxake, teu lıisaal ichil le kimenoobo, ´ ´ ne jeel in tsaaikteche». 23 Tu le oolal ku paajtal u bee´ yaalaj xan: «Jeel baaxak´ ka a ´ tik milagroob». 15 Baale ulaa´ kaattene jach jeel in tsaaikte´ koobe ku yaalikoob: «Le maa´ ´ ´ che, tak taanchumuk ti in´ rei´ ka El´ıas». Yeetel ulaakoobe: ´ no». 24 Le x-chuupal tuuno «Le maaka juntuul profeta jeex ´ ´ jooke ka bin u yaal ti u maama: ´ le uuchben profetaobo». 16 Le «¿Baax unaj ´ ´ in kaatik?». Letie tu ka tu yuubaj Herodes lela, kaaj u yaalaj: «Kaat u ´pool Juan Bau´ ´ yaalik: «Juan, le maax tin tuux- tista». 25 Tu seebaanile ook le ´ ´ ´ taj kuulxotbil u poolo, tsook x-chuupalo ka ´ tu kaataj ti ´ ´ rey u lıisaal». 17 Tumen Herodese Herodes: «In kaat ka a tsaaten ´ leti kaach tuuxt machbil Juan, u pool Juan Bautista ti jun´ ´ ´ ´ yeetel leti aal ´ ka kaaxak yeetel peel charola jach te suutuka». ka kaalak carcel. Lela tu beetaj 26 Le reyo kex jach okomchaj ´ ´ ´ ´ tu yoolal Herodıas, le maax yee- u yoole, ma tu ´ ´ yaalaj wa ma tel tsook u beelo. Le koolela u tu paajtal u tsaaiktii, tumen u yatan kaach Filipo, u sukuun. ´ ´ ´ ´ 18 Juane yaab u teenel tu yaa- Mr 6:211 Gr.: kilıarkos, juntuul maak laj ti Herodes: «Ma uts ka kajla- tsaan u nuukt 1,000 soldadoob.

´ ´ MARCOS 6:27-45 Kuulxottaab u pool Juan. Tseentaab 5,000 74 ´ ´ ´ yaalmaj tu t aan tul aakal jeel u sameental, u disipuloob Jesus ´ ´ ´ ´ ka tsaaikti jeel baaxak ka u kaa- tuune naatsoob´ tu yiknale ´ ´ te yeetel lela uuyaab tumen tu yaaloobti: «Taan u yaakabtal, ´ ´ le maaxoob kulukbaloob ´ ´ jana- ku tsookole mix maak kawaye. 36 Aaltiob jeel u lo. 27 Le ´ ´ rey tuuno ´ tu seebaa- jakbal ka xiinil tu tuuxtaj juntuul u solda- paajtal u binoobe, utiaal ´ do utiaal ka u taas u pool Juan. koob te kaajoob yeetel te mejen kajtaliloob yanoob naatso Le soldadoo bin ´ te tuux kalaano ka tu kuulxottaj u pool. ka u manoob baal u jaantoob». 37 Letie tu yaalajtiob: 28 Ka tu taasaj u pool Juan ´ ´ ´ «Teex ka a tsaaex baal u jaanti junpeel ´ charolae ka tu ´ ´ tsaaj tu yaaloobti le x-chuupalo, leti tuune tu toob». Letiob tuune ´ bisaj ti u maama. 29 Le ka tu ti: «¿Yaan wa tuun k-bin man denarios1 waaj utiaal yuubaj u ´ disipuloob Juan baax doscientos ´ tsook u yuuchle, taal u chaob u ka k-tsaa u jaantoob?». ´ 38 Le´ ´ wıinklile ka tu tsaajoob ti jun- tie tu yaalajtiob: «¿Jaypeel waaj ´ yaanteex? ¡Xeen a wileex!». Ka tu peel muknal.1 ´ 30 Le apostoloobo tu mu- yiloob jaypeel yane, ´ tu yaa«Cinco waajoob yeetel kaachubaob tu yiknal Jesuse ka tu loob: ´ ´ 39 Tu yaalaj ka yaaloobti tulaakal ´ le baaxoob tuul kayoob». ´ ´ le maakoob jujunmuuchil tsook u beetkoob yeetel tsook u kulak ´ le yaax suuko. 40 Ka kaanskoobo. 31 Letie tu yaa- yookol ´ ´ lajtiob: «Kooteneex, ´ ka a ´ chan tuun kulajoob; ti cada junmuuyaan cincuenta wa tak cien jeelsabaex ti´ junpeel kuuchil che ´ maakoob. 41´ Tu chaaj le tuux mix ´ cin´ maak yani». Tumen ´ co waajoob ´ yeetel le kaatuul kayaab maakoob ku taaloob yeeka tel ku binoobe, ´ letiobe minaan yoobo, tu lıisaj´ u yich kaane ´ tu beetaj junpeel oracion. Tsookaach mix u suutukil utiaal u ´ jaanloob. 32 Ka tuun naakoob le tu´ xetaj le waajoobo ka joop u tsaaik ti u disipuloob te´ barcoo ka binoob ti jun´ utiaal ´ ´ peel kuuchil tuux mix maak ka´ u toxoob ti le maakoobo, ´ le kaat yani, utiaal ka yanakoob tu juu- yeetel tu toxaj ´ ´ uul kayoob ichil ´ tulaakal le´ maakoobo. naloob. 33 Baale ilaab u bi´ 42 Bey ´ tuuno tulaakloob jaanoobe ka ojeeltaab xan tumen ´ ´ 43 ka yaabkach ´ maakoob. ´ Bey tuu- noob yeetel naajchajoob; ´ ´ mool le u xeexetal paato chuup no u kajnaaliloob tul aakal kaa´ ´ joobe binoob aalkabile ka ku- doce xaakoob, ichil lela ma taa´ u yalab le kayo. 44 Tuchoob taanil ti letiob. 34 Le ka kaan ´ ´ ´ ´ laakal le maaxoob jaant le waaeem Jesus ti le barcoo, ´ tu yi- joobo, cinco mil xiiboob. laj le sen yaabkach maakoobo, ´ ´ 45 Ka tsooke tu seebaanil tu ka tu chaaj ootsilil tiob tumen ´ beetaj u naakal u disipuloob beyoob tamanoob minaan maax ´ te ´ taakanaantkoobe. Ka joop u kaan- barcoo utiaal´ ka xiikoob ´ nil ti leti tulaak u ´ tseel le jao, siktiob yaabkach baaloob. ´ ´ 35 Te hora jeelo taan u yee- tu tojil´ Betsaida, cheen baale letie paat u yil u bin le yaabkach

Mr 6:291 Lit.: «muknaloob beetaanoob utiaal u kaajsaal le kimenoobo».

Mr 6:371 Ilaak u tsolajil Mt 20:2.

´ ´ ´ 75 Ku xıimbal yoo ja. U kaansajoob wıinik MARCOS 6:46–7:8 ´ ´ ooltaal maakoobo. 46 Baale ka tsook ´ ti ka u chaa u machkoob ´ ´ kex cheen u ´ flecoil u nook. Tuu laaj binoobe, naak ti junpeel ´ ´ puuk utiaal orar. 47 Ka aa- laakal le maaxoob macho utschajoob. kabchaje´ le barcoo ´ ´ ti yaan ´ kaach chuumuk kaanaabe, baaLe´ fariseoob yeetel jujun´ le Jesuse laayli ti paatal tu juutuul escribaob lukoob Jeru´ nale. 48 Le ma yaab tuun u saleno, taaloobe ka tu muchu´ ´ bin u saastalo tu yilaj istikyaj u baob tu bapach Jesus. 2 Le ´ ka ´ ´ binoob yeetel le barcoo tumen tu yiloob taan u janal ´ ´ ´ jujuntuul aktaan us eek1 u ka´ tiob ku´ jaats le iiko; ka u disipuloob Jes ´ bin xıimbalil yookol le ja utiaal boobe, lela u kaat u yaale ma u ka u yiloobo,´ baale tu beetaj poomaj u kaboobi 3 —tumen ´ ´ ´ bey nukaaj kaatmaan ´ tu yikna- le´ fariseoob yeetel tulaakal le juloobe. ´ 49 Letiob t uune, ka tu d ıoobo, ma tu jaanloob wa ma ´ ´ ´ yiloob taan u xıimbal yookol le u poomaj u kaboob tak tu kuu´ jao ´ tu tukloob:´ «¡Juntuul jaa- koobi, tumen jach suukaan u saj ool!». beetkoob le ´ baax kaansaantiob ´ Ka tuun awatnajoob. ´ ´ 50 Tulaakloob jaak u yooloob tumen u uuchben laakoobo; ´ ´ ka tu yiloob. Baale tu seebaa- 4 yeetel cada ken suunakoob ´ nile Jesuse taanaje ka tu yaa- k ıiwike maatech u jaanloob wa lajtiob: «¡Ma a sajaktaleex! Teen, ma tu wiiwitsjaatkubaob utiaal ´ ´ ma ıintkubaob, yeetel yaab ´ a chaikeex saajkil». 51´ Ka u limpiok ´ tuun naak te barco tu yeete- ulaak baax jach suuk u beetloobo ka jetslaj le iiko. ´ Tu yoo- koob jeex kaansaaniltiobe, jeex lal´ lelo, letiobe jach ´ peeknaj u u tubikoob le copaob ich jao ´ yooloob, 52 tumen laayli ma u bey xan le picheloob yeetel le vanaatoob baax unaj u kankoob soob de cobreo—, 5 le fari´ ´ kaach ti le milagro beetaab ka seoob yeetel le escribaob tuuno ´ ´ yaabkuntaab´ le waajo; u ´ puk- tu kaatoob ti Jesus: «¿Baaxten a siikaloobe laayli ma tu paajtal disipuloobe maatech u beetkaach u naatik mix baale. koob jeex suukaanil u´ beetaal ´ tsook u chaktikoob le tumen le uuchben maakoobo, ´ 53 Ka ´ kaanaabo kuchoob tu luumil baaxe ku jaantik u yoochoob ´ Genesaret, teelo ti tu kaxoob le kex eek u kaboob?». 6 Letie ´ barcoo. 54 Baale´ ka eemoob tu yaalajtiob: «Jach jaaj ´ ´ le baax ti le barcoo kaj ooltaab Jes us tu yaalaj le profeta Isaıas ta woo´ ´ tumen le ´ m aakoobo, 55 le laleexa, j-kaapeel icheex: ‹Le ´ ´ ´ ´ maakoob tuuno aalkabil bini- maakooba yeetel u chiobe ku ´ koob ti tulaakal le kaajoob ya- yeeskoobten tsiikil, baale u puk´ noob naatso, ka joop u´ taas- siikaloobe jach naachchajaan ´ koob ti camillaob le maaxoob ti teen. 7 Cheen kunel u sekojaanoobo, tak te tuux ku guer u adorartikenoob, tumen ´ yuubikoob u´ yaalaal ti yaan Je- ku kaanskoob baaloob cheen ti ´ suso. 56 Yeetel jeel tuuxak ka maakoob u taal›. 8 Teexe ka ´ ookke, te kaajoob, te nukuch patkeex juntseelil baax ku yaakaajoob wa te mejen kajtaliloo- lik Dios utiaal a beetkeex le bo, ku bisaal kaach le kojaa´ ´ ´ noob te k ıiwiko, yeetel ku kaat Mr 7:21 Ilaak u tsolajil Mt 15:2.

7

´ ´ MARCOS 7:9-27 Corban. Puksiikal: kaskuunajil. X-greciail 76 ´ ´ baaxoob cheen suukaan u xe mix baal ku yokol tu wıink´ ´ beetaal tumen le maakoobo». lil ´ maak jeel u beetik u kastal maake, 19 tumen ma tu puk9 Tsoole tu yaalaj xan tiob: ´ ´ tu nak, «Jach a wojleex a tsaaex juntsee- siikal ku yookli, baaxe ´ ´ lil le baax u yaalmaj Dios ken tsookke ku maansik?». Yee´ utiaal a beetkeex cheen le baa- tel le ´ baax tu yaala tu yeexoob suukaanteexo. 10 Moise- saj tulaakal janal maalob utiaal se tu´ yaalaj: ‹Ees tsiikil ti a taa- jaantbil. 20´ Tu yaalaj xan: «Le ta yeetel ti´ a maama›; tu yaalaj baax ku jookol tu puksiikal ´ ´ xan: ‹Le maax ku kaakastantik maako letie baax kaskuuntiko, ´ ´ u taata wa u maamae unaj u kıi- 21 tumen tu puksiikal maak ku ´ mil›. 11 Baale´ teexe kaakas tuukuloob jeex ´ ka waali- jookol ´ ´ u keex: ‹Wa juntuul maak ku yaa- nuupkebantal,1 u yookol, u kıim´ ´ ´ lik ti´ u taata wa ti u maama: sik u yeet maakil, 22 u luubul ´ «Tulaakal baax ´ yaanten ka ´ tuk- ti adulterio,1 u sen ts ıiboltik u lik jeel u´ paajtal in ts aaikteyantal yaab baaloob ti, u beetik ´ che, ´ corban (u kaat u yaale jun- baal kaas, u tuus, u kuxtal x-ma peel baax kubaan ti Dios)» ›..., sutalil, u kuuxil tumen minaan12 beyo teexe ma ta chaikeex ti baax yaan ti u maasil,2 u ´ ´ u beetik maak mix baal tu yoo- poochil, u kaantal u yich yeelal u taata´ wa tu yoolal u maama. tel u beetik baaloob x-ma naatil. ´ 13´ Bey tuuno teexe ka mixbaal- 23 Tulaakal le kaakas baaloo´ ´ kuuntikeex le baax u yaalmaj ba tu puksiikal maak ku´ jookol ´ ´ Dios tu´ yoolal baax suuk a beety eetel ku kask uuntik m aak». ´ ´ ´ ´ keex yeetel a kaanskeexo. Yeetel 24 Lıik tuun Jesus teelo ka ´ yaab ulaak baaloob ka beetkeex bin te kaajoob yaan naats ti ´ jeex lela. ´ 14 Jesuse tu kaa ta- Tiro yeetel Sidono. Letie ook ti ´ ´ naj le maakoobo ka tu yaalajjunpeel ´ ´ naj, ma u kaat kaach ´ tiob: «Chenxikinteneex tul aakka ojeeltaak tumen mix maa´ ´ leex baale ma p aat ma u yo´ yeetel chanuukteex baax u ki; ´ ´ kaat u yaal lela. 15 Mix baal jeeltaal wa tiaani. 25 Juntuul ´ ´ ´ ku yokol tu wıinklil ´ maak jeel koolel okaan juntuul demonio ti ´ u beetik u kastal maake, baa- u chan hijae, tu seebaanil tu yo´ ´ ´ le le baax ku jookol tu puksiijeeltaj ti yaan Jesus´ teelo, ka ´ ´ kal maako letie baax kaskuun- taale ka xolaj tu taan. 26 Le ´ tiko». 161 —— koolela sijnaal Grecia, baale ka´ 17 Le ka ook Jes us ichil junjaan Siria tu ´ kaajil Fenicia; le´ ´ peel naj, le ka luk yiknal ´ ´ le tie ´ tu sen kaataj ti Jesus ka u maakoobo, u disipuloobe k aaj u joos le demonio okaan ti u hijao. ´ ´ kaatkoobti baax u kaat´ u yaal 27 Baale Jesuse tu yaalajti: ´ le kettaano. 18 Leti tuune tu «Chaa u naajtal taanil le paalayaalajtiob: «¿Tak wa teex ma ´ a naateexi? ¿Ma wa ta wilkee- Mr 7:211 Gr.: porneya. Le taana ku me-

´ Mr griego Westcott ´ 7:161 Le ts ıiboob ich ´ ´ ´ yeetel Hort bey xan ulaak uuchben ts ıiboob ku meyajoob utiaal u suutul le Ki´ liich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

´ ´ yaj ´ utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dio´ so. Ilaak Tip. 4. 221 Lela leti ken nuup´ ´ kebanchajak juntuul xiib wa juntuul koolel tsokaan u beel. 222 Wa: «u kastal u yich».

´ ´ ´ 77 Ku tsakik kook, ku tseentik 4,000 maakoob MARCOS 7:28–8:11 loobo, tumen ma uts ka chaabak koobo ku beetik u jeepajal u xik´ u yooch waaj le paalaloob utiaal noob yeetel le tootoobo ku beepulbil ti le mejen peekoobo». tik u taanoob». 28 Le koolelo tu yaalajti: «Jaaj, Te kiinoob xan jeelo much´ Yuumtsil, baale le mejen peelaj tu kaateen yaabkach ´ koobo ku jaantkoob le u xiixel maakoob, baale minaan baal u ´ ´ ´ waaj ku jutik le mejen paalaloob jaantoob; Jesus tuune tu tuux´ ´ ´ yaanal le mesao». 29 Jesus tuu- taj tanbil u disipuloobe ka tu ´ ne tu yaalajti: «Yoolal le baax ta yaalajtiob: 2 «Kin chaik ootsi´ waalo, xeen; le demonioo tsook lil ti le yaabkach maakooba, ´ ´ ´ ´ ´ u jookol ti a hija». 30 Bin tuun tumen tsook ooxp eel ´ kiin paatle koolel tu´ yotocho ka tu yilaj le koob tin wiknal yeetel minaan chan x-chuupal chilikbal te ca´ baal u jaantoob. 3 Wa ka in ´ mao, le demonioo tsokaan u jootuuxtoob tu yotochoob mix baal kolti. u jaantoobe jeel u desmaya´ ´ ´ 31 Ka jook Jesus tu ´ kaateen roob te bejo. Tsoole yaan ti ´ tu kaajiloob Tiroe m aan tu kaa´ ´ letiobe jach naach u taaloob». jil´ Sidon utiaal u´ bin tu Kaa´ 4 Baale u disipuloobe´ tu yaanaabil Galilea, maan xan´ chuuloobti: «Waye mix maak yaan, muk ti u kaajiloob Decapolis.1 ¿tuux jeel u maanal waaj utiaal ´ ´ 32 Teela tu yiknal Jesuse taa´ ´ ´ ´ u laaj tseentaaloobe?». 5 Baa´ saab juntuul ´ maak kook yeetel le´ letie tu kaatajtiob: «¿Jayistikyaj u j ookol u taan, ka ´ ´ ´ kaat ooltaab ti ka u tsaa u peel ´ waaj yaanteex?». Letiobe tu ´ ´ nuukoob: «Siete». 6 Ka tu yaakab tu y ookol le m aaka. 33 Je´ ´ ´ ´ laj ti le yaabkach maakoob ka sus t uune tu bisaj junp aayil, ´ ´ kulakoob te luumo. Tu chaaj naach ti le ´ yaabkach maakoobo, xan le siete waajoobo, ka tsook ka tu tsaaj u yaal u kab tu xi´ ´ ´ u tsaaik gracias ti Diose tu xekin ´ ´ le maako, yeetel ka tsook´ u tajoobe ka joop u tsaaik ti u tuube tu machaj u yaak le m aa´ ko. 34 Tu lıisaj u yich kaane, disipuloob ´ utiaal ka u toxoob, letiob tuune ´ tu toxoob ti le tu taam ´ chaaj u yiike´ ka tu yaa- yaabkach maakoobo. 7 Yaan laj: «Efata», lela u kaat´ u yaal: ´ ´ «Jeepajkech». 35 Le maak tuu- xan tiob wa jaytuul mejen ka´ no jeepaj u xikin, lusaab´ xan le yoob; ka tsook u beetik junpeel oracione tu yaalaj xan tiob ka baax beetik u ´ ´ ´ talamtal u jookol u u toxoob. 8 Bey tuuno tulaaktaano, ka paajchaj ´ ´ ´ u taan maa- loob jaanoob yeetel naajchalob. 36 Jesus tuune tu ku´ ´ ka tu moloob le u´ xeexetal b eentajtiob ma u yaalikoob´ ti joob; ´ ´ mix maak, baale wa maas taan paato chuup siete xuuxakoob. u yaaliktiob ma u tsikbaltikoo- 9 Tsoole yaan kex cuatro mil be maas ku´ beetkoob. 37 Le xiiboobi. Tu´ tsooke tu yaalajyaabkach maakoobo jach jaak u tiob jeel u´ paajtal u binoobe. ´ 10 ´ Tu seebaanile naak te baryooloobe, ka joop u yaalikoob: ´ co yeetel u disipuloobo ka bi«Tul´ aakal le baalooba jach maa´ Dalmanuta. lob uuchik u beetik. Tak le koo- noob tu luumil ´ 11 Teelo jook le fariseoobo ´ ka joop u baateltaanoob yeetel Mr 7:311 Wa: «diez kaajoob».

8

´ MARCOS 8:12-31 U levadura le fariseoobo. Ku tsakik choop 78 ´ ´ ´ ´ «¿L aayli wa ma ta naatkeex Jes us. Utiaal t uun u t uuntkoob u ´ ´ ´ yoole´ tu kaatoobti ka u yeestiob baax u kaat u yaale?». ´ ´ junpeel chıikulal ka taalak ti le 22 Ka tuun kuchoob Betsaikaano. ´ 12 Jesuse jach okom- da. Teelo taasaab tu yiknal Je´ ´ ´ ´ chaj u yool u puksiikale ka tu sus juntuul maak choop, ka sen ´ yaalaj: «¿Baaxten le generaciona k aataabti ka u tsake. 23 ´ Tu ´ ´ ´ ´ taan u kaxtik junpeel chıikulal? machaj tuun ´ u kab le maak ´ ´ Tu jaajil kin waalik: Mix junpeel choopo ka tu joosaj paachil ti le ´ ´ chıikulal kun tsaabil ti le gene- kaajo. Ka tsook u tuubik u yi´ ´ raciona». 13 Ka tsook u yaalik che tu tsaaj u kab tu yookole ka ´ lela, luk´ tu yiknaloobe ka naak tu kaatajti: «¿Yaan wa baax ku ´ ´ tu kaat een te a wilik?». 24 Le maak ´ ´ barco utiaal u bin paajtal ´ ´ tulaak u tseel le jao. tuuno tu ´ lıisaj u yiche,´ ka tu yaalaj: «Taan in wilik maakoob, 14 Baale le disipuloobo ´ tuub kin wilik baaloob bey´ u u ´biskoob waaj, jach cheen jun- tumen ´ cheobe, baale peel waaj yaan kaach tiob kuukulal ´ ´ taan ´ 25 Jesus´ tuune te barco utiaal u´ jaantoobo. u xıimbaloob». ´ ´ ´ u 15 Jesus tuune kaaj u yaalik- tu kaa tsaaj ´ u kaboob´ yookol ´ le maako, le maak tiob jach baax unaj u beet- yich ´ ´ tuuno u koob: «Jach pil a wicheex man- saasilchaj u yich, ´ ka b eeychaj ´ ´ tubeel yeetel u kaj ooltik tats; kanaantabaex ti u levadura paakat ´ le fariseoobo bey xan ti u le- tulaakal baax ku yilik. 26 Jevadura Herodes». 16 Le oolal suse tu yaalajti ka xiik tu yo´ le disipuloobo kaaj u baateltaa- toch, baale tu yaalajti: «Ma a noob tu baatsiloob tu yoolal le wokol te kaajo». ´ ´ waaj ma tu´ bisoobo. 17 Ka tu 27 Jesus yeetel u disipulooyuubaj Jesus lela tu yaalajtiob: be binoob tu mejen kajtali«¿Baaxten ma tu xuulul´ a waa- loob Cesarea ti Filipo, te bejo ´ ´ ´ likeex minaan waaj? ¿Laayli wa kaaj u kaatiktiob: «Le maa´ ma ta naatkeex mix´ ta cha- koobo, ¿maaxen u yaalikoob?». nuuktikeex baax u kaat´ u yaa- 28 Letiobe tu yaaloobti: «Juan ´ ´ ´ le? A puksiikaleexe, ¿laayli wa Bautista; ulaakoobe, Elıas; yee´ ´ ´ ma tu paajtal u naatik mix tel ul aakoobe, junt uul ti le pro´ ´ baale? 18 ‹¿Ma wa tu paajtal a fetaobo». 29 Jesuse tu kaataj ´ ´ paakateex kex yaan a wicheex? t uun tiob: «Baale teexe, ¿m aa´ ¿Ma wa tu paajtal a wuuyi- xen a waalikeex?». Pedroe tu ´ keex mix baal kex yaan a xik- nuukaj: «Teech le ´ Cristoo». neex?›. ¿Ma wa kajaanteex xan 30 Letie tu jach kub eentajtiob ´ ´ 19 jaypeel xaakoob ta chupeex ma´ u yaalikoob ´ ti mix maak le ka tin xetaj le cinco waajoob maax leti. 31 Kaaj xan u yaa´ utiaal le cinco ´ mil xiiboobe?». liktiobe u Paal maake yaab baaLetiobe tu nuukoob: «Doce». loob ken u muyajte. Yaan u 20 «Le ka tin xetaj le siete waa- pektaal tumen u nuuktakil le joob utiaal´ le cuatro mil xiiboo- kaajo, tumen u nuuktakil le ´ be, ¿jaypeel xuuxakoob chuup sacerdoteobo bey xan tumen ´ ´ ka ta moleex le u x´ eexetal paa- le escribaobo. Tsoole tu yaa´ to?». Letiobe ´ tu nuukoob: «Sie- laj xan tiobe ´ ´ ´ yaan u´ kıimte». 21 Ka tuun tu yaalajtiob: saal yeetel u lıisaal tu yooxpeel

´ 79 Keey Pedro. Jelpaj bix u yilaal Jesus MARCOS 8:32–9:12 ´ ´ ´ kiin. 32 Jesuse y eetel u jaajil u t uun u maan seis kiinoobe, Je´ yool tu yaalajtiob le baalooba. suse tu bisaj Pedro,´ Santiago ´ ´ Baale Pedroe tu bisaj junpaa- yeetel Juan ti junp eel kaanal ´ yile ka joop u keyik. 33 Jesu- puuk; teelo ti paatoob tu juu´ ´ se tu sutuba u pakt u disipunaloobi. Tu taanoob tuune Je´ ´ loobe, ka tu keyaj Pedro´ taan u suse jelpaj bix u yilaal, 3 yee´ ´ ´ yaalikti: «¡Tselaba tin t aan, Satel u nooke p aat t aan u l eembal, ´ ´ ´ tanas!,1 tumen teche ma ta tuu- paat jach taaj sak u nook, maas ´ kul jeex u tuukul Diose, baaxe ti le bukaaj jeel´ u paajtal u sak´ ´ jeex u tuukul wıinike». kuuntaal junp eel nook ´ tumen ´ ´ 34 Tu juntuul m aake. ´ 4 Tu´ taanoob ´ yaalaj xan ti u disipu´ ´ loob yeetel ti le yaabkach maaxane Moi´ ´ ´ ´ chıikpaj Elıas yeetel ´ koobo: «Wa yaan maax u kaat ses, taan u tsikbaloob yeetel Je´ ´ taal tin paache, u pektuba sus. 5 Pedro tuune tu yaalaj ti ´ ´ yeetel u cha u cheil u mu- Jesus: «J-Kaansaj,1 jach kiimak ´ yaj,1 ka taalak tin paach mankool k-antal waye, ´ ´ ´ le oolale tats. 35 Tumen jeel maaxak u kooneex beetik ooxp eel najoob ´ ´ kaat u salvart u kuxtale1 yaan u de nook: junpeel a tiaali, jun´ ´ ´ peertik, baale le maax ku peerpeel u tiaal Moisesi yeetel jun´ ´ ´ tik u kuxtal tin woolal y eepeel u tiaal Elıasi». 6 Pedroe ´ tel tu yoolal le maalob peektsilo ma u yojel kaach baax jeel u ´ yaan u salvartik. 36 yaalike tumen tulaakloob´ jach ´ U jaajile, ´ ¿baax utsil jeel u j´oosik m aak sajakchajaanoob. 7 Ch ıikpaj ´ ´ ´ wa ku tiaalintik tulaakal yookol xan junpeel muuyale ka pii´ ´ kaab, baale ku peertik u kuxtal? xoob yeetel u booy; ichil le muu´ 37 ´ ¿Baax´ jach tu jaajil jeel u yalo jook le taana: «Lela in Paal, ´ tsaaik maak tu yoolal u kuxtale? maax in yaabiltmaj;´ uuyeex u 38 Tumen ichil le x-keban genetaan». 8 Baale ka jaan paakat´ raci ma tu ´ on ku traicionartik Diosa, le najoob tu bapachoobe ´ maax ku sulaktal tin woolal bey kaa iloob mix maak tu yiknaloo´ ´ xan tu yoolal baax kin waalike, u bi, cheen Jesus. ´ ´ ´ Paal maake yaan xan u sulaktal 9 Le taan u taal u yeemloob te tu yoolal ken´ kuchuk tu nojbee- puuko, Jesuse tu jach aalajtiob ´ nil u Taata yeetel le kiliich ange- ma u yaalikoob ti mix maak le loobo». baax ´ ken tsookok ´ tu yiloobo tak Ka tsooke tu yaalaj xan tiob: u lıisaal u Paal maak ichil le ki´ «Tu jaajil menoobo. 10 Letiobe tu tsaa´ kin waalikteex: ´ Yaan jujuntuul ti le maaxoob joob tu puksiikaloob le baax ´ ´ waalakbaloob waye junpuli ma aalaabtiobo, baale kaaj u kaat´ ´ ´ kun kıimloob wa ma taanil yaan koob tu baatsiloob baax u kaat ´ ´ u ´ yilkoob u´ kuchul u Reino Dios u yaal u lıisaal u Paal maak ´ yeetel u paajtalil». 2 Ka tsook ichil le kimenoobo. 11 Ka tuun ´ ´ ´ ´ kaaj u kaatkoob ti Jesus taan u Mr 8:331 Teela Jesuse tu yaale Pedroe yaalikoob: «¿Baaxten le escribao´ ´ ´ ´ taan u tsaaikuba tu contra, tumen le bo ku yaalikoobe yaax Elıas kun ´ ´ taan Satanaso u kaat u yaal juntuul ´ ´ ´ maax ku tsaaikuba tu contra ulaak. taal?». 12 Jesuse tu yaalajtiob:

9

341 Ilaak Tip. 6. 351 Lit.: «alma». Gr.: ´ sikje. Ilaak Tip. 7A.

´ Mr 9:51 Lit.: «Rabı». Ilaak Tip. 16.

´ MARCOS 9:13-31 ‹Tsook u taal Elıas›. Xiipal endemoniado 80 ´ ´ ´ xiipalo: «¿Bukaaj kiin kaajak´ u «U´ jaajile yaax Elıas kun taal, ´ ´ ´ yeetel yaan u yutskıintik tul´ aa- yuuchulti beyo?». Letie tu nuukal baal; baale ¿baaxten tuun kaj: «Desde tu chichnil; 22 yaab ´ ´ ´ ts ıibtaabe u Paal maake yaan u teenele le demonioo ku bee´ ´ ´ u muyajtik yaab baaloob yeetel tik u luubul ich kaak wa ich ja ´ yaan u pektaal? 13 Baale te- utiaal u kıimsik. Baale wa yaan ´ ´ ne kin waalikteex:´ Loobale Elıa- baax jeel u paajtal a beetke, cha´ ´ ´ se tsook u taal, yeetel letiobe tu toon ootsilil yeetel aantooni». ´ beetoobti jeel ´ baaxak tu yootoo- 23 Jesuse tu yaalajti: «¿Baaxten ´ be, jeex ts ıibtaanil tu yoolale». ka waalik: ‹Wa jeel u paajtale›? ´ ´ ´ ´ 14 Le taan u taal u naats- Utiaal maax yaan u feje tulaa´ loob yiknal u maasil disipuloobo kal baal jeel u paajtale». 24 Tu ´ tu yiloob bapachtaanoob tumen seebaanile u taata le chan xiipa´ ´ yaabkach m aakoob, y eetel jujunlo, ´ ´ ´ tu kaam aalaj: «¡Yaan in fe! tuul escribaobe taan u baatel- ¡Aanten tuux ku bineltikten fe!». ´ ´ ´ taanoob tu yeeteloob. 15 Baa25 Le ka tu yilaj Jesus taan u ´ ´ ´ le ka ilaab´ Jesus tumen le taal aalkabil yaabkach maakoob ´ yaabkach maakoobo, paat´ ma tu tu yiknaloobe, tu keyaj le dekaxtik baax u beetoob, aalkab- monioo ka tu yaalajti: «Demonio ´ ´ najoob tu yiknal utiaal u kook yeetel toot, tene kin waa´ ´ ´ ´ kamkoob. 16 Jes us t uune tu liktech: jooken ti le xiipala yee´ kaatajtiob: «¿Baax ka baateltan- tel ma a suut okol ti». 26 Ka ´ ´ tikeex tu yeeteloob?». ´ 17 Jun- tsook u yawat yeetel ´ u sen tuul ´ichil le yaabkach maakoobo puupuchkuba luume, le demo´ ´ tu nuukajti: «J-Kaansaj, tin taanioo jooki, ka paat bey kimen ´ ´ sajtech in paal tumen ti letie ´ le xiipalo, le oolal ooli tulaakal ´ ´ okaan juntuul demonio ku bee´ ´ le maakoobo kaaj u yaalikoob: tik´ u toottal´ yeetel u kooktal «¡Kimen!». 27 Baale Jesuse ´ tu maak, 18 yeetel jeel tuuxak ka ´ machaj tu kabe ka tu chuuu mache ku l uusik luum, le xii´ ´ ´ yaj; le xiipal tuuno lıiki. 28 Ka palo ku yoomankil u chi, ku ka´ ´ ´ ´ tsook t uun u yokol Jes us ti junrachtik u koj yeetel ku luubul u ´ ´ p eel naje, le tiaanoob tu juumuuk. Tin waalaj tuun ti a di´ ´ naloobo, u disipuloobe tu kaasipuloob ka u joosoob le demo´ toobti: «¿Baaxten toone ma nio tio, baale ma b eeychajoobi». ´ ´ ´ 19 Jesuse tu yaalajtiob: «Maa- b eeychaj k-jooski?». 29 Letie tu yaalajtiob: «Le demonio beya keex minaan a fejeex, ¿tak baax ´ ´ ´ ´ ´ ´ cheen yeetel oracion jeel u jookiin kaab eet in wantal ta weete´ kole». leex? eet u ´ ´ ¿Tak baax ´ kiin kaab ´ 30 Lukoob teelo ka maanoob chuukpajal in wool in waanteex? ´ Taaseex waye». 20 Ka tuun tu luumil ´ Galilea, baale´ letie ka ojeeltaak taasaab le xiipal ´ tu yiknalo. Baa- ma u kaat kaach ´ tumen mix maaki. 31 Jesuse le ka ilaab Jes ´ us tumen le dekaansik kaach u disipuloob monioo tu seebaanil tu beetaj´ u ku ´ ´ ´ leekel le xiipalo. Le xiipalo luu- taan u yaaliktiob: «U Paal maabe u balikuba luum ke´ yaan u kuubul ´ tu kab le ´ ka joop ´ maaxoob pekmilo, yeetel yaan u taan u ´ ´ yoomankil ´ u chi. 21 Je´ ´ sus tuune tu kaataj ti u taata le kıimsaal, baale kex ka kıimsaa-

´ ´ 81 Maax u nojchil. U beetaal a toochpajal MARCOS 9:32–10:1 ´ ´ ´ ´ beyoob mejen paalal ke tu yooxpeel kiine yaan u lıi- le maaxoob ´ saal». 32 Baale letiobe ma tu ku tsaaik u fejoob´ ti tena, maas ´ naatkoob kaach le baax ku yaa- maalob ka chuykıintaak junpeel tu kaal laaltiobo,´ tsoole saajkoob u ´ nojoch tuunichil juuch ´ ´ yeetel ka puuluk te kaanaabo. kaach u kaatoobti. 33 Kuchoob Capernaum. Le 43 »Tsoole wa a kab ku bee´ ´ tiaanoob ichil le najo, Jesu- tik a toochpajle, kuulxotte; ´ se tu kaatajtiob: «¿Baax ka baa- tumen maas maalob ka ´ ´ ookkech teltantikeex kaach te bejo?». te´ kuxtal cheen yeetel jun´ 34 Letiobe ma tu yaaloob mix peel a kabo´ ke ka xiikech yee´ baali, tumen te bejo t´ aan kaach tel tu kaapeelal ´ a kab te Gehe´ u baateltantikoob maax u maas na,1 ichil le kaak ma tu paajtal ´ nojchil ichiloob. 35 Kulaj tuun u tuupulo. 441 —— ´ 45 Wa a Jesuse ka tu tanaj le doce apos- wook ku beetik a toochpajle, ´ toloobo,´ ka tu yaalajtiob: «Wa kuulxotte; tumen maas ´maalob ´ ´ te kuxtal cheen yeeyaan maax u kaat u beetuba ka ookkech ´ u maas nojchile unaj u beettel junp eel a wooko ke ka puul´ ´ ´ kuba u maas chichnil ti tulaakal kech yeetel tu kaapeelal a wook ´ te Gehenao. 46 —— 47´ Bey yeetel unaj u meyajtik u maasil». ´ 36 Tsoole tu chaaj juntuul xan wa a´ wich ku beetik a toochpajle, joose; tumen maachan xiipale ka tu waakuntaj ´ maas ´ ´ ´ chuumuk ti letiobe ka tu mee- lob ´ ´ ka ookkech cheen yeetel junkaj´ taan u yaaliktiob: 37 «Jeel peel a wich tu ´ Reino Dios ´ ke m´ aaxak ka u kam tin kaaba jun- ka puulkech yeetel u kaapeelal a wich tuul ti le mejen paalalooba tak ´ ´ ´ ´ te Gehena, 48 tuux teen ku kamken, yeetel jeel ´ yeetel ´ maa- ma tu kıimil u x-nookolil tuux ma tu tuupul u k aakilo. xak ka u kamene ma cheen teen ´ ´ ´ ku 49 »Tumen tulaakal le maa´ kamkeni, baaxe tak le Maax ´ tuuxteno». kooba ´ yaan ´ u choochkintaaloob yeetel kaak. 50 Le taabo 38 Juane tu´ yaalajti: «J-Kaan´ ´ baale wa´ ku saatal saj, t-ilaj juntuul maak ku joosik jach maalob, ´ demonioob ta kaaba, baale t-aa- u choochile,´ ¿baax yeetel ken a suteex u ch lajti ka xuuluk u beetik tumen ´ oochil? Yanak taab ´ ´ letie maatech u maan t-eetel». ti teex, yeetel mantats yanak39 Baale Jesuse tu yaalaj: «Ma a teex jeetselil ta baatsileex». ´ waalikeexti ka xuuluk u beeKa ´ ´ luk Jesus teelo bin tu tik, tumen´ mix maak jeel u beejaal u luumil ´ ´ Judea bey tik junpeel milagro ´ tin kaa- xan te tulaak u tseel ´ le Jordaba, ku tsookole ka jaan taanak no, le yaabkach maakoobo tu ´ kaas tin contra; 40 tumen´ le kaa muchubaob tu yiknal. Jesus ´ maax ma t-contra yane, t-´ eetel ´ ´ yaan. 41 maaxak Mr 9:431 Lela junpeel kuuchil tuux ku ´ Tumen jeel ´ ´ ka u tsaateex junpeel vaso ja a tookaal kaach basura tu jookajil ´ ´ Jewukeex tumen u disipuloex Cris- rusalen. Ilaak Tip. 9.´ 441 Le ts ıiboob Westcott yeetel Hort bey xan toe, tu jaajil kin waalikteexe jun- ich´ griego ´ ´ ulaak uuchben ts ıiboob ku meyajoob ´ puli ma ken u peert le baax´ kun utiaal u suutul le Kiliich Ts ıiboob ich siibiltio. 42 ´ Baale jeel maaxak Griegoo, maatech u taaskoob le baax ku ´ ´ ka u beet u toochpajal juntuul ti yaalik le versiculoa mix le versıculo 46.

10

´ MARCOS 10:2-24 Divorcio. Mejen paalal tu yiknal. Cheen Dios uts 82 ´ tuune joop u kaanskoob jeex laj ti u disipuloob: «Chaex u ´ suukile. 2 Jujuntuul fariseoo- taal le mejen paalal tin wiknalo; ´ be tu yiknal;´ utiaal ma a katikeex u beeloob, ´ tumen ´ naatsoob ´ tuun u tuuntkoob u yoole tu u Reino Diose u tiaal maakoob ´ kaatoobti wa ´ maalob ka u divor- jeex letiobe. 15 ´ Tu jaajil kin ciartuba juntuul xiib ti u yatan. waalikteex: Le maax ma tu kaDios jeex u bee3 Jesuse tu yaalajtiob: «¿Baax mik u Reino ´ ´ tu yaalaj Moises ka ´ a bee- tik juntuul chan paale, junpu´ li ma´ kun ookli». 16 Ka tuun teex?». 4 Letiobe tu nuukoob: ´ tu m eekaj le mejen paalaloobo «Moisese tu yaalaj ´ ´ jeel u paajtal ´ taan u u ts ıibtaal junpeel u juunil di- ka ´ joop u bendecirtikoob ´ vorcio utiaal tsaabil ti le atan- tsaaik u kab tu yookoloob. tsil utiaal ka xiiko». 5 Baa17 Le ka tu chajooltaj u bin ´ ´ le Jesuse tu yaalajtiob: «Tumen Jesuse, taal aalkabil´ juntuul ´ ´ chich a ´ puksiikaleexe, Moise- maake ka xolaj tu t aan, t aan ´ se tu ´ ts ıibtaj ka a beeteex´ lelo. u kaatikti:´ «Utsul j-Kaansaj, 6 Ch een baale desde tu k aajbal ¿baax kaab eet in beetik utiaal in ´ tulaakal ´ baale, ‹Diose tu beetaj kamik kuxtal minaan u xuul?». xiib yeetel x-chuup. 7 Tu yoo- 18 Jesuse tu yaalajti: «¿Baax´ ten ka waalik utsen? Mix maak lal lela le ´ ´ xiibo yaan u patik ´ u taata yeetel´ u maama, 8 yee- uts, cheen Dios. 19 Teche a ku yaalik le Leyo: tel tu kaatuulaloobe yaan u wojel baax ´ ´ ´ ´ ´ suutoob junpeelili ´ ´ wıinklil›; bey ‹Ma a kıimsik maak; ma a luubul ti adulterio; ma a wookol; tuuno´ ma kaat uuloobi, baaxe ´ ´ junpeelili w ıinkliloob. 9 Le ma a jaajkuuntik baax ma jaaoolale, le baax tsook´ u nuupul ji; ma a tuus utiaal a tiaalintik ´ tumen Dioso mix maak unaj u wa baax; ees tsiikil ti a taata yee´ tel ti a maama› ». 20 Le maajatsik». 10 Ka binoob tu kaa´ ´ teen´ te najo, le´ disipuloobo kaaj ko tu yaalajti: «J-Kaansaj, desde ´ u kaatkoob ulaak baaloob yoo- tin chichnil kin beetik tulaakal ´ lelo». 21 Jesuse tu paktaj yeelal lelo. 11 Jesuse tu yaalaj´ tel´ yaabilaje ka tu yaalajti: «Juntiob: «Jeel maaxak ka u divor´ ciartuba ti u yatan yeetel ka peel baax ku bineltik a beetik: ´ ´ Xeen, kon yaantecho tsookok u´ beel yeetel ulaak koo´ le baaxoob ´ ´ lele, ku luubul ti adulterio1 yee- ka a tsaa ti le ootsiloobo, beyo tel ku bin ´ tu contra u yatan. yaan u yantaltech ayikaliloob te 12 Wa juntuul ´ koolel ku divor- kaano; tsoole, kooten, ka taaciarkuba ti u yıicham, tsoole ku lakech tin paach». ´ 22 Baale le´ tie okomchaj u yool tsookol u beel ´ ´ yoolal le ´ yeetel yaanale, le koolela ku luubul ti adulterio». baax ´ nuukaabtio, yeetel lubaan ´ u yool ka bini tumen yaab baa´ 13 Ka tsooke le maakoobo kaaj u taaskoob ´mejen paala- loob yaan kaach ti. ´ 23 Ka tsook u paakat Jesus loob tu yiknal Jesus utiaal ka u tu bapache, tu yaalaj ti u disimachoob, baale keeyoob tumen ´ le disipuloobo. 14 Jesuse ka tu puloob: «¡Jach ´ tuun yaan u tayilaj lela, kuuxilnaje ka tu yaa- lamtal ti le maaxoob yaan taakin tiob u yookloob tu Reino Dioso!». 24 Baale le disipulooMr 10:111 Ilaak u tsolajil Mt 5:27.

´ ´ ´ 83 U joolil puuts. Ku kaatkoob kutal tu tseel MARCOS 10:25-42 ´ bo jaak u yooloob yoolal le baax lo ka joop u yaaliktiob le ´ ´ ´ tu yaalo. Jesus tuune tu yaalaj- baaxoob aalaan kun uuchultia: ´ tiob: «In paalaleex, ¡jach ta- 33 «Jeex a wilkeexa taan k-bin ´ ´ ´ lam u yokol maak tu Reino Jerusal en, u Paal m aake yaan u ´ ´ Dios!´ 25 Maas seeb jeel u maan kuubul ti u nuuktakil le sacer´ juntuul camello tu chan joolil doteobo yeetel ti le escribao´ ´ ´ junp eel puutse, ke ka okok jun- bo. Yaan u yaalikoob ka kıim´ ´ ´ tuul ayikal maak tu Reino Dios». saak yeetel yaan xan u kubkoob ´ ´ ´ 26 Letiobe maas jaak u yoo- ti le maakoob ma judıoobo; ´ loobe ka´ tu yaaloob:´ «Wa beyo, 34 letiob tuune yaan u paasti´ ´ ¿maax tuun jeel u paajtal u sal- koob, yaan u tuubikoob, yaan u ´ ´ varkubae?». 27 Jesuse tu pak- jaajatskoob yeetel yaan u kıims´ ´ taj u disipuloobe, ka tu yaalajkoob, baale tu y ooxp eel kiine ´ ´ tiob: «Utiaal wıinike lela ma tu yaan u lıisaal». ´ ´ paajtal baale ma bey utiaal´ Dio35 ´ Santiago yeetel Juan, ´ u si, tumen utiaal Diose tulaakal kaatuul paalal Zebedeoe, naa´ baal jeel ´ u paajtale». 28 Pedro tsoob tu yiknale ka tu yaaloob´ ´ tuune kaaj u yaalikti: «Ile, too- ti: «J-Kaansaj, k-kaat ka a beet ´ ´ ne t-pataj tulaakal le baaxoob t-oolal jeel baaxak ka k-kaatte´ yaantoon kaacho yeetel tsook che». 36 Jesuse tu yaalajtiob: ´ k-taal ta paach». 29 Jesuse tu «¿Baax a kaateex ka in beet yaalaj: «Tu jaajil kin waalikteex: ta woolaleex?». 37 Letiobe tu ´ Mix maak tsook u patik u yoyaaloobti: «Ken a kam a nojbee´ ´ toch, u sukuunoob, u kiikoob, nile, ts ´ aatoon´ u paajtalil k-kutal ´ u maamaob, u taataob, u paata tseel, juntuule ta x-nooj yee´ ´ ´ laloob, wa u kool tin woolal ´ tel ulaak juntuule ta x-ts ıik». wa tu yoolal le maalob peektsilo, 30 wa ma tu kamik cien u 38 Baale Jesuse tu yaalajtiob: ´ ma a wojleex baax ka teenel u maas yaabil te kii- «Teexe ´ ´ nooba: najoob, sukuunoob, kii- kaatkeexi. ¿Jeel wa u paajtal a koob, maamaob, paalaloob, koo- wukikeex le copa kin wukiko wa ´ ´ u tsaabalteex le okja ku tsaaloob, kex taan´ u maanskoob ´ ´ balteno?». 39 Letiobe tu nuuchapachtajil, y eetel te t uumben ´ ´ ´ koob: «Jeel u paajtale». Jesus yookol kaabo,1 ´ ´ kuxtal minaan u tuune tu yaalajtiob: «Le copa xuul.´ 31 Cheen baale, yaab ti ´ le m´ aaxoob yanoob taanilo yaan kin wukiko yaan a wukikeex, ´ u paatloob tu tsook, yeetel yaab le okja ku tsaabalteno yaan xan u tsaabalteex. 40 Baale le ti ´ le yanoob ´ ´ tu tsooko yaan u u kutal maak tin x-nooj wa ´ tin maanoob taanil». ´ ´ ´ x-ts ıiko ma teen unaj in tsaai32 Bey tuuno, le taan u bi´ ´ noob te ´ bej ku bin Jerusaleno, ki, lelo u tiaal le maaxoob yeein Taatao». Jesuse taanil ti letiob ku bin, ´ le- yaanoob tumen ´ ´ tiobe jakaan u yooloob; le maa´ 41 Le ulaak diez disipuloob le ka tu yuuboob lexoob ku taaloob xan ´ tu ´ paa- tuuno, ´ la, k´ aaj u kuuxiloob ti Santiachoobo saajkoob. Jesus tuune ´ tu kaa bisaj le doce junpaayi- go yeetel Juan. 42 Baale Jesuse tu tanoob tu yiknale ka tu yaalajtiob: «Teexe a wojleexe le Mr 10:301 Ilaak Tip. 16.

´ ´ MARCOS 10:43–11:9 Bool utiaal salvacion. Taankelem burro 84 ´ ´ maaxoob bey taan u gobernar- lajti: «In j-Kaansaj,1 ka suunak ´ ´ tik´ le kaajoobo ´ ku nojbaalu ´ saasilil in wich». 52 Jesus ´ kuuntkubaob tu yookoloob, yee- tuune tu yaalajti: «Xeen. Yoolal ´ ´ tel le maaxoob yaan autoridad a feje tsook a wutstal». Le maa´ ´ ´ tiobo ku ts aaikoob xan le kaako tu s eebaanil suunaj u s aasilil ´ ´ joob yaanal u paajtaliloobo. u yiche ka joop u bin tu paach ´ 43 Baale ichileexe ma beyi, Jesus te bejo. ´ ´ ´ ´ ´ baaxe le maax u kaat u beetuBey tuuno le taan u naats´ ´ ba´ u maas nojchil ichileexe kaaloob Jerusalen, Betfague ´ ´ b eet u meyajtikeex, 44 le m aax y eetel Betania, le tiaanoob naats ´ ´ xan u kaat antal taanil ti tee- ti u Puukil le Olivoobo, Jesu´ ´ ´ xe kaab eet u beetkuba palitsil se tu tuuxtaj ´ kaatuul u disiputi tulaakleex. 45 Tumen mix u ´ loobe 2 ka tu yaalajtiob: «XeePaal maak taal utiaal ka meneex te chan kajtalil ka wilkeexa, yajtaak, baaxe utiaal ka u meken ´ ookkeexe yaan a wilkeex ´ yajt u maasil bey xan utiaal u ´ ´ juntuul taankelem burro kaxaa´ ´ tsaaik u kuxtal1 bey junpeel ni, lela mix maak yaax natmil; ´ bool utiaal u salvartaal yaab ´ wacheex ka a taaseex. 3 Yee´ maakoobe». ´ ´ tel wa yaan maax ku yaalikteex: 46 Ka ookoob o. ´ ´ tuun Jeric ´ ‹¿Baaxten ka´ beetkeex lela?›, aaBaale le taan u j ookol Jes us tu ´ ´ leex: ‹Kaab eet ´ ti Yuumtsil, lekaajil Jerico y eetel u disipuloob ´ ´ tie ma kun xaantal ken u sute› ». ´ bey xan yeetel yaabkach maa4 Ka ´ tuun binoobe ka tu yiloob ´ koobe, Bartimeo ´ ´ ´ u paal Timeo, ´ le taankelem burro´ kaxaan taanjuntuul maak choop ku kaat ca´ kab ´ naats ti junpeel joonaj yaan ridade, ti kulukbal kaach tu jaal ka tu wachoob. le bejo. 47´ Bartimeoe, ka ´ tu aktaan ti le bejo, ´ ´ yuubaj Jesus´ Nazaretil le maax 5 Baale jujuntuul ti le maaxoob waalakbaloob teelo, tu yaaloobku taalo, kaaj u kaam aalik: ´ «¡U Paal1 David, Jesus, chaten tiob: ´ «¿Baax ka beetkeex? ¿Baax´ ten taan a wachikeex le burroo?». ootsilil!». 48 ´ Yoolal lela, yaab ´ ´ maakoobe kaaj u keykoob taan 6 Le ´ disipuloobo tu´ yaaloob ti le u yaalikoobti ka u mak u chi, maakoob jach jeex uuchik u yaa´ baale letie seguernaj u yaalik laaltiob´ tumen Jesuso; le maakoob t uuno tu chaaj u binoob. maas ´ kaam: «¡U Paal David, ´ ´ ´cha7 Tu bisoob le taankelem ´ buten ootsilil!». 49 Jesus tuune rro ti Jesuso, ka tu ´ jaylaanjeeli, ka ´ tu yaalaj: «Taneex». Le´ taj u nookoob tu yookol le tiob t uune tu yaaloob ti le m aak ´ ´ ´ ´ burroo, tsoole ka kulaj Jesus tu ch ´ ´ ´ oopo: «¡Yanak a wool! Lıiken, ´ taan u ´ tankech». 50 Leti tuu- yookol.´ 8 Yaab maakoob xane ne tu pıikchintaj ´ le nook u tsaa- tu jaylaantaj´ u nookoob te be´ jo, baale ulaakoobe tu chakoob mo, ka lıik ´ ´ u yaalkabe ka bin yiknal Jesus. 51 ´ Jesuse tu yaa- u kab le cheob ´ yanoob te kaaxo. 9 Le m aaxoob ku binoob lajti: «¿Baax ´ a kaat´ ka in beet´ ´ tech?». Le maak choopo tu yaa- taanil y´ eetel le ku taaloob paachilo taan kaach u kaam aali-

11

´ Mr 10:451 Wa: «alma». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A. 471 Ilaak u tsolajil Mt 1:1.

Mr 10:511 Lit.: «Raboni». Ilaak Tip. 16.

´ 85 Ku joosik j-koonoloob. Tij le ´ ´ koob: «¡K-kaat ooltik ka salvar´ taakech! ¡Kiikitantaak le ´ maax ku taal tu kaaba Jeeobao! 10 ¡Kiikitantaak u Reino k-taata David, ´ ´ le Reino kun ´ taalo! ¡K-kaat ooltik ti Dios, maax kajaan te kaano, ka u salvartech!». 11 Jesuse ka kuch Jerusalene ´ ook te temploo, ka tu yilaj tulaakal le baaxoob yaan tu bapacho, ´ tsoole ´ tumen taaytak u yaakabtale, jook utiaal u bin Betania ´ yeetel le doce apostoloobo. ´ ´ 12 Ka saaschaj tulaak ´ kiine Jesuse luk Betania; le taan´ u bino wiijchaji. ´ 13 Desde naache tu yilaj junk ´ uul higuera yaan u leob, ka tuun bin u yil wa yaan u yich. Baale ka kuch tu´ yiknale, ma´ tu kaxtaj mix junpeel u yichi cheen leob, tumen ma´ u kiinil u yichankili. 14 Ka tuun taanaj Jesuse ka tu yaalajti: ´«Mix bikin ka jaantaak tu ´ kaateen a wich tumen ´ mix maak». U disipuloobe taan kaach u yuubikoob lela. ´ 15 Tsoole kuchoob Jerusalen. Teelo´ ook te temploo ka ´ joop u joosik ´ le maaxoob ku koonoloob yeetel ku maanoo´ bo, yeetel tu walkesaj u mesaob ´ le maaxoob ku´ kexkoob taaki´ no bey xan u kaancheob le maaxoob ku konkoob palomaobo; ´ 16 ma tu ´ chaaj xan u maansaal mix junpeel nuukul te temploo. 17´ Jesuse seguernaj u kaansaj taan u yaalik: «¿Ma wa tu yaalik ´ le Kiliich Ts ıibo: ‹In wotoche ´ yaan u yaalaalti u najil oracion ´ utiaal tulaakal kaajoob›? Baale ´ teexe tsook a sutkeex u kuuchilil u taakikuba le j-ookoloobo». 18 Lela uuyaab tumen ´ u nuuktakil le sacerdoteob yeetel le escribaobo, ka´ joop u kaxtikoob bix jeel u kıimskoobe; ´ letiobe saajkoob kaach ti Jesus, tumen

MARCOS 11:10-29 ´ le yaabkach maakoobo ku jaa´ kal u yooloob tu yoolal bix u kaansaj. ´ ´ ´ ´ 19 Ka tuun kaaj u yaakabtale, jookoob ti le kaajo. 20 Baale ´ ka maanoob jach jaatskabe, tu yiloob le higuerae tsook u tijil tak ´ tu moots. 21 Ti Pedroe kaaj tuun le baax tu yaalaj Jesuse, ka tu yaalajti: «¡Ile, j-Kaansaj!, le higuera ta kaakastante ´ ´ tsook u tijil». 22 Jesus tuune tu yaalajtiob: «Yanak a fejeex ti Dios. 23 Tu´ jaajil kin waalikteexe jeel maaxak ka u yaal ´ ti le puuka: ‹L a pu´ ´ ıiken ka ´ laba te ´ kaanaabo›, yeetel ma tu kaapeelchajal u tuukul, baa´ xe ku creertik jach yaan u yuuchul le baax ku yaaliko, bey kun ´ uuchlo. 24 ´ Le oolal kin waa´ likteex: Tulaakal baax ka kaatkeex ich oracione, creerteex ´ yaan u tsaabalteex, bey tuuno yaan a kamkeex. 25 Le ken waalakeex orar xane, perdonarteex le´ baax beetaanteex tumen wa maaxo; beyo a Taataex yaan te kaano yaan xan u perdonartik le baaxoob a beetmeexo». 261 —— ´ 27 Ka taaloob tu kaat ´ ´ ´ een Jerusal en. Le t aan u x ıimbal Je´ sus te temploo, le u nuuktakil ´ le sacerdoteob, le escribaob yeetel ´ u nuuktakil le kaajo naatsoob tu ´ yiknale, ´ 28 ka tu kaatoobti: «¿Bix u paajtal a´ beetik le ´ baa´ looba? ¿Maax tsaatech u paajtalil a beetkoob?». 29 Jesuse tu yaalajtiob: «Teen xane yaan in ´ ´ beetikteex junpeel kaatchi. ´ Nuukeexten ka in waalteex xan

higuerao

´ Mr 11:261 Le ts ıiboob ich griego West´ ´ ´ cott yeetel Hort bey xan ulaak uuchben ´ ts ıiboob ku ´ meyajoob utiaal u suutul le Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

MARCOS 11:30–12:14 U kettaanil pakal uva. Nojoch tuunich 86 ´ ´ bix u paajtal´ in beetik le´ baaloo- saaboob. 6 Yaan kaach ulaak ´ ´ ´ ba. 30 ¿Maax ts ´ aa paajtalil ti juntuul paatalti, u paal, le maax Juan utiaal u tsaaik ´ okja, Dios1 jach ´ u yaabiltmo. Tu tsooke ´ wa le maakoobo? Nuukeexten». tu tuuxtaj tu yiknaloob, tumen ´ ´ 31 Letiob tuune kaaj u tukli- ku yaalik kaach: ‹Yaan u yeeskoob tu baatsiloob: «Wa k-aa- koob tsiikil ti in paal›. 7 Baa´ lik: ‹Diose›, letie yaan u yaalik: le le maaxoob meyajtik le paa´ ‹¿Baaxten tuun ma ta creer- kalo tu yaaloob tu baatsiloob: ´ teexi?›. ‹Lela letie maax kun tiaalin´ ´ 32 Baale ¿yaan wa ´ tuun k-taabal k-aal: ‹Le maa- tik le herenciao; kooteneex,´ koo´ koobo›?»... Saajkoob kaach ti le neex kıimsik utiaal ka paatak´ ´ yaabkach maakoobo, tumen tu- toon le herenciao›. 8 Ka tuun ´ ´ laakal aalike Juane jach tu jaatu machoobe, ka tu k ıimsoob, ´ ´ ´ jil junt ti le pakal ´ uul profeta. ´ 33 Ka tuun ka tu joosoob paachil ´ tu nuukoob ti Jesus: «Ma k-ojuvao. 9 ¿Baax tuun ken u beet ´ li». Ka aalaabtiob´ tumen Jesus: u yuumil le paakalo? Yaan u ´ ´ «Teen xane ma yaan u kıimsik le maakooba ´ taan in waalik- taal, ´ ´ teex bix u paajtal in beetik le yeetel yaan u tsaaik le paakal ti ´ ´ baalooba». ulaak maakoob utiaal ka´ u me´ ´ ´ wa Jesus tuune kaaj u kaans- yajtoobo. 10 ¿Mix junteen ´ ´ ta xokeex te Kiliich Ts ıiboob ´ koob ´ yeetel kettaanoob: tuux ku yaalik: ‹Le tuunich ma «Juntuul maake tu pakaj uva, ´ ´ tu´ kotaj u paach, tu beetaj jun- ootaab chaabil tumen le maaxoob beet le najo, letie nojoch peel pila utiaal u yeetsel u´ kaab ´ le uvao, bey xan junpeel to- tuunich yeeyaab utiaal u chuun´ pakil le najo; 11 rre utiaal ´ u kanaantaal le paa´ ´ ´ lela tu yoolal ´ yeetel jach kiichkalo, ka t´ uun tu´ tsaaj alquilart- Jeeoba uuchi, ´ bil ti ulaak maakoob utiaal u kelem tu taan k-ich›?». ´ ´ 12 Yoolal lela, kaaj u yilkoob meyajtoob, tsoole ka j ook via´ bix jeel u machkoobe, baaje taanxel luumil. 2 Ka kuch ´ ´ ´ maau kiinile tu´ tuuxtaj juntuul u le saajkoob ti le yaabkach ´ koobo, tumen tu tsaajoob cuenpalitsil u kaat junjaats u yich ´ ´ le paakal ti le maaxoob meyaj- tae ti letiob ku tuukul Jesus´ le ´ ka tu yaalaj le kettaano. Ka t uun tiko. 3 Baale, le maakooba tu machoob le palitsilo, tu nonok- tu patoobe´ ka binoob. ´ ´ 13 Le maakoob tuuna tu tuuxjatstoob, ka tu chaajoob u bin, ´ ´ jujuntuul ti le fariseoob tsoole ma tu tsaajoob mix baal toob ´ yeetel u j-tsaypachoob Herodes tii. ´ 4 Le u yuumil le paakalo ´ ´ tu tuuxtaj ulaak juntuul pa- utiaal ka u kaxtoob bix jeel u talitsil; letiobe tu kokoljatstoob kikoob u pool yoolal bix u taane. ´ 14 Ka kuchoobe tu yaaloob ti tu pool´ yeetel tu poopochoob. ´ ´ ´ Jesus: «J-Kaansaj, k-ojel ka waa5 Tu tuuxtaj xan ulaak ´ ´ juntuu´ le ka kıimsaabi; tu tuuxtaj xan lik ´ u jaajil, yeetel ma´ ta wilik a ´ yaab ulaak u palitsiloob, baa- luubul utsil ti mix ´ maak, tumen ma ta juzgartik maak yoolal bix le yaan ti´ letiobe nonokjats´ ´ taaboob yeetel ulaakoobe kıim- u yilaal, baaxe ka kaansik u jaajil yoolal u bejil Dios: ¿Maalob wa ka bootaak le nojoch impuesMr 11:301 Lit.: «kaan».

12

´ 87 Booteex ti Cesar. Saduceoob, to´ ti Cesaro, wa ma? 15 ¿Kaab eet wa k-bool, wa ma?». Jesuse, ´ ´ tumen tu yilaj cheen j-kaapeel ichoobe, ´ tu yaalajtiob:´ «¿Baaxten ka tuuntkeex in wool? Taa´ seexten junpeel denario1 ´ in wile». 16 Ka tu taasoob junpeele, ´ ´ Jesuse tu kaatajtiob: «¿M´ aax ku ´ ´ chıikpajal teela yeetel maax kaa´ ´ ba ts ıibtaani?». Letiobe ´ ´ tu ´nuukoob: «Cesar». 17 Jesus ´ tuune tu yaalaj: «Booteex ti Cesar le baaxoob utiaal Cesaro, baale ti Diose booteex´ le baaxoob utiaal Dioso». Le maakoobo jach jaak ´ u yooloob yoolal le baaxoob tu yaalo. 18 Ka ´ tsooke´ taaloob tu yiknal´ Jesus jujuntuul saduceoob, le maaxoob ku yaalikoob ma kun ´ kaa kuxkıintbil le kimenoobo, ka tu yaaloobti: ´ 19 «J-Kaansaj, Moisese wa ´ ´ tu ts ıibtajtoone ´ juntuul ´ maax ku kıimil u sukuun taanil´ ti u yantal u paalal ´ yeetel ku paatal tu juunal u yatane, letie unaj u tsookol u beel ´ yeetel le atantsil utiaal ka yanak u chiibal u sukuuno. 20 Yan´ chaj ´ tuun siete sukuuntsiloob; le yaaxo tsook u beel, baale ´ ´ kıim taanil ti ´ u yantal u paalal. 21´ Le u kaatuulo tsook u beel ´ yeetel ´ le atantsilo, baale kıim xan taanil ´ ´ ti u yantal u ´ paalal; le u yooxtuulo bey´ xan uuchiktio. 22 Mix juntuul ti le siete sukuuntsiloob yanchaj´ u paala´ loobo. Ka´ tsook u laaj kıimloobe, kıim xan le´ koolelo. 23 Le ken kaa´ kuxkıintaakoo´ be, aak ti letiob kun ´ ¿maakalm ´ paatal yeetel le koolelo? Tumen ´ tu sieteil tsook u beeloob tu yeetel». 24 Jesuse tu yaalajtiob: ´ «¿Ma wa tumen ma a kaj oo-

Mr 12:151 Ilaak u tsolajil Mt 20:2.

MARCOS 12:15-32 ´ leex ´ le Kiliich Ts ıiboobo mix le paajtalil yaan ti Dioso le beetik ma maalob bix a tuukuleexi? ´ 25 Tumen ken lıisaakoob ichil le kimenoobo, mix le xiiboob, mix le kooleloob kun tsookol u beeloobo, baaxe yaan u kuxtaloob jeex le angeloob yanoob te kaano. 26 Baale wa yoolal u ´ kaa kuxkıintaal le kimenoobo, ¿ma wa ta xokeex tu libro Moi´ ses ´ u tsikbalil´ le chan che ku toochbal u kaakile? ¿Ma wa ti ku yaalike Diose tu yaalaj ´ ´ ti Moises: ‹Teen´ u Dios Abrahan, u Dios Isaak yeetel u Dios Jacob›? 27 Letie ma u Dios kimenoobi, ´ baaxe u Dios maaxoob kuxaanoob. Teexe jach ma maalob bix a tuukuleexi». ´ 28 Juntuul ti le escribaob yanoob teelo tu yuubaj u baateltaanoob; letie tumen ´ u yojel ´ jach maalob uuchik u nuukaal´ tiob tumen Jesuse, tu ´ kaataj´ ´ ti: «¿Maakalmaak ti tulaakal le baaxoob ku yaalik le Ley maas kaanaano?». ´ ´ 29 Jesuse tu nuukaj: «Le yaaxo leti lela: ‹Is´ rael, chenxikinte, ´ ´ Jeeoba k-Diose´ juntuulili Jeeoba, 30 ´ kaab eet xan a yaabiltik Jeeoba a ´ ´ Dios yeetel´ tulaakal a puksiikal, ´ ´ yeetel tulaakal a kuxtal,1 yee´ tel tul aakal a tuukul bey xan ´ ´ yeetel´ tulaakal a muuk›. 31 U ´ kaapeele leti ´ lela: ´ ‹Kaab eet a yaabiltik a weet maakil jeex ´ a yaabiltikabae›. Minaan ulaak baax ku yaalik le Ley maas nojoch ti lelooba». 32 Le escribao tu´ yaalajti: «J-Kaansaj, jach jaaj yeetel jach maalob le baax ´ ´ ta waala: ‹Letie Cheen´ Juntuu´ lili, yeetel minaan ulaak jeex

kaa kuxtal

´ Mr 12:301 Wa: «alma». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

´ MARCOS 12:33–13:4 U siibal x-kimen ıicham. U niikil templo 88 Letie›; 33 tsoole le u yaaka ilaakoob; letiobe maas yaj bix ´ ´ biltaal Dios ´ yeetel´ tulaakal u kun juzgartbiloob». ´ ´ ´ puksiikal´ maak, ´ yeetel tulaakal 41 Jesus tuune kulaj naats ti u naat, yeetel tulaakal u muuko, u nuukuliloob le taakin ku sii´ ´ bey ´ xan u yaabiltik maak u yeet bilo, ka joop u yilik bix u maakilo, maas jach kaanaan ti jalkesaal taakin tumen le yaab´ ´ ´ ´ u kuubul tulaakal tookbil siiba- kach maakoobo; yaab maa´ ´ loob ´ yeetel tulaakal ´ baalcheob koob ayikaloobe ku jalkeskoob ku tookaaloob tu tuulisiloob». yaab taakini. 42 Taal xan jun´ ´ ´ ´ ´ 34 Jesus tuune, tumen tu yuu- tuul koolel ootsil yeetel kimen ´ baj jach maalob le baax tu yaalaj u ´ yıichame ka tu jalkesaj kaa´ ´ ´ le maako, tu yaalajti: «Ma naach peel mejen taakin jach junp ıit u yanech ti u Reino´ Diosi». ´ Baale tojoloobi.1 43 Jesuse tu tanaj ´ ka tsooke mix maak tu yootaj u tuun u disipuloobe ka tu yaa´ kaa kaat mix baal ti. lajtiob: «Tu jaajil kin waaliktee´ ´ 35 Tsoole´ le laayli taan u xe le bukaaj ´ tu jalkesaj le kookaansaj Jesus te temploo, tu lel kimen u yıichamo maas yaab ´ tuyaalaj: «¿Baaxten tuun le escri- ke ´ le bukaaj tu jalkesaj ´ maakoobo. baobo ku yaalikoobe Cristoe u laakal le u maasil ´ ´ paal David? 36 Yaanal u nuuk- 44 Tumen ´ tulaakloobe tu jalketaj le kiliich muuko,1 Davide tu soob cheen le bukaaj tu yalab´ baale le koolelo, ichil yaalaj: ‹Jeeobae tu yaalaj ti in tajtiobo, ´ u yootsilile tu Yuumtsil: «Kulen ´ jalkesaj le bukaaj ´ ´ tin x-nooj kab yaantio, tulaakal le yaan kaach tak ken in ts ´ aa maaxoob pekmilech tu yaanal a wookoob» ›. ti utiaal u kuxtalo». ´ ´ 37 Wa David ku yaalik Yuumtsil Le taan u jookol te tem´ ´ ´ tie, ¿bix tuun u paajtal u yaalaal ploo, juntuul ti u diu paal?». sipuloobe tu yaalajti: «J-Kaan´ ´ ´ Le yaabkach maakoobo t´ aan saj, ¡ilawil le tuunichoob yeetel kaach u chenxikintikoob y eetel u pakiloob le nukuch najooba!». ´ ´ kiimak oolal. 38 Le taan u 2 Baale Jesuse tu yaalajti: ´ kaansajo letie tu yaalaj: «Ka«¿Taan wa a wilik le nukuch pa´ naantabaex ti le´ escribaobo kooba? Junpuli ma kun patbil ´ ´ tumen letiobe tul ´ ´ ´ aakal tuux u mix ´ junpeel tuunich ´ tu yookol kaatoob maan yeetel u chowak ulaak tuunich. Tulaakal yaan u nookoob, uts tu taan ´ u yutsul- niikil». ´ tantaaloob te k ıiwikoobo, 3 Le kulukbal Jesus te tu 39 u kutaloob te sillaob yaPuukil le Olivoob tu tojil le tem´ ´ noob taanil te sinagogaobo ´ bey ploo, Pedro, Santiago, Juan yeexan u kutaloob janal te kuuchi- tel Andrese tu natsubaob loob maas maalobtako. 40 Le- tu yiknale, ka joop u x-mu´ tiob tokik le baaxoob ´ yaan ti le kul kaatkoobti:´ 4 «Aaltoon: kooleloob kimen u y ıichamoobo ¿Baax kiin ken uuchuk le baa´ ´ ´ ´ ´ yeetel ku xaantal taan´ u beet- looba, yeetel baax chıikulal ken koob u oracionoob cheen utiaal

13

´ Mr 12:361 Wa: «espıritu santoo». Ilaak Tip. 16.

Mr 12:421 Lit.: «dos leptones». Lelooba ´ ´ ku taal u tsaaob junpeel cuadrante. Ilaak Tip. 11.

89 Tsook kiinoob. Muyajil. Ma Cristoobi MARCOS 13:5-22 ´ ´ u yees nukaaj xuulul ti ´ tulaaloobo yaan ´ u lıikloob tu contra ´ yeetel yaan u beetkoob kal le ´ baalooba?». 5 Jesus t´ uu- u taataob ´ ´ ne kaaj u yaaliktiob: «Kanaan- u kıimsaaloob. 13 Teex tuune yaan a chapektaaleex tumen tutabaex utiaal´ ma a tuusleex ´ ´ ´ tumen mix maak. 6 Yaab maa- laakal maak´ tu yoolal ´ in kaaba. le maax kun chuukpajal u koob kun taaloob tin kaaba Baale ´ ´ ´ taan u yaalikoob: ‹Teen le Cris- yool tak tu xuule leti bıin u sal´ ´ too›, yeetel yaab maax ken u vartuba. ´ tusoob. 7 Tsoole, ken a wuu14 »Cheen baale, ken a wi´ ´ ´ yeex taan u yuuchul baatelt´ aam- leex le pekbeen baal ku xuulbaloob waye bey xan te naachi- saj waalakbal tuux ma unaje ´ lo, ma a sajaktaleex; le baalooba (le maax xokik lela meyajnak u ´ ´ yaan u yuuchloob, baale ma u tuukul utiaal u naatik),´ le maaxuuli. xoob yanoob Judeao puutskoob ´ utiaal ka xiikoob te puukoo8´ »Tumen junpeel ´ ´ ´ kaaje yaan bo. 15 ´ Le maax yaan yoo naje u l´ ıikil tu contra ulaak ´ ´ kaaj, junma u y eemel mix u yokol u joos peel reinoe yaan u lıikil ´ ´ tu conmix tra ulaak ´ baal ichil u yotoch; 16 le ´ ´ reino; jejelaas tuux ken u tıituba´ le luumo, yee- maax bijaan ich koole ma u suut ´ u cha u nook tu pato. 17 ¡Ootel yaan u paatal minaan ´ ´ baal embarazadaobo jaantbil. Lelooba cheen u kaajbal tsil le kooleloob ´ le yaayaj baaloob kun muyajtbi- bey xan le taan u tsaa chuuchoob te kiinoob jeelo! 18 Ma´ u xuulo. ´ ´ oracion ma u 9 »Baale teexe kanaanta- lul a k ´ aatkeex ich ´ baex; yaan a kuubleex ti u jue- kaab eettal a puutsleex tu kiiziloob le kaajo, yaan a jaaja- nil keelil, 19 tumen le kiinoob tsaaleex te sinagogaobo, yaan jeelo u kiiniloob ´ muyajil; desde ´ a waataleex tu taan gobernado- ka beetaab tulaakal baal ´ tumen ´ ´ mix junteen uuroob yeetel reyoob tin woolal, le- Dios tak bejlae ´ ´ ´ chuk junpeel muyajil beyo y eela ´ yaan u yuuchul utiaal ka a ´ ´ tel mix bikin kun kaa uuchul. tsaaex u yojeeltoob baax ka ´ ´ 20 U jaajile, wa ma u koomcreertikeex. 10 ´ Ti tulaakal ´ le kintaal kaach le kiinoob tumen kaajoob xano yaaxe kaab ´ ´ ´ eet u kaaytaal le maalob peektsilo. Jeeobao, mix maak1 jeel u salvar´ ´ kubae. Baale tu yoolal le maa11 Baale le taan a bisaaleex ´ u yeeymajo, letie tsook u kubbilo, ma a chiichnaktaleex xoob ´ tu yoolal baax ken a waaleex; le koomkintik le kiinoobo. ´ 21 »Le oolale, wa yaan maax baax kun tsaabil ta tuuku´ leex te suutuk jeelo, letie baax ku yaalik xan teex: ‹¡Ileex! Way unaj a waalikeexo, tumen ma yaan le Cristoo›, wa, ‹¡Ileex! Ti teex le ka taaneexo, baaxe letie yaan teelo›, ma a creerti22 Tumen yaan u yantal kiliich muuko.1 12 Tsoole, ´ le keex. ´ maakoob ken ´u yaalubaob Crissukuuntsilo yaan u kubik u y ıi´ ´ tsin utiaal kıimsbil, le taatatsi- toob yeetel maakoob ken u yaayaan lo yaan u kubik u paal, le paala- lubaob profetaob; letiobe ´ u beetkoob nukuch chıikulaloob ´ Mr 13:111 Wa: «espıritu santoo». Ilaak Tip. 16.

´ Mr 13:201 Lit.: «mix junpeel bak».

´ ´ MARCOS 13:23–14:3 Generacion. Mix maak u yojel u kiinil 90 bey xan milagroob utiaal u tusbaax kiin ken kuchuk le kiin ´ ´ koob m aak,´ wa ku´ p aajta- aalaano. 34 Lela bey jeex jun´ ´ ´ le, tak le maaxoob yeeyaanootuul maak ku bin taanxel luumi´ ´ ´ ´ bo. ´ 23 Teex t´ uune ma u naayal le; taanil ti u bine tu kub eena wooleex; tul´ aakal lela tsook in taj u yotoch ti u palitsiloob, ti ´ ´ ´ waalikteex taanil ti u yuuchul. cada juntuule tu tsaaj meyaj u 24 »Te kiinoob jeelo, ken beete, tu yaalaj xan ti le j-ka´ ´ tsookok le muyajilo, yaan u nan joonaj ma u naayal u yoo´ ´ yeejocheental ´ le Kiino, le Lu- lo. 35 Le oolale, ma u naayal a ´ nao ma kun saasiltal, 25 le es- wooleex, tumen ma a wojleex ´ trellaobo yaan u luubloob ti le baax kiin ken taalak u Yuumil ´ kaano, tak le baaloob yanoob le najo, wa ken tsookok u tuu´ ´ te kaan yaan u muukoobo yaan bul Kiin, wa ch uumuk aakab, ´ ´ ´ wa u tıitaaloob. 26 Te ´ kiin tuun ken kaaynak le teelo, wa le taan ´ jeelo yaan u yilkoob taan u taal ´ ´ ´ u u ´ taal u saastalo.1 36 Beyo,´ ken Paal maak teek kuchke ma u yilik wa taan a ´ te muuyaloob yeetel ´ nojoch paajtalil bey xan yeetel weenleex. 37 Baale le baax kin ´ ´ nojbeenil. 27 Leti t uune yaan waalikteexa ti tulaakal xan kin ´ u tuuxtik le angeloob utiaal waalik: Ma a weenleex». ´ ´ ka u´ muchkıintoob le maaxoob ´ Le taan u bineltik kaau ´ yeeymaj desde tu kantiitsil´ le ´ p eel kiin utiaal le Pasyookol kaabo,1 desde tu yaax ´ tiitsil le Luumo tak tu tsook cua yeetel utiaal u Kiinbesajil le Waajoob x-ma Levadurailo, le tiitsil le kaano. u nuuktakil le sacerdoteob bey 28 »Kaneex ´ ´ ´ ti le higuera lexan le escribaobo taan kaach u la: Le ken ´ tıipik u kuuk yee- kaxtikoob baax tuusil ken u yaatel ken jookok u leobe, teexe a ´ ´ Jesus utiaal u wojleex tsook u naatsal u kiinil loob tu contra ´ ´ machkoob y eetel u u ´ yichankil le cheobo. 29 Bey ´ kıimskoob, ´ 2 tumen yaab u t eenel tu yaatuun xano ken a wileex u yuu´ ´ loob: «Ma te kiinbesajo; bik lıichul le ´ baalooba, ojeelteexe u ´ Paal maake tsook u naatsal, ti kik le kaaj t-contrao». ´ 3 Le tiaan Jesus Betaniao, le yaan te joonajo. 30 Tu jaajil kulukbal yiknal le mesa tu yokin waalikteexe, le ´ generaciona ´ ´ ´ junpuli ma kun maan taanil ti toch ´ Simon le leprosoo, naats ´ ´ junt uul koolel tu yiknal, u chaau yuuchul tulaakal le baalooba. ´ 31´ Maas jeel u xuulul ti le ´kaan maj junpeel chan botella1 chuup yeetel ti´ le Luumo ke ka paatak ´ ma u b eeytal le baaxoob tsook Mr 13:351 Le romanoob ´ yeetel le griegoobo ku jatskoob le aakab beya: «ken in waaliko. ´ ´ ´ tsookok u tuubul Kiin», u yaakabtal ´ ´ ´ ´ 32 »Baale´ u kiinil yeetel u yo- tak laas 9:00 aakab; «ch uumuk aakab», ´ ´ ´ raile, mix maak u yojel, mix le an- laas 9:00 tak chuumuk aakab; «u kaay ´ ´ ´ geloob yanoob te kaano, mix le teel», chuumuk aakab tak´ laas 3:00 u ´ ´ ´ «u taal u saastal», laas 3:00 tak u Paalo, cheen le Taatao. ´ 33 Ma saastal; ´ Kiin. 14:31 Lit.: «botella beetaan u xuulul a paakateex yeetel ma tıipil ´ ´ yeetel alabastro». Lela junpeel chan ´ a weenleex, tumen ma a wojleex nuukul beetaan yeetel le tuunich ku

14

Mr 13:271 Ilaak Tip. 16.

´ chaabal kaach tu kaajil Alabastron, Egiptoo.

´ 91 Kiibok aceite. Ku lıiskubaob utiaal Pascua MARCOS 14:4-21 ´ ´ yeetel u kiibok aceiteil nardo, le- railo, le kiin suuk u kıimsaal le ´ la´ ma xaaktaan yeetel mix baali baalche utiaal le Pascuao, le di´ yeetel jach kooj u tojol. Le koole- sipuloobo tu ´ yaaloob ti Jesus: la tu kachaj u kaal le chan bo- «¿Tuux a k´ aat ka xiikoon k-lis´ ´ tellao, ka joop u yalik le acei- tokıint tulaakal baax kaab eet le Paste tu pool Jesuso. 4 Yanoobe utiaal k-jaantik u jaanlil ´ ´ le ka tu yiloob lela kuuxil- cuao?». ´ 13 Leti tuune tu tuuxnajoobe´ ka tu yaaloob: «¿Baaxtaj kaat uul u disipuloobe, ka ´ ten cheen bey uuchik u wee- tu yaalajtiob: «Xeeneex te kaa´ kel le kiibok aceitea? 5 Tumen jo,´ teelo ´ yaan a wilkeex ´ juntuul ´ ´ le kiibok aceitea jeel u paajtal maak taan ´ u bisik junpeel puul kaach u koonol tu yoolal maas chuup yeetel ja. Xeeneex tu ti trescientos denarios1 utiaal ´ ´ ka paach. 14 Te tuux kun ooklo tsaabak ti le ootsiloobo». Yeetel aaleex ti u yuumil le najo: ‹Le jach kuuxchajaanoob kaach ti j-Kaansajo ku yaalik: «¿Tuux le koolela. 6 Baale Jesuse tu yaan le cuarto´ utiaal uulaboob, yaalaj: «Pateex, ma a beet- tuux jeel´ u paajtal in jaantik le in disipuloobo?» ›. keex u kuuxil. Letie jach maa- Pascua yeetel ´ yaan u yeesiklob baax tsook u beetik tin 15 Leti tuune ´ ´ yaan woolal. 7 Tumen le ootsiloobo teex junpeel nuxi cuarto ´ kaanal, tulaakal mantats ti´ yaan ta wiknaleexe, ´ tuux yaan ´ ´ ´ baax ıinteex le kiin a kaateexe jeel u paajtal kaab ´ eeti; te tuuno listok ´ a beetkeex uts tiobe, ´ baale tene tulaakal baax kaab eet utiaal ma mantats kin paatal ta wik- le´ Pascuao». 16 Le disipuloob te naleexi. 8 Le koolela tu bee- tuuno binoobe, ka ookoob ´ taj le baax yaan tu kab u beet- kaajo, ka tu yiloob tulaakal jach ko; kex ma kuchuk u kiinile tu jeex ´ aalabiktiob ´ tumen Jesuso, ´ ´ ıintoob tulaakal yalaj le kiibok aceite tin wıinklil ka tuun tu listok ´ utiaal in muuklo. 9 Tu jaajil baax kaab eet utiaal le Pascuao. ´ kin waalikteex: Jeel tuuxak ka ´ ´ 17 ´Ka tsook u yaakabtale Jekaaytaak le maalob p eektsil te s us y eetel u doce apostoloobe bi´ yookol kaaba, le baax tu beetaj noob te cuartoo. 18 Le kuluk´ le koolela yaan xan u tsikbaltaal baloob yiknal le mesa taan u utiaal u kaajsaal». jaanloobo Jesuse tu yaalaj:´ «Tu ´ 10 Judas Iscariote, juntuul ti jaajil kin waalikteex: ´ Juntuul ti le doce apostoloobo, bin tu yik- teex ku janal tin weetele yaan u nal u nuuktakil le ´ sacerdoteob traicionartiken». ´ 19 Letiobe le ooutiaal u kubik Jesus tu kaboo- jach okomchaj ´ u yooloob, ´ lal cada juntuule bo. 11 Letiobe ka´ tu yuuboo´ kaaj u yaalikti: ´ be kiimakchaj u´ yooloob, yeetel «Yuumtsil, ¿maasa ma teeni?». ´ tu yaaloob u tsaaikoobti u ´ taa- 20 Letie tu yaalaj: «Juntuul ti ´ kinil plata. Judas tuune kaaj u le doce ku yoksik u yooch waaj yilik bix maas maalob jeel u trai- te plato tuux kin´ jaanlo. ´ 21 U jaajile, u´ Paal maake taan cionartik Jesuse. ´ ´ u bin jeex ts ıibtaanil tu yoola12 Tu yaax kiinil tuun u kiin´ ´ besaal le waajoob x-ma levadu- le, baale ¡ootsil ´ le maax kun kubik u Paal maako! Maas maalob ´ kaach ma u sıijil». Mr 14:51 Ilaak u tsolajil Mt 20:2.

´ MARCOS 14:22-42 Ookin Janal. U Puukil Olivoob. Getsemanı 92 ´ ´ 22 Le taan u jaanloobo Je- Pedro, Santiago y eetel Juan, ´ ´ ka ´ yeetel suse tu chaaj junpeel waaj, ka kaaj u jach chiichnaktal ´ ´ tsook u beetik junpeel oracione u jach yaatal u yool. 34´ Ka tu ´ jach taaj yaatu xetaj, ka tu tsaaj ti u disipu- yaalajtiob: «Tene ´ ´ ´ jeel bix´ juntuul loob taan u yaalik: «Chaex; le- chajaan ´ ´ in wool, ´ ´ ´ u k ıimile. P aateneex la u kaat u yaal in wıinklil». maak taan ´ ´ ma ´ a weenleex». 23 Tu´ chaaj xan junpeel copa, waye, yeetel ´ ´ 35 Bin t uun junp ıit maas taanitu tsaaj gracias ti Diose, ka tu ´ ´ ´ le, tu x oolkabtubae ka joop u tsaajtiob. Tulaakloob ukulna´ taan u yaalike, wa ku joob te copao. 24 Ka tu yaalaj- orar ´ ´ tiob: «Lela u´ kaat u yaal in ‹kii- paajtale ma u yilik le hora ´ jee«Aba,1 in kel utiaal nuuptaan› kun wekbil lo. 36 Letie tu yaalaj: ´ ´ teche tulaakal baax ku tu yoolal yaabkach maakoob. Yuum, ´ 25 Tu jaajil kin waalikteex: Jun- paajtal a beetik; lusten le copuli ma ken in wuk tu kaa- paa. ´ Baale ma u beetaal baax in ´ baaxe beetaak baax a teen u kaab le uvao tak le kiin kaat, ´ ´ tu yiknaken in wuk le tuumben vino te kaat». 37 Ka suunaj ´ tu Reino Dioso». 26 Tu tsoo- loobe tu yilaj taan u weenloob, ´ ke, kaaynajoob ti Diose, ka bi- ka´ tu yaalaj ti Pedro: «Simon, ¿t aan wa a wenel? ¿Ma wa yannoob tu Puukil le Olivoobo. ´ ´ chajtech u muukil utiaal ´ ´ ma a 27 ´ Jesus tuune tu yaalajtiob: wenel tak cheen junpeel ho«Tulaakleexe yaan u beetaal a rai? 38 Xiibeex, ma a ween´ ´ ´ toochpajleex, tumen ts ıibtaan: leex yeetel orarneneex, utiaal ´ ´ ‹Yaan in beetik loob ti le ´j-ka- ma u tuuntaal ´ a wooleex. ´ Le nan tamano, le tamanoob tuuno puksiikalo1 chuukaan u yool, ´ yaan u kiitpajloob›. 28 Baale baale le wıinklilo minaan u ´ ´ ken tsookok in lıisaale yaan in muuk». 39 Bin tu kaateene ka ´ ´ bin Galilea taanil ti teex». tu yaalaj ich oracion le baax ´ 29 Baale Pedroe tu yaalajti: tsook u yaax ´ ´ aaliko. 40 ´ Ka «Kex tul aakal ka beetaak u suunaj tu kaateene tu yilaj taan ´ toochpajloobe, tene ma kun u weenloob, tumen u yichoobe ´ ´ ´ beetbil ´ in toochpajal». 30 Je- taan u muutsul tu yoolal ´ jach ´ sus tuune tu yaalajti: «Tu jaajil taak u weenloob, letiob tuune ´ ´ kin waaliktech: Bejlaa te aaka- ma tu kaxtoob baax u nuukoob´ ´ ´ ba, taanil ti u kaay le teel kaa- tii. 41 Ka suunaj tu yooxt ´ ´ ´ ´eeteeno, teche, ooxt een ken a waal ne tu yaalajtiob: «¿Baaxten t aan ´ ´ ´ ma a kaj ooleni». 31 Baale le- a jeeleleex yeetel taan a ween´ ´ ´ tie kaaj u sen aalikti: «Kex ka leex ti junp eel s uutukil jeex le´ ´ yanak in kıimil ta weetele junpu- la? ¡Aajeneex! ¡Tsook u kuchul ´ u yorail! ¡Ileex! U Paal maake li ´ ma ken in waal wa ma in kaj le j-keban oolechi». U maasil le disipuloo- yaan ´ u kuubul tu kab ´ ´ maakoobo. 42 Lıikeneex, koobo kaaj xan u yaalikoob beyo. ´ 32 Ka kuchoob tuun ti jun´ ´ ´ peel kuuchil ku kaabatik Getse- Mr ´14:361 Lela junpeel taan ich arameo u kaat u yaal «taata». Lela letie taan ku manie, letie tu yaalaj ti u disi- meyaj kaach ti le mejen paalaloob ken u ´ ´ puloob: «Paatkeex kutal way le tan u taataobo. 381 Gr.: neuma. Ilaak ´ taan in oraro». 33 Ka tu bisaj Tip. 7B.

´ ´ 93 Judas kubik Jesus. U xikin palitsil. Sanedrın MARCOS 14:43-62 ´ ´ ´ 53 Ka tuun tu bisoob Jesus neex. ¡Ileex! Le maax kun trai´ yiknal u maas nojchil le sacercionartikeno tsook u naatsal». ´ ´ 43 Jach le taan u´ taan Jesu- doteobo, teelo muchlaj tulaakal u nuuktakil le sacerso, kuch Judas juntuul ti le doce ´ ´ u nuuktakil le kaajo apostoloobo, ´ junmuuch yeetel doteobo, ´ 54 yaabkach maakoob´ u mach- yeetel le escribaobo. ´ ´ Baale moob espadaob yeetel cheob, Pedroe desde´ naache kaaj u bin ´ tuuxtaanoob tumen u nuukta- tu´ paach Jesus, tak ka kuch tu kil le sacerdoteobo, le escribao- taankabil u yotoch u maas nojbo bey xan tumen u´ nuuktakil´ le chil le sacerdoteobo; ´ letie ´ kukaajo. 44 Judas tuun, le maax lukbal ´ kaach junmuuch yeetel kun traicionartiko, u yaalmaj- le m´aaxoob ´ ku meyajoob´ te natiob baax ken u ´ beet utiaal ´ ka jo´ yeetel taan´ kaach u ´ k ıich ak´ u kaj ooltoob maaxi: «Le maax taan ti le kaak ku ´ toochbalo. 55 U nuuktakil tuun le sacerken in tsuutso,´ leti; macheex ´ ´ doteob bey ka a biseex yeetel u yaantaj ´ ´ xan tulaakal le Sanele soldadoobo». ´ 45 Tu seebaa- drino1 taan kaach u kaxtikoob nil taale, ka naats yiknal Je- baax u yaaloob tu contra´ Je´ ´ suse ka tu yaalaj: «¡J-Kaansaj!», sus utiaal ka paajchajak u kıims´ ka tu ´ tsuutsaj. 46 Le maakoob,´ baale ma tu kaxtoob mix ´ koob tuuno tu machoob Jesus junpeeli. 56 U jaajile, yanchaj ´ utiaal 47 Baale, yaab maakoob tu yaaloob tuu´ ka u bisoob. ´ ´ juntuul ti le m´ aaxoob waalakba- soob tu contra Jesus, baale cada ´ loob teelo tu j ıilpaytaj u espadae junt uule yaanal bix tu yaalil. ´ ´ ka tu kuulchaktaj u xikin u pa- 57 Yanoob xane lıikoob utiaal litsil le u maas nojchil ´ ´ le sacer- u yaalikoob baaloob ma jaajtak doteobo. 48 Jesus tuune ´ taa- tu contrai: 58 «Toone t-uuyaj naje ka tu yaalajtiob: «¿Jookeex u yaalik: ‹Tene yaan in nikik ´ ´ yeetel espadaob bey xan yeetel le templo beetaan tumen u kab ´ ´ ´ ´ cheob utiaal a taal a chukeneex maakooba, yeetel ichil ooxp eel ´ ´ jeel bix u bin chukbil junt uul kiine yaan in beetik ul aak, le´ ´ ´ j-ookole? 49 Saamsamal tiaa- la ma yeetel u kab maakoob kun ´ ´ nen kaach ta w eeteleex te tembeetbili› ». 59 Baale lela laayli ´ ´ plo taan in kaansajo, teexe´ ma ma junpeelili bix tu yaaliloobi. ´ ta macheneexi. Baale tulaakal 60 Tu tsook tuune, u maas ´ ´ ´ lela uuch utiaal ka b eeychajak ´ le nojchil le sacerdoteobo lıik ´ baax ku yaalik le Kiliich Ts ıi- chuumuk ti letiobe ka tu yaalaj ´ boobo». ti Jesus: «¿Mix baal yaan a waa´ 50 Tulaakal le disipuloobo tu le? ¿Ma wa ta ´ ´ wuuyik le baax ku patoob Jesuse ka ´ ´ puutsoob. yaalik le maakoob ta contraa?». ´ 51 Baale xii- 61 Baale Jesuse ma tu nuukaj ´ juntuul taankelem ´ pal u buukintmaj junp eel nook mix baali. Le oolale u maas noj´ beetaan yeetel maalob linoe, chil le sacerdoteobo tu kaa aa´ ´ kaaj u bin ´ ma sen naach ti Je- lajti: «¿Teech wa le Cristo, u Paal ´ ´ susi; ka tuun ootaab machbil, le Kiliich Dioso?». 62 Jesus ´ 52 baale letie tu pataj le u nook t uune tu yaalaj: «Teen; tsoole ´ ´ beetaan yeetel linoo ka puuts ´ ooli x-ma nookil. Mr 14:551 Ilaak Tip. 16.

MARCOS 14:63–15:10 Looloxaabi. U kaay teel. Yiknal Pilato 94 ´ te suutuk jeelo kaaynaj teexe yaan a wilkeex u Paal 72 Jach ´ ´ ´ ´ maak kulukbal´ tu x-nooj kab le juntuul teel tu kaateen; ka tuun ´ ´ kaaj ti Pedro le baax aalaanti M´ aax yaan tulaakal´ paajtalil tio ´ ´ ´ yeetel taan u taal yeetel le muu- tumen ´ Jesusa:´ «Taanil ti´ u kaay ´ kaateen juntuul teele, ooxt een yaloobo». 63 U ´ ´ maas nojchil le sacerdoteob tuuno tu jataj u ken a waal ma a kaj ooleni». ´ Tumen jach yaachaj u yoole ka nooke ka tu ´ ´ yaalaj: ´ «¿Baax biilal toon ulaak maakoob utiaal tuup u yokol. ´ ´ takik u pool? 64 Teexe tsook Jach cheen pelak saasa wuuyikeex u kaakastaan tu chajike, tu muchuba u ´ contra Dios. ¿Baax tuun´ ka tuk- nuuktakil le sacerdoteobo, u lik a beetkeex?». Tulaakloobe nuuktakil le kaajo bey ´ xan le ´ tu yaaloob unaj u kıimsaal. escribaobo, u jaajile tulaakal le ´ ´ 65´ Jujuntuul ´ ti letiobe kaaj u Sanedrino,1 ka tu kaxoob Je´ tuubikoob yeetel u pixkoob ´ u sus utiaal ka u bis u ´ kuyich utiaal u looloxkoob y eetel boob´ ti Pilato. ´ 2 Pilato tuune ´ kaaj u yaalikoobti: «Wa profetae- tu kaataj ti ´ ´ Jesus: «¿Teech wa´ u che, aal maax loxech». Tsoole´ le Rey le judıoobo?». Letie tu nuusoldadoobo tu laalajoob le taan kajti: «Teech aalik». 3 Baale u ´ u biskoob yiknal le juezoobo. nuuktakil le sacerdoteobo taan ´ ´ 66 Le taan u yuuchul lela,´ Pe- kaach u takikoob u pool tu yoo´ droe ti kulukbal ´ kaach te´ taan- lal yaab ´ baaloob. ´ 4 Pilato´ tuukabo; ´ taal tuun juntuul ti ne kaaj u kaa k´ aatikti taan u le x-chuupalaloob ku meyajoob yaalik: «¿Ma ta nuukik mix baal? yiknal u maas nojchil le sacer¡Ilawil bukaaj baaloob ku yaali´ doteobo, 67 ka tu yilaj taan u koob ta contra!». 5 Baale Jesu´ ´ k ıich Pedroe, tu paktaj tu yi- se mix baal tu kaa nuukaj, Pila´ ´ che ka tu yaalaj: «Teech xato t uune jach jaak u yool. ´ ´ ne tiaanech kaach yeetel Jesus, 6 Jeex suukile, cada ken le Nazaretilo». 68 Baale letie beetaak le kiinbesaja ´ ´ ´ ´ letie ku tu yaalaj: «Ma in kaj ooli, jaalkabtik juntuul maak kalaan ´ ´ tsoole ma tin naatik ´ ti baax carcel, le kun kaatbilti tumen le ka taan», ka luk tu taankabil le kaajo. 7 Te kiinoob jeelo jun´ ´ ´ najo. 69 Teelo le x-ch ´ uupalo, tuul maak ku´ kaabatik´ Barraba´ ka tu yilaj Pedroe k aaj u yaase, kalaan yeetel le maaxoob lıi´ ´ lik tu kaateen ti le ´maaxoob koob tu contra le gobiernoo; ´ ´ waalakbaloobo: «Le maaka junle maakooba uuchik u beet´ ´ ´ tuul ti letiobi». 70 Pedro t uukoob lela yaan m aaxoob xan ´ tu ´ ´ ´ ne kaaj u yaalik tu kaateen ma kıimsoob. 8 Le yaabkach maa´ ´ ´ jaaji. Ma saam ti lelo, le maakoob tuuno, tu muchubaobe ka ´ ´ koob waalakbaloob teelo kaaj joop u kaatkoob ti Pilato ka u u ´ yaalikoob ti Pedro tu´ kaa- beet le baax suukaan u beetik ´ teen: «Jach tu jaajil juntuulech tu yoolaloobo. 9 Leti tuune tu ´ ´ ti letiobi, tumen galileailech». nuukajtiob t aan u yaalik: «¿A ´ ´ ´ ´ 71 Baale letie kaaj ´ u kaatik ka kaateex wa ´ ka in jaalkabt u taalak kaas tu yookol wa ma Rey le judıoobo?». 10 Lela tu jaaj le ´ baax ´ ku yaaliko: «¡Ma in kaj ool le maak ka waalikeexa!». Mr 15:11 Ilaak Tip. 16.

15

´ ´ 95 Barrabas. Paastaabi. Golgota. ´ yaalajtiob tumen tu tsaaj cuentae, ´ u nuuktakil le sacerdoteobo cheen tumen u pekmoob Jesuse ka tu kuboobti. 11 Baale u nuuktakil le sacerdoteobo tu yoksoob tu pool´ le yaabkach ´ ´ maakoob ka u kaatoob ka jaalkabtaak Barrabaso. 12 Pilatoe ´ tu´ kaa nuukajtiob beya: «¿Baax ´ ´ tuun ken in beet yeetel le maax ´ ka waalikeex u Rey le judıoobo?». 13 Letiobe tu kaam aa´ loob tu kaateen: «¡Baajak ti che!». 14 Baale Pilatoe tu yaalajtiob: «¿Baax´ kaasil u beetmaj?». Letiob tuune seguernaj u sen kaam aalikoob: «¡Baajak ´ ti che!». 15 Pilatoe, ´ tumen u kaat u beet baax ku kaatik ´ le yaab´ kach maakoobo, tu jaalkabtaj ´ ´ tuun Barrabas. Ka tsook xan u beetik u sen jaajatsaal Jesuse, tu kubaj utiaal ka baajak ti che. ´ 16 Le soldadoob tuuno tu bi´ soob tu taankabil u palacio le gobernadoro, ka tu yaaloob ka ´ u muchuba tulaakal´ le soldadoobo, 17 ka tu tsaajoob jun´ peel morado1 nook ti,´ tu jitoob ´ xan junp´ eel corona yeetel kiixe ka tu tsaajoob tu pool. 18 Ka ´ joop u yaalikoobti: «¿Bix ´ saaschajik ti u Rey le jud ıoobo?». ´ 19 Letiobe taan kaach u koo´ ´ kolkoob u pool yeetel junp ´ ´ ´ eel che, yeetel t aan kaach u t uubi´ ´ koob yeetel u xoltaloob tu´ taan utiaal u beetkoob bey taan u yeeskoob tsiikil tie. 20 Ka ´ tsook tuun u sen paastikoobe tu lusoob le morado nook tio ka tu kaa takoob le u nooko. Tsoole ka tu bisoob utiaal ka u bajoob te cheo. 21 Le soldadoob

´ Mr 15:171 Lit.: «purpura». Le colora yaan ´ ´ yil yeetel ayikalil, tsikbeenil yeetel jalaachil.

MARCOS 15:11-31 xano tu beetoob u´ kuuchul u cheil u muyaj1 Jesus tumen ´ ´ ´ Simon ti Cirene, juntuul maak ´ taan kaach u kuchul te kaajo; ´ letie u taata kaach Alejandro yeetel Rufo. ´ ´ 22 Letiob´ tuune tu bisoob Jesus´ te kuuchil ku kaabatik ´ Golgotao (lela u kaat u yaale «U ´ K´ uuchil Baakel Pool»). 23 Te tuuno tsaab´ kaach u yuk vino ´ xaaktaan yeetel junpeel droga ku kaabatik mirra, baale letie ´ ma tu yootaj u yuki. 24 Tsoo´ le ka tu bajoob te cheo, yeetel´ buulnajoob utiaal u yilkoob ´ maakalm aak ti u ´ nook kun ´ paatal´ ti cada juntuul. 25 Te ´ hora ooxp´ eelo1 letie ka tu bajoob Jesus te cheo. 26 Tu ´ kaanlil xan le cheo ts ıibtaab baax oolal taak u pool: «U ´ Rey le 27 Tsoole, ´ judıoobo». ´ tu tseele´ chuykıintaab xan ´ ti che kaatuul j-ookoloob, juntuu´ ´ ´ le tu x-nooj yeetel ulaak juntuu´ le ´ tu x-ts ıik. ´ 281 —— 29 Le maakoob ku maanoob ´teelo, ´ ku kaakastaanoob ti Jes´ us taan´ u piiktik u pooloob yeetel taan u yaalikoob: «¡Eej!, ¿ma wa ´ teech le ka waalik jeel u p aajtal a ´ nikik le templo ´ ´ yeetel a kaa ´ lıisik ichil ooxp ´ eel ´ kiinoobo? 30 Salvartaba tuun, eemkech ti u ´ cheil le muyajo». 31 Bey tuun xano ´ u nuuktakil le sacerdoteobo kaaj ´ xan u paastikoob ´ junm uuch yeetel le escribaob ´ taan u yaalikoob: «¡Tu salvartaj

Baaj ti che

´ Mr 15:211 Ilaak Tip. 6. 251 Kex laas ´ 9:00 jaatskab. Le´ hora kaacho ku kaa´ jal u xookol ken tıipik Kiin. 281 Le ts ıi´ boob ich griego Westcott y eetel Hort bey ´ ´ ´ xan ulaak uuchben ts ıiboob ku meya´ joob utiaal u suutul le Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

´ MARCOS 15:32–16:2 Suuts vino. Ku kıimil. Ku muukul 96 ´ ´ ulaak m aakoob, baale letie ma no. 41 Le koolelooba suukaan ´ tu paajtal u ´salvarkuba tu juunal! kaach tu paach Je´ ´ u binoob ´ 32 Beoraa eemek le Cristo u Re- sus yeetel tu tsaajoob baax kaa´ ´ yil Israel ti u cheil le muyajo b eetchajti le tiaan Galileao, yee´ ´ utiaal ka k-ile y eetel ka k-creertel tiaan xan ul aak yaabkach ´ ´ te». Tak le maaxoob ´ ´ chuykıin- kooleloob taaloob tu paach tak taanoob tu tseelo kaaj xan u Jerusaleni. yaalikoob baal ti. taaytak u ´ ´ 42 Baale tumen ´ 33 Ka kuch tuun le hora seituubul kiin yeetel tumen u Kii´ ´ ´ ´ ´ so1 t´ eek eejocheenchaj tulaanil´ u Lıiskuba maake, lela u ´ ´ kal yookol kaab, yeetel bey paa- kaat u yaale nukaaj okol u kii´ ´ tik tak te hora nueveo.2 34 Te nil Sabado, e arima´ 43 taal Jos ´ hora nueveo tu kaam aateail, junt uul ti le m aaxoob jach ´ ´ Jesuse ´ ´ ´ laj: «Eli, Eli, te ´ Sanedrino, ´ ¿lama sabaktani?». kaj´ oolaanoob ´ Lela u kaat u yaal: «In Dios, maax taan xan u paatik u Rei´ in Dios, ¿baaxten ´ tsook a pat- no Dios. Letie yeetel x-ma saaj´ ken?». 35 Jujuntuul ´ ti le waa- kilil ook tu taan Pilatoe ka tu ´ ´ ´ lakbaloob naatso, k´ aaj u yaa- kaataj u wıinklil Jesus. 44 Baa´ ´ likoob: «¡Uuyeex! Taan´ u tanik le Pilatoe u kaat u yojeelt kaach ´ ´ ´ Elıas». 36 ´ Baale juntuul ti ´ le- wa tsook u kıimil Jesus, le oolale ´ tiobe bin aalkabile ka tu p ootu tuuxtaj tanbil´ u nojchil le sol´ ´ chultaj junpeel esponja yeetel dadoobo ka tu kaatajti wa tsook ´ ´ suuts vino, tu kaxaj u kıimil. 45 Ka tsook u yaa´ ti junpeel ´ chee ka joop u tsaaik ti Jesus laalti tumen u nojchil le solda´ ´ u yuke, taan u yaalik: «¡Pateex! doob jach tu jaajil tsook u k´ ıimi´ Koox ilik ´ wa jeel u taal eemsbil lo tu yaalaj ka tsaabak le wıinklil ´ ´ tumen Elıase». 37 Baale Jesuti Joseo. ´ 46 Jose tuune tu ma´ ´ se kaam awatnaje ka k ıimi. naj junpeel nook beetaan ´ yee´ 38 U cortinail t uun le temploo tel jach maalob lino, ka tu yeem´ ´ ´ jaat ´ desde kaanal tak kabale saj le wıinklilo ka tu ´ ´ toaj yeetel ka jook kaaxeet ti. 39 U noj- le nooko, ka tu tsaaj ichil jun´ chil le soldadoobo1 ti ´ ´ waalakbal peel muknal1 chakaan ti tuukaach ti junpeel kuuchil tuux nich; tsoole ka tu balkesaj jun´ ´ ´ chıikaan u yilik Jesuse; ka tuun peel tuunich tu ´ ´ ´ ´ jool le muknalo. tu yilaj baaxoob uuch ka´ kıim 47 Baale Marıa Magdalena´ yeetel ´ Jesuse tu yaalaj: «Jaaj bak aan, le Mar ıa u maama Josese, p aatoob ´ maaka u Paal Dios». u yiloob le tuux tsaab Jesuso. ´ 40 Yaan xan jujuntuul koole´ ´ ´ Ka tsook tuun u maan loob waalakbaloob chan n aach ´ ´ u kiinil Sabadoe, Mar ıa taan u yilkoob le baaxoob ku ´ ´ ´ Magdalena, Salom e y eetel Mayuuchlo; ichiloobe ti yaan ´ ´ tu makaach Marıa Magdalena, Salo- rıa u maama Santiagoe ´ ´ ´ noob kiibok xıiwoob´ utiaal ka´ u m´ e bey ´ xan Marıa u maama Jo- bisoob u jiob tu wıinklil Jes ses yeetel Santiago le Chicha´ us. 2 Jach jaatskab le tsook u tıipil ´ ´ ´ Mr 15:331 Kex laas 12:00 chuumuk kiin. Kiin tu yaax kiinil le semanao,

16

´ ´ 332 Kex laas 3:00 u chıinil Kiin. 391 Wa: ´ ´ «centurion»; lela juntuul comandante tsaan 100 soldadoob u nuukte.

Mr 15:461 Wa: «muknaloob beetaan utiaal u kaajsaal le kimenoobo».

´ 97 Ku kaa kuxtal. Galilea. Ku chıikbeskuba MARCOS 16:3-8 [20] ´ ´ letiobe binoob te muknalo. noob kaach yeetel Jesuso, letiobe taan kaach u yokoloob tumen jach yaa3 Ka joop u´ yaalikoob tu baa´ tsiloob: «¿Maax kun balkesik le chajaan u yooloob. 11 Baale letiobe ka tu yuuboob tsook u kaa kux´ ´ tuunich tsaan tu jool le muknal kıintaal yeetel tsook u yilaal tumen ´ utiaal ka´ ookkoono?». 4 Baale Marıae, ma tu creertoobi. 12 Ka ´ ´ le ka tu lıisaj u yichoobe tu yiloo- tsooke yaanal bix uuchik u chıikbes´ ´ be, kex jach nojoch le tuunicho kuba ti kaat´ uul u apostoloob le taan tsook u balkesaal. 5 Le ka oo- u binoob xıimbalil te mejen kajtaliloobo; 13 letiobe suunajoobe ka tu koob te ´ ´ ´ muknalo tu yiloob juntuul taankelem xiipal kulukbal yaaloob ti u maasiloobo, baale laayli ma creertaab le baax tu yaaloobo. ´ tu x-noojil le tuux tsaan kaach 14 Baale ka tsooke tu chıikbesuba ´ ´ u wıinklil Jesuso, u buukintmaj xan ti le once apostoloob le kuluk´ junp eel´ chowak sak nook, ka baloob yiknal le mesao, ka tu yaalaj´ ´ tuun paat ma tu kaxtikoob baax tiob baaxten minaan u fejoob yeetel chich u puksiikaloob, tumen ma tu u beetoob. 6 Le xiipala tu yaa´ ´ ´ creertoob le baax tu yaaloob le maalajtiob: «Ma u peek a wooleex. ´ ´ ´ xoob il ka tsook u lıisaal ichil le kimeTeexe taan a kaxtikeex Jes us le ´ noobo. 15 Ka tu yaalajtiob: «Xee´ ´ ´ Nazaretilo le maax baaj te cheo. neex ti tulaakal yookol kaab yeetel ´ ´ ´ Letie tsook u lıisaal; ´ minaan wa- kaayteex le maalob peektsil ti tulaa´ ´ ye. ¡Ileex! Jeel le kuuchil tuux kal maako. 16 Le maax ken u creert ´ yaan u salvartaal, tsaan kaacho. 7 Baale xee- yeetel ku yokjae ´ baale le maax ma ken u creerte yaan neex ka a waaleex ti u disipuloob ´ ´ u yaalaal baax castigoil kun tsaabilti. yeetel ti Pedro: ‹Letie taan u bin ´ ´ 17 Tsoole le maaxoob kun creertiko ´ Galilea taanil ti teex; teelo tin yaan u beetkoob le chıikulalooba: Tin ´ ´ ken a wileex, jeex uuchik u yaa- kaabae yaan u jooskoob demonioob, ´ likteexo› ». 8 Ka ´ jookoob ti le yaan u tsikbaloob ich yaanal taanoob, muknalo binoob 18 wa ku machkoob kaanoob bey xan ´ aalkabil ´ tumen ´ wa ku yukikoob venenoe mix baal jach jakaan u yooloob ´ ´ ´ yeetel taan kun uuchultiob. Yaan xan u tsaaik u u kikilankiloob. Yeetel ma´ tu ´ kaboob y ookol le kojaanoobo, letioyaaloob mix baal ti mix maaki be yaan u yutstaloob». ´ tumen saajkoob.1 19 Ka tsook tuun u taan Yuum-

CHOWAK TSOOKBAL ´ 9 Ka tsook u lıisaal ichil le ki´ menoobo, jach jaatskab tu yaax kii´ nil le semanao, tu chıikbesuba ti Ma´ ´ ´ rıa Magdalena, ti maax u joosmaj siete demonioob. 10 Letie bine ka ´ ´ tu yaalaj ti le maaxoob suuk u maa´ ´ ´ Mr 16:81 Yaan jujunpeel uuchben ts ıiboob ku meyajoob utiaal u suutul le ´ ´ Bibliao ku tsooksikoob le capıtulo yee´ tel le taanoob ku chıikpajal te ver´ ´ ´ sıculo 8. Baale yaan ulaak uuchben ´ ts ıiboobe chowak bix u tsooksikoob ´ ´ ´ le capituloa; yeetel yaan ulaak ts ıiboob ´ ´ maas tuumbentake koom bix u tsook´ sikoob. Ti le kaapeel le ´ bix u tsooksaal ´ capituloa, mix junpeel ku ´ yilaal taakaanoob ichil le Kiliich Ts ıiboobo.

´ ´ tsil Jesus tu yeeteloobe, bisaab te kaa´ no yeetel kulaj tu x-nooj kab Dios. ´ ´ 20 Le apostoloob tuuno jookoobe ka ´ kaaytajnajoob tulaakal tuux, tumen ´ Yuumtsile ku meyaj tu yeeteloob, ´ ´ tsoole yeetel le chıikulaloob ku beetko, Yuumtsile ku yeesik jach jaaj le baax ku tsikbaltikoobo. ´ KOOM TSOOKBAL ´ Baale tulaakal le baax aalaabtio´ ´ ´ bo tu tsikbaltoob cheen yeetel junp ıit ´ taanoob ti le maaxoob yanoob tu ba´ pach Pedroo. Ka tsook u yuuchul tu´ ´ laakal le baalooba, Jesuse tu kub eentaj ti u disipuloob ka u bisoob desde lakin tak chikin le kiliich kaaytaj mi´ naan kastal ti yeetel ku taasik salva´ ´ cion utiaal tulaakal kiino.

´ U TS IIB

LUCAS ´ Yaab maakoobe tsook u ´ yilik u ts ıibtikoob u tsik´ balil tulaakal le ´ baaxoob k-ojel jach tu jaajil uuchlaajo. 2 Le´ ´ tiobe tu ts ıibtoob jeex uuchik ´ u tsikbaltaaltoon tumen le yaax ´ maakoob ilo; letiob xan tsikbalt ´ le peektsilo. 3 Le oolal teen xane, tumen tsook´ in xakaltik ´ jach bix uuchik tulaakal le baa´ loob desde tu kaajbalo, tin cha´ tuklaj´ in ts ıibtikoob tu tsoolol ´ jeex uuchik u yuuchloobe, ja´ laach Teofilo, 4 utiaal ka a kaj ´ oolt baaxten jach jaaj le baaxoob tsook a kanik ikil u tsikbaltaaltecho. 5 Tu kiiniloob Herodes, u ´reyil Judeae, yanchaj juntuul ´ sacerdote ku kaabatik Zacarıas, ´ letie ti yaan kaach ichil u muu´ chul Abıase; u yatane Elisabet ´ u ´ kaaba yeetel tu chiibal Aa´ ron u taal. 6 Tu kaatuulaloob ´ ´ toj u kuxtaloob tu taan Dios yeetel minaan u siipiloob tumen ku ´ tsookbeskoob ´ tulaakal baax ku yaalik u Ley Jeeoba1 bey xan le ´ baaxoob ku kaatik ka beetaako. 7 Baale minaan mix jun´ tuul u paalaloob, tumen Elisabe´ te ma tu paajtal kaach ´u yantal u paalal, tsoole tu kaatuulaloob ´ tsook u ch ıijloob. ´ 8 Le taan kaach u meyaj bey ´ sacerdote´ tu taan Dios, ti´ le meyaj kub eentaan ti u muuchu´ lo, 9 letie kuch u kiinil u yeeyaal jeex suukil u beetaal tumen ´ le sacerdoteobo, utiaal ka u took ´ incienso le taan u yokol tu kiliich

´ ´ ´ kuuchil Jeeobao; 10 te suutuk ´ ´ ´ taan u tookaal le incienso tuu´ ´ no, tulaakal u maasil maakoo´ bo ti muchukbaloob taankab ´ taan u oraroobe. 11 Ti Zaca´ ´ ´ rıas tuune tu chıikbesuba jun´ ´ ´ tuul u angel Jeeoba ti waalakbal tu x-nooj u altaril le incien´ ´ soo. 12 Zacarıas tuune, le ka ´ tu yilaj le angelo peeknaj u ´ ´ yool yeetel sajakchaji. 13 Baale le angelo tu yaalajti: «Ma a ´ sajaktal, Zacarıas, tumen Diose ´ ´ tsook u yuubik a kaat oolal, Elisabet a watane yaan u yantal ´ ´ juntuul u chaambal, yeetel Juan ´ ken a tsaa u kaaba. 14 Yaan u yantaltech jach nojoch kiimak ´ ´ ´ oolal, yeetel yaab maakoob xan ´ ´ kun kiimaktal u yooloob ken sıijik; 15 tumen letie yaan u ku´ chul u beetuba nojchil tu taan ´ Jeeoba. Baale junpuli ma unaj u ´ yukik vinoi mix ulaak baal ku ´ ´ kaalkunaj, yaan u chuupul yeetel kiliich muuk1 desde tu jobnel u maama; 16 yaan xan u bee´ tik u kaa natskuba u kajnaali´ loob Israel ti Jeeoba, u Diosoob. ´ 17 Leti xane yaan u bin taanil ´ ti Dios yeetel le muuk bey xan ´ ´ ´ yeetel le paajtalil tsaab ti Elıaso, utiaal u patik u puksiikal le taatatsiloob jeex u puksiikal le paalaloobo, utiaal ka yanak ´ naat ti le maaxoob ma tu yuubikoob taano jeex le naat yaan ´ ti le maaxoob toj u kuxtaloo´ ´ bo, utiaal u listokıintik ti Jeeoba ´ junpeel kaaj kaansaan tubeel.

1

´ Lu 1:151 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak Tip. 16.

Lu 1:61 Ilaak Tip. 2.

98

´ ´ 99 Tootchaj Zacarıas. Gabriele ku tanik Marıa LUCAS 1:18-37 ´ ´ ´ ´ ´ 18 Zacarıas tuune tu yaalaj ti juntuul x-loobayan chuupal1 u ´ jeel u tsookol u beel le angelo: «¿Bix jeel in wojeel- yaalmaj ´ ´ ´ ´ tik wa jach tu jaajil yaan u yuu- yeetel Jose, juntuul xiib ku taal ´ ´ chul lela? Tumen tsook in ch ıi- ti u chiibal David. 28 Ka ´ tuun ´ jil, yeetel in watan xane tsook u kuch Gabriel yiknal Marıao, ´ tu x-chuuchan yantal u jaabil». 19 Le an- yaalajti: «Maalob kiin ´ ´ tsook a luubul utsil gelo tu nuukajti: «Teen Gabriel, pal, jach ´ ´ ti ´ ´ le maax ku waatal naats yeetel Dios, Jeeobae ti yaan ´ ta weete´ ´ Mar ıae jach tu taan Dioso, tuuxtaaben taan le». 29 Baale ´ ´ ta weetel bey xan utiaal ka in jaak u yool yoolal le baax aa´ ´ ´ tsaa a wojeelt u maalob peektsi- laabtio, ´ ka joop u tuklik baaxbey uuchik u taanlo. 30 Le lil le baalooba. 20 ¡Ile! Teche ten ´ ´ «Ma a tumen ma ta creertaj le baaxoob angel tuuno tu yaalajti: ´ ´ Marıa, ´ tumen tin waalajtecha yaan u paatal chaik saajkil ´ ´ Dios. ma tu paajtal a taan, tumen tsook a luubul utsil tu taan ´ 31 ¡Ile!, teche´ yaan a paatal emyaan a toottal, tak ken kuchuk u ´ barazadail yeetel yaan u´ yantal ´ kiinil u yuuchloob; tumen le junt ´ ´ uul a chan paal; Jesus ken a baalooba yaan u b eeytaloob tu tsaa u kaaba. 32 Letie yaan ´ ´ ´ u kiinil». 21 Le maakoob tuuno kuchul u beetuba nojchil, yeetel ´ ´ ´ taan u paatkoob kaach u jookol yaan u yaalaalti u Paal le j-Sen ´ ´ ´ ´ Zacarıas, yeetel jakaan u yoo- Kaanalo; Jeeoba Diose yaan u ´ ´ loob tumen tsook u jach xaantal tsaaikti u trono David u taa´ ´ ma jookok ti le kiliich kuuchi- ta, 33 yaan xan u gobernar bey ´ ´ lo. 22 Baale le ka jooke, ma Rey yookol ´ ´ ´ u yotoch Jacob utiaal paajchaj u taan tu yeeteloobi, ka mantats, yeetel u Reinoe mix bi´ ´ tu tsaajoob cuentae taant u yilik kin kun xuulul». ´ ´ junpeel baax ma suuk u yilaal 34 Baale Marıae ´ ´ tu yaalaj´ ti te kiliich kuuchilo. Letie joop le angelo: «¿Bix tuun jeel u yuu˜ u beetik senas tiob tumen toot- chul lela? Si tene ma yancha´ ´ chajaan. 23 Ka tuun tsook u jaan mix baal in wil yeetel ´ ´ kiiniloob u meyaj Zacarıas te mix juntuul xiibi». 35 Le ange´ temploo, bin tu yotoch. lo tu nuukaj: «Kiliich muuk´ kun ´ ´ ´ 24 Ma sen uuch ti lela, Eli- taal ta wookol, yeetel u paajta´ Kaanalo yaan u pixsabet u yatane paat embara- lil le j-Sen ´ ´ zadail, ka paat cinco meses kech yeetel u booy. ´ Le oola´ ma tu jookol tu yotoch. Elisa- le, le chaambal kun sıijilo yaan ´ bete tu yaalaj: 25 «Lela Jeeoba u yaalaalti´ kiliich, u Paal Dios. ´ beet u yuuchulten utiaal u yee- 36 ¡Ile!, a laak Elisabet ´ xane, kex ´ sikten u yutsil yeetel utiaal u lu- chijaane tsook u paatal embasikten le sutsilil yaanten kaach razadail; beoraa ´ le koolel ku yaa´ ´ laal ma tu paajtal u ´ yantal u tu taan le maakoobo». ´ 26 Tu seis meses tuun Eli- paalale, seis meses paatak´ em´ ´ sabete, tuuxtaab angel Gabriel barazadail, 37 tumen tulaakal ´ tumen Dios ti junpeel u kaaLu 1:271 Le taan meyajnaj ich griegoo ´ ´ ´ jil Galilea ku kaabatik Naza- ku tsaaik naatbil juntuul x-chuupal mix ´ ´ ´ ´ ´ ´ ret; 27 tuuxtaab yiknal Marıa, junteen nuupchilak yeetel mix maak.

´ ´ ´ LUCAS 1:38-63 Marıae ku xıimbaltik Elisabet. Ku sıijil Juan 100 baax ku yaalik Diose ku u yichoob yoolal baax ku tukli´ ´ ´ b eeytal». 38 Marıa t´ uune ´ tu koob ichil u puksiikaloobo. yaalaj: «¡U palitsilen Jeeoba! Uu- 52 Tsook u lusik tu tronoob ´ ´ chukten yaan paajtalil tio´ jeel bix ta waalo». Ka le maaxoob ´ ´ luk le angel tu yiknalo. bo, yeetel tsook u tsaaik kaa´ ´ ´ 39 Te kiinoob tuun jeelo Ma- nal le maaxoob ´ ootsiloobo; ´ ´ ´ ´ rıae lıike ka bin tu s´eebaanil te 53 tsook u naajkuuntik ´ yeetel puukoobo, ti junpeel u kaajil baaloob maalobtak le maaxoob ´ ´ Jud´ a, 40 ka ook tu yotoch Za- wiijoobo, baale ´tsook u tuuxtik carıase ka tu tsikaj Elisabet. le j-ayikaloob yeetel´ mix baalo. ´ 54 Tsook u taal u yaant Israel u 41 Ka tuun ´ tu yuubaj Elisabet u kaajsik yaan u taan Marıae, le chaambal yaan palitsil utiaal u ´ ´ ´ ichil u jobnelo sıitnaji, yeetel Eli- yeesik cha ootsilil mantats, ´ ´ sabete chuup yeetel kiliich 55 jeex u yaalmil ti k-uuchben ´ ´ ´ muuke 42 ka tuun tu kaam laaktsiloob, ti Abrahan´ bey´ xan aalaj: «¡Kiikitantaanech tumen ti u chiibal». 56 Marıa tuune ´ ´ ´ ´ Dios ichil tulaakal le kooleloobo, paat kex ooxpeel meses yiknal ´ yeetel kiikitantaan le chaam- Elisabet, ka tsooke suunaj tu yobal ´ yaan ta jobnelo! 43 Tumen toch. ´ ¿maaxen utiaal ka yanakten u ja57 Ka tuun kuch u kiinil ´ ´ ´ tsuts paajtalil u taal u xıimbal- u sıijil u chaambal Elisabe´ ´ ten u maama in Yuumtsil? te, tu sıijsaj juntuul chan xiipal. ´ 44 ¡Ile! Ka kuch tin xikin u 58 U yeet kaajaloob bey xan u ´ juum a taane, yaan laaktsiloob Elisabete, le ka tu ´ le chaambal ´ ´ tin jobnelo, sıitnaj yeetel kiimak yuuboob bukaaj nojchil uuchik ´ ´ ´ ´ oolal. 45 Kiimak xan u yool ´ le u chaabal ootsilil ti tumen Jeeo´ koolel creerto, tumen yaan u laaj bae, jach kiimakchaj u yoo´ ´ ´ aakal le baax tu b eeychajal tul loob tu y eetel. 59 Tu ocho kii´ ´ ´ tuuxtaj Jeeoba ka aalaaktio». nil sıijik le chaambalo, taaloob ´ ´ ´ 46 Marıa tuune tu yaalaj: utiaal u suutkuptaal,1 letiobe u ´ ´ ´ ´ «Tene kin nojb eenk uuntik k aat kaach u tsaaob Zacarıas ti, ´ ´ Jeeoba, 47 yeetel in puksiika- jeex u kaaba u taatae. 60 Baa´ ´ le ku chuupul yeetel kiimak oo- le u maamae tu yaalaj: «¡Ma! ´ lal tu yoolal Dios in Salvador; Letie Juan ken k-tsaa u kaa´ 48 tumen letie tsook u paktik ba». 61 Ka t uun tu yaaloobti: ´ ´ ´ u yootsilil u x-palitsil. ¡Ile! Des- «Si mix maak ichil a laaktsiloob ´ ´ de bejlae, tulaakal m aak ken u bey u kaabao». 62 Letiob xa´ ´ ˜ yaal kiimak in wool, 49 tumen ne kaaj u beetkoob senas ti le ´ ´ le Dios yaan nojoch paajtalil tio taatatsil utiaal u kaatkoobti bix ´ tsook u beetik nukuch baaloob u kaat ka tsaabak u kaaba le ´ ´ ´ tin woolal, yeetel kiliich u kaachaambalo. 63 Zacarıas tuune ´ ´ ´ ba, 50 mantats ku chaik oo- tu kaataj junxeet jaajay chee ´ ´ tsilil ti le maaxoob ku chai- ka tu ts ıibtaj: «Juan u kaaba». ´ ´ koob saajkilil tio. 51 Letie Tu yoolal lela, tulaakal le maa´ ´ ´ yeetel u muukil u kabe tsook u koobo paat jakaan u yooloob. beetik nukuch baaloob; tsook ´ u kiitbesik le maaxoob kaanal Lu 1:591 Ilaak Tip. 16.

´ ´ ´ ´ 101 U profecıa Zacarıas. Censo. Ku sıijil Jesus LUCAS 1:64–2:9 ´ ´ 64 Letie tu seebaanil paajchaj u ken perdonartaak u kebanoob ´ kaa taane ka joop u kiikitantik 78 tu yoolal u ´ nojoch cha´ ootsi´ lil k-Dios. Yeetel le Dios. 65 Ka ´ cha ootsili´ ´ tuun sajakchaj tulaakal le maaxoob kajaan naats la, Diose yaan u saasilkuntkoon ´ ´ u juul´ le Kiin ti junpeel tiobo; ti tulaakal xan u puuki- jeex ´ ´ tuumben s aastalo 79 utiaal u loob Judeae k aaj u tsikbaltaal ´ ´ ´ ´ ´ tulaakal le baalooba, 66 yeetel tsaaik saasil ti´ le maaxoob ku´ ´ bey tul´ aakal le maaxoob uuyo tu lukbaloob te eejocheenilo ´ tsaajoob ichil u puksiikaloob, xan tu booyil le k´ ıimilo, utiaal ka tu yaaloob: «¿Baax wal ken u ka u beet xan k-xıimbal maalob tu bejil le jeetselilo». beet le chan xiipal ken nojoch´ 80 Le chan´ xiipalo seguernaj chajka?». Tumen u kab Jeeobae ´ u nojochtal yeetel jach ti yaan kaach tu yeetele. ´ ´ u yiijtal u tuu´ te de67 Zacarıas u taatae, chuup kul, yeetel ti paat kajtal ´ ´ yeetel kiliich muuke ka joop siertoo tak le kiin ka jook utiaal ´ u profetizar t aan ´ u yaalik: u yeeskuba ti u kaajil Israelo. ´ 68 «Kiikitantaak Jeeoba u Dios Te kiinoob jeelo Cesar Au´ Israel, tumen tsook u paktik u gustoe tu yaalaj ´ ´ ´ ka ts ıibtaak ´ kaajal yeetel tsook u jaalkabtik. u kaaba tul aakal m aak ´ ´ 69 Tsoole tsook u lıisiktoon 2 (le yaax censoa beetaab tu kii´ ´ junt ´ uul salvador jach nojoch u niloob taan u gobernar Quiri´ paajtalil ku taal ti u chiibal Da- nio tu luumil Siria); 3 tulaakal ´ ´ ´ ´ vid, u palitsil, 70 jeex uuchik maak t uune bin u ts ıibt u kaaba ´ ´ ´ u tuuxtik ti u kiliich pro- te kaaj tuux sıijo. 4 Jose xane ´ fetaob uuchjeakil ka u yaaloobe, luk tu kaajil Nazaret ti u luu´ 71 yaan k-salvartaal ti k-enemi- mil Galileae ka bin Belen, u kaagoob bey xan ti u kab tu- jal David yaan tu luumil Judea, ´ ´ ´ laakal le maaxoob pekmiloono, tumen ti u chiibal yeetel ti u fa´ 72 utiaal ka´ u yees ´le cha ootsimilia´ David u taal. 5´ Bin utiaal ´ ´ lil yaan yil yeetel k-uuchben laa- u ts ıibtik u´ kaaba yeetel Marıa, ´ koob bey xan utiaal u kaajsik le m aax y eetel tsokaan u bee´ u kiliich nuuptaan, 73 le baax lo; te kiinoob jeelo jach taaytak ´ ´ ´ ´ tu jach aalaj ti Abrahan k-uuch- u yoolintkuba Marıa. 6 Le tiaa´ ´ ben taatao, 74 yeetel ken tsoo- noob Beleno, Marıae kuch u kii´ kok k-salvartaal ti u kab k-ene- nil u sıijil u chaambal. 7 Ka ´ ´ ´ migoobe, ´ yaan u tsaaiktoon´ u tu sıijsaj u paal, u yaax paal, ´ ´ jatsuts paajtalil k-meyajtik yee- ka tu baatsteptaj yeetel nook ka ´ ´ tel x-ma saajkilil, 75 yeetel tu chikuuntaj te tuux ku tsaabal ´ ´ ´ chuukaan ´ oolal bey ´ xan yeetel u yooch le baalcheobo, ´ tumen tojil tu taan leti tulaakal u kiini- minaan kaach tuux u paatloob loob k-kuxtal. 76 Baale teech te najoob utiaal uulaboobo. ´ xane, chan xiipal, yaan u yaalaal 8 Ma sen naach ti le kaaj jeeu profetaech le j-Sen Kaanalo, lo yaan kaach j-kanan tama´ ´ ´ ´ tumen yaan a bin t´aanil ti Jeeo- noob kajaanoob ich kaax yeetel ´ ´ ba utiaal a listokıintik u bee- bul aakab kaach u kanaant´ ´ loob, 77 utiaal a tsaaik u yo- koob u tamanoobi. 9 Cheen ´ ´ ´ ´ ´ jeelt u kaajal yaan u salvartaal ka teek chıikpaj u angel Jeeoba

2

´ ´ ´ LUCAS 2:10-28 J-kanan tamanoob. Suutkuptaab Jesus. Simeon 102 ´ ´ waalakbal tu yiknaloob, y eenan tamanoobo binoob taan u ´ ´ ´ ´ ´ tel u nojbeenil Jeeobae leembal- nojbeenkuuntkoob yeetel taan u ´ naj tu bapachoob, ka jach kiikitantkoob Dios yoolal tulaa´ sajakchajoob. 10 Baale le an- kal le baaxoob tu yiloob yeetel ´ gelo tu yaalajtiob: «Ma a chai- tu yuuboob, jach jeex uuchik u ´ keex saajkil, tumen ¡ileex!,´ taan yaalaaltiobo. ´ in taasikteex u maalob peektsi21 Le ka tu tsaaj ocho kii´ ´ lil junpeel nojoch´ kiimak oolal noob ti le chaambalo, le ka ´ kun yantal ti tulaakal le kaajo, kuch u kiinil u suutkuptaalo1 ´ 11 tumen bejlae, tu kaajal Davi- tsaab u kaabat Jesus, le kaaba ´ ´ ´ ´ de, tsook u sıijil juntuul a Salva- tsaabti tumen le angel taanil ti ´ doreex, Cristo le Yuumtsilo. u yantal tu jobnel Marıao. ´ 12 Lela letie chıikulal kun me22 Le ka kuch u kiinil u lim´ ´ yajteexa: Yaan a wilkeex juntuul piokıintkubaob jeex u yaalik u ´ ´ chaambal baatsteptaan yeetel Ley Moisese, le chaambalo bi´ ´ nook, chikuuntaan te tuux ku saab Jerusalen utiaal u yeesaal ´ ´ ´ tsaabal u yooch le baalcheo- tu taan Jeeoba, 23 jeex ts ıib´ ´ ´ ´ ´ bo». 13 Tu ts eel le angel t uuno taanil tu Ley Jeeobaa: «Tulaa´ ´ ´ teek muchlaj yaabkach angeloo- kal yaax xibil paal ku sıiji´ bi ka joop u kiikitantkoob Dios le unaj u junpaaykuntaal bey ´ ´ yeetel ´ le taanooba: 14 «Noj- kiliich utiaal Jeeobae». 24 Lebeenkuuntaak Dios te kaano, tiobe tu kuboob xan u siibal ´ ´ yeetel te Luuma yanak´ jeetse- jeex u yaalik u Ley Jeeobaa: ´ ´ ´ lil ichil le maakoob ku luubloob «kaatuul mukuy wa kaatuul meutsil ti Dioso». jen palomaob». 15 Le ka luk le angeloob tu 25 Tu kaajil Jerusalene yaan ´ ´ yiknaloob utiaal u suutoob te kaach juntuul maak ku kaaba´ ´ ´ kaano, le j-kanan tamanoobo tik Simeon; letie juntuul maak ´ ´ kaaj u yaalikoob tu baatsiloob: uts yeetel u chaamaj saajkilil ti ´ ´ ´ «Kooneex tuun tak tu kaajil Be- Dios, taan kaach u paatik u ku´ ´ len, ka k-il le baax tsook u chul u kiinil u kiimakkuuntaal ´ ´ ´ yuuchlo, le baax tsaab k-ojeelt u yool Israel; yaan xan kiliich ´ ´ tumen Jeeobao». 16 Binoob muuk1 tu yookol. 26 Tsoole ´ ´ ´ tuun tu ´ seebaanile ka tu yiti letie tsaan kaach u yojeelt ´ ´ loob Marıa yeetel Jose, bey xan le tumen u kiliich muuk Diose, ´ ´ ´ chaambal chikuuntaan te tuux ma kun kıimil taanil ti u yi´ ´ ´ ku tsaabal u yooch le baal- lik le Maax yeeyaan tumen Jeeocheobo. 17 Le ka tu yiloobe, bao. 27 Le kiliich muuko tu ´ ´ ´ ´ tu tsaajoob ojeeltbil le baax aa- tsaaj tu tuukul Simeon ka okok laabtiob tu yoolal le chan xiipa- te temploo; le ka taasaab chan ´ ´ ´ lo. 18 Tulaakal le maaxoob Jesus tumen u taataob utiaal chenxikint le baax tu yaalaj le ka u beetoob tu yoolal le baax ku j-kanan tamanoobo jach jaak u yaalik le Leyo, 28 Simeone tu ´ ´ ´ ´ yooloob, 19 baale Marıae kaaj meekaj le chaambalo, ka tu ´ u tsaaik ichil u puksiikal le baa´ looba bey xan u tuukul ti baax Lu 2:211 Ilaak Tip. 16. 251 Wa: «espıri´ u kaat u yaaloob. 20 Le j-ka- tu santo». Ilaak Tip. 16.

´ ´ 103 U profecıa Simeon. Ana. Tu 12 jaabil te temploo LUCAS 2:29-48 ´ ´ ´ ´ kiikitantaj Dios taan u yaalik: le maaxoob taan u paatkoob u ´ 29 «Nojoch Jalaach, beoraa taan salvartaal Jerusaleno. ´ a chaik in kıimil ich jeetselil jeex tu´ 39 Ka tsook u beetkoob ´ ta waalajteno; 30 tumen in wilaakal le baaloob jeex u kaatik u ´ ´ che tsook u yilik le maax Ley Jeeobae, suunajoob Nazaret, kun meyajtech utiaal´ a salvar- u kaajaloob yaan tu luumil Gali´ tik´ wıiniko, ´ 31 le ´ maax tsook a lea. 40 Le chan xiipalo seguertsaaik tu taan ´ tul ´ aakal kaajoob naj u nojochtal, u muukaantal, 32 bey junp eel saasil utiaal u lu- u sen yantal u naat bey xan u ´ ´ sik u yeejocheenil le kaajoobo, luubul utsil ti Dios. letie u ´ nojbeenil u kaajil Israel». 41 U taataobe suukaan kaach ´ ´ ´ 33´ Jose yeetel Marıae jaak u u binoob laalaj jaab tu kaa´ yooloob tu yoolal le baaxoob ku jil Jerusalen utiaal u kiinbesayaalaal tu yoolal le chaamba- jil le Pascuao. 42 Le ka tu ´ ´ lo. 34 Simeon xane tu kiikitsaaj doce jaaboob ti Jesuse, ´ tantoob, ka tu yaalaj ti Marıa, u jeex suukile, binoob te kiinbe´ maama le chan xiipalo: «¡Ile! ´ Le sajo. 43 Ka tsook tuun u´ kiichaambala tsaan utiaal ka l uuniloob le kiinbesajo, le taan u ´ ´ buk yaab maakoob tu kaajil´ Is- suutoobo, Jesus le chan xiipa´ ´ ´ rael bey xan utiaal ´ u kaa´ lıikil lo paat Jerusalen, cheen baale u ´ yaabi; letie junpeel ´ chıikulal taataobe ma tu tsaajoob cuenkun pekbil tumen le ti ´ maakoobo, tai. 44 Letiobe tu tukloob ´ 35 utiaal ka kaj ´ ooltaak baax yaan ichil u maasil maakoob ku ´ ku tuklik yaab maakoob ichil u viajaroob tu yeeteloobo, le oo´ puksiikaloob; teech xane ´ jun- lale tu xıimbaltoob le ´ ´ ´ ´ bukaaj peel chowak espada ken u t aatsnaachil ku paajtal u xıimbaltaal ´ ´ maans a puksiikal».1 ichil junpeel kiine, tsoole´ ka ´ 36 Yaan kaach juntuul koo- joop u kaxtikoob ichil u laak´ lel ku profetizar, u kaabae Ana, tsiloob bey xan ichil le maa´ u hija Fanuel, ti u chiibal Aser u xoob u kaj ooloobo. 45 Baale taal. (Le ´ koolela tsook u yantal u tumen ma tu yiloobe, suunajaabil, yeetel siete jaaboob kajlaj joob Jerusalene, ka joop u sen ´ ´ ´ yeetel u yıicham desde ka tsook maan 46 u kaxtoob. ´ ´ ´ ´ Ka tsook u beeloob,1 37 baale beoraa tuun u maan ooxpeel kiine, tu ochenticuatro jaaboob yaanti yiloobe ti´ yaan te temploo, ku´ ´ ´ ´ yeetel uuch kıimik´ u yıicham.) lukbal chuumuk ti le j-kaansa´ ´ Letie maatech´ u paatal ma u bin joob taan u chenxikintikoob yee´ ´ te´ temploo, y eetel kiin bey xan tel taan u beetik kaatchi tiob. ´ ´ ´ ´ yeetel aakab taan u adorartik ´ ´ ´ 47 Baale tulaakal le maaxoob Dios, t aan u ayunar1 y eetel t aan ´ ´ ´ chenxikintik kaacho ku jaakal ´ u kaat jee´ oolal. 38 Te suutuk ´ u yooloob tu yoolal le naat lo, naatse ka ´ joop u tsaaik grayaantio bey xan tu yoolal bix u ´ ´ cias ti Dios yeetel u taan tu´ yoo´ nuukik le kaatchiob ku beetaal´ lal le chan paal tu taan tulaakal tio. 48 U taataobe jaak u yoo´ loob ka tu yiloob; u maamae Lu 2:351 Wa: «alma». Gr.: sikj e.´ Ilaak Tip. 7A. 361 Wa: «desde tu x-loobaya- tu yaalajti: «In paal, ¿baaxten ta beetajtoon lela? ¿Ma wa ta nil». 371 Ilaak Tip. 16.

LUCAS 2:49–3:12 Ku yuubik ´ ´ wilik teen taan ´ yeetel a taatae ´ ´ k-sen maan kaxtech yeetel taan k-sen tuklik tuux tsookech?». 49 Baale letie tu yaalajtiob: ´ ´ «¿Baaxten taan a sen maan a kaxteneex? ¿Ma wa a ´wojleex tu yotoch in Taata kaab eet in wantali?». 50 Baale letiobe ma tu ´ naatoob baax u kaat u yaali. ´ ´ ´ 51 Jesus tuune j´ ooke ka suu´ naj Nazaret tu yeeteloob, yeetel seguernaj u yuubik u taan u taataob.´ U maama xane mantats´ ku lıisik ichil u puksiikal ´ tulaakal le baaloob ´ ´ ku yuuchlooba. 52 Jesus tuune seguernaj u sen yantal u´ naat, u nojochtal´ bey xan u luubul utsil ti ´ Dios yeetel ti le maakoobo. Tu quince´ jaabil u´ reinado Tiberio Cesar, le taan u gobernar Poncio Pilato tu luumil ´ Judea, yeetel Herodes ku gober´ nar1 tu muuch kaajiloob Galilea, ´ baale Filipo u ´ sukuune taan u gobernar tu muuch kaajiloob u ´ ´ luumil Iturea yeetel Tracon ıtide, ´ ´ yeetel Lisanias ´ xane taan u gobernar tu muuch kaajiloob ´ Abi´ lene, 2 tu kiiniloob´ Caifas yeetel tu kiiniloob Anas le ´ Nojoch Sacerdoteo, Diose tu tsaaj jun´ ´ peel´ peektsil ti Juan u paal Zacarıas, le tiaan kaach te desiertoo. ´ 3 Ka tuun bin Juan te mejen kajtaliloob yaan naats ti u ´ aalkab jail Jordano, ka joop u ´ kaaytik ka okjaanak le maakoob utiaal u yeeskoob tsook u kexik u tuukuloobo bey xan utiaal ka perdonartaak u kebanoob; ´ ´ 4 lela uuch jeex ts ıibtaanil tu

104 ´ libroil u taanoob le profeta Isaıa´ so: «¡Uuyeex! Yaan´ maax ku yawat te desierto taan u yaalik: ´ ´ ‹¡Maalobk ıinteex u beel Jeeoba! ´ Tojk ıinteex u beeloob. 5 Tu´ ´ ´ laakal tuux koomkoom ´ taa´ me kaab ´ eet u buutul, tulaakal ´ puuk ´ yeetel muluuche kaab eet u yeemsaal, le looloch bejoobo ´ ´ ´ kaab eet´ u tojkıintaaloob, yeetel le ´ nıixoob yaan te bejoobo ´ kaab eet xan u ´ ´ taaxkuntaaloob; ´ 6 tulaakal maak tuune yaan u yilik le baax u tsaamaj Dios utiaal le salvaciono› ». ´ 7 Le oolale, k´ aaj u yaalik ti le yaabkach maakoob ku taa´ loob utiaal ka u tsaa u yokjaobo: ´ «U chiibaleex ´ kaan, ¿m ´ aax aalteex jeel u paajtal a puutsleex ti u ´ kiinil u puujul Dios´ tsook ´ u naatslo? 8 Eeseex tuun yeetel baax ka beetkeex tsook a kexik ´ a tuukuleex.1 Ma xan u kaajal a waalikeex ichil a puksiika´ leex: ‹Toone k-taatae Abrahan›. Tumen´ kin waalikteexe Diose ´ jeel u lıisik u paalal Abrahan´ ti le tuunichooba. 9 Tak le baato tsook u tsaabal tu ´ moots le cheobo. Le ´ oolale tulaakal che ma tu tsaaik´ maalob iche yaan u chaakal yeetel yaan u puulul ´ ich kaak». ´ ´ 10 Le ´ yaabkach maakoobo kaaj u k aatkoob ti Juan: «¿Baax ´ tuun ´ ken k-beete?». ´ 11 Letie tu nuukajtiob: «Le m´ aax yaan ´ ´ kaapeel´ nook tie u tsaa junp´ eel ti le maax minaan tio, ´ le maax yaan baal u jaante u muul jaant ´ ´ yeetel le m´ aax minaan tio». 12 Tak le maaxoob ku kam impuestoobo taaloob utiaal ka ´ ´ Lu 3:11 Lit.: «tetrarca»; juntuul prıncipe tsaabak u yokjaob, ka tu yaa´ ´ taan. U kaaytaj Juan. Okja

3

ku gobernartik junmuuch kaajoob, yee´ ´ tel tiaan kaach yaanal u paajtalil u emperadoril Romae.

´ Lu 3:81 Lit.: «tsaaex ich ku yeesik tsook a kexik a tuukuleex».

´ 105 Taanaj ti Cristo. U yokja Jesus. Chiibal LUCAS 3:13-30 loobti: «J-Kaansaj, ¿baax ken ´ 21 Baale,´ ka tsaab u yokja tuk-beete?». 13 Juane tu yaalaj- laakal le m´ aakoobo, ´ ´ tsaab xan u tiob: «Ma a kaatkeex u maa- yokja Jesus. Le taan xan u orasil impuesto ti le bajux unaj u ro jeepaj le kaano, 22 ka taal ´ bootaalo».´ 14 Le soldadoob u kiliich muuk Dios bey´ junt´ uul ´ ´ xano tu kaatoobti: «¿Kux tuun paloma tu yookole, ka tuun jook ´ ´ toon,´ baax ken k-beete?». Letie junpeel taan te kaan taan u yaa´ tu nuukajtiob: «Ma a tokikeex lik: «Teche in Paalech, maax in ´ u taakin mix m´ aak, mix a ta- yaabiltmaj; tene jach kiimak in ´ kikeex u pool m´ aak yoolal baax wool ta woolal». ´ ma u beetmi, yeetel kiimakcha23 Tsoole, le ka kaaj u kaan´ ´ jak a wooleex yeetel le baaxoob saj Jesuse kex treinta jaaboob ´ ku tsaabalteexo». yaanti; jeex ojeelaanile, ´ ´ ´ 15 Te kiinoob t uuno, le m aaletie u paal ´ ´ ´ Jose, koobo taan kaach u paal Helı, ´ ´ u paatkoob ´ Cristo, yeetel tulaakloob kaaj u 24 u paal Matat, ´ tuklikoob ichil u puksiikaloob u paal Levı, ´ u paal Melquı, yoolal Juan: «¿Leti wa le Cris´ u paal Jana toa?». 16 Juane tu yaalaj ti tu´ ı, ´ ´ u paal Jose, laakal:´ «Tene kin tsaaik a wok´ ´ 25 u paal Matat jaex ´yeetel ja, baale taan ´ ıas, ´ u taal u paal Amos, le maax maas yaan u paajtalil ti ´ ´ u paal Nahum, teno, mix u taabil u xaanab in ´ ´ u paal Esl ı, naajaltmaj´ in wachik. Letie ´ u paal Nagai, yaan u tsaaik a wokjaex yeetel ´ 26 u paal Maat, ´ kiliich muuk1 bey xan yeetel u paal Matat´ ıas, ´ kaak. 17 U machmaj u nuuu paal Seme ın, ´ kulil u paal Josek, ´ u saltik le trigo utiaal u laaj ´ m ıistik u sojlilo bey xan utiaal u u paal Joda,´ ´ lıisik le trigo tu chiilo, baale le u 27 u paal Joan ´ ´ ´ an, sojlilo yaan u tookik u paal Resa, ´ ´ ´ yeetel junpeel kaak ma tu paajtal u tuuu paal Zorobabel, u paal Sealtiel, pul». ´ ´ ´ ´ u paal Nerı, 18 Juan tuune tu lıisaj u yoo´ 28 u paal Melqu ı, loob ´ ´ utiaal ka u ´ beetoob yaab u paal Ad ı, ulaak baaloob, yeetel seguernaj ´ u paal Cosam, u tsikbaltik le maalob peektsil u paal Elmadam, ti le kaajo. 19 Baale, Herodes, ´ ´ u paal Er, ´ le maax gobernartik junmuuch 29 u paal Jesus,1 kaajoobe, keey tumen Juan u paal Eliezer, ´ yoolal Herodıas, u yatan u suu paal Jorim, ´ kuun, bey xan yoolal tulaau paal Matat, ´ kal le baaloob kaastak tu u paal Levı, ´ ´ beeto, 20 le oolal tu beetaj ulaak baax 30 u paal Simeon, kaas: Tu kalaj Juan. u paal Judas,

´ Lu 3:161 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak Tip. 16.

´ ´ Lu 3:291 «Joses», jeex u yaalik jujunpeel ´ ´ uuchben ts ıiboobe.

LUCAS 3:31–4:12

´ ´ ´ Ku ayunar Jesus. Kaasilbaal tuunt u yool

tumen le kiliich muuk te desierto 2 ichil cuarenta kiinoobo;

106 ´ ´ ´ te tuuno tuuntaab u yool tumen le Kaasilbaalo.1 Tsoole te kiinoobo ma tu jaantaj mix baali, le oolal ka tsook le cuarenta kiinoobo, wiijchaji. 3 Ka ´ tuun aalaabti tumen le Kaasilbaalo: «Wa u paalech Diose, aal ka suunak waajil le tuuni´ cha». 4 Baale Jesuse tu nuu´ kajti: «Le Kiliich Ts ıibo ku yaa´ ´ lik: ‹Ma cheen yeetel waaj unaj u ´ kuxtal wıiniki› ». ´ ´ 5 Ka tuun tu bisaj Jesus ti ´ ´ ´ junpeel kaanal kuuchil, yeetel ´ ichil u chan suutuke tu yeesaj´ ´ ti tulaakal u reinoiloob yookol ´ kaab. 6 Le Kaasilbaal tuuno ´ tu yaalajti: «Yaan in tsaaiktech ´ ´ ´ paajtalil yookol tulaakal le baalooba bey xan u nojbeeniloob ´ tumen in tiaaloob, yeetel ti jeel ´ ´ ´ maaxak in kaate, kin tsaaik. 7 Le oolale wa teech ka xoltal ´ tin taan utiaal a adorarten kex ´ ´ ´ cheen junteene, yaan a laaj tiaa´ lintik le baalooba». 8 Jesus ´ tuune tu yaalajti: «Le Kiliich ´ ´ Ts ıibo ku yaalik: ‹Jeeoba a Dios ´ ´ unaj a adorartik, yeetel cheen le´ ti kaab eet a meyajtik› ». 9 Le Kaasilbaal xano tu bi´ saj Jesus Jerusalene, ka tu naaksaj tu maas kaanlil u bapakiloob le temploo, ka tu yaalajti: «Wa u paalech Diose pulaba kabal desde waye, 10 tumen le ´ Kiliich Ts ıibo ku yaalik: ‹Yaan u yaalik ti u angeloob ka u ´ ´ kanaantechoob, 11 letiob tuu´ ´ ne yaan u chuuykechoob yeetel u kaboob utiaal ma a kolik a ´ wook ti mix junpeel tuunich› ». ´ 12 Jesuse tu nuukajti: «Le Ki´ liich Ts ıibo ku yaalik: ‹Ma

´ Lu 4:11 Wa: «esp ıritu santoo». Ilaak Tip. 16.

´ Lu 4:21 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

31

32

33

34

35

36

37

38

´ u paal Jose, u paal Jonam, u paal Eliaquim, ´ u paal Melea, ´ u paal Mena, ´ u paal Matata, ´ u paal Natan, u paal David, ´ u paal Jese, u paal Obed, u paal Boaz, ´ u paal Salmon, ´ u paal Nahson, u paal Aminadab, ´ u paal Arnı, ´ u paal Hezron, ´ u paal Perez, ´ u paal Juda, u paal Jacob, u paal Isaak, ´ u paal Abrah ´ an, u paal Tare, u paal Nacor, u paal Serug, ´ u paal Re´ u, u paal P´ eleg, u paal Eber, u paal Selah, ´ u paal Cainan, u paal Arpaksad, u paal Sem, ´ u paal Noe, u paal Lamek, ´ u paal Matusalen, u paal Enok, u paal Jared, u paal Mahalaleel, ´ u paal Cain ´ an, u paal Enos, u paal Set,´ u paal Adan, u paal Dios.

´

´

´

Jesus tuune, luk te Jordan ´ 4 chuup yeetel kiliich muu´ ko,1 ka bisaab jejelaas tuuxoob

´ ´ 107 Bin Nazaret. U rollo Isaıas. Joosaab pach kaaj LUCAS 4:13-32 ´ ´ ´ ´ unaj a tuuntik u yool Jeeoba a ku jaakal u yooloob ken u yuu´ Diosi› ». ´ 13 Le´ Kaasilbaalo ka boob le jatsuts taanoob ku joo´ ´ tsook tuun u tuuntik u yool Je- kol tu chio, yeetel ku yaalikoob: ´ ´ ´ ´ suse, luk tu´ yiknal utiaal u paa- «¿Maasa le maaka u paal Jose?». ´ ´ tik ulaak suutukil maas maalob Ka t uun tu yaalajtiob: «Jach 23 ´ ´ utiaal u kaa tuuntik u yool. in tuklike yaan a waalikeex´ 14 Jesuse chuup yeetel kiliich ten le kettaana: ‹Doctor, tsakamuuk ka suunaj Galilea. Ti tu- ba ta juunal; le baaxoob t-uuyaj ´ laakal le mejen´ kajtaliloob ya- ta beetaj Capernaumo, beetoob ´ noob naatso kaaj u sen uuchul xan way ta kaajale› ». 24 Baamaalob taan tu yoolal. 15 Ku le letie tu yaalaj: «Tu ´ jaajil kin ´ waalikteexe mix juntuul profekaansaj ´ xan tu´ sinagogaob, yeetel tulaakal maak ku taan maa- ta ku kaamal maalob tu kaajal. 25 Tu jaajil kin waalik xan lob tu yoolal. ´ ´ ´ 16 Jesus tuune bin Nazaret, teex: Tu ´kiiniloob Elıas´ le ka ´ ´ ja ichil ooxpeel le kaaj tuux lıisaabo. Jeex suu- xuul u kaaxal ´ meses, le kil u beetik tu kiinil Saba- jaaboob yeetel seis ´ eel´ jach nojoch doe, ook te sinagogao ka waa- ka yanchaj junp ´ ´ laj xook. ´ 17 Ka tuun tsaabti wiijil ti tulaakal yookol kaabo, ´ le rollo ts ıibtaan tumen profeta yaab kooleloob kimen u yıicha´ ´ IsIsaıaso, tu choolaje ka tu kax- moob yanoob kaach tu kaajil ´ ´ rael. 26 Kex beyo, Elıase ma taj tuux ts ıibtaan le taanoo´ ´ ´ ba: 18 «U kiliich muuk Jeeo- tuuxtaab yiknal mix junt´ uul ti ´ tu bae ti yaan´ tin wookole, tumen le koolelooba, baaxe cheen ´ yiknal le koolel kimen u yıicham Diose tu yeeyajen´ utiaal in tsik´ baltik maalob peektsil ti le oo- yaan tu kaajil Sarepta tu luumil ´ utiaal in Sidono. 27 Bey xan tu kiinitsiloobo. Tu tuuxten ´ Iskaaytik yaan u jaalkabtaal ´ le loob profeta Eliseoe, tu kaajil ´ ´ maaxoob bisaanoob kalbilo yee- raele yaan kaach yaab maakoob ´ kojaanoob ti leprai; kex beyo tel yaan u kaa tsaabal u saasi´ ´ ´ mix junt uul ti´ letiolil u yich le maaxoob choo- ma tsaak ´ ´ ´ bi, cheen Naaman, le maax kapoobo; tu t uuxten xan utiaal ´ ´ ´ ´ 28 Tulaakal tuun in jaalkabtik le maaxoob loobil- jaan Siriao». ´ yanoob te sinagotaanoobo 19 bey xan utiaal in le maaxoob ´ kaaytik u jaabil ´ u kaa kaamal ga yeetel tu yuuboob le baa´ maak tumen Jeeoba». 20 Ka xoob tu´ yaalo jach puujoob; ´ ´ 29 ka lıikoobe ka tu seeb jootsooke Jesuse tu kotsaj le rolloo ´ ´ ´ ka tu tsaaj ti le maax ku yaan- soob te kaajo, ka tu bisoob taj te sinagogao, tsoole ka ku- tu maas kaanlil le puuk tuux ´ ´ beetaan u kaajaloobo, utiaal ka laji; tul ´ ´ aakal´ le m ´ aakoob yanoo30 bo paat cheen taan u paktikoob u leenchintoobi. ´ ´ ´ Baale Je´ ´ suse kaatmaan chuumuk ti leJesus. 21 Leti tuune taanaje ´ ka´ tu yaalajtiob:´ «Bejlae taan u tiobe ka tu chajooltaj u bin. ´ ´ b eeychajal le ts ıib taant a wuu31 Ka tuun kuch tu kaajil Cayikeexa». pernaum ti u luumil Galilea. ´ ´ ´ 22 Tulaakal le maakoobo ku Teelo tu kaansaj le maakoob tu ´ taanoob maalob tu yoolal, yeetel kiiniloob Sabadoo; 32 letiobe

´ LUCAS 4:33–5:6 Capernaum. U suegra Simon. Ku kaaytaj Judea 108 ´ ´ ´ jaak u yooloob yoolal bix u nioob t aan u yawatoob yeetel ´ ´ kaansaj tumen ku taan yeetel taan u yaalikoob: «Teche u Paa´ ´ paajtalil. 33 Te sinagoga tuulech Dios». Baale letie tu ke´ ´ no yaan kaach juntuul maak yoob utiaal ma u yaalikoob mix ´ okaan juntuul demonio ti, letie baal, tumen le demonioobo u tu kaam awtaj: 34 «¡Jay! ¿Baax yojloob leti le Cristoo. ´ ´ ´ ´ ´ yaan k-il ta weetel, Jesus Nazare42 Ka saaschaj tuune joo´ til? ¿Taalech wa a xuulsoon? Teke ka´ bin ti junpeel tuux ´ ne jach in wojel maaxech, teech mix maak le yaab´ ´ yani. Baale ´ ´ le j-Kiliich tuuxtaan tumen Dio- kach maakoobo kaaj u maan so». 35 Baale Jesuse tu keyaj u kaxtoob tak ka kuchoob te ´ ´ ´ ´ taan u yaalikti: «Mak a chi, joo- tuux bino, yeetel kaaj u yilkoob ´ ken ti le m´ aako». Le demonioo baax jeel u beetkoob utiaal ma ´ ka tsook tuun u beetik u luubul u lukul tu yiknaloobe. 43 Leti ´ ´ ´ ´ le´ maak chuumuk ti letiobo, ka tuune tu yaalajtiob: «Kaab´ eet jooki, baale mix baal tu beetaj xan in kaaytik u maalob ´ ´ peekti le´ maako. ´ 36 Tu yoolal lela, tsilil u Reino Dios ti ulaak ´ kaatulaakloob paat jaajap u chiob, joob, tumen le beetik tuuxtaa´ ka joop u yaalikoob tu baatsi- ben». 44 Le oolale, kaaj u bin ´ loob: «¿Baax clase taanil ´ ´ ku bee- taan u kaaytaj te sinagogaob tik le maaka, tumen y eetel autoyaan Judeao. ´ ´ ridad bey xan yeetel paajtalil´ ku ´ ´ Junt eenjeak waalakbal Jesus yaalik ti le demonioob ka jook´ ´ ´ t aan u kaansik baax ku yaakoob ti le ´ ´ maakoobo, letiob tuu´ tu jaal u jail Genesarene ku jookloob?». 37 Bey tuu- lik Dios ´ ´ tumen le no tulaakal tuux ti u luumil te, kaaj u peepechaal ´ Galilea ku tsikbaltaal kaach le yaabkach maakoob uuyik u tsikbalo. 2 Letie tu yilaj ´ kaabaaxoob ku beetik Jesuso. ´ peel barcoob jeelsaan tu jaal le 38 Ka tsook u lukul te si´ minagogao, ook tu yotoch Simon. jao, baale le j-chuk kayoobo ´ naanoobi, letiobe taan kaach u Baale u suegra Simone,1 jach ´ ´ poikoob u redoob. 3 Ka naak taan u muyaj tumen ´ ´ ´ taan u sen Jesus ti junpeel ti le barcoochokwil, ka sen k aataabti ka u ´ ´ ´ yaante. 39 Ka tuun naats Je- bo, le utiaal kaach Simono, ´ ka ´ tu yaalajti´ ka u chan naachsus tu yiknale ka tu beetaj u ´ ´ ´ sıistal u chokwil. Tu seebaanile kunt junp ıit´ le barco ti u jaal le ´ jao. Kulaj t uun Jesuse ka le koolelo lıike ka joop u beetik ´ joop u kaansik le yaabkach maakoob u yoochoob. ´ desde te barcoo. 4 Ka tsook 40 Baale ´ ka joop u t ´ ´ uubul kiine, ´ tulaakal le maakoob u kaansaje, tu yaalaj ti Simon: «Bis le barco tak te tuux taayaan maax kojaan ´ tiobe tu ´ bi- mo, ka a puleex a redeexi, utiaal soob ´ yiknal Jesus. Leti t uune ´ tu ts´ aaj u kab tu yookol cada ka chuuknakeex». 5 Baale Situ yaalaj: «J-Kaansaj, bul juntuule´ ka tu tsakoob. 41 Ti mone ´ ´ yaab maakoob xan jook demo- aakab meyajnajoon baale ma t-chukaj mix baali, baale tumen ´ in pul le reLu 4:381 Lela ulaak kaaba ku tsaabal ti teech aalike nikaaj ´ ´ doobo». 6 Ka tuun tu beetoob apostol Pedro.

5

´ 109 J-chuk maakoob. Leproso. Jalkesaab kojaan LUCAS 5:7-23 ´ ´ lela, yaabkach kay tu chukoo- lal´ Jesus; yaabkach maakoob ´ ´ bi. Kaaj tak u jaatal u redoob. tuune ku muchkubaob kaach ´ ´ 7 Ka tu b eechkabtoob´ le u yeet u chenxikintoob bey xan utiaal ti u kojaaniloob. meyajoob yanoob tulaak bar- ka tsaakakoob ´ ´ co utiaal ka taalak aantbiloo- 16 Cheen baale ´ Jesuse suuk tu juunal te bo; letiobe taaloobe ka tu chu- kaach u bin cheen ´ ´ poob tu kaapeelal le barcoobo, tuuxoob mix maak yano utiaal ´ ´ ´ le barcoob tuuna kaaj u b´ uulu- u orari. ´ loob. 8 Ka tu yilaj Simon Pe´ 17 Ti junpeel ti le kiinoob ´ ´ jujunt uul faridro lela xolaj tu taan Jesuse ka taan u kaansajo, ´ ´ ´ seoob yeetel le maaxoob kaantu yaalaj: «Yuumtsil, naachkun´ ´ taba ti teen, tumen keban wıi- sik le Ley taaljaanoob ti tulaakal u kaajiloob Galilea, Judea niken». 9 Lela tu yaalaj tumen ´ ´ ´ ´ leti yeetel le ulaak maaxoob ya- yeetel Jerusaleno, ti kulukba´ loob xani; ti Jesuse tsaan noobo jach jaak u yooloob yoo´ ´ lal le yaabkach kay´ tu chukoo- kaach paajtalil tumen Jeeoba bo; 10 Santiago yeetel Juan, u utiaal u tsakik le kojaanoobo. ´ ´ ´ paalaloob Zebedeo, u yeet´ meya- 18 Tsoole, ´ ¡ile!, jujuntuul maat aan kaach u biskoob joob Simone jaak xan u yooloob. koobe ´ ´ ´ ´ junpeel camilla junt Baale Jesuse tu yaalaj ti Simon: yookol ´ ´ uul m aak minaan u muuk u w ıink«Ma a chaik ´ saajkil. Desde bej´ ´ ´ lae yaan u kaajal a chukik maa- lil, yeetel taan kaach u kaxti´ koob bix jeel koob kuxaanoob». 11 Ka tuun ´ u yoksikoob ´ ´ suunajoob yeetel le barcoob te utiaal ka u tsaaob tu taan Je´ ´ le ka tu yijaal jao, tu patoob tulaakale, ka suse. 19 Le oolale ´ ´ loob ma tu paajtal u yoksibinoob tu paach Jesus. ´ ´ tumen jach yaabkach 12 Ulaak junteen le tiaan koob ´ ´ ´ kaach ti junpeel ti le kaajoo- maakoob yane, naakoob tu yoo´ ´ ´ kol le najo, tu beetoob junp eel ´ bo, taal juntuul maak ´ ´ tu yik- joole, ka tu yeemsoob le cami´ ´ nal chuup u wıinklil yeetel lepra, ´ lla chuumuk ti le maaxoob ya´ ka tu´ yilaj Jesuse, ´ ´ tu xoolkabtu- noob tu taan Jesuso. 20 Le ka ´ ba taan u kaat ooltik ti: «Yuum´ ´ tu yilaj le fe yaan ti le m ´ aatsil, wa a kaate jeel u paajtal a ´ ´ koobo, Jesuse tu yaalaj: «Wıinik, tsakikene». 13 Jesus tuune ´ tu tsook u perdonartaal a keba´ tichaj u kabe, ka tu peetsnoob». 21 Le´ escribaob1 yeetel ´ ´ ´ kabtaj taan u yaalikti: «In kaat. le fariseoob tuuno k aaj u tukli´ ´ ´ Utschajkech». Tu seebaanil luk koob: «¿Maax le maak ´ ku kaale lepra tio. 14 Jesuse tu yaa- kastaana? ¿Ma wa cheen Dios ´ ´ laj´ ti le maak ma u yaalik ti mix jeel u paajtal u perdonartik kemaako. Tu yaalaj: «Xeen utiaal banoobe?». 22 Baale tumen tu ´ ´ ´ ka u yilech le sacerdoteo, yee- tsaaj cuenta Jesus baax ku tuktel kub le siibal tu yaalaj Moi- likoobe, tu yaalajtiob: «¿Baax le ´ ses unaj u tsaabal tu yoolal a ka waalikeex ichil a puksiika´ ´ toj oolalo, utiaal ka u yojeel- leex beyo? 23 ¿Baax maas ma toob tsook a tsaakal». 15 Baa´ ´ le seguernaj u maas yaabtal Lu 5:211 Maakoob jach u kaj ooloob le ´ tuux ku yuuchul tsikbal tu yoo- Leyo.

LUCAS 5:24–6:1 «Cha a camilla». talam yaalaali: ‹Tsook u perdonartaal a kebanoob›, wa u yaa´ ´ ´ laal: ‹Lıiken yeetel xıimbalnen›? ´ 24 Baale utiaal ka a wojeelteex ´ yaan autoridad ti u Paal maak way Luum utiaal u perdonartik le kebanoobo... —tu yaalaj ti le ´ ´ maak minaan u muuk u w´ ıinklilo—: Kin waaliktech: Lıiken, cha a camillae ka xiikech ta wo´ ´ toch». 25 Tu seebaanile lıik tu ´ taanoobe ka tu chaaj le nuukul tuux chilikbal kaacho ka ´ bin tu ´ yotoch taan u nojbeenkuuntik ´ ´ ´ Dios. 26 Tulaakal tuun le maa´ xoob yanoobo sen jaak u yooloobe ka joop u nojbeen´ ´ kuuntkoob Dios, yeetel jach sajakchajoobe ka joop u yaalikoob: «¡Baaloob jelaantak tsook k-ilik bejlae!». ´ ´ 27 Ka tsook tuun u yuuchul ´ le baalooba, Jesuse jooke ka tu ´ ´ ´ yilaj Levı, juntuul maak ku kam impuesto, kulukbal kaach te ´ kuuchil tuux ku bootaal le impuestoobo, ka tu yaalajti: «Koo´ ´ ten tin paach». 28 Levı tuune ´ tu pataj´ tulaakal le baaloobo, ka lıike ka joop u bin tu ´ paach. 29 Levı xane tu beetaj ´ junpeel nojoch kiinbesaj tu yo´ toch utiaal u kamik Jesus; teelo ti yaan xan yaabkach ti le j-kam ´ impuestoobo bey xan ulaak ´ ´ maakoob kulukbaloob tu yeeteloob yiknal le mesao. 30 Le ´ oolale le fariseoob yeetel u escri´ baobo k´aaj u x-mukul taanoob, ´ yeetel kaaj u yaalikoob ti u di´ sipuloob Jesus: «¿Baaxten tee´ xe ka jaanleex yeetel ka wuku´ leex yeetel le j-kam impuestoob ´ ´ bey xan yeetel le j-keban ´ maakoobo?». 31 Jesuse tu nuukaj´ ´ tiob: «Maaxoob toj u yooloobe ´ ´ ma kaab eettiob juntuul docto-

´ ´ Tu yotoch Levı. Tuumben vino

110 ´ ri, baale le ´ maaxoob kojaanoobo kaab eettiob. ´ 32 Tene ma taalen in tan maaxoob toj u kuxtaloobi,´ baaxe taalen in tan j-keban maakoob utiaal ka u kex u tuukuloob». 33 Letiobe tu yaaloobti: «U disipuloob Juane mantats ku ´ ´ ayunaroob, yeetel ku sen kaat ´ oolaloob ti Dios, tsoole u disipuloob le fariseoobo bey xan u beetkoobo; baale ´ a disipuloobe ku jaanloob yeetel ku yukuloob». 34 Jesuse ´ tu yaalajtiob: «Teexe ma tu paajtal a beetkeex u ayunar u amigoob le noviotsil ´ le tiaan tu yiknaloobo, ¿maasa? 35 Baale u jaajile, yaan u kuchul u kiinil ´ u lusaal le noviotsil tiobo; ti tuun ken ayunarnakoobi». 36 Tsoole tu yaalaj xan tiob ´ le kettaana: «Mix maak ku kosik ´ ´ junxeet tuumben nook ´ ´ utiaal u pakakoktik junpeel uuchben ´ nook. Wa ku beetke le junxeet ´ ´ tuumbeno ku l aakal, tsoole le ´ tuumben nooko ma maalob u ´ ´ yilaal yookol ´ le uuchben nooko. ´ 37 Mix maak xan ku tsaaik ´ ´ tuumben vino ti uuchben bol´ saob de keewel.1´ Wa ku ´ beetke le ´bolsaobo ku xıikloob yeetel ´ ku weekel le vinoo, le bolsaob tuuno ´ ku kastaloob. 38´ Baale le tuumben ´ vinoo kaab eet u tsaa´ bal ti tuumben bolsaob de kee´ wel. 39 Mix m aak u yukmaj ´ ´ uuchben vino jeel u yootik u yuk ´ le tuumbeno, tumen ku yaalik: ´ ‹Maas jach ki le uuchbeno› ». ´ ´ Ti junp S´ aba´ eel u kiinil ´ do le taan u maan Jesus te tuux pakaan trigoo, u disipu´ loobe kaaj u tokikoob u yiij

6

Lu 5:371 Wa: «odreob».

´ ´ 111 Sabado. Tsaak maak tikin u kab. 12 apostoloob LUCAS 6:2-21 ´ yeetel u jaxaltikoob utiaal ka u be sen puujoobe ka joop u tsikjaantoob u´ neekoob. 2 Le oo- baltikoob tu baatsiloob baax jeel lale jujuntuul fariseoobe tu yaa- u beetkoob ti Jesuse. loob: «¿Baaxten ka beetkeex 12 Te kiinoob jeelo, Jesuse baax ma uts u beetaal tu kii- naak te wits utiaal u oraro, ka ´ ´ ´ nil Sabadoi?». 3 Baale Jesuse maan bul aakab taan u orar ti ´ ´ ´ tu nuukajtiob: «¿Mix junteen wa Dios. 13 Baale le ka saaschaje, a xokmeex le baax tu beetaj Daletie´ tu tanaj u disipuloobe ka ´ ´ ´ ´ vid yeetel ´ le maaxoob ku maa- tu yeeyaj doce u´ tuulal ichiloonoob tu yeetel le ka wiijchajoo- bi; lelooba tu tsaaj xan u kaaba´ bo? 4 ¿Ma wa ook tu najil Dios toob apostoloob: 14 Simon, ti ´ ´ ´ yeetel tsaabti le waaj kubaano? m aax xan tu ts aaj u kaabat Pe´ ´ ´ ´ ¿Ma wa tu chaaj u jaant yeetel dro, yeetel Andres u yıitsin, ´ ´ tu ´ tsaaj xan junjaats ti le u yeet Santiago, Juan, Felipe, Bartolo´ ´ maanoob kex ma uts ´ u jaantaal me, 15 Mateo, Tom´ as, Santia´ kaach tumen mix m aak, baaxe go u paal Alfeo, Simon, ti maax ´ ´ cheen tumen le sacerdoteobo?». ku yaalaal jach u tsaamaj u yool, ´ 5 Letie´ tu yaalaj xan tiob: «U 16 Judas u paal Santiago yeetel ´ Paal maake leti u Yuumtsilil le Judas Iscariote, le maax kuch u Sabadoo». traicionart Jesuso. ´ ´ ´ ´ 6 Ti ulaak u kiinil Sabadoe 17 Leti tuune eem ´ yeetel´ u Jesuse ook te sinagogao ka joop apostoloob ti junpeel taax ´ u kaansaj. Teelo ti yaan juntuul luum, teelo ti yaan kaach yaab ´ maak tikin u x-nooj kabi. 7 Le ti u disipuloobi, bey xan yaab´ ´ escribaob ´ ´ yeetel le fariseoob kach maakoob taaljaanoob ´ ti u tuuno kaaj u jach ilkoob wa Jekaajiloob Judea, Jerusal en bey ´ ´ ´ suse yaan u tsakik wa maax tu xan ti Tiro yeetel Sidon, le kaa´ ´ ´ ´ kiinil Sabado, utiaal beyo u kax- joob yaan tu jaal le kaanaatikoob bix jeel u takikoob u poo- bo; letiobe taaloob u chenxi´ le. 8 Baale Jesuse u yojel baax kintoob Jesus bey xan utiaal ´ ´ taan kaach u tuklikoob, ´ le oola- ka tsaakakoob. 18 Tak le maale tu yaalaj´ ti le maak tikin xoob ku beetaal u sen chiichu kabo: «Lıiken ka waalakech naktaloob tumen le demonioo´ ´ ´ chuumuk». lıike ka waala- bo tsaakoob. 19 Tulaakal le ´ Letie ´ ´ ´ ji. 9 Jes us t uune tu yaalajtiob: yaabkach maakoob tuuno u ´ ´ ´ «Kin kaatikteex: Tu kiinil Sa- kaat kaach u tsaalkabtoob ´ ´ Jebadoe, ¿uts wa u beetaal jun- sus, tumen ti ´ ´ ´ letie ku ´ jookol peel baal maalob, wa u beetaal ´ paajtalil; tulaakal le maakoob ´ junpeel ´ baal kaas?, ¿u salvartaal tuuno ku yutstaloob. junpeel kuxtal,1 wa u xuul20 Jesuse tu paktaj u disipusaal?». 10 Jesuse ka tsook u ´ loobe ka tu yaalajtiob: paktik le maaxoob yanoob tu ´ ´ ´ «Teex ´ maax ootsileexe, kiibapacho, tu yaalaj ti le maako: mak a w ooleex, tumen a tiaaleex «Tich a kab». Letie tu tiche ka ´ tuun utschaj u kabo. 11 Letio- u Reino Dios. ´ 21 »Teex ´ maax wiijeex bejlae, ´ a wooleex, tumen yaan a Lu 6:91 Wa: «alma». Gr.: sikj e. Ilaak kiimak ´ naajkuuntaaleex. Tip. 7A.

´ LUCAS 6:22-37 U Kaansajil Puuk. Regla de oro. U juzgar maak 112 ´ ´ »Teex maax ka ´wokoleex bej- le maax xan ku lusiktech baax a ´ lae, kiimak a wooleex, tumen tiaale, ma a kaatik ka u suttech. ´ yaan a cheejeex. 31 »Tsoole, jeex a kaateex ´ ´ 22 »Kiimakchajak a wooleex ka beetaakteex tumen le maa´ ´ ken pektaakeex ´ tumen le maa- koobo, teex xane bey kaab eet koobo, ken u jooseexoob ichia beetkeextiobo. ´ loob, ken u poopocheexoob yee32 »Wa teex ka yaabiltikeex ´ tel´ ken u yaaloob kasaan le maaxoob yaabiltikeexo, ¿baax ´ maakeex tu yoolal u Paal maak. utsil ken a kameex? Tumen tak ´ 23 Te kiin jeelo, kiimakchale j-keban maakoobo ku yaabil´ ´ ´ ´ jak a wooleex yeetel sıitneneex tikoob le maaxoob yaabiltmilootumen, ¡ileex!, nojoch le siibal bo. 33 Tsoole wa ka beetkeex ´ ken a kameex te ´ kaano, tumen uts ti le maaxoob beetikteex le baalooba laayli letie baax utso, ¿baax jach maalob baal ka ´ beetaab ti´ le profetaob tumen u beetkeex? Tak le j-keban maa´ ´ uuchben laaktsiloob le maakoo- koobo bey u beetkoobo. 34 Wa ´ ba. ka tsaaikeex xan wa baax ma´ ´ ´ 24 »Baale ¡ ootsileex ayikal jaantbil1 ti le maaxoob jeel u ´ ´ maakeex, tumen le baaxoob paajtal u sutkoobteex u jee´ yaanteexo cheen le jaaj kun le, ¿baax utsil ka beetkeex? Tak ´ ´ antalteexo! le j-keban maakoobo ku tsaai´ ´ 25 »¡Ootsileex teex le naajeex koob baaloob majaantbil ti ´ ´ bejlae, tumen yaan a wiijtaleex! ulaak j-keban maakoob jeel u ´ ´ »¡Ootsileex teex le ka cheejeex paajtal u sutkoob u jeel tiobe. bejlae, tumen yaan u yaatal a 35 Baaxe seguernak a yaabilti´ ´ wooleex´ yeetel yaan a wokoleex! keex a enemigoex, a beetkeex ´ ´ 26 »¡Ootsileex le ken ´ ´ taanak uts, a ´ tsaaikeex baal´ majaantmaalob tulaakal le maakoob ta bil, yeetel ma a paatkeex u woolaleexo, tumen le baaloo- suutulteex mix baal; beyo no´ ´ ba laayli letie baax beetaab ti joch baax kun tsaabilteex, yeele ma jaajil profetaob tumen u tel yaan a beetkabaex u paalal le ´ ´ ´ uuchben laaktsiloob le maakoo- j-Sen Kaanalo, tumen letie jach ´ ba! uts ti le kasaan maakoobo bey ´ ´ 27 »Baale ti teex ka wuuyi- xan ti le maakoob ma tu tsaaikeneexe, kin waalik: Ma u xuu- koob u diosbootikilo. 36 Ma u ´ lul a yaabiltikeex a enemigoex, a xuulul a chaikeex ootsilil jeex a ´ ´ beetkeex uts ti le maaxoob Taataex ku chaik ootsililo. pekmileexo, 28 a bendecirti37 »Tsoole xuuluk a juzga´ keex le ´ maaxoob maldecirtikee- reex, beyo junpuli ma kan juzxo, y´ eetel a orareex tu yoolal gartbileex; xuuluk xan a waalile ´ maaxoob pochkeexo. 29 Le keex unaj u castigartaal wa ´ ´ maax ku loxik ´ junpeel´ a puuke maax, beyo junpuli ma kun aalsut xan le´ ulaak junpeel a puuk bil wa yaan a castigartaaleex. ´ tio; le maax ku lusiktech u yaal Ma u xuulul a perdonareex a nooke, le ´ ´ chaa xan u bisik ´ ´ ulaak u yaalo. 30 Jeel maaxak Lu 6:341 Lelo u kaat u yaale x-ma inte´ ´ ka u kaattech wa baaxe, tsaati; resil.

´ ´ 113 Sojol tu yich maak. Maalob che. Naj: chaaltun LUCAS 6:38–7:3 utiaal ka perdonartaakeex.1 sik le maalob baaloob u taakmaj ´ ´ 38 Ma u xuulul a tsaaikeex wa ichil ´ u puksiikalo; baale juntuul baax ti u maasil utiaal xan ka maak kasaane ku yeesik le kaatsaabakteex wa baax. Letiobe kas baaloob u taakmaj ichil´ u ´ ´ yaan u laalikoob ta puujeex tumen tu chi maak ´ yaab puksiikalo, ´ ´ maalob ´ ´ baal, kokojki, chıiktaan, ku jookol tulaakal baax chupmil yeetel yıichuup. Tumen jeel bix u puksiikal. ´ a piiseexe bey xan kan pisbilee46 »¿Baaxten tuun ka waaxo». likeexten ¡Yuumtsil! ¡Yuumtsil! baale ma ta beetkeex le ´ baa39 Tsoole tu yaalaj xan tiob ´ ´ le ´ kettaana: «¿Maasa junt ´ kin waaliko? 47 Tulaakal ´ ´ uul xoob maax ku taal tin wiknal, ku maak choope´ ma tu´ paajtal ´ yuu´ bik baax kin waalik yeetel ku u nuuktik ulaak juntuul maak ´ ´ beetke, ti choop? Tumen tu kaat uu´ ´nikaaj in weesteex ´ ´ ´ lal jeel u´ luubloob ti junp eel maax´ chıikaan: 48 Chıikaan ti ´ joole, ¿maasa? 40 Le maax ku junt ´ uul xiib le ka ´ tu beetaj junkaansaalo ma maas nojoch ´ ti peel naje, tu paanaj ´ jach taam ´ le luumo ka tu ts aaj u chuunle maax kaansiko, baale tul aa´ ´ ´ kal maax ku kaansaal tubee- pakil yoo chaaltun. Le ´ oolal ka kaanchaj u jail le aalkab jao le yaan ´ ´ u kuchul u beetuba jeex te najo, baale le maax kaansiko. 41 ¿Baax- tu xıikjatstuba ´ ´ ten tuun ka wilik le sojol yaan tu ma ch ´ uukpaj u muukil ti utiaal yich a sukuuno, baale ma ta wi- u peeksiki, tumen jach maalob ´ lik le nuxi che katakbal ta wi- beetaanik. 49 Baale le maax ´ cho? 42 ¿Bix u paajtal a waa- ku yuubik baax kin waalik, ´ tsoole ´ ma tu beetke chıikaan lik ti ´ ´ a sukuun: ‹Sukuun, chaa xiib in joosik le sojol yaan ta wicho›, ti juntuul ´ ´ tu beetaj´ junpeel baale teche ma ta wilik le nuxi naj ch´ een yoo luum yeetel ma ´ Le aalche ta ´ wicho? ¡J-kaa- tu tsaaj u chuunpakili. ´ ´ katakbal ´ kab jao tu x ıikjatstuba te najo, peel ich! Yaaxe joos le nuxi che ´ ´ ´ ´ ka seeb juuti, bey tuun xiixchakatakbal ta wicho, utiaal ka paa´ tak a wilik tubeel bix jeel a joo- jik le najo». sik le sojol yaan tu yich a sukuuKa ´ tsook u kaansik u kajno. naaliloob le kaajo Jesuse ook ´ ´ 43 »Tumen mix junpeel maa- Capernaum. 2 Te tuuna yaan ´ ´ lob che ku tsaaik ichoob ´ ´ tuu- kaach juntuul u nojchil le sol´ chajaanoob; yeetel junp´ eel che dadoobo.1 Letie yaan juntuul ma´ patale ma tu paajtal u u palitsil jach u yaabiltmaj, le ´ ´ tsaaik maalob ich. ´ 44 Tumen palitsila jach taaj kojaan yeetel ´ cada chee ku kaj ooltaal yoo- taaytak kaach u kıimil. 3 Ka ´ lal u yichoob. Jeex ti le kii- tu yuubaj u yuuchul taan yoo´ xoobo maatech u tookol hi- lal Jesuse, tu tuuxtaj jujun´ ´ goob, mix ´ tech u tookol uvaob tuul u nuuktakil le jud´ ıoob tu ti junkuul che yaan u kiixel. yiknal utiaal ka u k aatoobti ´ ´ 45 Juntuul maak utse ku yee-

7

´ Lu 6:371 Lit.: «Ma u xuulul a jaalkabta´ ´ jeex, yeetel yaan a jaalkabtaaleex».

´ ´ Lu 7:21 Wa: «centurion»; lela juntuul comandante tsaan 100 soldadoob u nuukte.

´ ´ LUCAS 7:4-22 U fe le soldadoo. Naın, ku kuxkıintik xiipal 114 ka´ xiik u tsak u palitsilo. 4 Le ti yanoob kaach yiknal le koo´ ´ maaxoob tuun tuuxtaaboob tu lela. 13 Yuumtsil Jesuse ka tu ´ ´ yiknal Jesuso kaaj u sen´ aali- yilaj le koolela, tu chaaj ootsikoobti: «Letie jach ku naajma- lil tie ka tu yaalajti: «Xuuluk a ´ ´ ´ tik ka a beet le baax ku kaatko, wokol». 14 Tu seebaanile naa5 ´ tumen u yaabiltmaj le kaaja tse ka tu machaj le camillao, le ´ ´ yeetel leti beet le sinagoga yaan- maaxoob tuun bisko waalajoob. ´ ´ ´ ´ toono». 6 Jesus tuune bin tu Jesus tuune tu yaalaj: «Xiipal, ´ ´ yeeteloob. Baale le ma yaab u tene kin waaliktech: ¡Lıiken!». ´ bin u kuchul te najo, u nojchil 15 Le kimeno lıike ka joop u ´ ´ ´ le´ soldadoobo tu tuuxtaj jujun- taan; Jesus tuune ´ tu kubaj ´ ti tuul u amigoob utiaal ka u yaa- u maama. 16 Tulaakal le maa´ loobti: «Yuumtsil, ma tsaaj ´ ka koob tuuno ook saajkil tiobe ka ´ kuchkechi tumen ma in naa- joop u nojbeenkuuntkoob Dios ´ ´ jaltmaj ka ookkech tin wotochi. taan u yaalikoob: «Tsook u lıi´ 7 Le oolal ma taalen ta wikna- saal juntuul nojoch profeta ichili. Baale aal ka utschajak in pa- loon», tu yaaloob xan: «Diose ´ ´ litsil, ´ leti tuune yaan u´ tojtal tsook u chaik ootsilil ti u kaau yool. 8 Tumen tene laayli ti jal». 17 U tsikbalil le baaxoob ´ ´ ´ ´ yanen yaanal autoridade, yeetel tu beeta kaaj u yojeeltaal ti tu´ ´ yaan xan soldadoob yaanal in laakal u kaajiloob Judea bey xan autoridad. Ken in waal ti jun- te kaajoob yanoob tu bapacho. ´ ´ tuul: ‹¡Xeen!›, ´ ku bin; yeetel ken 18 Ti Juane tsikbaltaab ´ in waal ti ulaak: ‹¡Kooten!›, ku tumen u disipuloob tulaakal ´ taal; yeetel ken in waal ti in le baaxoob tu beetaj Jesuso. ´ ´ palitsil: ´ ‹¡Beet lela!›, ku beetik». 19 Leti ´ tuune tu tuuxtaj tan´ 9 Ka tuun tu yuubaj Jesus le- bil kaatuul ti u disipuloob, ka tu ´ ´ ´ la, jaak u yoole ka tu sutu- tuuxtoob u kaatoob ti Yuumtsil ´ ´ ´ ba u pakt le yaabkach maakoob Jesus: «¿Teech wa le Maax Aa´ ku binoob tu paacho, ka tu yaa- laan Kun Taalo, wa yaan k-paa´ laj: «Kin waalikteex: Mix tu luutik ul aak?». 20 Le ka kuchoob ´ ´ mil Israel in kaxt juntuul maak tu yiknal Jesuse, letiobe tu ´ ´ jach nojoch u fe jeex le maa- yaaloobti: «Juane tu tuuxtoon ´ ´ ´ ka». 10 Le maaxoob tuuxtaa- ta wiknal utiaal k-kaatiktech le´ boob yiknal Jesuso le ka suuna- la: ‹¿Teech wa le Maax Aalaan ´ joob te najo tu yiloob tsook u Kun Taalo, wa yaan k-paatik ´ ´ yutstal le palitsilo. ulaak?› ». 21 Te suutuk jeelo, ´ ´ 11 Ma sen uuch ti lelo Jesuse Jesuse tu tsakaj yaab maakoob, ´ bin´ ti junpeel ´ kaaj ku kaabatik tak le yaantiob yaayaj kojaani´ ´ Naın, pate yeetel u disipuloob loobo; tu joosaj demonioob yee´ ´ ´ bey xan´ yeetel junmuuch yaab- tel tu sutaj xan u s aasilil u yich ´ ´ le kach maakoob. 12 Le ka kuch choopoobo. 22 Ka tsook tuu´ ´ tu yookbal le noj kaaja, jach taan ne, Jesuse tu yaalaj ti le kaatuul ´ ´ ´ aakoobo: «Xeeneex, ka a waakaach u joosaal junt uul kimen, m ´ ´ letie u juntuulili paal juntuul leex ti Juan le baaxoob tsook ´ ´ koolel kimen u yıicham. Tsoole a wuuyikeex yeetel tsook a wil´ ´ yaab ti u kajnaaliloob le kaaja, keexa: Le choopoobo ku paa-

115 Chichane maas nojoch ti Juan. Aalaab baal ti LUCAS 7:23-38 ´ katoob, le mooch u yookoobo ku Dios ti letiobo, tumen ma tsaab ´ xıimbaloob, le yaan lepra tio- u yokjaob tumen Juani.) ´ ´ ´ bo ku tsaakaloob, le kookoobo 31 «¿Maax yeetel ken in ket u ´ ´ ku jeepajal u xiknoob, le kime- maakiloob le generaciona, yeetel ´ ´ ´ ´ noobo ku kuxkıintaaloob, yeetel ti maax chıikaanoob? 32 Be´ ti le ootsiloobo ku tsikbaltaal le yoob jeex le mejen paalaloob ku´ ´ ´ maalob peektsilo. 23 Kiimak lukbaloob ti junpeel k ıiwik ku ´ ´ ´ ´ xan u yool le maax ma tu tooch- kaam tankubaob yeetel ku yaapajal yoolal le baaxoob kin beet- likoob: ‹T-paxajteex le f lau´ ko». tao, baale ma ookotnajeexi; ´ 24 Le´ ka tsook u bin le maa- awat okolnajoon, baale teexe ´ xoob tuuxtaaboob tumen Jua- ma okolnajeexi›. 33 Bey tuun ´ no, Jesuse k´ aaj u yaalik ti le xano, ka taal Juan Bautistae yaabkach maakoob yoolal Jua- ma tu jaantaj waaji mix tu yu´ no: «¿Baax j ookeex a wi- kaj vinoi, baale teexe ka waali´ leex te desiertoo? ¿Junkuul sa- keex: ‹Okaan demonio ti›. ´ ´ kab ku yuuntaal tumen le iiko? 34 Ka taal u Paal maake, ku ja´ ´ ´ 25 ¿Baax tuun j ookeex a winal y eetel ku yukul, baale tee´ ´ ´ ´ leex? ¿Juntuul maak u buu- xe ka waalikeex: ‹¡Ileex! ¡Le maa´ kintmaj kookoj nookoob? ¡Si le ka jach maatech u tsaaik u piis ´ ´ ´ maaxoob u yukik vino, ´ buukintik kookoj noo- u janal yeetel yaab ´ koob yeetel kuxaanoob ich ayi- ku biskuba yeetel le j-kam im´ kalilo tu yotoch reyoob yanoob! puestoobo bey xan yeetel j-ke´ ´ ´ 26 ¿Jach baax´ tuun jookeex a ban maakoob!›. 35 Jeel bixake, wileex? ¿Juntuul profeta? U jaa- yoolal le baaloob maalobtak ku ´ ´ jile, kin waalikteex: ´ letie maas beetik maako ku chıikpajal yaan nojoch ti junt uul profeta. u naat.» ´ ´ ´ ´ 27 Le maaka letie maax tu yoo36 Juntuul tuun ti le fariseoo´ ´ ´ lal´ ts ıibtaab lela: ‹¡Ile! ¡Taan in bo seguernaj u invitartik Jesus ´ tuuxtik in j-bisaj taan utiaal ka utiaal ka janak tu yeetel. Le oo´ xiik taanil´ ti teech; letie yaan lale letie ook tu yotoch le fariu maalobkıintik le bej tuux kan seoo ka kulaj yiknal le mesao. ´ ´ ´ ´ maano!›. 28 Tu jaajil kin waa- 37 Juntuul koolel tuun´ kaj oo´ ´ likteex: Ichil ´tulaakal le maalaan te kaaj bey junt uul x-ke´ ´ xoob tsook u sıijloobo mix maak ban koolelo, tu yojeeltaj bin Je´ maas nojoch ti Juan, baale le sus janal tu yotoch le fariseoa; ´ ´ u maas chichnil tu Reino Dioso le koolel tuuna tu bisaj junpeel ´ maas nojoch ti leti». 29 (Le ka chan botella1 chuup yeetel kii´ tu ´ yuuboob lela, tulaakal u bok aceite, 38 tu natsuba yik´ maakiloob le kaajo bey xan le nal u yook Jesus, okolnaji ka ´ ´ j-kam impuestoobo, tu yaaloob joop u chulik u yook Jesus y´ ee´ jach toj le baaxoob ku beetik tel u jail u yich, yeetel taan ´ Dioso tumen tsook u tsaabal u kaach u choik yeetel u tsootsel u yokjaob tumen ´ Juan. 30´ Baa- pool. Tu tsuutsaj xan u yookoob ´ ´ le le fariseoob yeetel le maaxoob Jesus taan kaach u choik le ´ jach u kaj ooloob le Leyo, ma tu ´ beetoob le baax ku kaatik kaach Lu 7:371 Ilaak u tsolajil Mt 26:7.

´ Tu yotoch fariseo. J-paaxoob. X-aantajoob 116 LUCAS 7:39–8:7 ´ kiibok aceiteo. 39 Le fariseo yeesik yaabilaj, baale ti le maax ´ ´ invitart Jesuso ka tu yilaj lela, cheen junp ıit ´ baax ku´ perdonar´ ´ kaaj u tuukul beya: «Le maaka taaltie, cheen junp´ ıit ´ yaabilaj ´ ´ wa juntuul profetae jeel u tsaaik ku yeesik». 48 Jesus tuune tu ´ cuenta maax le koolel machik yaalaj ti le koolelo: «A kebanoo´ u yooko yeetel baax clase kuxta- be ku perdonartaal». 49´ Yoo´ lil yaanti, tumen letie juntuul lal ´ le baax tu yaalo le m ´ aakoob muul kulukbaloob tu yeetel yikx-keban koolel». 40 Baale Je´ ´ suse tu yaalajti: «Simon, yaan nal le ´ mesao, k´ aaj u tuklikoob: ´ baax ken in waaltech». Simone «¿Maax le maak ku paajtal ´ tu yaalaj: «J-Kaansaj, ¡aal tuun!». tak u perdonartik kebanoobo?». ´ ´ 41 «Kaatuul maakoobe yan- 50 Baale letie tu yaalaj ti le ´ ´ chaj u paaxoob ti juntuul maak koolelo: «A feje ´ tsook u salvar´ ´ ku tsaaik taakin majaantbil; tikech, xeen yeetel uts». ´ ´ juntuule u paxmajti ´ quinienMa ´ sen uuch ti lelo, Jesuse ´ tos denarios,1 baale ulaako cink aaj u bin kajalkaaj yeetel ti ´ ´ cuenta. 42 Ka paat ma tu mejen kajtaliloob taan u kaay´ ´ paajtal u bootik u paaxoobo, le tik u maalob peektsilil u Reino ´ ´ maako tu laaj perdonartajtiob. Dios. Le doce apostoloob xano ´ ´ ´ ´ Le oolale, ¿maakalmaak ti le- taan kaach u binoob tu yeetel, ´ tiob ken u maas yaabilt le 2 bey xan jujuntuul kooleloob ´ ´ ´ ´ maaka?». 43 Simone tu nuu- tsaakoob yeetel joosaab demo´ ´ kaj: «In tuklike letie maax maas nio tiob, jeex Marıa le ku yaa´ ´ yaab taakin tu perdonartajtio». laal Magdalena tio, ti maax jooJesuse tu yaalajti: «Jach maa- saab siete demonioob, 3 Juana ´ ´ ´ ´ lob uuchik a nuukik». 44 Jesus u yatan Cuza, le maax ku me´ yotoch Herodeso, Susatuune, tu paktaj le koolelo ka yaj tu ´ ´ ´ ´ tu yaalaj ti Simon: «¿Taan wa na yeetel ulaak yaabkach koolea wilik le koolela? Tene ka oo- loob. Lelooba meyajnajtiob ´ ´ ken ta wotoche, ma ta tsaaj- baaxoob yaantiob ´ utiaal u´ tsaai´ ten ja utiaal in poik in woo- koob baax kaab eet ti Jesus yeekoobi. Baale le koolela tsook tel ti u apostoloob. ´ ´ 4 Ka tuun tsook u muchkuu poik in wookoob yeetel u jail ´ ´ u yich, tsook xan u choik yee- ba yaabkach maakoob tu yiknal tel u tsootsel u pool. 45 Ma bey ´ xan le u maasil ku binoob tu ta tsuutsen xani, baale desde yeetel kaajal kaajo, tu yaalajtiob ´ ´ 5 «Juntuul maaka ooken ta wotoche, le koole- le kettaana: ´ ´ la ma xuuluk u tsuutsik in ke jook paakal. Le ´ taan u bin wookoobi. 46 Ma ta yalaj xan u´ paakalo, jujunpeel semillaobe aceite tin pooli, baale le koo- luuboob te´ bejo ka pepechaalela tsook u choik kiibok acei- taaboob ´ yeetel luukoob ´ tumen 6 Ulaak junte tin wookoob. 47 Yoolal lela, le ch ıichoobo. ´ ´ ´ kin waaliktech, kex jach yaab u jaatse luub ´ yookol chaaltun, ka ma kebanoob le koolela ku perdo- tsook u jookole tiji tumen ´ ´ yani. 7 Ulaak junnartaalti, le oolal yaab uuchik u chuul tuux ´ jaatse luub ich kiixoob, le kii´ ´ xoob tuun nuukchajoob tu yeeLu 7:411 Ilaak u tsolajil Mt 20:2.

8

´ ´ 117 Ku tsoolol kettaan. U maama Jesus, u yıitsinoob LUCAS 8:8-23 ´ telo, ´ tu pechoob le paakalo. yichoob. 15 Baale le jaats luub ´ 8 ´ Ulaak ´ junjaats ti le semillao ti maalob luumo, letie maaluub yookol maalob luum,´ ka xoob ken tsookok u yuubikoob ´ ´ ´ tsook´ u jookole,´ cada junpeele u taan Dios yeetel junpeel jach tu tsaaj cien u peelel u yich». Ka maalob puksiikalo, ku patkoob tsook u yaalik le ´ baalooba, tu ichil u puksiikaloob, tsoole ku ´ ´ ´ kaam aalaj: «Le maax yaan u xi- yeeskoob chuukaan oolal le taan kin utiaal u chenxikine, u yuub u yichankiloobo. ´ lela». maak ku tabik jun´ ´ 16 »Mix ´ kaaj u peel lampara ku tsookole ku ma´ 9 Baale u disipuloobe ´ ´ ´ kaatkoobti baax u kaat u yaal kik yeetel ´ ´ junpeel ´ kuum wa ku le kettaan tu yaalo. 10 Letie tsaaik yaanal junpeel cama, baa´ ´ tu yaalaj:´ «Ti teexe ku tsaa- xe ku tsaaik ti junp ´ ´ eel kaanal bal a wojeelteex le kiliich baa´ kuuchil, beyo le maaxoob kun ´ loob taakaanoob yaan yil yeetel ookloobo yaan u yilkoob le saasiu Reino Dioso, baale utiaal u ´ lo. 17 Tumen minaan mix baal maasile cheen kettaanoob, ´ ´ ´ taakaan ka paatak ma u chıikpatumen kex taan u paakatoobe ´ jal, mix baal xan jach taakaan tuma tu´ yilkoob mix baal, yeetel ´ beel wa ma kun kuchul ojeeltbil, kex taan u yuubikoobe ma tu ´ ´ naatkoob baax u kaat u yaale. bey xan wa mix bikin kun chıik11´ Le kettaano letie baax u pajal. 18 Le oolale jach ilawikaat u yaala: Le semillao u ´taan leex ´ bix a chenxikineex, tumen ´ Dios. 12 Le´ jaats luub tu jaal le le maax yaantie yaan´ u tsaabal u bejo letie maaxoob ku chenxiki- maasil ti, baale le maax minaannoobo, baale ku taal le Kaasil- tie tak le baax ku tuklik yaantio baalo1 ku lusik u taan Dios tu yaan u lusaalti». ´ ´ 19 ´ U maama t uun yeetel puksiikaloob utiaal ma u creer´ tikoob yeetel utiaal ma u salvaru yıitsinoob Jesuse taaloob ´ ´ kubaob. baale ma paaj´ ´13 Le junjaats´ luub te tuux yano, ´ yookol chaaltuno letie maaxoob chaj u naatsloob tu yiknali ´ ken u chenxikintoob ´ u taan tumen jach yaabkach m aa´ Diose ´ ku kamkoob yeetel kii- koob yani. 20 Ka tuun aalaab´ ´ mak oolal; baale tumen mi- ti: «A maama yeetel a wıitsnoo´ ´ naan ´ u mootsoobe, cheen ichil be ti waalakbaloob taankabe, ´ junp ıit kiinoob ku creertikoob, u kaat u yilechoob». 21 Letie ´ ´ ´ ´ baale ken tuuntaak u yooloo- tu nuukajtiob: «In maama yeetel ´ ´ be ku ´ naachtaloob. 14 Le jaats in wıitsnoobe letie jeelooba, le ´ ´ ´ xan luub ich kiixo letie maa- maaxoob uuyik u taan Dios yeexoob ku chenxikintikoob u taan tel ku beetkoobo». ´ ´ Dioso,´ baale ku chaikoob u pee22 Junpeel kiin tuune, Jesuchel yeetel u lusaaltiob tumen le ´ ´ se naak ti junp eel barco yeechiichnakiloobo, le ayikaliloo´ ´ ´ tel u disipuloobe ka tu yaalajbo yeetel tumen le naaysaj oo´ ´ ´ tul´ aak u tseel loob yaan ti le´ kuxtala; bey tuu- tiob: «Kooneex ´ le jao». Ka t uun j ook u binbano ma tu paajtal u kantal u ´ loob. 23 Baale le taan u ´ binoo´ ´ weeni. Ka tuun kaaj Lu 8:121 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale bo, Jesuse ´ ´ ´ junpeel kaamkach iik yookol le j-lıisaj taan.

LUCAS 8:24-39 Ku keyik iik. jao, ka´ joop u yokol ja te barcoo, yeetel jach taaytak kaach u ´ ´ buululoob. 24 Ka tuun binoob tu yiknale ka joop u yajskoob ´ taan u yaalikoobti: «¡J-Kaansaj, ´ ´ j-Kaansaj, taan k-buulul!». Le ka ´ tuun aaj tubeele tu keyaj le iik ´ yeetel ´ le ja ku le´ wooltikubao, ´ loob tuuna jeetsoob, ka paat je´ ´ jetskil tulaakal. 25 Ka tuun tu yaalajtiob: «¿Tuux tsook a fejeex?». Baale letiobe tumen jach ´ ´ saajkoob yeetel jakaan u yooloo´ be kaaj u yaalikoob tu baatsi´ loob: «¿Maax jach tu jaajil le ´ m´ aaka, tumen ku yaalik ´ ti le iik yeetel ti le ja baax u kaat ka u ´ beetoobo, letiob tuune ku beetkoob?». 26 Ka tsooke kuchoob ti u luumil le gerasenoobo, ´ ´ lela ti yaan kaach tulaak u tseel Ga´ ´ lileae. 27 Le ka eem Jesus te ´ barcoo, tu yilaj junt uul u kaj´ naalil le kaaj okaan demonioob ´ ´ ´ tio. Le maaka jach uuch paa´ tak maatech u buukintik u nook ´ ´ yeetel maatech u paatal tu yo´ toch, baaxe ti ku paatal te tuux yaan le muknaloobo. 28 Le ka ´ tu yilaj Jesuse, awatnaji yeetel ´ xolaj tu taan, ka tu kaam aalaj: «¿Baax yaan in wil ta ´ ´ weetel Jesus, u Paal le ´ j-Sen ´ Kaanal Dioso? Kin kaat ooltiktech ma a ´ beetik in muyaj». 29 (Jesuse taan kaach u yaa´ lik ti le demonio ka jookok ti ´ ´ le maako, tumen tsook u maan ´ kiin u mach le maako; letie ´ yaab u teenel tsook u kaaxal´ u kaboob bey xan u yookoob yee´ ´ tel cadena, yeetel ku kanaantaal ´ kaach utiaal ma u puutsul, baa´ le ku tokik le cadenao yeetel ku beetaal u bin tumen le de´ monio te tuuxoob mix maak

´ Demonioob ti keekenoob

118 ´ yano.) 30 Jesuse tu kaatajti: «¿Bix a kaaba?». Letie tu yaa´ laj: «Legion», tumen yaab demonioob okaan kaach ti. 31 Le´ tiobe tu sen kaatoobti ma u ´ tuuxtaaloob te´ taamkach cheeno. 32 Te tuuno yaan yaab´ ´ kach keekenoob taan u´ jaan´ loob te puuko; ka kaat ooltaab ti tumen le demonioob ka u ´ chaa u yookloob ti le keekenoo´ ´ bo; Jesus tuune tu chaaj u beet´ 33 Le demonioob tuuno koob. ´ ´ jookoob ti le maako, ka ookoob ´ ti le keekenoobo; le yaabkach ´ ´ keekenoob tuuno tu pulubaob ichil le ja desde te sen kaanal ´ ´ kuuchil tuux yanoobo, ´ ka buuloob. 34 Baale le maaxoob ka´ ´ naantik le keekenoobo le ka tu ´ ´ yiloob le baax uucho, puutsoobe ka bin u yaaloob te kaajo bey xan te mejen kajtaliloobo. ´ ´ ´ 35 Le maakoob tuuno ´ jook u yiloob le baax tsook u yuuchlo, ´ ka taaloob yiknal Jesus; ´ ka kuchoobe tu yiloob le maak okaan ´ kaach demonioob tio, u buu´ kintmaj u nook, tu y ool yaan ´ yeetel ti kulukbal yiknal Je´ suse; ka t´ uun jach sajakchajoob. ´ 36 Le maaxoob il le baax uucho ´ tu tsikbaltoob ti le maakoob bix ´ ´ uuchik u tsaakal le maak chukaan kaach tumen demonioo. ´ ´ ´ 37 Tulaakal tuun u kajnaaliloob ´ le kaajo tu yaaloob ti Jesus ka lukuk tu yiknaloob tumen ´ jach sajakchajaanoob. Leti tuune naak te barcoo ka joop u ´ naachtal ti letiob. 38 Baale le ´ maak chukaan kaach tumen le ´ demonioobo tu sen kaataj ti ´ ´ Jesus ka u chaa u bin tu yeetel; baale letie ma tu chaajtii, tu yaalajti: 39 «Suunen ta wo´ toch, yeetel seguernak a tsikbal-

´ 119 Koolel ku maan kiik ti. U hija Jairo LUCAS 8:40–9:1 ´ ´ tik le baaxoob tu beetaj Dios ta bix uuchik u yutstal tu seebaa´ ´ woolalo». Le maak tuuno bine nil. 48 Baale Jesuse tu yaalaj´ ka joop u kaaytik ichil tulaakal ti: «Hija, tu yoolal a feje tsook a ´ le´ kaaj le baaxoob tu beetaj Je- wutstal, xeen yeetel uts». ´ sus tu yoolalo. 49 Le taan u taan Jesuso, taal ´ ´ 40 Ka suunaj Jesuse, jach juntuul maak ku meyaj tu yo´ maalob uuchik u kaamal tumen toch le u nojchil le sinagogao, ´ le yaabkach maakoobo, tumen ka tu yaalaj: «A hijae tsook u ´ ´ ´ letiobe taan kaach u paatkoob. kıimil. Aal ti le j-Kaansajo ´ ´ 41 Baale, ¡ile!, taal juntuul maak ma tsaaj ka taalaki». 50 Ka tu ´ ´ u kaaba Jairo, juntuul u noj- yuubaj Jesus lela, tu yaalaj ti ´ ´ chil le sinagogao, ka tu xoolkab- Jairo: «Ma a chaik saajkil, cheen ´ ´ tuba tu t aan Jesuse ka joop u ees yaan a fe, leti t uune yaan ´ sen kaatikti ka xiik tu yotoch, u salvarkuba». 51 Ka kuch te ´ ´ 42 tumen u juntuulili hijae taan najo, ma tu chaaj u yokol mix ´ ´ ´ ´ ´ kaach u kıimil, le chan x-chuu- maak tu yeeteli, cheen Pedro, ´ pala yaan kaach doce jaaboob Juan, Santiago, u taata yeetel u ´ ti. maama le chan x-chuupalo. ´ ´ ´ Le taan u bin Jesuso, taan 52 Baale u maasil le maakoo´ ´ kaach u peepechaal tumen le bo taan kaach u yokoloob yeetel ´ yaabkach maakoobo. ´ 43 Ichi- u loxik u tseemoob, tumen jach ´ loobe tiaan kaach juntuul koolel yaachajaan u yooloob tu yoolal ´ ´ ´ ´ tsook doce jaaboob kaajak u sen le chan x-chuupalo. Jesus tuu´ ´ ´ maan kiik ti, yeetel ma paatak ne tu yaalaj: «Xuuluk a woko´ ´ u tsaakal tumen ´ mix maaki. leex, tumen ma kimeni, cheen ´ 44 Le koolela naats paachil ti taan u wenel». 53 Yoolal lela ´ ´ Jesuse ka tu machaj u f lecoil ´ ´ kaaj u cheejtaal tumen le maau nook, le koolel tuuna tu see´ koobo, tumen u yojloob kimen le baanil xuul´ u sen maan kiik ´ ´ ti. 45 Jesus tuune tu yaalaj: chan x-chuupalo. 54 Baale le´ ´ tu «¿Maax machen?». Tumen tulaa- tie tu machaj tu kabe ka ´ ´ aalaj: «Chan x-chuupal, kal le maakoob tu yaaloob ma kaam ´ ´ letiob machee, Pedroe tu yaa- ¡lıiken!». ´ 55 Leti´ tuune kuxlaj1 ´ tu seebaalaj: «J-Kaansaj, bapachtaanech tu kaateen, ka lıik ´ ´ ´ nil, ka tu yaalaj Jes us ka tsaabak tumen yaabkach maakoob yee´ u jaante. 56 U taataob tel taan u sen peepechkechoob». baal ´ ´ 46 ´ Baale Jesuse tu yaalaj: «Yaan tuune jach jaak u yooloob, baale Jesuse tu yaalajtiob ma u maax machen, tumen in wojel1 ´ ´ ´ yaan paajtalil tsook u jookol ti tsikbaltikoob ti´ mix maak le ´ teen». 47 Le koolel tuuno ka tu baax tsook u yuuchlo. ´ ´ ´ yilaj tsook u yojeeltaal le baax tu Jesus tuune tu muchaj le ´ beeto, taale ka xolaj tu taan Jedoce apostoloobo, ka tu ´ ´ ´ ´ sus taan u kikilankil, ka tu tsik- tsaaj p aajtalil tiob utiaal ´ ´ ´ ´ ´ baltaj tu taan tulaakal le maa- u jooskoob demonioob yeetel ´ koob baax oolal tu macho, yeetel

9

Lu 8:461 Wa: «tin wuuyaj».

Lu 8:551 Wa: «suunaj u muukil u kuxtal».

´ ´ Tuuxtaaboob kaaytaj. Herodes. Tseentaab 5,000 120 LUCAS 9:2-17 ´ utiaal u tsakikoob kojaaniloob. tu tsikbaltoob ti Jesus le ´ baa´ 2 Tsoole ka tu tuuxtoob u xoob tu´ beetoobo. Leti tuune ´ tu kaajil Betsaikaaytoob u Reino Dios yeetel u bin tu yeeteloob ´ ´ ´ ´ tsakoob le maakoobo, 3 yeetel da,´ ti junpeel kuuchil tuux mix 11 Baale le yaabtu yaalajtiob: «Ma a biskeex mix maak yani. ´ ´ baal utiaal le viajeo, mix waaj, kach maakoobo ka tu yojeeltoo´ ´ ´ be binoob tu paach. Leti tuune mix saabukaan, mix xoolte, mix ´ ´ taakin de plata yeetel ma a bis- jach maalob uuchik u kam´ ´ keex xan kaapeel u yaalal a koob, ka joop u ´ tsikbaltik u Reinookeex. 4 Baale ti jeel baa- no´ Dios tiob, yeetel tu tsakaj le ´ 12 Le lak najil ka ookkeexe, paatenee- maaxoob kojaanoobo. ´ ´ xi tak ken jookkeex ti le kaa- taaytak u tuubul´ Kiino, le doce ´ jo. 5 Yeetel jeel tuuxak ma ta apostoloobo naatsoob yiknal ´ ´ kaamleexe, le taan a jookleex Jesuse ka tu ´yaaloobti: «Aal´ ti le ´ ti le kaajo tıiteex u luumil a yaabkach maakoob jeel u paajtal wookeex, utiaal a weeskeex ti le u binoobo,´ utiaal ka xiikoob te ´ maakoob ma maalob baax ku kaajoob yeetel te mejen kajta´ ´ beetkoobo». 6 Ka tuun jook u liloob yanoob naatso ka´ u ma´ yeetel ka binbaloob te tuux tuuxtaaboo- noob baal u jaantoob ´ ´ webo, letiobe binoob ti tulaakal le u kaxtoob tuux u paatloob ´ ´ mejen kajtaliloob taan u kaayti- nel, tumen waye mix maak ka´ ´ koob le maalob peektsilo yeetel jaan». 13 Baale letie ´ tu yaalaj´ taan u tsakikoob le kojaanoob tiob: «Teex ka a tsaaex baal u ´ jaantoob». Letiobe tu yaaloob: tulaakal tuuxo. ´ ´ ´ ch 7 Herodes tuun, le maax go- «Mix baal yaantoon, ´ ´ een cinco ´ waajoob y eetel kaat uul kayoob, bernartik1 le junmuuch kaajoo´ ´ ch een jaali ka xiikoon man baal bo, tu yuubaj tulaakal le baa´ ´ ´ ´ ´ xoob taan u yuuchlo yeetel jach u jaant´ tulaakal le maakooba». ´ ´ 14 Tul aakale yaan kex cinco mil ´ jaak u yool tumen jujuntuul ´ u tuulal xiiboob. Baale letie tu maakoobe ku yaalikoob tsook u ´ yaalaj ti u disipuloob: «Aaleexlıisaal Juan ichil le kimenoobo, ´ tiob ´ ka kulakoob jeex u kutal 8 baale ulaakoobe ku yaali´ ´ ´ maak utiaal le janalo; kex a cin´ koob Elıas tsook u lıisaal, ulaa´ cuenta u tuulal ka u muchu´ koob xane ku yaalikoob juntuul baob». 15 Le disipuloob tuu´ ti le uuchben profetaob tsook no bey tu beetiloobo, ka kulaj ´ ´ ´ ´ u lıisaalo. 9 Herodes tuune tu tulaakal le maakoobo. 16 Ka ´ ´ yaalaj: «Si Juane, teen tin kuul- tuun tu chaaj le cinco waajoob ´ ´ ´ ´ ´ xottaj u pool. ¿Maax tuun le yeetel le kaatuul kayoobo, tu lıi´ ´ maak ti le kin wuuyik u yuuchul saj u yich kaane ka tu beetaj ´ ´ ´ ´ taana?». Ka tuun kaaj u kaxtik junpeel oracion, tsoole tu xetaj ´ bix jeel u yilke. le waajoobo ka joop u tsaaik ti 10 Ka suunaj le apostoloobo, u disipuloob utiaal ka u toxoob ´ ´ ti le maakoobo. 17 Bey tuuno ´ ´ ´ ´ Lu 9:71 Lit.: «tetrarca», juntuul prıncipe ´ ´ tul aakloob jaanoob y eetel naajku gobernartik junmuuch kaajoob, yee´ ´ ´ Ka mool le u xeexetal tel tiaan kaach yaanal u paajtalil u empe- chajoob. ´ paato chuup doce xaakoob. radoril Romae.

´ Cristo. U pektikuba maak. Jelpaj bix u yilaal LUCAS 9:18-36 121 ´ 18 Ku tsookole, le taan kaach 27 Baale tu jaajil´ kin waalik´ u orar tu juunalo, u disipuloobe teex: Yaan jujuntuul ti le maa´ ´ taaloob tu yiknal; Jesus tuune xoob waalakbaloob waye, jun´ ´ ´ ma kun kıimloob wa ma tu kaatajtiob: «Le maakoobo, puli ´ ´ ¿maaxen u yaalikoob?». 19 Le- taanil yaan u yilkoob u Reino ´ tiobe tu nuukoob: «Juan Bautis- Diosi». ´ ´ ta, baale ulaakoobe tu yaaloob 28 Ka maan kex ocho kiinoob ´ ´ Elıas, ulaakoob xane tu yaa- u yaal le taanooba, naak te ´ ´ ´ ´ loob juntuul ti le uuchben pro- puuk yeetel Pedro, Juan yeetel ´ fetaob tsook u lıisaalo». 20 Ka Santiago utiaal ka orarnako. ´ ´ tuun tu yaalajtiob: «Baale tee- 29 Le taan kaach u oraro jelpaj ´ ´ ´ xe, ¿maaxen a waalikeex?». Pe- u taan u yich, yeetel u nooke ´ ´ ´ droe tu nuukaj: «Teech le u paat jach taaj sak. 30 Tsoole, ´ ´ ´ ´ ´ Cristo Dioso». 21 Jesus tuune ¡ile!, yaan kaatuul maakoob taan ´ ´ tu sen aalajtiob ma u ´ maan u tsikbaloob tu yeetel; lelooba ´ ´ ´ u tsikbaltoob ti mix maak le- Moises yeetel Elıas. 31 Letiobe ´ ´ la, 22 baale tu yaalaj xan: «U tu chıikbesubaob yeetel nojbee´ Paal maake yaab baaloob ken u nil ka joop u tsikbaltikoob le ´ ´ muyajte, yaan u pektaal tumen baaxoob ken u b eeykunt Jesus ´ u nuuktakil le kaajo, tumen u tu kaajil Jerusalen yaan yil ´ ´ kaanuuktakil le sacerdoteobo bey yeetel u lukul way ´ yookol ´ be. 32 Pedro tuun yeetel le xan tumen le escribaobo. Tsoo´ ´ ´ ´ le yaan xan u kıimsaal, baale tu ulaak kaatuul disipuloobo taan ´ ´ ´ kaach u weenloob, baale ka aayooxpeel kiine yaan u lıisaal». ´ tu yiloob u nojbee23 Leti tuune seguernaj u joob tubeele, ´ ´ ´ ´ yaalik ti tulaakal: «Wa yaan nil Jesus bey xan le kaatuul maa´ ´ tu yiknalo. maax u kaat taal tin paache, u koob waalakbaloob ´ ´ pektuba, u cha u cheil u muyaj1 33 Le´ taan´ u bin u naachtal le ´ saamsamal, ka taalak tin paach kaatuul maakoob ti Jesuso, Pe´ «J-Kaansaj, mantats.´ 24 Tumen jeel maa- droe tu yaalajti: ´ xak u kaat u salvart u kuxta- jach kiimak k-ool k-antal´ waye, ´ ´ ooxpeel le yaan u peertik, baale le maax le oolale kooneex beetik ´ nook: junpeel a tiaaku peertik u kuxtal tin woolale najoob de ´ ´ yeeyaan u salvartik. 25 U jaajile, li, junpeel ´ u tiaal Moisesi, ´ ´ ´ ¿baax utsil jeel u joosik maak tel junpeel u tiaal Elıasi». Pe´ ´ wa ku tiaalintik tulaakal yoo- droe ´ tu yaalaj lela tumen ma kol kaab, baale ku bin kaa- tu tsaaik cuenta kaach´ baax ku kaach sil ti wa tak ku peertik u kuxtal? yaalik. 34 Baale le taan ´ ´ 26 Tumen le maax ku sulaktal u ´ yaalik´ le baalooba lıik ´juntin woolal bey xan tu yoolal peel muuyale ka piixoob yeetel ´ ´ baax kin waalike, u Paal maa- u booy. Ka ookoob ichil le muusajakchajoob. ke yaan xan u sulaktal tu yoo- yalo, letiobe jach ´ ´ ´ le muuyal tuuno jook lal ken kuchuk tu nojbeenil leti, 35 Ichil ´ ´ junp eel taan t aan u yaalik: «Lela tu nojbeenil u Taata bey xan tu ´ ´ nojbeenil le kiliich angeloobo. in Paal, le maax tsook u yeeyaa´ lo. Uuyeex u taan». 36 Le taan ´ u yuubaal le taano, ilaab Jesus Lu 9:231 Ilaak Tip. 6.

´ LUCAS 9:37-56 Ku joosik demonio. Ku baateltaan apostoloob 122 ´ cheen tu juunal. Baale te kii- ku yaalaaltiobo, tumen taakaab noob jeelo, letiobe´ ma tu tsik- ti letiob utiaal ma u naatkoob, ´ baltoob ti mix maak mix jun- tsoole saajkoob kaach u kaa´ ´ peel ti le baaloob tu yiloobo. toobti baax u kaat u yaale. ´ ´ ´ ´ 46 Le disipuloob tuuno kaaj 37 Ka saaschaje, letiobe ee´ ´ moob te puuko, ka tuun taal u baateltantikoob maax kaach ´ ´ yaabkach maakoob ilik ´ Jesus. u maas nojchil ichiloob. 47 ´ Je38 Ichil le yaabkach maakoob suse tumen u yojel baax taan ´ ´ ´ kaach u tuklikoob ichil u´ puksiituuno juntuul maake tu kaam ´ aalaj: «J-Kaansaj, kin much kaa- kaloobe, tu chaaj ´juntuul chan ´ tiktech ka a wil in´ paal tumen xiipale ka tu tsaaj tu tseel, ´ ´ cheen le jaaj juntuul yaanteno. 48 ka tu yaalajtiob: «Jeel maaxak ka u kam le chan xiipal tin 39 Tsoole, ¡ile!, letie ku chuu´ teen´ xan ku kamken, kul tumen juntuul demonio, kaabaa ´ ´ ´ ku teek beetaal u yawat yee- yeetel jeel maaxak ka´ u kamene, ´ tel ku beetaal u puupuchkuba ku kamik xan le ´ Maax tuuxte´ ´ no. Tumen le maax ku beetkuba taan u y oomankil u chi, le demo´ ´ ´ ´ ´ nio tuuno ooli ma tu yootik joo- jeex juntuul ti le mejentakoob kol ti leti kex tsook u sen´ loobil- ichileexo leti u nojchil». tik. 40 Tene tin sen kaataj ti 49 Juane tu yaalaj: «J-Kaan´ ´ ´ ´ a disipuloob ka u joosoob ´ le de- saj, t-ilaj juntuul maak ku joosik monio tio, baale ma paajchaj u demonioob ta kaaba, baale t-aabeetkoobi». 41´ Jesuse tu yaa- lajti ka xuuluk u beetik tumen ´ ´ laj: «Kasaan maakeex minaan´ a letie maatech u maan t-eetel». fejeex, ¿tak baax kiin kaab eet 50 Baale Jesuse tu yaalaj: «Ma a ´ ´ in wantal ta weeteleex, ´ ´ ´ yeetel u waalikeexti ´ka xuuluk u beetik, chuukpajal in wool in waanteex? tumen le maax ma ta contraex ´ Taas´ a paal waye». 42 Le taan yane ta favoreex yaan». u naatsal le xiipalo, le demo51 Tumen tsook u kuchul u ´ ´ ´ nioo tu pıikchintaj luum yeetel kiinil u bin kaan tu kaateetu beetaj u sen puupuchkuba. ne, tu chatuklaj u bin Jerusa´ ´ ´ Baale Jesuse tu keyaj le demo- len. 52 Ka tu tuuxtaj jujuntuul ´ nioo ka tu tsakaj le xiipalo, ka disipuloob taanil ti leti. Letio´ ´ tuun ti u taata. 43 ´ Le be binoobe ka ookoob ti junpeel ´ tu kubaj ´ maakoob tuuno jach jaak u yoo- chan kaaj tuux kajaan le sama´ ´ loob yoolal le nojoch paajtalil ritanoob utiaal u listokıintkoob ´ yaan ti Dioso. le baax kaab eettio, 53 baale le ´ ´ Baale le jakaan u yooloob maakoobo ma tu kamoobi ´ yoolal tulaakal le baaxoob ku tumen Jesuse u chatukultmaj u ´ ´ ´ paajtal kaach u beetik Jesuso, bin Jerusalen. 54 Santiago yee´ ka t uun tu yiloob le letie tu yaalaj ti u disipuloob: tel Juane, ´ 44 «Jach chenxikinteex le taa- baax uucha, tu yaaloob: «Yuum´ ´ ´ nooba yeetel ma u ´ tuubulteex, tsil, ´ ¿a kaat wa ka k-aal ka eemek tumen u Paal maake aalaan kaak te kaan utiaal ka xuulsaa´ yaan u kuubul tu kab le m´ aa- koobo?». 55 Baale letie tu suxoob pekmilo». 45 Baale laay- tubae ka tu keyoob. 56 Ka ´ ´ li ma tu naatkoob kaach le baax tuun binoob ti ulaak kaaj.

´ 123 «Kooten tin paach». Ku tuuxtikoob kaaytaj LUCAS 9:57–10:13 ´ ´ ´ 57 Le taan tuun u binoob te x-mukub,1 mix saabukaan, mix ´ ´ bejo, yaan maax aalti: «Yaan xanab, yeetel ma a waataleex a ´ in bin ta paach jeel tuuxak ka saludarteex mix maak te bejo. xiikeche». 58 Baale Jesuse tu 5 Jeel tuuxak ka ookkeex ichil ´ ´ yaalajti: «Le chomakoobo yaan junpeel naje, yaax aaleex: ‹Ya´ ´ u sajkaboob, yeetel le ch ıichoob nak jeetselil ti le naja›. 6 Te ´ ´ ´ ´ ku maanoob te kaano yaan u tuuno wa yaan juntuul maak u ´ kuob, baale u Paal maake mi- yaabiltmaj le jeetselilo, le jeetse´ ´ naan tuux u talkuuntik u pool». lil yaan ti teexo yaan u paatal ´ ´ 59 Tsoole ka tu yaalaj ti ulaak tu yookol. Baale wa minaane, ´ ´ juntuul: «Kooten tin paach». Le le jeetselilo yaan u suut ta woo´ ´ ´ maako tu yaalaj: «Yaax taanil koleex. 7 Wa ka kaamleexe, ´ ´ chaa in bin in muk in taata». paateneex te najo, jaanteex yee60 Baale Jesuse tu yaalajti: tel ukeex le baaxoob kun tsaa´ «Chaa ti le kimenoob ka u muk bilteexo, tumen maax ku me´ ´ u yeet kimeniloobo, baale teche yaje ku naajaltik u bootaal. Ma ´ ´ xeen tulaakal tuux a kaayt u a lukleex ti junpeel naj utiaal ka ´ ´ ´ Reino Dios». 61 Ulaak juntuu- xiikeex taanxel najil. le tu yaalaj: «Yuumtsil, jeel in 8 »Jeel tuuxak xan ka ook´ ´ ´ taal ta paache, baale yaaxe chaa keex ti junpeel kaaj yeetel ´ in bin in despedirtinba ti le maa- ka kaamleexe, jaanteex le baaxoob yaan tin wotocho». 62 Je- xoob ku tsaabalteexo, 9 tsa´ ´ suse tu yaalajti: «Le maax ku keex le kojaanoob yanoobo, yeemachik u nuukul utiaal u buk- tel ma u xuulul a waalikeextiob: ´ lik le luum, ku tsookole ku sut- ‹U Reino Diose tsook u naakuba u pakt le baaxoob tu pa- tsal ta wiknaleex›. 10 Baale taj paachilo, ma maalob utiaal u jeel tuuxak ka ookkeex ti jun´ ´ Reino Diosi». peel kaaj, yeetel ma ta kaam´ Ka tsook u yaalik le baa- leexe, jookeneex te noj bejoo‹Tak u looba, Yuumtsil Jesuse tu bo, ka a waaleex: 11 ´ ´ paak t-ootanaj ulaak setenta disipuloo- luumil a kaajaleex ´ ´ ´ ´ be ka tu tuuxtoob a kaakaatuu- koobe, tsook k-puustik ta taa´ neex. Baale ma u tuubulteexe lil te kaajoob yeetel te tuuxoob ´ ´ xan kun bin letio. 2 Ka tuun u Reino Diose tsook u naatsal›. ´ kaaj u yaaliktiob: «U jaajile, jach 12 Kin waalikteexe te kiin jeeyaab le baax kun jochbilo, baale lo maas maalob kun bin ti u ´ ke ti le kaaj jeelo. le maaxoob kun joochoobo jun- kaajil Sodoma ´ ´ ´ ´ ´ ´ 13 »¡Ootsilech, Corazın! ¡Oop ıitoob. Le oolale, kaat oolteex ´ tu ti u Yuumil le kool ka u tuuxt tsilech, Betsaida!,´ tumen wa ´ ´ ´ ulaak maakoob utiaal le joo- kaajiloob Tiro yeetel Sidon ka ´ cho. 3 Xeeneex. ¡Ileex!, taan beetaak kaach le milagroob ´ ´ in tuuxtikeex bey tamanoob beetaab ichileexa, bejlaa uuch ´ ichil loboobe.1 4 Ma a biskeex kulak u kajnaaliloob ich taan u

10

´ ´ Lu 10:31 Lela juntuul ts ıitsik baalche ´ ´ ´ ku kıimsik u yeet baalcheil; chıikaan ti ´ ´ juntuul ts ıitsik peek.

Lu 10:41 Mejen bolsaob ku meyaj kaach utiaal u bisaal taakin, oro, plata, cobre ´ wa ulaak baaloob.

LUCAS 10:14-29 Bix binik ti 70. ´ ´ buukintmoob u nookil yaj oolal utiaal u yeeskoob tsook u kexik u tuukuloobe. 14 Le oolale, tu Kiinil le Juicioo maas maalob ´ ´ kun bin ti Tiro yeetel´ ti Sidon ke ti teex. 15 ¿Kux tuun teech, Capernaum, yaan wa a nojbaal´ kuuntaal tak te ´ kaano? ¡Tak te Muknal1 kan eemelo! ´ 16 »Le maax chenxikintikeexe´ ku chenxikintiken xan. Le maax ma tu kamkeexe ma ´ tu kamken xan. Tsoole le maax ma tu kamkene ma tu kamik ´ ´ xan le maax tuuxteno». 17 Le setenta disipuloobo ´ ´ suunajoob yeetel kiimak oolal ´ ka tu yaaloob ti Jesus: «Yuumtsil, tak le demonioob beetik baax k-aalik ken meyajnaktoon a kaabao». 18 Yoolal lelo, Jesuse tu yaalajtiob: ´ «Tene tin´ wilaj lubaan Satanas jeex u leem´ bal chaak te kaano. 19 ¡Ileex! ´ Tene tsook in tsaaikteex autoridad utiaal a ´ pechaatikeex ´ kaanoob yeetel sıinaanoob, baale maases´ utiaal a pechaatikeex u paajtalil le enemigoo, ´ yeetel mix baal ken u beetteex loob. 20 Baale ma u kiimaktal ´ a wooleex ikil u beetaal baax ka waalikeex tumen le demonioo´ bo, baaxe kiimakchajak a´ wooleex tumen tsook u ts ıibtaal a kaabaex te kaano». 21 Jach ´ te´ suutuk jeelo, Jesuse chuup ´ ´ yeetel kiimak oolal bey xan yeetel kiliich muuke1 ka tu yaalaj: «In ´ Taata, teech u Yuumil kaan yeetel ´ Luum. ´ Kin kiikitantkech tu taan le maakoobo, tumen ta weesaj ti le mejen paalaloobo le kaansajoob ta taakaj tubeel ´ ti le maaxoob jach kaanbalnaLu 10:151 Lit.: «Hades». Ilaak Tip. 8. ´ 211 Wa: «espıritu santoe». Ilaak Tip. 16.

´ ´ «Kaab eet a yaabiltik Jeeoba»

124 ´ jaanoob yeetel yaan u naatoobo. Beyo, in Yuum, tumen bey ´ ´ ta´ wootilak ka uuchko. 22 Tulaakal le baalooba tsook u tsaa´ bal in ´ wojeelt tumen ´ ´ in Taata; mix maak u kaj ool maax le Paa´ ´ lo, cheen le´ Taatao, mix maak ´ xan´ u kaj ool maax le Taatao, ´ ´ cheen ´ le Paalo. Yeetel ti ´ le maax u´ kaat le Paalo, ku tsaaik u kaj oolte». ´ ´ 23 Ka tuun tu sutuba Jesus u pakt u disipuloobe ka tu yaalaj ´ ´ cheen ti letiob: «Kiimak u yool le ichoob ku paktikoob le baaxoob ka wilkeexo. 24 Tumen kin ´ waalikteex: Yaab´ profetaob yeetel reyoobe tu ts ıiboltoob u yilkoob le baaxoob ka wilkeexo, baale ma tu yiloobi; bey xan u yuubikoob le baaxoob ka wuuyikeexo, baale ma tu yuuboobi». ´ ´ 25 ¡Ile! Juntuul maak jach ´ u yojel baax ku yaalik le Leyo,´ lıike ka tu´ yaalajti utiaal u tuuntik u ´ yool: «J-Kaansaj, ¿baax kaab eet in beetik utiaal ka yanakten kuxtal minaan u xuul?». 26 ´ Letie tu yaalajti: «¿Baax ts ıibtaan te Leyo? ¿Bix ´ ´ u yaalik?». 27 Le m´ aak tuuno tu yaalaj: « ‹Kaab eet a yaabiltik ´ ´ ´ Jeeoba a Dios y eetel ´ ´ tulaakal a puksiikal, yeetel ´ ´ tulaakal a kuxtal,1 yeetel tulaakal a muuk bey ´ ´ xan yeetel tulaakal a ´ tuukul›, ´ ´ yeetel ‹yaabilt a weet maakil jeex a yaabiltikabae› ». 28 Letie tu ´ yaalajti: «Jach maalob uuchik a ´ nuukik; ‹seguernak a beetik lela utiaal ka yanaktech le kuxtalo› ». ´ 29 Baale tumen u kaat u ´ yees jach toj u kuxtale, le maaka ´ Lu 10:271 Wa: «alma». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

´ 125 Utsul samaritano. Marta, Marıa. ´ ´ tu yaalaj´ ti Jesus: «¿Jach maax ti kaab´ eet ´ in weesik yaabilaj?». ´ 30 Jesus tuune utiaal u ´ nuuki´ ke tu yaalaj: «Junt uul m aak luk ´ ´ Jerusalene, le taan u yeemel tu ´ kaajil Jericoe, luub ´tu kab j-ookoloob; letiobe tu laaj chaajoob baax ´ yaanti, tu sen looloxoob, ka tuun tu patoob sat kimen. ´ ´ 31 Ma saam ti lelo, junt ´ ´ uul sacerdote taan u taal ´ u yeemel te bejo, tu yilaj le m´ aako baa´ ´ le maan´ tulaak u tseel´ le bejo. 32 Junt uul levita xan taan u taal ´ ´ u yeemel ´ teelo, tu yilaj le maa´ ´ ko ka maan xan tulaak ´u tseel le bejo. 33 Baale junt uul sa´ ´ maritano taan xan u maan te be´ jo, kuch te tuux yaan´ le maako, tu´ yile ka tu chaaj ootsilil ti. ´ 34 Naats´ tu yiknale, ka tu tsaaj aceite y eetel vino tu yajiloob u ´ ´ wıinklil le maako, tsoole ka tu ´ baakaxtaj u yajiloobo. ´ ´ Ka tsook tuune tu naaksaj yookol u yalak ´ baalchee ka tu bisaj ti junpeel u ´ najil uulaboob´ utiaal ka u kanaante. 35 ´ Tulaak kiine tu chaaj kaapeel denarioe1 ka ´ tu tsaaj ti u ´yuumil le´ najo ka tu yaalaj: ‹Kanaant le maaka, tsoole wa ka xupik u maasil tu yoolale, yaan in bootiktech ken ´ suu´ naken waye›. 36 ´ ´ Ti le ooxtuul maakooba, ¿maax a tuklik ´ ´ tu yeesaj yaabilaj ti le maak luub tu ´ kab le j-ookoloobo?». 37 ´ Le ´ maako tu´ nuukaj: «Letie maax ´ tu´ chaaj ootsilil ti le maako». Je´ sus tuune tu yaalajti: «Xeen ka a beet xan beyo». ´ ´ 38 Le taan tuun ´ u binoobo, Jesuse ook ti junp eel chan kaj´ talil. Teela juntuul koolel u kaaba Martae,´ tu kamaj tu yotoch bey junt uul uulabe. 39 Le

Lu 10:351 Ilaak u tsolajil Mt 20:2.

LUCAS 10:30–11:6 ´ ´ koolela yaan juntuul u yıitsin ´ u kaaba Marıa, letie kulaj yik´ nal Yuumtsil Jesuse ka paat u yuub u tsikbal. 40 Baale Martae jach chiikil u beet yaabkach ´ baaloob. Le oolal naatse ka tu yaalaj: «Yuumtsil, ¿baaxten teche mix baal ka waalik kex in ´ wıitsine tsook u patken tin juu´ nal in beet tulaakal le baalooba? ´ Much aalti ka taalak u yaanten». ´ 41 Jesuse tu nuukajti: «Marta, ´ Marta, jach chiichnakech yeetel jach chiikilech a beet yaab baaloob. 42 U jaajile ma yaab ´ baaxoob kaab eeti, ma xaane ´ ´ ´ cheen junpeel. Baale Marıae tu ´ ´ yeeyaj u maas maalobil yeetel ma kun lusbil ti leti». ´ Junteenjeake Jesuse bin ´ ´ ti junpeel kuuchil utiaal ´ ka orarnak; ka tsook tuun u ´ orare, juntuul ti u disipuloobe tu yaalajti: «Yuumtsil, kaansoon orar, jeex Juan tu kaansaj xan u disipuloobe». ´ 2 Leti tuune tu yaalajtiob: «Ken orarnakeexe, aaleex: ‹Taa´ ta, kiliichkuuntaak a kaaba. ´ Taalak a Reino. 3 Tsaatoon k-ooch waaj utiaal le kiina, le ´ bukaaj kun kaab eettaltoon ´ te kiina. 4 Yeetel p erdonart k-kebanoob tumen too´ ne k-perdonartik xan tulaakal ´ ´ le maaxoob paxmiloono, yeetel ´ ma a chaik k-luubul ti baax kaas› ». 5 Tsoole tu yaalajtiob: «Koox ´ aalike juntuul ti teexe yaan jun´ ´ ´ tuul u amigo, yeetel chuumuk ´ aakabe ku bin tu yiknal utiaal ´ ´ u yaalikti: ‹Amigo, tsaaten oox´ ´ peel waaj in paaye, 6 tumen ´ taant u kuchul tin wiknal jun´ tuul in amigo jokaan viajee

Padrenuestro

11

´ LUCAS 11:7-23 «Ma u xuulul a koopeex». U paajtalil Beelzebub 126 ´ ´ yeetel mix baal yaanten utiaal in 15 Baale jujuntuul ti ´ letiobe ´ ´ ´ tsaati›. 7 Le maak tuuno des- tu yaaloob: «Letie ku joosik le ´ ´ de ich naje ku yaalikti: ‹Xuuluk demonioob yeetel le paajtalil a molestarken. Tsook in chotik tsaanti tumen Beelzebub,1 le ´ ´ le joolo, yeetel in mejen´ paala- maax gobernartik le´ demoloobe chilikbaloob te nioobo». 16´ Baale ulaakoobe, ´ tin weetel ´ ´ camao; ma tu paajtal in lıikil in utiaal´ u tuuntkoob u yoole, ´ tsaatech mix baal›. 8 Kin waatu k aatoobti ka u yees jun´ ´ ´ ´ likteex: Le ´ maako kex ma u lıi- peel chıikulal ku taal ´ te kaano. kil u tsaa wa baax ti tumen u 17 Tumen u yojel Jesus baax ku amigoe, u jaajile tu yaalajtiob: «Tu´ tumen ma su- tuklikoobe, ´ lak u amigo yeetel laakal ´ reino ku paklan baateel ´ tumen ma ´ tu xuulul u sen kaatke, le maa- u kajnaaliloobe, yaan u xuulul´ ´ ´ ´ ko´ yaan u lıikil yeetel yaan u ti, yeetel tulaakal naj ku paklan ´ ts´ aaikti le bukaaj baaxoob kaa- baateel le maaxoob yanoob ichib eettio. 9 Le oolale kin ti. 18 Le ´ waa- lo, yaan u bin kaasil ´ likteex: Ma u xuulul a kaatkeex oolale, wa Satanas tu juunal ku wa baax, tumen yaan u tsaabal- baateel tu contrae, ¿bix jeel u ´ teex; ma u xuulul a kaxaneex, paatal waatal u reinoe? Tumen ´ tumen yaan a kaxtikeex; ma u teexe ka waalikeex yeetel u ´ ´ xuulul a koopeex, tumen yaan paajtalil Beelzebub kin joosik u jeebelteex joonaj. 10 Tumen le demonioobo. 19 Tsoole, wa ´ ´ ´ ´ ´ tulaakal maax u paajtalil Beelzebub kin ´ ku k´aataje ku yeetel ´ ´ tsaabalti, tulaakal´ maax ku´ ka- joosik le demonioobo, ¿maax ´ ´ ´ xane ku kaxtik yeetel tulaakal tuun tsaaik paajtalil ti a disi´ ´ maax ku koope ku jeebel joo- puloex utiaal u jooskoob xan le ´ naj ti. 11 U jaajile, ´ ¿maax taademonioobo? Yoolal lela, a disi´ tatsilil ichileex ku tsaaik juntuul puloex kun eesik ma maalob le ´ ´ kaan ti u hijo ken u´ kaat juntuul baax ka waalikeexo. 20 Baale ´ kay? 12 ¿Wa ku kaatik´ xan jun- wa yeetel u kiliich muuk Dios1 ´ ´ peel jee, jeel wa u ts aaik junkin j oosik le demonioobo, lelo ´ ´ tuul sıinaan tie? 13 Le oolale, ku yeesike tsook u kuchul u wa´ teex kex kasaaneex a wojel a Reino Dios ta wiknaleex kex ma ´ tsaaex maalob ´ baaloob ti a paa- a tsaaex cuentai. 21 Wa yaan ´ ´ ´ laleexe, ¿kux tuun le Taata yaan juntuul maak muukaan yeetel te ´ kaano?, ¿ma wa maas jeel´ u u chaamaj u nuukulil u baa´ ´ tsaaik kiliich muuk1 ti le maa- teel taan u kanaantik u pala´ ´ xoob kaatiktio?». cioe, ma tu p aajtal u yoklaal le ´ ´ yaantio. 22 Baale wa tuun ti ´ 14 Saam ´ ´ lelo, Jesuse baaxoob ´ ´ kaaj ´u joosik ´ juntuul demonio ti juntuul maak maas muukaan ´ juntuul maak´ beetaan u toottal. ku baateel tu contra yeetel ´ku ganartike, yaan u lusikti tulaaKa tsook u jookol le demonioo, ´ ´ le maak tootchajaano paajkal le ´ ´ u nuukulil baateel ikil u chaj u ´ taan. Le yaabkach´ maa- kanaantkubao, tsoole ku toxik koob tuuno jach jaak u yooloob. le baaxoob tu chaajtio. 23 Le

´ Lu 11:131 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak Tip. 16.

´ Lu 11:151 Lela ulaak kaaba ku tsaabal ´ ti Satanas. 201 Lit.: «u yaal u kab Dios».

´ ´ ´ 127 7 demonioob. U chıikulal Jonas. Saasil ich LUCAS 11:24-37 ´ ´ maax minaan tin´ weetele, tin yaan u yaalik kaas baax tu bee´ contra yaan; le maax ma tu mo- taj le maakooba, tumen le rei´ ´ lik wa baax tin weetele, ku kiit- naa taal desde tu maas naachil besik. le Luuma utiaal ka u yuub le ´ ´ baaxoob ku yaalik kaach Salo24 »Le ken jookok junt ´ ´ uul de´ monio ti juntuul maake ku mon tu yoolal le naat yanchaj´ ´ ´ ´ maan ti tikin kuuchiloob taan tio. Baale, ¡ileex!, le maax yaan ´ u kaxantik tuux u jeelel, baale waye maas nojoch ti Salomon. ´ tumen ma tu kaxtike, ku yaa- 32 U xiibiloob Nınivee tu kii´ lik: ‹Yaan in suut tin wo- nil le juicioo yaan u lıikloob ´ ´ toch te tuux lukeno›. 25 Ken junmuuch yeetel le generaciona ´ ´ ´ kuchke ´ku yilik mıistaan yeetel yeetel yaan u yaalikoob kaas jatsutskıintaan le najo. 26 Le- baax tu beetaj, tumen letiobe tu ´ ti tuune ´ ku bine ku chaik sie- kexaj u tuukuloob yoolal le baax te jejelaas demonioob maas ka- tu kaaytaj Jonaso. Baale, ¡ileex!, ´ saanoob ti leti, le ken tsookok u le maax yaan waye maas nojoch ´ yookloobe ku kajtaloobi. Le bix ti Jon as. 33 Ken tsookok u ta´ ´ ´ ´ u paatal le maak ken tsookko bik maak junpeel lamparae, ma maas´ kaas ti le bix yanil kaach tu taakik mix tuux, mix tu nu´ ´ tu kaajbalo». pik yeetel junpeel xaak,1 baaxe ´ ´ ´ ´ 27 Le taan u yaalik Jesus le ku tsaaik kaanal, beyo le maa´ baalooba, juntuul koolel´ yaan xoob kun ookloob ich najo yaan ´ kaach ichil le yaabkach maakoo- u yilkoob le saasilo. 34 Le icho ´ ´ bo tu kaam aalaj: «¡Kiimak u letie baax s aasilkuntik a wıink´ ´ yool le´ koolel tu´ bisech tu job- lilo. Le oolale wa saasil1 a wi´ ´ nelo yeetel tu tsaaj a chuucho!». che tulaakal xan a wıinklile ku ´ 28 Baale letie tu yaalaj: «Ma, s aasiltal, baale wa kasaane2 a ´ ´ ´ ma beyi; baaxe: ¡Kiimak u yool wıinklil xane ku yeejocheental. ´ ´ ´ ´ le maaxoob ku chenxikintikoob 35 Kanaant ma u naayal a wool. ´ ´ yeetel ku beetkoob baax ku yaa- Ma xaane le saasil yaan ti techo ´ lik Dioso!». u jaajile eejocheenil. 36 Le oo´ ´ 29 Le ka joop´ u muchku- lale wa tulaakal a wıinklil jach ´ ´ ba le´ yaabkach maakoobo, Jesu- saasil yeetel minaan mix jun´ ´ se kaaj u yaalik: «Le generaciona jaats eejocheene, tulaakal a ´ ´ ´ ´ ´ junpeel kasaan generaci on; t aan w ıinklil kun s aasiltal, jeex u ´ ´ ´ ´ ´ u kaxtik junpeel chıikulal. Baale saasilkuntkech junpeel lampara ´ ´ ´ ´ ma kun eesbil mix junp eel ch ıiyeetel u juul u saasile». ´ ´ ´ ´ kulal ti, cheen u chıikulal Jonas. 37 Ka tsook u yaalik Jesus ´ ´ 30 Tumen jeex Jonas kuch u lela, juntuul fariseoe tu invitar´ ´ ´ beetuba junpeel chıikulal´ utiaal taj ka xiik janal tu yeetel. Ka le ninivitaobo, u Paal maak xa´ ne´ yaan´ u kuchul u beetuba jun- Lu 11:331 Lela junpeel xaak ku me´ tipeel chıikulal utiaal le genera- yaj kaach utiaal u piisil jejelaas ciona. 31 Tu Kiinil le Juicioo, kin baaloob utiaal jaantbil, jeex le nee´ koobo. 341 Wa: «minaan u kasaanil, ku ´ ´ u reinail ´ Noojole´ yaan u´ lıi- paakat cheen junpeelili tuux, jach uts». ´ saal junmuuch yeetel u maaki- 342 Wa: «kaschajaan; ku ts ıiboltik baax ´ loob le generaciona, leti tuune ma u tiaali».

´

´ ´ LUCAS 11:38-52 U kaansaj cheen maak. «Ootsileex fariseoex» 128 ´ ook tuun te najo kulaj yik- yo, tu yaalajti: «J-Kaansaj, ken nal le mesao. ´ 38 Baale le fari- a waal le baalooba tak toon ka ´ ´ seoo jaak u yool ka tu yilaj ma pochkoon». 46 Jesus tuune tu ´ ´ ´ tu poaj u kab1 taanil ti le jana- yaalaj: «¡Ootsileex teex maaxeex lo. 39 Baale Yuumtsil Jesuse jach a xokmeex baax ku yaalik le ´ tu yaalajti: «Teex fariseoexe ka Leyo, tumen ka tsaaikeex kuu´ poikeex u paach le copa yeetel choob istikyaj u bisaal tumen ´ le platoo, baale ichileexe chuu- le maakoobo, baale teexe ma a ´ ´ ´ peex y´ eetel baaloob kaastak bey kaat mix a macheex yeetel jun´ ´ xan yeetel u ts ıibolalil u yantal- peel u yaal a kabeexi! ´ teex yaab baaloob. 40 ¡J-ma 47 »¡ O otsileex, tumen ka ´ naateex! ¿Ma wa le maax beet le beetkeex u muknal le profetao´ ´ baax yaan paachilo leti beet xan bo, baale a uuchben laaktsileex ´ le baax yaan ichilo? 41 Le ookıimsoob! 48 U jaajile, teexe a ´ lale utiaal le baaxoob u beetmaj a ´ a weeskeex cha oo- wojleex ´ ´ tsilile tsaaex le baaloob maa- uuchben laaktsileexo, baale kex lobtak yaan ichil a puksiikaleex beyo, teexe maalob a wilkeex ´ ´ ti le maaxoob ootsiloobo; bey le baaxoob tu beetoobo; tumen ´ ´ ´ tuuno tulaakal le´ u maasil letiobe tu kıimsoob le probaaloobo yaan u paatal´ limpioil fetaobo, baale teexe ka beeta tiaaleex. 42 Baale ¡ootsileex keex u muknaloob. 49 Le oola´ fariseoex, tumen ka tsaaikeex le yoolal u nojoch naate Diose, u diezmoil le tu yaalaj xan: ‹Tene yaan in ´ le hierbabuenao, ´ ´ rudao yeetel le ulaak janal- tuuxtiktiob profetaob bey xan ´ ´ ´ been xıiwoobo, baale ka ts aaiapostoloob, jujuntuul ti letiobe ´ ´ ´ ´ keex juntseelil u justicia yeetel u yaan u kıimsaaloob yeetel yaan ´ yaabilaj Dios! Kaab eet kaach a u chapachtaaloob; 50 ti le ge´ ´ ´ ´ tsaaikeex le diezmoo, baale ma neracion tuuna yaan u kaataal ´ unaj kaach u xuulul a beetkeex ´ cuenta yoolal u kiikel tul aa´ le ulaak baalooba. 43 ¡Ootsi- kal le profetaob week desde le ka ´ ´ ´ leex fariseoex, tumen uts ta kaaj u sıijil wıiniko,1 51 desde ´ taan a kutaleex te kuuchiloob u kiikel Abel tak u kiikel Zaca´ ´ ´ ´ maas maalobtak te sinagogaorıas, le maax kıimsaab aktaan ti ´ ´ bo bey xan a tsiikileex te k ıi- le altar yeetel ´ ti le temploo›. Tu wikoobo! 44 ¡Ootsileex, tumen jaajil kin waalikteex: Ti le gene´ beyeex jeex le muknaloob1 ma raciona yaan u kaataal cuenta ´ chıikaan´ u yilaaloobo,´ le oola- tu yoolal lela. ´ ´ le´ le maakoobo ku maanoob´ tu 52 »¡Ootsileex teex maaxeex ´ yookoloob, baale ma tu tsaai- jach a kaj ooleex baax ku yaalik koob cuenta!». le Leyo, tumen ta luseex le lla´ ´ ´ 45 Juntuul ti letiob tuun jach ve jeik u joonajil le kaj oolalilo; ´ u xokmaj baax ku yaalik le Le- teexe ma ookeexi, yeetel ma ta ´ chaajeex xan u yokol le maakoob ´ ´ Lu 11:381 Lela u kaat u yaal u poik u kaboob jeex suukil u beetik kaach le fa- taan kaach u yookloobo!».

riseoobo. Ilaak Mr 7:3. 441 Wa: «muknaloob beetaanoob utiaal u kaajsaal le kimenoobo».

´ ´ Lu 11:501 Teela taan u yuuchul taan ti u ´ ´ paalal Adan yeetel Eva.

129 U levadura fariseoob. Gehena. Nojoch keban LUCAS 11:53–12:15 ´ 53 Le taan ´ u lukul teelo, le tiob tuubsaanoob tumen Diosi. tak u tsootsel a pooleeescribaob yeetel le fariseoobo tu 7 Baale ´ xe laaj xokaanoob. Ma a chaimuchubaob tu paach, ´ ka joop ´ u sen beetkoob yaab ulaak kaat- keex saajkil, teexe maas kooj ´ chiob ti, 54 utiaal u beetkoob a tojoleex ti yaab mejen ch ıi´ u yaalik wa baax jeel u tsaaik choob. 8 »Le oolale tene´ kin waatuux u takikoob u poole. ´ ´ Te suutuk xan jeelo, le likteex:´ Tulaakal ´ maax ku yaa´ u kaj ooka tu muchuba u mile- lik tu taan le maakoob ´ ´ xan u sil maakoob ka joop tak u´ pe- leno, u Paal m ´ aake yaan ´ pechaatkubaobo, Jesuse kaaj u yaalik u kaj ool tu taan u´ ange´ ´ Baale le ´ maax ken yaalik cheen ti u disipuloob: loob Dios. 9 ´ u yaal´ tu taan le maakoob ma «Kanaantabaex ti u levadura ´ le u kaj ooleno yaan xan ´ ´ u yaalaal fariseoobo, lela letie kaapeel ma kaj oolaan tu taan u ange´ ´ ichilo. 2 Baale mix baal taaloob Diosi. 10 Tulaakal maax ´ kaan tubeel wa ma kun kuchul ´ ´ xan ku yaalik junp eel baax tu ´ ojeeltbil, mix junpeel baal xan contra u Paal maake yaan´ u perpixaan wa ma kun kuchul kaj donartaalti, baale le maax ku ´ ´ ooltbil. 3 Le oolale jeel baalak yaalik junpeel poochil tu contra ´ ka a waaleex ich eejocheenile le kiliich muuko1 ma kun per´ yaan u yuubaal te tuux saasi- donartbilti. 11 Le ken bisaa´ ´ ´ lo, yeetel le baaxoob ken a mu- keex tu taan yaabkach ´ maakoob ´ kul aaleex ichil a wotocheexe u muchmubaob, tu taan le maa´ yaan u kaaytaal yookol le najoo- xoob ku meyajoob te gobiernoo ´ bo. 4 Ti teex in amigoexe, kin bey xan tu taan le autoridadoowaalik: Ma a chaikeex saajkil ti bo, ma a sen chiichnaktaleex ´ ´ ´ le maaxoob kıimsik le wıinkli- yoolal bix ken a defendertilalo,´ baale ken ´ tsookke mix baal baex bey xan yoolal baax ken ´ ulaak jeel u paajtal u beetkoobe. a waaleex, 12 tumen te suutuk 5 Tene nikaaj in waalteex ti jeelo le kiliich muuko yaan u ´ ´ maax kaab eet a chaikeex saajkaansikteex le baaxoob unaj a ´ kil: Chaex saajkil ti le Maax waalikeexo». ´ ´ ´ jeel u paajtal u pulik maak Ge13 ´ ´ Juntuul´ ti le yaabkach hena1 le ken tsookok u kıimsko. maakoob tuuno tu yaalajti: Jach tu jaajil kin waalikteex, ti «J-Kaansaj, aal ti in sukuun ka ´ Leti ka a chaex saajkil. 6 ¿Ma u tsaaten junjaats ti le heren´ wa tu koonol cinco mejen ch ıi- ciao». 14 Jesuse tu yaalajti: ´ ´ ´ choob tu yoolal kaapeel mejen «Wıinik, ¿maax beeten juezil ´ ´ ´ ´ taakin1 jach junp ıit u tojoloo- ta wookoleex wa maax yeeyen ´ ´ bi? Kex beyo, mix juntuul ti le- utiaal ka in tox ti tu kaatuulaleex le herenciao?». 15 Ka ´ ´ ´ Lu 12:51 Lela junpeel kuuchil tuux ku tuun tu yaalajtiob: «Jach pil ´ ´ tookaal kaach basura tu jookajil Jerusaa wicheex mantats, yeetel ´ ´ ´ len. on», jun´ Ilaak Tip. 9. 61 Lit.: «asari ´ kan aantabaex utiaal ma a peel ti le 16 jaatsoob ku joosaal ti jun-

12

´ ´ peel denarioo. Junpeel denarioe u tojol ´ kaach u meeyjil junpeel kiin. Ilaak Tip. 11.

´ Lu 12:101 Wa: «espıritu santoo». Ilaak Tip. 16.

´ LUCAS 12:16-33 Ayikal maak. Chiichnakiloob. U kaxtaal Reino 130 ´ ´ ts ıiboltkeex ayikalil, tumen´ kex yoochoob. Baale ku tseentaa´ yaab baaloob yaan ti maake, loob tumen Dios. ¿Ma wa tuun u kuxtale maatech u taal yoo- maas kooj a ´ tojoleex ti lelal´ le baaxoob yaantio». 16 Ka tiobi? 25 ¿Maax ti teex ikil u tuun tu yaalajtiob le kettaana: chiichnaktale, jeel u chowak´ ´ ´ ´ «U parcela juntuul ayikal maa- kıintik junp ıit1 maas u kuxtale? ´ ´ ke jach yaab ich tu tsaaj. 17 Le 26 Le oolale, wa ma tu paajtal a ´ oolal kaaj u tuklik lela: ‹Beora beetkeex mix lela, ¿baaxten ´ ´ minaan tuux in lıisik´ u yich in tuun ka chiichnaktaleex yoolal ´ paakalooba, ¿baax ´ tuun ken in le ulaak baaloobo? 27 Tuubeete?›. 18 Leti tuune tu yaa- kulneneex xan ti bix ´ u nojochtal laj: ‹In wojel baax ken in beele looloob1 te ´ ´ kaaxo; letiobe te: yaan in nikik in chiiloob yee- maatech u kıimskubaob meyaj ´ ´ tel yaan in beetik ulaak maas yeetel maatech u chuuyoob, baa´ nuuktakoob, teelo ti ken in lıis le ´ kin waalikteex: Tak Salo´ ´ ´ tulaakal u yich in paakal yee- mon kex jach taaj ayikal kaatel le baaloob maalobtak yaan- che, ´ ma tu vestirtuba jeex teno; 19 yaan xan in waa- junkuul ti le loolooba. 28 Wa lik ti in kuxtal: «Yaantech yaab Dios bey u vestirtik u ´cheiloob ´ ´ ´ baaloob a lıismaj utiaal yaab yeetel u xıiwiloob kaax, ´ kex ´ jaaboob, ma a chiichnaktal, jaa- ch´ een bejlaa kuxaanoob yeetel ´ ´ nen, ukulnen yeetel kiimak- saamale ku puululoob te kaa´ ´ kuunt a wool» ›. 20 Baale aa- ko, ¿ma´ wa maas jeel´ u vestirtilaabti tumen Dios: ‹J-ma naat, keex, maakeex junp ıit a fejeex? ´ te aakaba yaan ´ ´ u lusaaltech a 29 Le oolale, xuuluk a tukli´ kuxtal.1 ¿Maax tuun ken u´ tiaa- keex baax ken a jaanteex yeetel lint le baaxoob ta l ıiso?›. baax ken a wukeex, xuuluk ´ ´ ´ xan 21 ´ Bey u yuuchul´ ti le maak a sen chiichnaktaleex yeetel a cheen ku muchkıintik ayikalisen tuklikeex baax ku taal u kii´ ´ loobo, baale ma ayikal tu taan nil, 30 tumen tulaakal lela ´ leDiosi». tie baax chiikil u kaxt u maa´ ´ 22 Ka tuun tu yaalaj ti u disi- kiloob le yookol kaaba, baale a yaan te´ kaano u yojel puloob: «Le oolal kin waalik- Taataex ´ teex: Xuuluk a chiichnaktaleex kaab eetteex tulaakal le baalooyoolal a kuxtaleex1 tu yoolal ba. 31 Baale teexe ma u xuuu Reino Dios, tubaax´ ken a jaanteex, wa yoolal lul ´ a kaxtikeex ´ ´ a wıinklileex tu yoolal baax laakal tuun le ulaak baalooba ´ ken a buukinteex. 23 Tumen yaan xan u tsaabalteex. 32 »Ma le kuxtalo ke le ´ a chaikeex saajkil, ´ maas kaanaan ´ janalo, yeetel le wıinklilo maas chan muuch tamaneex, tumen tsook u yaalik yaan kaanaan ke le nooko. ´ 24 Tuu- a Taataexe ´ kulneneex ti le ch ıichoobo. u tsaaikteex le Reinoo. 33 Ko´ Letiobe ma tu paakaloob mix neex le ´ baaloob yaanteexo, yeetu joochoob; minaan u chiitel ts aaex maalob baaloob ti le ´ ´ ´ loob mix ulaak tuux u lıisik u ootsiloob utiaal a weeskeex cha

´ Lu 12:201 Wa: «alma». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A. 221 Lit.: «almaex».

´ ´ Lu 12:251 Lit.: «junpeel k uuk». Ilaak Tip. 11. 271 Wa: «lirioob».

´ ´ ´ U paataal tsuul. Palitsil chuukaan u yool LUCAS 12:34-49 131 ´ ´ ootsililo. Kaxteex x-mukuboob1 ne tu yaalaj: «¿Maax jach ´ tu maatech u kastaloob wa ayikali- jaajil le j-kanan ayikalil chuu´ ´ loob te kaan maatech u saatlookaan u yool, le maax yaan u naa´ ´ bo, tuux ma tu yokol mix juntuul to, le maax kun tsaabil tumen ´ ´ j-ookoli mix xan tu jaantaal u Tsuulil tu yookol ulaak u tumen kamas. 34 Tumen le palitsiloob utiaal ka seguernak ´ ´ tuux yaan a ayikalileexe ti yaan u tsaaik le bukaaj janal kaab eetxan a puksiikaleexi. tiob jach´ tu yorailo? 43 ¡Kii´ ´ 35 »Lıisabaex1 yeetel tabeex mak u yool le palitsil wa le ken ´ kuchuk u Tsuulilo ka u yil taan a lamparaex, 36´ tsoole beeta´ baex jeex le maakoob taan u u beetik beyo! 44 Tu´ jaajil kin ´ Yaan u tsaaik u kapaatkoob u tsuulil le ken suu- waalikteex: ´ ´ nak ti le tsookol beelo, beyo ken naant tulaakal le baaxoob´ yaan´ kuchuk yeetel ken koopnake, tu tio. 45 Baale wa ku kaajal u ´ seebaanil ken a jeekabteex ´ le tuklik le palitsil ichil u puksii´ joonaj tio. 37 ¡Kiimak u yool le kal: ‹In tsuulile tsook u xaantal ´ palitsiloob wa taan u kananoob ma taalaki›, ka joopok u jaaja´ le ken kuchuk u tsuuliloobo! Tu tsik le palitsiloob yeetel le x-pajaajil kin waalikteex: Letie yaan litsiloobo, bey xan u janal, u yu´ ´ ´ u lıiskuba1 utiaal meyaj, yaan u kul yeetel u kaaltale, 46 yaan yaaliktiob ka kulakoob tu yik- u taal u Tsuulil le palitsil ti jun´ ´ ´ nal le mesao, ´yaan xan u bin peel kiin ma taan u paatiko bey ´ ´ tu yiknaloob yeetel yaan u jaa- xan ti junpeel hora ma u yoj´ ´ ´ lik u yoochoob. 38 Jach kii- li, yeetel yaan u tsaaik junpeel ´ mak xan u y ool le palitsiloob wa jach nojoch castigo ti, yaan xan ´ ´ ´ taan u kananoob ken kuchuk u u tsaaik ichil le maaxoob ma ´ ´ ´ tsuuliloob le taaytak ch uumuk chuukaan u yooloobo. 47 Le ´ ´ aakabo,1 bey xan wa le tsook u palitsil tuun tu naataj baax u ´ ´ ´ ´ m aan chuumuk aakab ken k aat u tsuulil ka u beete, baa´ ´ kuchko. 39 Baale ojeelteex´ le- le ma tu lıisuba utiaal ka u bee´ la: wa u yuumil naj ka u yojeelt te yeetel mix tu beetaj jeex u ´ baax hora ken taalak le j-ooko- kaat u tsuulilo, yaan u sen jaa´ lo, bejlaa maatan kaach u ween- jatsaal. 48 Baale le maax ma ´ le mix u chaik u jeebel u yoto- tu naataj le baax u kaat u tsuuche. 40 Teex xane eeseex ma lil le oolal tu beetaj baaloob ku ´ ´ taan a weenleexi, ´ ´ tumen ´ ti jun- naajmatik jaatse, ma yaab jaats ´ peel hora ma taan a paatkeexe ken u bisi. U jaajile, ti tulaakal ´ ´ yaan u kuchul u Paal maak». le m aax tsaab yaab baaloobo, ´ ´ 41 Pedro tuune tu yaalaj: maas yaab baax xan kun kaat´ ´ «Yuumtsil, ¿ti toon wa ka waabilti; yeetel ti le maax tsaab ´ ´ lik le kettaana wa ti tulaa- u kanaant yaab baaloobo, maas ´ ´ ´ kal?». 42 Yuumtsil Jesus tuu- yaab baax xan kun kaatbilti ke ´ le suukaan u kaataalo. ´ Lu 12:331 Mejen bolsaob ku meyaj kaach 49 »Taalen in tab junpeel ´ utiaal u bisaal taakin, oro, plata, cobre ´ ´ k aak way Luume, baale wa ulaak baaloob. 351 Lit.: ´«jeepkaxt a ´ ´ taable, ¿baax ulaak nakeex». 371 Lit.: «Yaan u jeepkaxtik u wa tsook u ´ ´ jeel u paajtal in ts ıiboltike? nak». 381 Ilaak u tsolajil Mr 13:35.

LUCAS 12:50–13:7 U jaatsal familia. Kex a tuukuleex. Higuera 132 ´ ´ 50 U jaajile, yaan junpeel okja ma ´ kun kaab eettal u biskech tu unaj u tsaabalten, tsoole ¡jach taan le juezo, mix ka u kubech ´ ´ ´ taaj yaachajaan in wool, yeetel le juez ti le carcelero utiaal ka yaan u xuulul tak ken tsookok u kalecho. ´ ´ 59 Kin waaliktech: ´ lela! 51 ¿Ka tuklikeex wa taa- Ma bıin jookkech wa ma a laaj ´ len in tsaa jeetselil way Luu- boot tak u tsook centavo1 ti le me? U jaajile ma letie baax baax a paxmo». ´ taalen in beeto, baaxe ´ taaTe suutuk xan jeelo ju´ ´ len in beet u yantal jatslantaamjunt uul m aakoob ´ ´ e tu bail. 52 Tumen desde bejlae tsikbaltoob ti Jesus bix uuchik ´ ´ ´ ichil junp ´ eel naje yaan u yantal u kıimsaal jujuntuul galileai´ cinco maakoob ma ken u bisu- loob tumen Pilato, le taan ´ ´ ´ baob maalob, ooxt uule yaan u kaach u kubkoob baal´ ´ ´ kıimsbil ´ tsaaikubaob tu contra kaatuuli cheobo. 2 Jesus tuune tu yaa´ ´ ´ yeetel kaatuule yaan u tsaaiku- lajtiob: «A tuklikeexe le baax ´ ´ ´ ´ baob tu contra ooxtuuli. ´ 53 Le uuch ti le galileailooba, ¿uuch´ taatatsil tuuno yaan u tsaaiku- tiob wa tumen maas j-keban ´ ba tu contra u hijo, le hijotsilo maakoob ke u maasil galileailootu contra u taata, le maamatsi- bo? 3 Ma, ma beyi, baaxe wa a tuukuleexe, yaan lo tu contra u hija, le hijatsilo tu ma ta kexik ´ xan a laaj ´ xuulsaaleex.´ 4 Le contra u maama, le suegratsilo ´ tu contra u yilib, yeetel le x-ilib- dieciocho ´ maakoob xan kıimoob le´ ka luub u torreil Siloam tu tsilo tu contra u suegra». yookoloobe, a tuklikeexe le 54 Letie tu ´ ´ yaalaj xan ti le yaabkach maakoobo: «Ken a wi- baax uuchtiobo, ¿ku yeesik wa ´ yaab u´ siipiloob ke tuleex taan u´ nookoytal tu tojil chi- maas ´ ´ kine, tu seebaanil ka waalikeex: laakal u kajnaaliloob Jerusalen? ´ ´ 5 Ma, ma beyi, baaxe wa ma ta ‹Taan u taal junpeel kaamkach ´ ´ kexik a tuukuleexe, yaan xan a chaak›, tsoole bey xan u y uuch´ ´ ´ lo. 55 Yeetel ken a wileex noo- laaj xuulsaaleex jeex uuchik u jol u taal le iiko, ka waalikeex: xuulsaaltiobo». 6 Tsoole tu´ yaalajtiob le ket‹Yaan u sen beetik ooxol›, tsoole ´ ´ aake u pakbey xan u yuuchlo. 56 J-kaa- taana: «Juntuul m ´ ´ kaach junkuul higuera tu peel icheex, ´ken a pakteex u maj ´ yich kaan yeetel ken a pak- kuuchil u pakal uva, ka bin u teex le luumo ka naatkeex baax yil´ wa yaan u yiche mix jun´ tiempoil tsook u naatsal, baale peel tu ´ kaxti. 7 Ka tu ´yaalaj ´ ¿bix yanil tuun ma ta kanik a ti le maax meyajtik ´ ´ le kuuchi´ ´ ´ kaj oolteex baax u kaat u yaal lo: ‹Ile, tsook ooxpeel jaab kaajak in taal in wil wa yaan u le kiinoob jeela? 57 ¿Baaxten ´ jun´ le higueraa, baale mix ´ tuun ma ta ´ kankeex ta juuna- yich leex a kaj oolteex baax maa- peel u yich in wile. ¡Kuulchak´ te! Tumen wa mae le luumo ma ´ lob? 58 Jeex ken xiikech yeetel ´ ´ tu paajtal u meyaj utiaal yaanal le maax takik a ´ pool tu taan le ´ autoridado, le taan a bineex te Lu 12:591 Lit.: «cuadrante», lela junpeel ´ ´ bejo, ilawil a wutskıintik le ta- chan taakin jach junp ıit u tojol. Ilaak ´ lamil yaantech tu yeetelo, beyo Tip. 11.

13

133 Koolel wuutsul u paach. Mostaza. Nuunut joonaj LUCAS 13:8-26 ´ ´ baal›. 8 Le maako ´ tu yaalajti: u yaalik le baalooba, tulaakal ´ ‹In tsuulil, chaa u paatal xan te le maaxoob pekmilo sen sulak´ ´ jaaba utiaal ka ´in peeks u luuchajoob, baale le yaabkach´ maa´ mil u bapach yeetel ka in tsaa koobo sen kiimakchaj u yooloob ´ u ta baalche tu chuun le higue- yoolal tulaakal le nukuch baaraa; 9´ beyo wa ku yichankil loob tu beeto. ken maanak kiine, maalob, baa18 Le oolale, Jesuse seguernaj ´ le wa ma tu yichankile ka cha- u yaaliktiob: «¿Ti baax chıikaan ´ kik› ». u Reino Dios, wa y eetel baax ken ´ ´ ´ 10 Ti junpeel u kiinil Saba- in kete? 19 Chıikaan ti junpeel ´ doe Jesuse´ taan kaach u kaan- u neek mostaza1 chaab tumen ´ ´ saj ti junpeel sinagoga; 11 tee- juntuul maak, ka tu pakaj tu ´ ´ ´ lo ti yaan kaach juntuul koolel parcela, le neek tuuna kaaj u notsook dieciocho jaaboob maa- jochtal ka kuch tak u beetuba ´ ´ ´ chak yeetel beetaak u kojaantal junpeel nojoch che, le ch ıichoob ´ ´ tumen juntuul demonio; tsoole t uuno tu beetaj u kuob tu ka´ le koolela wuutsul u paach yee- boob». ´ ´ ´ tel junpuli ma tu paajtal u lıi20 Jesuse tu kaa aalaj: «¿Yee´ kil. 12 Ka tu yilaj Jesus le koo- tel baax ken in ket u Reino Dios? lelo, tu yaalajti: «Koolel tsook u 21 Bey jeex le levadura tu chaaj ´ lusaal le baax beetik a kojaanjuntuul koolel utiaal u xaaktik ´ ´ talo». 13 Tsoole ka tu tsaaj u yeetel diez kilos harina tak ka ´ ´ ´ ´ kab yookol le koolelo, leti tuu- lıik tulaakal le juucho». ´ ´ ne tu seebaanil toj´ waalaji, ka 22 Tsoole le taan u bin Je´ joop u nojbeenkuuntik Dios. rusaleno, Jesuse maan kajal14 Baale u nojchil le sinagokaaj bey xan ti mejen kajtaliloob ´ ´ ´ gao tumen kuuxilnajaan uuchik taan u kaansaj. 23 Juntuul ´ ´ ´ u tsaakal le koolel tumen Je- maak t uune tu k aatajti: «Yuum´ ´ ´ ´ sus tu kiinil Sabadoo, k´ aaj u tsil, ¿junp ıit wa le maakoob yaalik ti le yaabkach maakoo- ken u salvartubaobo?». Letie bo: «Seis ´ kiinoob yaan utiaal u tu yaalajtiob: 24 «Beeteex tu´ ´ ´ meyaj maak, te kiinoob tuuna laakal le ku paajtal utiaal a kooteneex utiaal ka tsaakakeex, wookleex ti le nuunut joona´ baale ma a taaleex tu kiinil S´ a- jo, tumen kin waalikteexe yaa´ bado». 15 Yuumtsil Jesus tuu- be yaan u taaktal u yookloobi, ´ ´ ne tu n´ uukajti, ka tu yaalaj: baale ma kun b eeytal u beet«J-kaapeel icheex, tu kiinil Sa- koob. 25 Tsoole wa u yuumil ´ ´ badoe, ¿ma wa cada juntuul ti naj tsook u lıikil u chot le joona´ teexe ku wachik u yalak wajo, a paatleex waatal ´ ´ teexe yaan ´ kax wa u yalak burro te kuu- taankab yeetel yaan a koopeex ´ chil tuux u kaxmaj utiaal ka u taan a waalikeex: ‹Yuumtsil, jeebis u yuk jao? 16 Le oolale, le kabttoon joonaj›. Baale letie ´ koolel u hija Abrahan tsook die- yaan u yaalikteex: ‹Ma in kaj ´ ´ ciocho jaaboob maachak tumen ooleexi›. 26 Teex tuune yaan ´ Satanaso, ¿ma wa tuun maa- a waalikeex: ‹Si toone kulajoon ´ ´ lob uuchik u jaalkabtaal tu kii´ nil Sabadoi? 17 Ka tsook tuun Lu 13:191 Ilaak Tip. 16.

´ LUCAS 13:27–14:9 Herodese chomak. X-nuk kaax. Hidropesıa 134 ´ ´ janal yeetel ukul ta weetel, tsoonal u xiikoobo, baale teexe ma ´ ´ le kaansajnajech tu kookoch be- ta wooteexi! 35 ´ ¡Ileex! A najileexe yaan u xuumpattaal. Kin jiloob k-kaajal›. 27 Baale letie ´ yaan u yaalikteex: ‹Ma in kaj oo- waalikteex: Junpuli ma ken a ´ leexi. ¡Naachkuntabaex ti teen, kaa ileneex tak ken ´ a waaleex: ´ le maax ku taal kasaan maakeex!›. 28 Teelo ti ‹¡Kiikitantaak ´ ´ kan okoleexi yeetel ti ken a ka- tu kaaba Jeeobao!› ». ´ racht ´ a kojeex ken a ´ wileex Junteenjeak tu kiinil SaAbrahan, Isaak, Jacob yeetel le badoe, ´ Jesuse ook janal tu profetaob´ tu Reino Dioso, ´ baale yotoch juntuul ti u gobernanteiteexe j oosaaneex t aankab. loob le fariseoobo. Le fariseoob ´ ´ 29 ´ Tsoole yaan u taal yaab tuuno kaaj u sen ilkoob baax ´ maakoob j-lakiniloob, j-chiki- ku beetik. 2 ¡Ile! Aktaan ti ´ le´ niloob, j-xamaniloob bey xan tie ti yaan kaach juntuul maak ´ ´ ´ j-noojoliloob, yeetel yaan u kuta- kojaan ti hidropesıa.1 3 Jesus ´ loob yiknal le mesa te tu Reino tuune taanaje ka´ joop u yaalik ´ Dioso. ´30 Tsoole, ¡ileex!,´ yaan ti le fariseoobo yeetel ti le maa´ ti le maaxoob yanoob t aanilo xoob jach u kaj ooloob le Le´ ´ yaan u paatloob tu tsook, yee- yo: «¿Maalob wa ka tsaakak ´ ´ tel yaan ti´ le yanoob tu tsooko maak tu kiinil S´ abado, wa ma?». ´ yaan u maanoob taanil». 4 Baale mix m aak aal mix baal. ´ ´ ´ ´ ´ 31 Jach te suutuk ´ jeelo jujun- Jesus tuune tu machaj le maako tuul fariseoobe naatsoob ´yiknal ka tu tsakaj, tsoole ka tu yaa´ ´ Jesuse ka tu yaaloobti: «Jooken, lajti ka xiik. 5 Jesus tuune tu ´ xeen, tumen Herodese taak u yaalajtiob: «¿M aax ichileex wa ´ ´ ´ kıimskech». 32 Jesuse tu yaa- ka luubuk juntuul u paal wa jun´ lajtiob: «Xeen a waaleex´ ti le tuul u waakax ich cheen tu kii´ ´ ´ chomako:1 ‹¡Ile! Bejlae taan ´ in nil Sabado ma ken u joos tu see´ joosik demonioob ti le m aabaanil?». 6 Baale letiobe mix ´ ´ ´ ´ koobo yeetel t´ aan in tsaki- baal paajchaj u nuukikoob yookoob, bey xan saamal, baale tu lal le baalooba. ´ ´ ´ ´ ´ yooxpeel 7 Jesus tuune´ ka tu tsaaj ´ kiine yaan u tsookol›. ´ 33 Cheen baale, bejlae, saamal, cuenta bix u yeeyaal le maas ´ bey xan kaabeje yaan´ in cha- maalob kuuchiloob tumen le ´ jooltik in bin Jerusal en, tumen m aaxoob invitartaanoobo, tu ´ junt ´ uul profetae ma unaj u yaalajtiob le kettaana: ´ ´ 8 «Ken kıimsaal paachil ti Jerusaleni. u invitartech junt ´ ´ ´ uul maak ti u 34 Jerusal en, Jerusalen, teech kiinbesajil junpeel tsookol bee´ ´ ka kıimsik le profetaob´ yee- le, ma a bin kutal ti le maas ´ tel ka´ muruxtuntik le maaxoob maalob kuuchilo, tumen ma ku t´ uuxtaaloob´ ta wiknalo..., xaane letie ´ ´ u invitartmaj ´ xan ¡jayt juntuul maak maas kaj oolaan ´ een tin wootaj in much´ ti teech; 9 ´ tsoole wa ku taal ´ ta kıint a paalal jeex u muchkıin´ tik u mejnil le x-nuk kaax yaa- wiknal le maax invitarteexo yee-

14

´ Lu 13:321 Lela junpeel clase baalche ´ yaan kaach tu kaajil Israel, kaj oolaan ˜ jach manoso.

´ Lu 14:21 Wa: «edema», lela junpeel ko´ jaanil ku beetik u chuupul u wıinklil ´ ´ maak yeetel ja.

´ ´ 135 Maalob kuuchil. ‹Invitart ootsiloob›. Cena LUCAS 14:10-26 ´ ´ tel ku yaaliktech: ‹L ıiken utiaal taj u palitsil u yaal ti le maa´ ´ ka kulak le maaka›, teech tuu- xoob invitartaanoobo: ‹Koote´ ´ ne yeetel sulakil kan lukul tee- neex tumen tsook u listokıintaal ´ ´ lo utiaal ka xiikech te kuuchil tulaakal le baaloobo›. 18 Baa´ ´ yaan maas paachilo. 10 Baale le cada juntuul ti letiobe kaaj u le ken invitartaakeche xeen kaxtik baal u yaaloob utiaal ma ´ ´ kutal te kuuchil yaan maas paa- u binoobi. Le yaaxo tu yaalaj´ ´ chilo, tumen beyo ken taalak le ti: ‹Tin manaj junpeel kool yeetel ´ ´ ´ maax invitartecho ´ yaan u yaa- kaab eet in bin in wile; kin kaaliktech: ‹Amigo, m aankech way tiktech ka a disculparten›. ´ ´ ´ taanile›. Bey tuuno yaan a noj- 19 Ulaake tu yaalaj xan: ‹Tin ´ ´ ´ baalk´ uuntaal tu taan tulaakal manaj diez wakaxoob1 utiaal u ´ ´ le maaxoob invitartaanoob xa- buklaal luum yeetel kaab eet in ´ no. 11 Tumen le m aax ku nojbin in wil wa maalob u meya´ ´ baalkuuntkubae yaan u´ mix- joob; kin kaatiktech ka a discul´ ´ baalkuuntaal, baale le maax ku parten›. 20 Ulaake tu yaalaj ´ ´ mixbaalk uuntkubae yaan u nojxan: ‹T aant u tsookol in bee´ ´ baalkuuntaal». le, le oolal ma tu paajtal in bin›. ´ 12 Ka tsooke yik´ Jesuse tu yaa- 21 Le palitsil tuuno suunaj ´ laj xan ti le maax ´ invitarto: «Le nal u tsuulile, ka tu laaj tsolajken a beet junpeel janal wa jun- ti le baax aalaabtio. U yuumil ´ ´ peel cenae, ma a invitartik a le naj tuuno jach puuje ka tu ´ ´ amigoob, a sukuunoob, a laak- yaalaj ti u palitsil: ‹Xeen tu seetsiloob mix le a vecinoob ayi- baanil te noj bejoobo bey xan kaloobo. Tumen ma xaane tu- tu nuunut bejiloob le kaajo ka ´ ´ ´ laak kiine letiobe yaan xan u a taas le ootsiloobo, le choo´ invitartikechoob, lela bey ka poobo bey xan le moochoobo›. ´ u bootoobtech le baax ta bee- 22 Cheen pelak tsookik u beetto. 13 Baale ken a beet jun- ke, le palitsilo tu yaalaj: ‹In ´ ´ peel kiinbesaje ´ invitart le oo- tsuulil, le baax ta´ waalo tsook tsiloobo, le moochoobo bey xan u beetaal, baale laayli yaan lu´ ´ le choopoobo; ´ 14 beyo yaan u gar paatle›. 23 Le tsuul tuuno kiimaktal a wool, tumen ti le- tu yaalaj ti u palitsilo: ‹Xeen te tiobe minaan u modoil u boot- bejoobo bey xan te tuuxoob ma ´ ´ ´ koobtech. Baale yaan u´ bootaal- yaab u maan maako, yeetel beet tech le ken kaa kuxkıintaak le u yookloob utiaal ka chuupuk in ´ maaxoob toj u kuxtaloobo. wotoch. 24 Tumen kin´ waalik´ ´ 15 Juntuul ti le maaxoob xan teex: Ti le xiiboob tin yaax invi´ ´ invitartaanoobo, le ka tu yuu- tarto mix juntuul ken u tuunt le baj ». ´ le baalooba, ´tu yaalaj ´ ti Je- cena tin beeto› ´ sus: «Kiimak u yool le maax kun 25 Le taan u bin Jesuso, yaab´ jaantik waaj tu Reino Dioso». kach maakoob xan ku binoob ´ ´ ´ 16 Jes ka ´ us t´ uune tu yaalajti: tu yeetel; letie tu sutubae ´ «Juntuul maake le ka tu bee- tu yaalajtiob: 26 «Le maax ku ´ taj junpeel nojoch cenae tu invi- taal tin wiknal, baale ma tu ´ tartaj yaab maakoob. 17 Le ka ´ kuch u yorail le cenao tu tuux- Lu 14:191 Lit.: «cinco pares wakax».

´ LUCAS 14:27–15:9 U tojol u suut maak disipuloil. Taman saatal 136 pektik u taata, u maama, u ya- patal mix utiaal le luumo mix ´ tan, u paalal, u sukuunoob, u utiaal ka xaaktaak yeetel u ta le Le´ oolal ku puulul kiikoob wa tak u kuxtale,1 ma baalcheobo. ´ ´ tu paajtal u beetkuba in disipu- taankab. Le maax yaan u xikin ´ lo. 27 Le maax ma tu kuchik utiaal u yuubik taane, u yuub u cheil u muyaj1 utiaal ka´ taa- lela». ´ ´ lak tin paache, ma tu paajtal Bey tuuno, tulaakal´ le u beetkuba in disipulo. 28 Tuj-kam impuestoob yeetel ´ ´ kulteex lela: ¿Maax ichileex wa le j-keban maakoobo seguernaj ´ ´ ´ ´ u kaat u beet ´ junpeel torree u naatsloob yiknal Jesus utiaal ma tu kutal taanil u tukult bu- u yuuboob u tsikbal. 2 Le oo´ kaaj ken u ´ tojoltti, ka u yil lal le fariseoob yeetel le escriwa jeel u chuukpajal u tojol ti baobo seguernaj u x-mukul taa´ utiaal u tsooksike? 29 Wa ma noob taan u yaalikoob: «Le ´ ´ ´ tu beetik lela, ma xaane cheen maaka ku kamik y´ eetel kiimak ´ ´ ´ u chuunpakil ken u ts aae, baale oolal le j-keban´ maakoobo yee´ ma kun p tu- tel ku janal tu yeeteloob». 3 Je´ ´ aajtal u tsooksik; ´ ´ ´ laakal tuun le ´ maaxoob kun sus tuune tu yaalajtiob le ket´ ilko, yaan u k aajal u paastitaana: 4 «Wa´ juntuul ichileex ´ koob, 30 taan´ u yaalikoob: ‹Le yaan cien u tuulul u yalak ta´ ´ maaka tu ´ kaajsaj le torreo, man, ku saatal juntuule, ¿ma ´ wa baale ma paajchaj u´ tsooksiki›. tu patik le noventinueve u tuulal 31 Tsoole wa juntuul rey yaan te desierto utiaal ka xiik u kaxt diez mil u soldadoob´ ku bin baa- le saatlo? 5 Ken u kaxte, ku ´ ´ teel tu contra juntuul rey yaan kiimaktal u yool yeetel ku naak´ veinte mil u soldadoobe, ¿ma sik tu kel eembal. 6 Tsoole ken ´ ´ wa tu kutal tsikbal taanil yee- kuchuk tu yotoche, ku tanik u ´ ´ tel le maaxoob aantko utiaal ka amigoob bey xan u vecinoobe, u yil wa jeel u ganartik le baa- ku yaaliktiob: ‹Kiimakchajak a ´ ´ telo bey xan wa maatan? ´ 32 U wooleex tin weetel tumen tsook jaajile, wa ku yilik ma tu p aajtain kaxtik le in walak taman ´ ´ le, mientras naach yaan le ul´ aak saatal kaacho›. 7 Kin waalik´ reyo, ´ letie ku tuuxtik junmuuch teexe´ maas yaan u yantal kii´ maakoob utiaal ka taanakoob mak oolal te kaan yoolal juntuul ´ ´ tu yeetel, bey xan ka u yaaloobj-keban m aak ku kexik u tuu´ ti ma u kaatoob baateli. 33 Le kul ke yoolal noventinueve utsul ´ ´ oolal jach tu jaajil kin waalik- maakoob ma kaab eet u kexik u ´ tech: mix junt uul ti teex jeel u tuukuloobi. ´ ´ paajtal u beetkuba 8 »Tsoole wa ´ juntuul koo´ in disipulo wa ma tu patik tulaakal le baaloob lel yaan diez u peelal u taakinil ´ yaantio. dracma1 ti, ku satik junp eele, ´ ´ 34 »U jaajile, le taabo jach ¿ma wa ku ´ tabik junpeel lam´ maalob. Baale wa ku saatal u para, ku m ıistik u yotoch y ee´ ´ choochile, ¿baax y eetel ken tel ku xakaltik tubeel tak ken ´ ´ a suteex u choochil? 35 Ma u kaxte? 9 Ken u kaxt tuune,

15

´ Lu 14:261 Wa: «almae». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A. 271 Ilaak Tip. 6.

´ ´ Lu 15:81 Junpeel dracmae ooli u tojol u ´ meeyjil junpeel kiin. Ilaak Tip. 11.

Paal tu xuuxupaj u herencia. Kaaj u yiik LUCAS 15:10-29 137 ´ ´ ku tanik ´ u amigaob yeetel u veci- tel ta contra. 19 Ma tin naajnaob yeetel ku yaaliktiob: ‹Kii- matik u yaalaal a paalen. Bee´ ´ ´ makchajak a wooleex tin weetel ten jeex juntuul ti ´ a j-meyajoo´ be» ›. 20 Leti tuune lıike ka tumen tsook in kaxtik le jun´ peel u taakinil dracma tin sataj bin te tuux yaan u taatao. Des´ kaacho›. 10 Bey xan kin waa- de naach u taale´ ilaab tumen u ka chaab ootsilil ti; u taalikteexe, u angeloob Diose ku taatae ´ ´ ´ ´ kiimaktal u ´ yooloob ken u ´ kex u ta tuune bin aalkabile, tu meeke ka tu tsuutsaj. 21 Le xiituukul juntuul j-keban maak». ´ 11 Ka tsooke tu yaalaj: «Jun- pal tuuno tu yaalajti: ‹In yuum, ´ ´ ´ in kebantal tu contra Dios tuul maake yaan kaach kaatuul tsook ´ ´ u paalal. 12 Le maas chichano yeetel ta contra. Ma tin naajmatik u yaalaal a paalen. Beetu ´ yaalaj ti u taata: ‹In yuum, ´ tsaaten le bukaaj ken in tiaa- ten jeex juntuul ti a j-meyajoolint ti le baaxoob yaantecho›. be›. 22 Baale le taatatsilo´ tu ´ Le taatatsil tuuno tu jatsajtiob yaalaj ti u´ palitsiloob: ´ ‹¡Seeble baaxoob yaantio. 13 Ma kunteex!, jooseex junpeel choka yaab kiinoob ti lelo, le paal wak nook, u´ maas maalobil, ´ ´ maas chichano tu molaj tu- a takeexti, yeetel tsaaex junpeel ´ anillo tu kab bey xan xanab tu laakal le baaloob tsaabtio ka ´ ´ yook. 23 Taaseex xan le chan bin t aanxel luumil ti junp eel ´ ´ ´ ´ kıimseex naanach kaaj, te tuuno tu bi- wakax polokkıintaano, ´ ´ y eetel kiimaksaj junpeel kaakas kuxtal, ka tu ka k-jaanteex ´ xuuxupaj le baaxoob tsaabtio. chajak k-ool. 24 Tumen le in ´ 14 Ka tsook u laaj xupke, yan- paala kimen kaachi, baale kaa ´ baale chaj junpeel jach nojoch wiijil kuxlaji; saatal ´ kaachi, ´ ´ Ka tuun kaaj u kiiti tulaakal le luumilo, le xiipal kaxtaabi›. ´ ´ ´ ´ ´ ´ tuuno kaaj u maansik ootsilil. makkuuntik u yooloob. 25 »Le u paal maas nojoch 15 Yoolal lela yanchaj tak u bin ´ ´ ´ ich koole; yiknal juntuul ti u kajnaaliloob tuuno ti yaan kaach ´ ´ ´ le luumo, ka tuun tuuxtaab u ka joop u bin u naatsal ´ ´ tu yiknal ´ ´ taan u yuukanaant keekenoob tu kajtalil le najo, tu yuubaj ´ ´ ´ ookot. 26 Ka le maako. 16 Le xiipala ku chul paax yeetel ´ ´ taaktal kaach u jaantik u yooch tu tanaj juntuul ti le maaxoob ´ ´ le keekenoobo; baale mix maak ku´ meyajoob te najo, ka tu ´ kaatajti baax le ku beetaalo. tsaaik baal u jaante. ´ ıitsine 17 »Ka kaaj ´ u yiike tu yaa- 27 Letie tu yaalajti: ‹A w ´ tsook u suut, a taata t uune tu laj: ‹¡Bukaaj maakoob ku meya´ ´ ıinjoob yiknal in taatae yaan yaab kıimsaj le chan wakax´ polokk ´ toj u yool uuchik u waaj utiaal u jaantoob, baale te- taano, tumen ´ ´ ´ ´ letie ne taan in kıimil y´ eetel wiij wa- suut a w´ ıitsin›. 28 Baale ´ ma tu yootaj ookli. ye! 18 Yaan in lıikil utiaal ka puuji´ yeetel ´ xiiken tu yiknal in taata, yaan Ka tuun jook u taatae, ka joop xan in waalikti: «In yuum, tsook u sen aalikti ka okok. 29 Letie ´ ´ in kebantal tu contra Dios1 yee- tu´ yaalaj ti u taata: ‹Tene uuch kaajak in meyajtikech bey jun´ ´ ´ tuul palitsile, yeetel mix junteen Lu 15:181 Lit.: «kaan».

´ ´ LUCAS 15:30–16:12 Kasaan j-kanan ayikalil. Chuukaan oolal 138 ´ ´ ´ paat ma in beetik baax ka waale y aax junt uulo: ‹¿Bukaaj a ´ likten,´ baale teche mix junt een paxmaj ti in tsuulil?›. 6 Letie ´ ´ ta tsaajten juntuul taankelem tu yaalaj: ‹Dos mil doscientos li´ chivo utiaal in jaant yeetel in tros1 u aceiteil oliva›. Le palitsi´ ´ amigoob. 30 Baale cheen pe- lo tu yaalajti: ‹Cha tu ´ kaateen a paaxo y eetel kulak kuchik le a paal tu xuuxu- le u juunil ´ ´ ´ ´ paj1 yeetel x-maanil kooleloob le len a jaan ts ıibt mil cien litrosi›. ´ ´ 7 Tsoole ka tu yaalaj ti le ulaak baaxoob yaantecho, ta kıimsaj ´ ´ ´ u jaant le chan wakax polokkıin- juntuulo: ‹Kux tuun teech, ¿ba´ taano›. 31 Leti tuune tu yaa- jux a paxmaj?›. Letie tu yaalaj: ‹Cien costaloob1 trigo›. Le lajti: ‹In paal, teche mantats ´ tu yaalajti: ‹Cha tu way yanech tin wiknale, yeetel palitsilo ´ ´ tulaakal le baaxoob in tiaalo a kaateen´ le u juunil a paaxo, costaloobi›. tiaal xan; 32 baale bejlae yan- ka a ts ıibt ochenta ´ 8 U tsuulil tuuno tu yaalaj jach chaj baax oolal u kiimaktal ´ ´ k-ool, tumen le a wıitsina kimen maalob baax tu beetaj le j-kakaachi baale kaa kuxlaji, saatal nan ´ ayikalilo, tumen kex kasaan maake tu yeesaj jach yaan u naat kaachi baale kaxtaabi› ». ´ ´ yoolal le baax Jesus tuune tu yaalaj xan ´ tu beeto; tumen ´ yoolal ti u disipuloob: «Juntuul u paalal le yookol kaaba1 ´ ´ bix u tratartikoob u yeet kiiniayikal m aake yaan kaach jun´ ´ ´ ´ tuul maak kanaantik u ayika- loobe ku chıikpajal maas yaan ´ u ´ lil; le palitsil ´ tuuna taak u naatoob ke u paalaloob le saasipool, tumen cheen bey u xuuxu- lo. 9 »Kin waalik xan teex: Mepik le baaxoob yaan ti u tsuulile ayikaliloob yaan lo. 2 Taan tumen le tsuulo ka yajnakteex ´ aalaabti: ‹¿Baax le kin wuuyik te yookol kaab utiaal a beet´ u yaalaal ta woolala? Kub keex amigoobo, beyo ken paacuenta ti bix tsook a meyajtik tak minaanteex le ´ ayikalilooba, le baaxoob yaanteno, tumen ma ka kaamkeex te kuuchiloob mix ´ kun 10 Le tu paajtal u seguer a meyaj tin bikin ´ ´ xuulultiobo. ´ maax chuukaan u ´ yool ti baawotoch›. 3 Le j-kanan ayikalil ´ ´ ´ tuuno kaaj u tuklik lela: ‹¿Baax loob mejentake chuukaan u yool ´ ´ xan ti nukuch baaloob, le m aax tuun ken in beet bey tumen in ´ ´ tsuulil yaan u lusikten in me- ma chuukaan u yool ´ ti baaloob ´ yajtik le baaxoob yaantio? Mi- mejentake, ma chuukaan u yool ´ naanten u muukil utiaal in paa- xan ti nukuch baaloobi. 11 Le oolale wa teex ´ ma ta weeskeex nik ´ ´ luum, tsoole´ sulaken in ti le ayikaat caridad. 4 ¡Aan! In wojel chuukaan a wooleex ´ kaaba, baax ken in beete, beyo ken lu- kaliloob ´ ´ yaan te yookol ´ ¿maax tuun kun kub eentikteex saakten le meyajo, yaan u yantal ´ maaxoob jeel u kamkenoob tu le maas maalob ayikaliloobo? ´ ´ 12 Tsoole wa ma ta weeskeex yotochoobe›. 5 ´ Ka tuun´ kaaj u tanik a jujuntuulil le maaxoob ´ Lu 16:61 Lit.: «100 batos». Junpeel bato ´ paxmil u tsuulilo, ka tu yaalaj ti kaache kex 22 litros. 71 Junpeel cos-

16

Lu 15:301 Lit.: «tu jaantaj».

tale ku bisik kaach 170 kilos. Tip. 16.

81 Ilaak

´ ´ 139 Palitsil ti ayikalil. Ayikal maak, Lazaro LUCAS 16:13-26 ´ ´ ´ chuukaan a wooleex ti´ le baa19 »Yaan kaach juntuul ayi´ ´ ´ loob ma ´ a tiaaleexo, ¿maax tuun kal maak ku buukintik ´ ´ morado1 kun tsaaikteex le baax a tiaalee- nook de lino, yeetel saamsama´ ´ ´ ´ xo? 13 Mix juntuul j-koos ku le ku kiimakkuuntik u yool yee´ ´ paajtal u meyajtik kaatuul tsuu- tel maalob baaloob. 20 Baale loob bey palitsile, tumen yaan tu jool u yotoche suuk kaach ´ ´ ´ ´ ´ u pektik le juntuulo yeetel yaan u paatal juntuul maak ku ´ kaa´ ´ u yaabiltik le ulaak juntuulo, tik caridad, u kaabae Lazaro; ´ wa u wıinklil, ´ yaan ´ u suuktal ´yiknal jun- letie ´ llagado kaach ´ tuuli y eetel yaan u n aachtal ti le 21 y eetel ku ts ıiboltik kaach u ´ ´ ´ ul´ aak juntuulo. Le oolale ma tu jaantik u puupuyal le baaxoob ´ ´ paajtal a beetkabaex palitsil ti ku luubul yaanal u mesa le ayi´ Dios bey xan palitsil ti le ayika- kal maako. Tsoole tak le pee´ ´ liloobo». koob ku naatsloob kaach u lee´ 14 Le fariseoob tuun jach uts tsoob le u yajiloobo. 22 Ka ´ ´ ´ ´ tu yichoob taakino, taan kaach maan kiine, le maak ku kaat ca´ ´ u yuubikoob ´ ´ tulaakal le baaloo- ridado kıimi, ka´ bisaab tumen le ba, yeetel taan kaach u yutsik u angeloob tu tseel1 Abrahano. ´ ´ niob ti. 15 Le oolale, letie tu »Le ayikal maak xano kıime ´ yaalajtiob: «Teexe ka waalikeex ka muuki. 23 Le ayikal m aak ´ ´ ´ tu ´ taan u maasil jach maalob tuuno le tiaan te Muknal1 taan ´ ´ maakeex, baale Diose u kaj ool u sen muyajo, tu lıisaj u yiche ´ a puksiikaleex, tumen baax jach ka´ tu yilaj desde´ naachil Abra´ ´ nojbaal tu taan wıinike pekbeen han bey xan Lazaro tu yiknal. ´ ´ ´ tu taan Dios. 24 Le ayikal maak tuuno taa´ ´ 16 »Le Ley yeetel le Profe- naje ka tu yaalaj: ‹Abrahan, ´ ´ taobo xuul u profetizaroob tu in´ Yuum,´ chaten ootsilil yeetel ´ kiinil Juan. Desde tuun te kiin tuuxt Lazaro u chul u´ punta u ´ ´ jeelo, kaaj u tsikbaltaal u Reino yaal u kab utiaal ka u sıiskunt in ´ ´ Dios bey maalob p eektsile, lela waak, tumen taan in sen muyaj ´ ´ ´ ´ ´ tulaakal maak jach taan u yilik u ichil le kaak ku sen toochbala›. tiaalintik. 17 U jaajile ´ maas 25 Baale Abrahane tu yaalaj: jeel u xuulul ti le kaan yeetel ti ‹In paal, kaajakteche le ku´ le ´ Luumo, ke ´ ka paatak ma u xaanecho ta kamaj yaab baa´ b eeytal junpeel u chan letrail le loob maalobtak, baale Laza´ Leyo. roe cheen muyajiloob tu kamaj. ´ ´ ´ 18 »Tulaakal maax ku beoraa letie kii´ divor- Cheen baale ´ ciarkuba ti u yatan yeetel ku mak u yool tin wiknal, baale te´ ´ tsookol u beel yeetel yaanale che taan a muyaj. 26 Tsoole ´ ´ ´ ku luubul ti adulterio,1 le maax ma cheen lelo, beoraa tsook ´ ´ ´ ku tsookol u beel yeetel juntuul u tsaabal junpeel taamkach ´ ´ koolel u divorciarmuba ti u yıi- cheen chuumuk ti tooneex, le ´ chame ku luubul xan ti adulte´ rio. Lu 16:191 Lit.: «purpura». Le colora yaan

´ Lu 16:181 Lela leti ken nuupkeban´ ´ chajak juntuul xiib wa juntuul koolel tsokaan u beel.

´ ´ yil yeetel ayikalil, tsikbeenil yeetel jalaa´ chil.´ 221 Lit.: «tu tseem Abrahan»; lela u kaat u yaale jach yaabiltaan. 231 Lit.: «Hades». Ilaak Tip. 8.

Perdonar. «Palitsiloon mix baal k-biilal» 140 LUCAS 16:27–17:14 ´ ´ ´ oolal le maaxoob yanoob waye chaj ta contra yeetel siete u ´ ´ ´ teeyeetel u kaatoob bin ta wikna- nel ku taal ta wiknal taan ´ u ´ leexe, ma tu´ paajtal u beetkoob, yaalik: ‹Jach yaachajaan in wool ´ yeetel le maaxoob yanoob tee- yoolal le baax tin beeto›, kaa´ ´ lo ma tu paajtal u ´ taaloob wa- b eet a perdonartik». ´ ´ ye›. 27 Le maak tuuno tu yaa5 Le apostoloob tuuno tu laj:´ ‹Wa beyo, in Yuum, kin yaaloob ti Yuumtsil: «Beet u ´ ´ kaatiktech ka a tuuxt Lazaro tu maas nojochtal k-fe». 6 Yuum´ yotoch in taata, 28 tumen yaan tsil tuune tu yaalaj: «Wa a fe´ ´ cinco u tuulul in sukuunoob, jeex bukaaj jeex junpeel u chan ´ utiaal ka u tsoltiob tubeel baax neek mostazae jeel u paajtal a unaj u beetkoob, utiaal beyo ma waalikeex ti le nuxi chea: ´ ´ ´ ‹Jokau yookloob xan te tu kuuchi- ba ka a pakaba te kaan aabo›, le´ lil muyaja›. 29 Baale Abrahati tuune yaan u beetik. ´ ´ ´ ne 7 »¿Maax´ ti teex yaan juntuul ´ tu yaalaj: ‹Si ti yaan Moises ´ yeetel le Profetaob tu yiknaloo- u palitsil taan u meyaj ich kaax ´ bo; u yuuboob le baax ku ´ ´ yaali- wa taan u kanan taman, ku yaakoobo›. 30 Le maak tuuno tu likti ken suunak tu meyaj: ‹Koo´ yaalaj: ‹Beyo, in Yuum Abraten way tu seebaanile ka ´ ku´ ´ ´ han, baale wa ka lıikik juntuul lakech janal›? 8 Baaxe ¿maasa ti le kimenoob utiaal ka xiik ku yaalikti: ‹Beet wa baax utiaal ´ ´ tu yiknaloobe, jach jeel u kexik in cenarte, yeetel tsaa a mandil ´ ´ u tuukuloobe›. 31 Baale letie ka a jaal in wooch; tsoole paat tu yaalajti: ‹Wa ma tu yuubi- u tsookol in janal, ken tsook´ ´ koob Mois ke teche jeel u paajtal a jaan´ es mix le´ Profetaobo, ´ ´ ´ kex ka lıikik juntuul wa m aax le›? 9 ¿M aasa ma ken u tsaa u ´ ´ ichil le kimenoobo laayli ma ken diosbootikil ti u palitsil uuchik ´ u chaob u keexel u tuukuloo- u beetik tulaakal le baaxoob aabe› ». laan ka u beeto? 10 Teex xane ´ ´ ´ Jesus tuune tu yaalaj´ ti u ken tsookok a beetkeex tulaadisipuloob: «Ma tu paajtal kal le baax aalaanteexo, aaleex: ‹Toone palitsiloon mix baal u beetaal mix baal utiaal ma ´ ´ u k-biilal. Le baax tsook k-beetbeetaal u t oochpajal mix m aak. ´ ´ ko letie baax unaj k-beetik kaaBaale, ´ ¡ootsil le m´ aax ku beetik cho› ». u toochpajal maako! 2 Maas ´ ´ ´ 11 Le taan u bin Jesus Jerumaalob ti ka chuykıintaak jun´ ´ ´ saleno, m´ aan chuumuk ti Sapeel u nojoch tuunichil juuch tu ´ ´ maria yeetel Galilea. 12 Le kaal yeetel ka puuluk te ´ ´ ´ ´ kaanaabo ke ka u beet u toochpa- taan kaach u yokol ti junpeel ´ ´ kajtalilo ilaab tumen diez jal juntuul ti le maaxoob beyoob chan ´ yaan lepra tiob, baamejen paalaloobo. 3 Jach ila- maakoob ´ ´ ´ wileex baax ka beetkeex. Wa a le le maakooba naach ´ paatoob sukuun ku kebantal ta contrae, waatal. 13 Letiob tuune kaam ka tu yaaloob: «¡Jebeet u yilik ma maalob le baax taanajoobe, ´ ´ tu beeto; wa ku kexik u tuuku- sus, j-Kaansaj, chatoon ootsile, perdonarte. 4 Kex wa siete lil!». 14 Jesuse, le ka tu yiloo´ ´ u teenel ti junpeel kiin keban- be, tu yaalajtiob: «Xeeneex ka a

17

´ 141 Reino chuumuk ti teex. Jeex weesabaex ti le sacerdoteobo». ´ ´ Le taan tuun u binoobo, luk le ´ lepra tiobo. 15 Juntuul ti le´ tiobe suunaj taan u kiikitantik Dios jach kaam. 16 Tu ´ ´ xoolkabtuba tu taan Jesuse, ka ´ tu tsaaj u diosbootikil ti; tsoo´ le le maak kaacha samaritano. 17 Jesuse tu yaalaj: «Tu ´ diezil tsaakoob, ¿m ´ ´ aasa? ¿Tuux ´ tuun tsook le ulaak nueve maa´ ´ koobo? 18 ¿Ch een wa le m aak ´ ´ taanxel luumil suunaj u tsaa nojbeenil ti Diosa?». 19 Ka ´ ´ ´ tuun tu yaalaj ti le maako: «Lıiken ka xiikech; a feje tsook u beetik a wutstal». ´ ´ 20 Junteenjeake kaataabti tumen le fariseoob baax kiin ´ ken taalak u Reino Dioso, ka tuun tu yaalajtiob: «Ken taalak ´ ´ u Reino Diose, ma tulaakal maak kun il´ ´ ki, 21 yeetel mix maak kun aalik: ‹¡Ileex, way yane!›, wa, ‹¡Te yano!›. Tumen, ¡ileex!, u Reino ´ Diose chuumuk ti teex yaan». ´ 22 Ka tuun tu yaalaj ti le disipuloobo: «Yaan u taal u kiinil ´ ´ a ts ıiboltik a wilkeex ´junpeel ti u kiiniloob u Paal maak, baale ma ken a wileex. 23 Tsoole yaan u yaalaalteex: ‹¡Ileex, te yano!›, wa, ´ ‹¡Ileex, way yane!›. Ma a jookleex mix a bineex tu paachoob. ´ ´ 24 Tumen jeex le chaak ken leembalnak ku juul ´ ´ u saasil desde´ ti u ´ tseel le kaan tak ti ulaak u tseelo, bey ´ ´ xan kun chıikbesbil ´ u Paal maako. 25 Baale yaaxe yaan u ´ ´ maan ti yaab muyajiloob yeetel yaan u pektaal tumen le ge´ neraciona. 26 Tsoole jeex uuchik tu kiiniloob Noee, bey xan ´ kun u Paal ´ uuchul tu kiiniloob ´ ´ maako: 27 Le maakoobo taan ´ kaach u jaanloob, taan kaach u

LUCAS 17:15-37 ´ yukuloob, taan kaach u tsookol ´ ´ u beeloob yeetel taan kaach u tsooksaal u beeloob tak le kiin ´ ka ook Noe ichil le arcao, ka ´ ´ ´ tuun taal le Buulkabalo ka laaj xuulsaabtiob. 28 Bey xan jeex ´ uuchik tu kiiniloob Lote: Le ´ ´ maakoobo taan kaach u jaanloob, u yukuloob, u maanoob, ´ u koonoloob, u paakaloob yeetel u beetkoob najoob. 29 Baa´ le le kiin ka jook Lot ti u kaajil ´ ´ ´ Sodomae, kaax kaak yeetel azufre desde te kaano ka tu xuulsaj ´ ti tulaakloob. 30 Bey xan kun ´ ´ uuchul te kiin ken chıikbesaak ´ u Paal maako. ´ 31 »Te kiin jeelo le maax ´ tiaan yoo naje, baale u nuukuloob tiaan ich naje, ma u ´ ´ yeemel u chaob; bey xan le maax tiaan ich koole, ma u suut u cha le baaxoob tu pataj paachilo. 32 Kaajakteex u yatan Lot. ´ 33 Jeel maaxak ka u yil u ka´ naantik u kuxtal1 utiaal ma u peertike, yaan u peertik baale ´ jeel maaxak ka u peerte yaan u salvartik. 34 Kin waalikteex: ´ ´ ´ Te aakab jeelo ti kaatuul maa´ koob chilikbaloob ti junpeel ca´ mae juntuule yaan u bisaal, ´ ´ baale le ulaak juntuulo yaan ´ u paatal. 35 Ti kaatuul koo´ leloob taan u juuchoob ti jun´ ´ peelili molinoe juntuule yaan ´ u bisaal, baale le ulaak jun´ tuulo yaan u paatal». 361 —— ´ ´ 37 Letiob tuune tu kaatoobti: ´ «¿Tuux tuuni Yuumtsil?». Letie

tu kiinil Lote

´ Lu 17:331 Wa: «alma». Gr.: sikje. Ilaak ´ Tip. 7 A . 361 Le ts ıiboob ich griego ´ ´ Westcott yeetel Hort bey xan ul aak ´ ´ uuchben ts ıiboob ku meyajoob utiaal u ´ suutul le Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

´ ´ ´ LUCAS 18:1-17 X-kimen ıicham yeetel juez. U oracion fariseo 142 ´ tu´ yaalajtiob: «Le tuux yaan u lil u maasil maakoobe, tu yaatioba: 10 «Kaawıinklil le kimeno ti ken u mu- laj´ le kettaan ´ tuul maakoobe chuba xan le aguilaobo». ´ binoob orar´ te ´ ´ junt´ uule fariseo yeetel Jesus tuune tu yaalaj ti temploo, ´ ´ u disipuloob junpeel ket- ul aak junt uulo j-kam impuesto. 11 Le fariseoo waalaje taan utiaal ´ ´ u yeesiktiob baax- ka joop u orar taan u yaalik lela: ten kaab eet u oraroob mantats ´ ´ ‹In Dios, kin tsaaiktech gracias yeetel ma u xuulul u beetkoob, ´ ´ tumen ma beyen jeex le ulaak 2 tu yaalajtiob: «Ti junp eel kaa´ ´ maakoob ku yookoloobo, je yaan kaach juntuul juez ma ´ le ma ´ u chaamaj saajkil ti Diosi yee- toj u kuxtaloobo, le ku luubloob tel maatech u yeesik tsiikil ti ti adulterioo,1 mix tak jeex le ´ 12´ Kin ayumix maak. 3 Te kaaj xano j-kam impuestoa. ´ ´ yaan´ kaach juntuul koolel kimen nar ´ kaateen ti ´ junpeel semana kin tsaaik u diezmoil tuu yıichami, letie ma tu xuu- yeetel ´ lul kaach u bin u yaal ti le jue- laakal le baaxoob ku yantalteno›. 13 Baale le ´ j-kam imzo: ‹Ilawil ka beetaakten justicia ´ ´ naach ´ paat waatal yoolal le baax ku yaalik le´ maax puestoo ´ takik in poolo›. 4´ Tu kaajbale y´ eetel ma u kaat mix tak u le juezo ma tu yooti, baale ka lıis ´ u yich te kaano, baatsooke tu yaalaj ichil u puksii- xe ´ taan kaach u loxik u tseem kal: ‹Kex ma´ in chaamaj saaj- t´ aan u yaalik: ‹In Dios, chaten ´ ootsilil, tumen j-keban m´ aaken›. kil ti Dios yeetel kex maatech ´ 14 Kin waalikteex: Le maaka ka in weesik tsiikil ti mix maake, ´ suunaj tu yotoche ilaab 5 tumen le koolel kimen u y ıi´ maas ´ toj u kuxtal ti´ le ulaak juncham saamsamal u taal u moles- jach ´ ´ tarteno, yaan in wilik ka beetaak tuulo, tumen´ tulaakal le maax ku nojbaalk uuntkubae yaan justicia ti, utiaal ma u seguer u ´ ´ u ´ mixbaalkuuntaal, baale le maax molestarken ka tak u n aaks in ´ ´ ´ uuntkubae yaan u wool yeetel´ le baaxoob ma tu ku mixbaalk ´ nojbaalkuuntaal». xuulul u k aatko› ». 6 Yuumtsil ´ ´ ´ ´ 15 Le maakoob tuuno kaaj u tuune tu yaalaj: «¡Uuyeex baax ´ taaskoob u mejen paalaloob tu tu yaalaj le juez kex kasaan maa´ ko! 7 Le oolale, ¿Diose ma wa yiknal Jesus utiaal ka u male maas jeel u beetik justicia ti´ le choob, baale le disipuloobo ´ ´ ´ ´ ka tu´ yiloob lela kaaj u´ keykoob m aaxoob u y eeymaj t aan u k aat ´ ´ oolaloob ti leti bul kiin yeetel le maakoobo. 16 Cheen baale ´ bul aakab kex leti maatech u Jesuse tu tanaj le mejen paa´ ´ naakal u yool ti letiobo? ´ 8 Kin laloob tu yiknalo, ka tu yaalaj: waalikteex: Letie tu seebaanil «Chaex u taal le mejen paaken u yil ka beetaakteex justi- loob tin wiknalo, ma a katikeex u Reino Diocia.´ Baale ken kuchuk u Paal u beeloob. Tumen ´ maake, ¿jach wa tu jaajil yaan u se utiaal maakoob jeex letiobe. 17 Tu jaajil kin waalikteex: Le kaxtik way Luum le fe beya?». ´ ´ ´ 9 Ti jujuntuul maakoob ku Lu 18:111 Lela leti ken nuupkeban´ ´ tuklikoob jach toj u kuxtaloob chajak juntuul xiib wa junt uul koolel ´ yeetel ku taaskoob bey mix baa- tsokaan u beel.

18

´ ´ 143 Gobernante. U joolil puuts. Yaan u kıimsaal LUCAS 18:18-40 ´ maax ma tu kamik´ u Reino Dios 29 Letie tu yaalajtiob:´ «Tu jaajil jeex u beetik juntuul chan paa- kin waalikteex: Mix maak tsook u patik u yotoch, u yatan, u sule, junpuli ma kun ookli». ´ 18 Juntuul gobernantee tu kuunoob, u taataob wa u paala´ ´ kaataj ti Jesus: «Utsul j-Kaan- loob tu yoolal u Reino Dios, ´ saj, ¿baax kaab eet in beetik 30 wa ma u kamik ´ u maas ´ yaayeetel te tuumutiaal in kamik kuxtal minaan bil te kiinooba, ´ u xuul?». 19 Jesuse tu yaalajti: ben yookol kaabo,1 kuxtal mi«¿Baaxten ka waalik utsen? Mix naan u xuul». ´ ´ ´ 31 Tsoole tu bisaj junpaayil maak uts, cheen Dios. 20 Tele doce apostoloobo ka tu yaache a wojel baax ku yaalik le ´ ´ Taan k-bin JeLeyo: ‹Ma a luubul ti adulterio; lajtiob: ´ «¡Ileex! ´ ´ ´ ´ y eetel yaan u b eeychama a kıimsik m´ aak; ma a woo- rusalen, ´ ´ kol; ma a jaajkuuntik baax ma jal tulaakal le baax u ts ıibtmaj ´ jaaji; ees tsiikil ti a taata y´ eetel le ´ profetaob yoolal u Paal 32 Yaan u ´ kuubul ti ti a maama› ». 21 Leti tuune maako. ´ ´ tu yaalaj: «Tulaakal lela desde le maakoob ma judıoobo, yaan tin chichnil kin beetik». 22 Le u ´ paastaal, yaan´ u poopochaal ´ ka tu yuubaj Jesus lela, ´ tu yaa- yeetel yaan u tuubaal; 33 ken ´ u jaajatsaale yaan u lajti: «Laayli yaan junpeel baax tsookok ´ ´ ´ ´ ku bineltik a beetke: Kon tulaa- kıimsaal, baale ´ tu yooxpeel kii´ kal le baaxoob yaantecho ka a ne yaan u lıisaal». 34 Cheen ´ ma tu naatoob tox ti le ootsiloobo, beyo yaan baale letiobe ´ u yantaltech ayikaliloob te kaa- mix junpeel ti le baalooba, ´ no; tsoole, kooten ka taalakech tumen taakaabtiob, yeetel ma tin paach». ´ 23 Le´ ka tu yuubaj tu naatoob le´ baax ´ tu yaalo. ´ 35 Le ka tuun naats Jesus tu lela, letie luub u yool tumen jach ´ kaajil Jericoe, tu j aal le bejo ayikal kaachi. ´ ´ ti kulukbal kaach juntuul maak ´ ´ 24 Paktaab tumen Jesuse ka ´ ch oop ku k aat caridadi. 36 Le ´ ´ aalaabti: «¡Jach tuun yaan u ta´ m´ aak tuuna tumen tu yuubaj ´ ´ lamtal ti le maaxoob yaan taataan u´ maan ´yaabkach maakoo´ kin tiob u yookloob tu Reino ´ be, kaaj u kaatik baax ku ´ yuuDioso! 25´ U jaajile´ maas seeb chul. 37 ´ Ka aalaabti: «¡Taan u ´ jeel u maan juntuul camello ´ ´ m´ aan Jesus ´ Nazaretil!». 38 Leti tu chan joolil junpeel u puu- tuune, kaaj u kaam aalik:´ «¡Je´ tsil chuuye, ke ka okok jun- sus, u Paal1 David, chaten ootsi´ ´ ´ tuul ayikal maak tu Reino lil!». 39 Le maaxoob ku binoob ´ ´ ´ Dios». 26 Le maaxoob uuyo tu taanilo kaaj u sen aalikoobti ´ ´ ´ ka yaaloob: ´ «Wa beyo, ¿maax tuun u mak u chi, baale letie kaaj u jeel u paajtal u salvarkubae?». maas kaam aalik: «¡U Paal Da´ ´ 27 Letie ´ tu yaalaj: «Le baaxoob vid, chaten ootsilil!». 40 Jesus ´ ´ ma tu paajtal u beetik wıinike tuune waalaji, ´ ´ ka tu yaalaj ka Diose jeel u paajtal u beetke». taasaak le maak tu yiknalo. Le ´ ´ 28 Baale Pedroe tu yaalaj: «¡Ile! ka tsook u naatsal le maak tu ´ Toone tsook k-patik tulaakal´ le baaxoob yaantoon kaacho yee- Lu 18:301 Ilaak Tip. 16. 381 Ilaak u tsotel tsook k-taal ta paach». lajil Mt 1:1.

LUCAS 18:41–19:18 Ku kexik u tuukul Zaqueo. Kettaan: minas 144 ´ ´ yiknalo, Jesuse ´ ´ u maas yaabil ti». 9 Je´ tu kaatajti: teen 41 «¿Baax a kaat ka in beet- sus tuune tu yaalajti: ´ «Te ´ kiina tech?». Letie tu yaalaj: «Yuum- tsook u taal salvaci ´ on y´ ookol le ´ tsil, ka suunak u saasilil in naja, tumen le maaka laayli xan ´ ´ u wich». 42 Jesus tuune tu yaa- u paal1 ´Abrahane. 10 Tumen ´ ´ lajti: «Suunak u saasilil a wich; Paal maake ´ taal u kaxt yeetel u kaacho». yoolal a feje tsook a wutstal». salvart le maax saatal ´ ´ ´ 11 Tumen Jesus naats ya43 Le m aako tu s eebaanil suu´ ´ naj u saasilil u yiche ka joop u nil kaach Jerusalene, le maa´ ´ koob uuyik kaach u tsikbalo tu bin tu paach Jesus taan u noj´ ´ u Reino Diose yaan u beenkuuntik Dios. Tulaakal xan tukloobe ´ ´ ´ ´ u kajnaaliloob le kaajo, ka tu yi- teek chıikpajal te suutuk jeelo, loob lela, tu kiikitantoob Dios. le ´ oolal Jesuse tu yaalajtiob junpeel kettaan. 12´ Tu yaalajtiob: ´ ´ ´ ´ Jes´ us tuune ook Jericoe ka «Juntuul maak sıij ichil u familia m aan te kaajo. 2 Te reyoobe, nukaaj viajar kaach ti ´ ´ ´ tuuno ´ ti yaan kaach Zaqueoi; junpeel naanach luumil utiaal ka le maaka u nojchil le j-kam im- tsaabak u beet u reyil, ken puestoobo, tsoole ayikal xan. tsookke ku suut. 13 Letie tu ´ 3 Letie u ´ kaat kaach u yil tanaj diez u palitsiloob, tu toxaj ´ maax le Jesus ku yaalaalo, baa- diez minas1 tiobe ka tu yaalajle tumen kabal u baakele ma tiob: ‹Meyajteexoob tak ken suu´ ´ tu´ paajtal kaach u yilik Je- naken›. 14 Baale tumen u yeet ´ ´ sus ichil le yaabkach tu tuux´ ´ maakoo- kaajaloob u pekmoobe, ´ bo. 4 Zaqueo ´ ´ tuune ´ aalkabna- toob junjaats maakoob te luumil je ka maan t´ aanil yeetel naak tuux bino utiaal ´ ka u yaaloob: ‹Toone ma k-k tu kab junk ´ ´ aat ka u beet u re´ uul higuera utiaal ka u yil Jesus, tumen jach taay- yil le maak t-ookola›. ´ ´ tak kaach u´ maan teelo. 5 Le 15 »Ka maan kiine, le ka ´ ka kuch tuun Jesus teelo, tu tsook u tsaabal u beet u reyi´ lıisaj u yiche ka tu´ yaalajti: «Za- le, suunaje ka ´ tu tanaj le pa´ ´ queo, seebkunte, eemen, tumen litsiloob, ti maaxoob tu tsaaj ´ le u taakinil platao, utiaal ka bejlae yaan in ´ paatal ta ´ ´ ´ wotoch». 6 Letie eem´ tu seebaa- u´ yojeelt bukaaj tu naajaltoob le taanile ka tu kamaj yeetel kiimak uuchik u meyajtikoob ´ ´ ´ ´ kino. 16 Taal tuun le yaax oolal tu yotoch bey junt ´ ´ uul uu- juntuulo ka tu yaalaj: ‹Yuumtsil, labe. 7 Baale le ´ maakoobo le ´ ka tu yiloob´ lela kaaj u x-mukul a minae tu ´ naajaltaj diez minas›. 17 Ka t uun tu yaalajti: ‹¡Jach taanoob taan ´u yaalikoob: «Le ´ maalob baax ta beetaj utsul palitu kub eentuba tu yotoch maaka ´ ´ ´ ta weesaj chuujuntuul´ j-keban maak». 8 Za- tsil! Tumen ´ ´ kaan a w ool ti junp eel baax chiqueo tuune waalaje ka tu yaa´ chane, laj ´ kin tsaaiktech autoridad ´ ti Yuumtsil: «Yuumtsil, ¡ile!, tu yookol diez kaajoob›. 18 Ka taanchumuk´ ti le baaxoob yaan´ teno kin ts ´ ´ aaik ti le ootsiloobo, Lu 19:91 Ilaak u tsolajil Mt 1:1. 131 Jun´ yeetel tul´ aakal le baax tin woklaj peel mina griega kaache 340 gramos u ´ ´ ti wa maax ikil aalaabik junpeel aalil, yeetel ku tuklaale 100 dracmas u totuus tu contrae, kin sutik kan- jol. Ilaak Tip. 11.

19

´ ´ ´ 145 Taankelem burro. Ook Jesus Jerusalen LUCAS 19:19-41 ´ ´ ´ tsooke, taal le u kaatuulo, ka tuul u disipuloob, 30 taan u tu´ yaalaj: ‹Yuumtsil, a minae, tu yaalik: «Xeeneex te chan kajnaajaltaj cinco minas›. 19 Leti talil ka wilkeexa, ken´ ookkeexe ´ ´ tuune tu yaalajti: ‹Ti teech xa- yaan a wilkeex juntuul taankelem burro kaxaani, lela mix junne kin kubik ´ cinco kaajoob›. ´ ´ 20 Baale taal ulaak1 juntuule ka teen naatak; wacheex ka a taa´ tu yaalaj: ‹Yuumtsil, jeel´ le mina seex. ´ 31 Baale wa yaan maax ´ ta´ tsaajtena, tin toaj yeetel jun- ku kaatikteex: ‹¿Baaxten ka ´ a waalixeet nooke ka tin lıisaj. 21 Le- wachikeex?›, teexe unaj ´ eet ti ´ Yuumla tin beetaj tumen saajken ti keexti beya: ‹Kaab ´ ´ teech, tumen in ´ wojel jach ts ıi- tsil› ». 32 Le maaxoob tuuxtaaboobo binoobe ka tu yiloob´ le kech; ka bin a kaat taakin tuux ´ ´ ´ ma a tsaamaj lıisbili, yeetel ka taankelem burro jach jeex uujooch tuux ´ ma paakalnajechi›. chik´ u yaalaaltiobo. 33 Baale 22 Le rey tuuno tu yaalajti: ‹Ta le taan u wachikoobo, u yuumiloobe tu yaaloobtiob: «¿Baaxjuunal ta takaj a pool, kasaan ´ ´ ´ ten taan a wachikeex le taanpalitsil. ´ Wa a wojel jach ts ıiken, kelem burroo?». 34 Letiobe tu kin´ kaatik taakin tuux ma tin ´ ´ ´ tsaaj lıisbil yeetel kin jooch tuux yaaloob:´ «Kaab eet ti Yuumtsil». ´ 35 Ka tuun tu bisoob le taankema ´ paakalnajene, 23 ¿baaxten lem burro yiknal Jesuso, ka tu tuun ma ta woksaj in taakin de ´ ´ plata te bancoo? Beyo ken kuch- jaylaantaj u nookoob tu yookol, tsoole ka tu naaksoob Jesusi. kene tsook kaach in cobrartik ´ ´ yeetel u interesile›. ´ 36 Jeex u bin u ´ naatsal Je´ s us Jerusalene, le m aakoobo bey 24 »Le rey´ tuuno tu yaa´ u nookoob laj ti le maaxoob waalakba- xan u bin u jaylaantik ´ ´ te bejo. 37 Cheen ´ pelak n´aaloob teelo: ‹Luseex le mina ´ ´ yaan- tsik te bej tuux ku yeemel m tio ka a tsaaex ti le maax yaan ´ aak tulaakal diez minaso›. 25 Baale letiobe ti u Puukil le Olivoobo, ´ tu yaaloobti: ‹¡Yuumtsil, ti le- le disipuloobo ´ ´ kaaj u kiimaktal tie yaan diez minas!›... 26 ‹Kin u yooloob yeetel u kiikitant´ Dios jach kaam yoolal tuwaalikteex: le maax yaantie koob ´ yaan u tsaabal u maasil ti, baa- laakal le nukuch baaloob tsook ´ le le maax minaantie tak le bu- u yilkoobo, 38 ka joop u ´ yaalikaaj yaantio yaan u lusaalti. koob: «¡Kiikitantaak le M´ aax ku 27 Tsoole, le in enemigoob ma taal bey Rey tu kaaba Jeeobao! ´ ´ u ´ kaatoob ka in beet in reyil tu ¡Nojoch jeetselil te kaano, ´ yeetel yookoloobo, taaseexoob waye ka nojbeenil te sen kaanal kuuchi´ ´ ´ loobo!». 39 Baale jujuntuul ti a xoteex u yuuloob tin taan› ». ´ yanoob ichil le yaab28 Ka tuun tsook u yaalik le le fariseoob ´ kach maakoobo tu yaaloobti: baalooba, Jesuse tu chajooltaj u ´ ´ bin Jerusalen. 29 ´ Ka´ naats tu «J-Kaansaj, aal ti a disipuloob ka kaajiloob Betfague yeetel Beta- u mak u chiob». 40 Baale Jesunia, te puuk ku kaabatik u Puu- se tu yaalaj: «Kin waalikteex: Wa ´ kil le Olivoobo, tu tuuxtaj kaa- letiob ma tu taanoobe, letie tuunichoob kun taanoobo». ´ ´ ´ 41 Le jach taaytak u yokol JeLu 19:201 Codice Sinaıtico sirıacoe ku ´ rusaleno, tu paktaj le kaajo yaalik: «le u tsook juntuulo».

´ LUCAS 19:42–20:13 J-koonoloob, templo. Tuux taal u paajtalil 146 ´ ´ ka okolnaj tu yoolal, 42 taan u xane yaan in beetikteex junp´ eel ´ ´ yaalik: «Wa teech, wa teech ka a kaatchi. ´ ´ Nuukeexten: 4 ¿Maax naat kaach le baaxoob yaan yil tsaa ´ paajtalil ti Juan utiaal´ u ´ yeetel le jeetselilo bejlaa..., baale tsaaik okja, Dios1 wa ´ le m ´ aabeoraa tsook u taakaaloob´ ti a koobo?». 5 Letiob tuune k´ aaj u wichoob. 43 Tumen ta wooko- tuklikoob tu baatsiloob taan u le yaan u taal kiinoob tuux le yaalikoob: «Wa k-aalik: ‹Diose›, ´ maaxoob pekmilecho yaan u pa- letie yaan u yaalik: ‹¿Baaxten 6 Baale kikoob ta bapach cheob yaan u ma ta creerteexi?›. ´ ´ wa ´ puntaob yeetel yaan u baate- k-aalik: ‹Le maakoobo›, tulaakal loob ta contra, 44 yaan u pul- le kaajo yaan u muruxtuntikoon, ´ tu tuukuloobe kechoob luum pate yeetel a paa- tumen oksaan ´ laloob, ti teche ma ken u patoob Juane ´ juntuul profeta kaachi». ´ 7 Ka tuun tu ´ yaaloob ma u yojtuunich yookol tuunich tumen ´ ´ ma ta naataj baax kiin ka maan loobi. 8 Jesus tuune´ tu yaalajtiob: «Teen xane ilbil baax ka beetki». ´ ma taan in waa´ 45 Ka tuun ook te temploo ka likteex bix u paajtal in beetik le ´ ´ joop u joosik le maaxoob ku koo- baalooba».´ ´ 9 Ka tuun kaaj u tsikbalnoloobo; 46 letie tu yaalajtiob: ´ ´ le kettaana: «Le Kiliich Ts ıibo ku yaalik: ‹In tik ti ´ le maakoob ´ wotoche´ yaan u yaalaalti u na- «Juntuul maake´ tu beetaj u pajil oracion›, baale teexe tsook a kal´ uva ka ´ tu tsaaj alquilartbil ti ´ u meyajsutkeex u kuuchilil u taakikuba ulaak maakoob utiaal ´ ´ toob, tsoole ka jook viaje taanle j-ookoloobo». ´ ´ xel luumil. Teelo p aat yaabkach 47 Tsoole Jesuse saamsamal u kaansaj kaach te temploo. kiinoobi. 10 ´ Baale ka ´ kuch u Baale le u nuuktakil le sacer- kiinile tu tuuxtaj ´ juntuul pali´ tsil yiknal le maaxoob meyajtidoteob yeetel le escribaob bey ´ u xan u nuuktakil le kaajo ´ taan ko utiaal ka tsaabakti junjaats ´ le paakalo. Le maakoob kaach u yilkoob´ bix jeel u kıims- yich ´ tuuno, ka tsook u sen koobe, 48 cheen baale junpuli ´ jatskoo´ ma tu kaxtikoob junpeel bix be´ tu chaajoob u bin yeetel ma tu maas maalob jeel u beetkoobe, tsaajoob mix baal tii. 11 Baa´ le paakalo tu kaa tumen tulaakal le kaajo tiaanoob le´ le u yuumil ´ ´ kaach tu bapach utiaal u chen- tuuxtaj ulaak juntuul palitsil. Le palitsil xana jaajatsaabi, poopoxikintikoobe. chaabi, tsoole ka tojolchintaa´ ´ ´ Junteenjeak tiaan Jes us te bi yeetel ma tsaab ´mix baal ´tii. ´ templo beyo tu tuuxtaj ulaak ´ ´ taan´ u kaansik le 12 Kex ´ maakoob yeetel taan u tsikbal- juntuul palitsil tu yiknaloob, u ´ ´ ´ ´ ´ tik le maalob peektsilo, naats yooxtuulo; le maakoobo tu loou nuuktakil le sacerdoteobo bey biltoob xan le palitsila, tsoole´ ka ´ ´ ´ xan le escribaob junmuuch yee- tu xaakchintoob. 13 Ka tuun tel u nuuktakil le kaajo, 2 ´ka tu tu yaalaj u yuumil le paakalo: ´ yaaloobti: «Aaltoon bix u paajtal «¿Baax tuun ken in beete?´ Yaan ´ ´ a beetik le baalooba wa maax in tuuxtik in paal, le maax in ´ ´ tsaatech u paajtalil a beetkoob». ´ 3 Jesuse tu nuukajtiob: «Teen Lu 20:41 Lit.: «kaan».

20

147 Pakal uva, herencia. Denario. 7 sukuunoob LUCAS 20:14-31 ´ ´ yaabiltmo. Ma xaane jeel u yees- doro.1 ´ 21 Le maakoob tuuna ´ ´ koob tsiikil tie. 14 Le maaxoob tu kaatoobti taan u yaalimeyajtik le paakalo, ka tu yi- koob: «J-Kaansaj, k-ojel ka waa´ loobe kaaj u yaalikoob tu baa- lik u ´ jaajil, maalob a kaan´ ´ tsiloob: ‹Lela letie maax kun saj´ yeetel ka kamik tulaakal tiaalintik le herenciao; kooneex maak, tsoole ka kaansik u jaa´ ´ kıimsik utiaal ka paataktoon le jil yoolal u bejil Dios: 22 ¿Maa´ herenciao›. 15 Ka tsooke tu lob wa ka k-boot impuesto ti Ce´ sar, wa ma?». 23 Baale Jesuse joosoob paachil ti le pakal uvao ´ ´ ´ ´ tu tsaaj´ cuenta cheen taak ka tu kıimsoob. ¿Baax tuun kun tumen ´ beetbiltiob tumen u yuumil le u tuuntaal u yoole, tu´ yaalajtiob: paakalo? 16 Letie ken taalake 24 «Eeseexten ´ ´ ´ junpeel denario.1 ´ ´ ´ teela yeetel yaan u kıimsik ´ le maakooba yee- ¿M´ aax ku chıikpajal ´ ts ıibtaani?». Letiotel yaan u tsaaik le paakal ti maax kaaba ´ ´ ´ ´ ulaak maakoob utiaal ka u me- be tu nuukoob: «Cesar». 25 Letie tu yaalajtiob: «Jeelo, booteex yajtoobo». ´ ´ ´ Le maakoobo ka tu yuuboob tuun ti Cesar le baaxoob utiaal lela tu yaaloob: «¡Mix bikin ka Cesaro, baale ti Diose booteex ´ utiaal Dioso». 26 Le uuchuk baal beyo!». 17 Baale le baaxoob ´ ´ ´ letie tu paktoobe ka tu yaalaj- maakoob tuuno ma paajchaj u ´ ´ oolal tiob: «¿Baax tuun u kaat u yaal le beetkoob u yantal baax ´ ´ baax ts ıibtaana: ‹Le tuunich ma u takikoob u pool Jesus yoolal le ´ ´ baale tumen jach ootaab chaabil tumen le maa- baax tu yaalo, ´ u yooloob yoolal le baax tu xoob beet´ le najo letie nojoch jaak ´ tuunich yeeyaab utiaal u chuun- nuukajo, letiobe ma tu yaaloob ´ ´ mix baali. pakilo›? 18 Tul ´ ´ ´ ´ aakal le maax 27 Cheen baale jujunt´ uul ti kun luubul yookol le tuunicha ´ le saduceoobo —le m aaxoob yaan u ´ xeexetaal.´ Tu yookol xan ma kun kaa jeel maaxak ka luubuk le tuuni- ku yaalikoob ´ ´ kuxkıintbil le kimenoobo— naacha yaan u yaachal». ´ ´ tsoob tu yiknale ka tu kaatoobti ´ 19 Le escribaob yeetel u nuuk´ 28 taan u yaalikoob: «J-Kaansaj, ´ tu takil le sacerdoteob tuuno ´ ´ Moisese tu ts ıibtajtoon: ‹Wa ´ ´ ´ u yootoob u machoob Jesus te ´ sukuun juntuul maak ku kıimil ´ suutuk jeelo, baale sajakcha´ taanil ti u ´ yantal u paalal u ya´ joob ti le kaajo, tumen tu tsaa- tane, le maaka kaab eet u tsoo´ joob cuentae ti letiob ku tuukul kol u beel yeetel le atantsil utiaal kaach ka tu yaalaj le ket- ka yanak u chiibal u sukuuno›. ´ taana. 20 Ka tsook u jach il- 29 Yanchaj tuun siete sukuun´ koob baax ku beetke, tu con- tsiloob; le yaaxo tsook u beel, ´ ´ ´ tratartoob taakumbail jujunt uul baale kıim taanil ti u yantal u ´ ´ ´ maakoob, tsoole ka tu tuuxtoob paalal. 30 Bey xan uuchik ti ´ ´ ´ le utiaal ka u taasubaob bey utsul u kaatuulo; 31 le u´ yooxtuulo ´ ´ maakoobe, bey xan utiaal ka u tsook u beel xan tu yeetel. Tulaa´ ´ beetoob´ u yaalik wa baax Jesus kal tuun le siete sukuuntsiloobo ka u tsaa tuux u takikoob u pool, ´ ´ bey tuuno ka u kuboob ti le go- Lu 20:201 Lit.: «u paajtalil le gobernado´ biernoo yeetel tu kab le goberna- ro». 241 Ilaak u tsolajil Mt 20:2.

LUCAS 20:32–21:6 Yaan u kaa kuxtal kimenoob. U siibal viuda 148 ´ ´ bey xan ´ tu beetiloobo, yeetel kıi- be» ›. 44 Teela Davide ku yaamoob taanil ti u yantal ´ u paa- lik ti, le oolale, ¿bix ´ Yuumtsil ´ laloob. 32 Tu tsooke kıim xan tuun u paajtal u yaalaal u paal?». ´ le koolelo. 33 Le ´ ken kaa 45 Tsoole le taan´ u yuubaal ´ kux´ kıintaakoobe, ¿m aakalm aak ti u tsikbal tumen tul aakal le kaa´ ´ letiob kun paatal yeetel le koole- jo, Jesuse tu yaalaj ti le di´ lo? Tumen aantabaex ´ tu sieteil tsook u bee- sipuloobo: 46 «Kan ´ loob tu yeetel». ti le escribaob, maaxoob uts tu ´ ´ 34 Jesuse tu yaalajtiob: «U taan u maanoob yeetel u chowak ´ paalal le yookol kaaba1 ku tsoonookoob, u yutsultantaaloob te ´ ´ kol u beeloob, 35 baale le m aa- k ıiwikoobo, u ´kutaloob te si´ ´ xoob ku ´ naajmatkoob ´le tuum- llaob yanoob taanil te sinagoben yookol kaab yeetel ku gaobo bey xan u kutaloob janal ´ ´ ´ naajmatkoob u kaa kuxkıintaa- te kuuchiloob maas maalobtako. loobo, ma kun tsookol u beeloob 47 Ku tokikoob xan le baaxoob ´ te kiinoob ´ jeelo. 36 Tsoole yaan ti le kooleloob kimen u yıi´ ´ ´ ma xan kun kıimloob, tumen be- chamoobo yeetel ku xaantal taan ´ yoob jeex le angeloobo; letiob xa- u beetkoob u oracionoob cheen ne u paalaloob Dios tumen utiaal ka ilaakoob. Letiobe maas ´ kaa kuxkıintaaboob.1 37 Baa- yaj bix kun juzgartbiloob». ´ ´ ´ ´ le ti u kaa kuxkıintaal le ki´ Jesus tuune ka tu lıisaj u menoobo tak Moises bey tu yeeyiche tu yilaj bix u jalke´ sil te ´ tu tsikbalil ´ le chan che saal taakin tumen le ayikal maaku toochbal u kaakile; teelo ´ tu ´ koob te tu nuukuliloob le taakin yaale Jeeobae´ ‹u Dios Abrahan, ku siibilo. 2 Teelo tu yilaj xan ´ ´ ´ u Dios Isaak yeetel u Dios Jacob›. 38 Letie ma u Dios´ kimenoo- juntuul ´ koolel ootsil ´yeetel kitaan kaach bi, baaxe u Dios maaxoob ku- men u yıicham, letie ´ u jalkesik kaapeel mejen taakin xaanoob, tumen utiaal letie tu´ ´ ´ junp ıit u tojoloobi. 3 Jelaakal le maakooba kuxaanoob». jach ´ ´ sus tuune tu yaalaj: «Tu jaajil kin 39 Le ka tu yuuboob lela, ju´ Le´ koolel kimen u juntuul escribaobe tu yaaloobti: waalikteex: ´ «J-Kaansaj, jach maalob le baax yıichama, kex´ ootsile, maas yaab taakin tu tsaaj ke le tu´ jalkesaj ta´ waalo». 40 ´ Tumen mix jun´ ´ tulaakal le u ´ maasil maakoobo. tuul ti letiob t aab u beet ul aak ´ ´ 4 Tumen tulaakal le maakooba kaatchi ti Jesusi. ´ ´ ´ tu ts aajoob ch een le bukaaj tu 41 Ka tuun tu ´ yaalajtiob: ´ baale le koolela «¿Baaxten tuun le maakoobo ku yalabtajtiobo, ´ u yootsilile tu jalkesaj tuyaalikoobe le Cristoo u paal Da- ichil ´ vid? 42 Tumen tak Davide´ tu laakal le bukaaj yaanti utiaal u libroil Salmose ku yaalik: ‹Jeeo- kuxtalo». ´ ´ ´ 5 Saam tuun ti ´ lelo, le taan bae tu yaalaj ti in Yuumtsil: «Ku´ u taan jujunt uul m aakoob ti bix len tin´ x-nooj ´ ´ ´ kab, 43 tak ken in tsaa maaxoob pekmilech jatsutskıintaanil le templo yeetel ´ ´ jatsuts tuunichoob bey xan yeebey kaanche utiaal a wookoo´ tel le baaloob sıian utiaal Dio´ Lu 20:341 Ilaak Tip. 16. 361 Wa: «u paa- so, 6 Jesuse tu yaalaj: «Tulaakal le baaxoob ka wilkeexa, yaan lal le kaa kuxtalo».

21

´ 149 Tsook kiinoob. Chapachtajil. ‹Puutseneex› LUCAS 21:7-25 xan u kuchul u kiinil ma kun pat´ ´ baax ken´ a waaleex,1 beyo bil ´ tuunich yookol tuunich, tu- tulaakal le ´maaxoob pekmileexo laakal yaan u´ niikil». 7 Letiob ma kun paajtal u yaalikoob wa ´ tuune tu kaatoobti: «J-Kaanma jaaj´ baax ka waalikeexi, mix ´ saj, ¿ jach baax´ kiin ken uuchuk kun paajtal u baateltaanoob ta ´ ´ le baalooba, yeetel baax chıikulal weeteleex. 16 Tsoole yaan tak ´ ´ ken u yees nukaaj uuchul tulaa- a kuubleex tumen a taataex, a ´ ´ kal le baalooba?». 8 Jesuse tu sukuuneex, a laaktsileex yeetel ´ ´ yaalaj: «Kanaantabaex utiaal ma tumen a amigoex, y eetel jujun´ ´ ´ a tuusleex, tumen yaab maakoob tuul ti teexe yaan a kıimsaaleex; ´ kun taaloob tin kaaba taan ´ u 17 yaan xan a pektaaleex tumen ´ ´ yaalikoob: ‹Teen´ le Cristoo›, yee- tulaakal maak yoolal in kaaba. ´ tel: ‹Tsook u naatsal le kiin aa- 18 Kex beyo, mix junkuul u ´ laano›. Ma a bineex tu paachoob. tsootsel a pooleex kun j uutul. ´ ´ ´ 9 Tsoole, ken a wuuyeex t aan 19 Wa ku ch uukpajal a w ooleexe ´ ´ ´ u yuuchul baatelt ´ aambaloob yee- yaan a salvartik a kuxtaleex.1 tel woochlantaambaloobe, ma a 20 »Tsoole ken a wileex jeleksajaktaleex. Tumen le baalooba bal le soldadoob tu bapach Jeru´ ´ ´ ´ taanil yaan u yuuchloob, baale saleno, ojeelteex tsook u naatsal ´ le u xuulo ma tu seebaanil kun u kiinil u xuulsaalti. 21 Le ´ ´ taali». m´ aaxoob tuun yanoob Judeao, ´ ´ 10 Jesus t´ uune tu yaalaj ´ xan puutskoob utiaal ka´ xiikoob te tiob: «Junpeel le m aaxoob ya´ kaaje yaan ´ u lıikil puukoobo, ´ tu´ contra ulaak kaaj,´ yeetel jun- noob chuumuk Jerusalene, luk´ ´ peel reinoe yaan u lıikil tu con- koobi, yeetel le maaxoob yanoob ´ ´ tra ul aak reino; 11 yaan u sen tu jaal le kaajo, ma u yookloobi; ´ tıitkuba le luumo, yaan ´ u yantal 22 tumen lelooba u kiiniloob u ´ pakbeen kojaaniloob yeetel nu- beetaal justicia, utiaal ka b eey´ ´ ´ kuch wiijiloob ti jejel aas tuuchajak tul aakal le baaxoob ts ıib´ ´ xoob; yaan xan u yuuchul baa- taano. 23 ¡Ootsil le kooleloob ´ loob ken u sen jaakal u embarazadaobo bey xan le taan u ´ ´ u beet ´ yool maak,´ yeetel yaan u yantal tsaa chuuchoob te kiinoob jeenukuch chıikulaloob te kaano. lo! Tumen´ yaan u yantal nojoch ´ ´ ´ 12 »Baale taanil ti u yuu- muyajil yookol le luuma, yeetel ´ chul tulaakal le baalooba, yaan Diose yaan u castigartik le kaa´ ´ ´ a chapachtaaleex yeetel yaan a ja; 24 yaan u kıimsaaloob yee´ maachleex utiaal ka kuubkeex tel espada yeetel yaan kun bis´ te sinagogaobo bey xan te car- bil utiaal palitsiltbil ti tulaakal celoobo. Yaan xan a bisaaleex le kaajoobo; Jerusalene yaan u ´ ´ tu taan reyoob yeetel gobernado- pepechaataal tumen le kaajoobo roob yoolal ´ in kaaba. 13 Lela tak ken tsookok le kiinoob tsaan yaan u tsaaik tuux a waalikeex ti le kaajoobo. ´ baax ka creertikeex. 14 Le oo25 »Yaan xan u yantal chıiku´ lale chatukleex ichil a puksiikalaloob ti le Kiin yeetel le Lunao ´ leex ma ken a ensayarteex taa- bey xan ti le estrellaobo, tsoole nil baax ken a waaleex utiaal a ´ defenderkabaex, 15 tumen te- Lu 21:151 Lit.: «junpeel chi». 191 Lit.: ´ ne yaan in tsaaikteex naatil bey «alma». Ilaak Tip. 7A.

LUCAS 21:26–22:7 Naats yanil ´ u kajnaaliloob le kaajoobo yaan u ´ muyajoob, tumen ´ ikil´ u juum yeetel u puujul le kaanaabo ´ ´ ma ken u yojeeltoob bix ´ jeel u puutsloobe. 26 Le maakoobo yaan u desmayaroob tumen jach saajkoob yoolal le baaloob´ ku yilkoob ku taal u kiinil u yuuchul way Luume, tumen tak le baaloob yanoob te kaan yaan u muukoo´ bo ´ yaan u tıitaaloob. 27 Leti tuun ken ilaak ´ u taal ´ ´ u Paal ´ maak´ ichil junpeel m´ uuyal yeetel paajtalil bey xan yeetel nojoch ´ nojbeenil. 28 Baale ken kaajak ´ u yuuchul le baalooba toj waale´ ´ neex yeetel´ lıis a pooleex, tumen ´ tsook u naatsal u kiinil a jaalkabtaaleex». 29 ´ Ka tsooke tu yaalajtiob junpeel kettaan: «Ileex le higue´ ra yeetel le u maasil cheobo. ´ 30 Ken a wileex taan u loolankiloobe, teexe a wojleex tsook u ´ naatsal u ´ kiinil u yichankiloob.1 31 Bey ´ tuun xano, ken a wi´ leex u yuuchul le baalooba ojeelteexe naats yanik u Reino Dios. 32 Tu jaajil kin waalikteex: Le generaciona jach junpuli ma ´ ´ kun´ maan wa´ ma yaaxe yaan u yuuchul tulaakal le baalooba. 33´ Maas jeel u xuulul ti le kaan ´ yeetel ti´ le Luumo ke ka paatak ma u b eeytal le baaxoob tsook in waaliko. ´ 34 »Baale jach kanaantabaex utiaal ma u sen chuupul a puk´ ´ siikaleex ikil´ u p´ ıitmaan a jaanleex, ikil u pıitmaan a wukuleex, bey xan yoolal u chiichnakiloob le kuxtala, utiaal ma u bee´ tik u jaakal a wooleex ken ´ ´ teek taalak le´ kiin ta wookoleex ichil ´ u ´ chan suutuk 35 bey junpeel leeche. Tumen lela yaan u Lu 21:301 Wa: «jaajaalil».

150 ´ ´ ´ taal yookol tulaakal u kajnaali´ loob yookol kaab. ´ 36 ´ Le oolale ma a weenleex; kaat oolneneex ´ ´ ´ tulaakal suutukil, utiaal ka b ee´ ´ yak a puutsleex ti tul aakal le ´ baaxoob aalaan kun uuchla, bey ´ xan utiaal ka paatkeex waatal tu ´ ´ taan u Paal maak». ´ 37 De kiin tuune Jesuse ku kaansaj´ kaach te temploo, baa´ le de ´ aakabe ku jookole, ku bin paatal te puuk ku kaabatik u Puukil 38 Jaats´ le Olivoobo. ´ ´ kab tuune tulaakal u kajnaaliloob le kaajo ku binoob kaach te templo utiaal ka u yuuboob u tsikbalo. Le ma yaab u bin utiaal u beetaal u Kiinbesajil le Waajoob x-ma Levadurailo, le ku kaabatik Pascuao, 2´ u nuuktakil le sacerdoteob yeetel le es´ cribaobo taan kaach u kaxtikoob ´ junpeel bix maas maalob jeel u ´ kıimskoobe, baale saajkoob ´ kaach ti le kaajo. 3 Satanas ´ tuune ook tu puksiikal Judas, le ´ m´ aax ku kaabatik Iscariote, juntuul kaach ti le doce aposto´ loobo. 4 Judas tuune bin taan ´ yeetel u nuuktakil le sacerdoteob ´ bey´ xan yeetel u nuuktakil le ´ maaxoob kanaantik ´ le temploo, ka tu tsikbaltaj tu yeeteloob bix maas maalob jeel u kubik Je´ ´ sus tu kaboobe. 5 Letiob´ tuune jach kiimakchaj u y ooloob ´ ´ yeetel tu yaaloob jeel u tsaaikoob u taakinil plata tie. 6 Ju´ dase tu yaalaj maalob, ka tuun ´ ´ kaaj u kaxtik u s´uutukil utiaal u ´ traicionartik Jesus le ken ´ paatak minaan le yaabkach maakoob tu yiknalo. 7 Le ka kuch u kiinil u jaantaal le waajoob x-ma levadu´ railo, u kiinil tuux ku kıimsaal

Reino. Ma a weenleex. Judas

22

´ ´ 151 Pascua. Ookin Janal. Tuumben nuuptaan LUCAS 22:8-30 ´ neex». 20 Bey xan tu beetaj yeeu baalcheil le Pascuao, 8 Je´ ´ suse ´ tu tuuxtaj Juan yeetel Pe- tel le copa ka tsook u jaanloobo, ´ «Le copaa u kaat dro taan u yaaliktiob: «Xeeneex, ka tu yaalajtiob: ´ ´ ka a beeteex u jaanlil le Pascua u yaal le tuumben nuuptaan ku beetaal yoolal in kiikel kun wekutiaal´ k-jaanteexo». 9 Letiobe ´ tu kaatoobti: «¿Tuux a kaat ka bil ta woolaleexo. ´ k-beete?». 10 Letie tu yaalaj21 »Baale, ¡ileex!, le maax kun tiob: «¡Ileex! Ken ookkeex te kaatraicionartikeno u tsaamaj u kab ´ ´ jo,´ yaan a wilkeex ´ junt uul naats ti teen ´ yookol ´ le mesao. ´ ´ maak taan u bisik junpeel puul 22 U Paal maake taan u bin ´ ´ chuup yeetel ja. Xeeneex tak te jeel bix aalaanilo; baale ¡oo´ naj tuux kun ooklo. 11 Teexe tsil le maax kun traicionartiko!». ´ ´ yaan a waalikeex ti u yuumil le 23 Le apostoloob tuuno kaaj u ´ ´ najo: ‹Le j-Kaansajo tu tuuxtoon kaatkoob tu baatsiloob jach ´ k-aaltech: «¿Tuux yaan le cuar- maax ichiloob taaytak u traicio´ to´ utiaal uulaboob tuux jeel u nartik Jesus. ´ ´ paajtal in jaantik le Pascua yeetel 24 Baale kaaj ´ xan u baa´ in disipuloobo?» ›. 12 Leti t uuteltantikoob m aax ichiloob ´ ne yaan u yeesikteex junpeel nu- ku tuklaal leti u maas nojxi cuarto yaan kaanal, chil. 25 Baale letie tu yaalaj´ ´ tuux yaan ´ tulaakal baax kaab eeti. Ti tuun tiob: «U reyiloob le kaajoobo ´ ´ ´ ka a beeteexi». 13 Letiob tuu- ku nojbaalkuuntkubaob yoo´ ´ ´ ne binoobe ka tu yiloob jach jeex kol le m aakoobo, y eetel le m aa´ uuchik u yaalaaltiobo, ka tu bee- xoob yaan autoridad tiobo ku ´ toob u jaanlil le Pascuao. nojbaalkuuntaaloob ikil u yaa´ 14 Ka tuun kuch u yorail laal jach ku beetkoob uts ti le ´ le kiinbesajo, ´ letie kulaj yik- maakoobo. 26 Baale teexe ma nal le mesa yeetel u apostoloobo, a beetkabaex beyo, baaxe le ´ 15 ´ ka tu yaalajtiob: «¡Bukaaj in maax maas nojoch ichileexo u ts ıiboltmil in jaantik le Pascua beetuba jeex le maas chichano, ´ ´ ´ ta weeteleex taanil ti in muyajo!, le maax xan ku beetik u nojchile 16 tumen kin waalikteex: Ma u meyajt u maasil. 27 Tumen, ´ ´ ´ ken ´ in jaant tu´ kaateen tak ken ¿m´ aakalm ´ aak u maas nojchil: le b eeychajak tulaakal baal tu Rei- maax jaalik le janalo wa le ku no Dios». 17 Tsoole´ tu chaaj kutal jaanlo? ¿Ma wa letie ku ´ Baale tene ti yajunpeel copae, tu tsaaj gracias kutal jaanlo? ´ ti teex jeex le ti Diose ka´ tu yaalaj: «Chaex le- nen ´ chuumuk ´ la ka a maanseex ta baatsileex, maax ku jaalik a woocheexo. ´ 18 tumen kin waalikteex: Desde 28 »Baale teexe tsook a ´ ´ paatbejlae ma ken in wuk tu kaateen leex tin wiknal tak te suutuki´ ´ ´ u kaab le uvao tak ken kuchuk loob taan u tuuntaal in woolo; u Reino Dios». 29 jeex in Taata tsook u bee´ ´ ´ ´ 19 ´ Tu chaaj xan junpeel waaje, tik junpeel nuuptaan tin weetele, tene kin beetik xan juntu tsaaj gracias ti Diose ka tu xe´ ´ ´ ´ ´ taj, ka tu ´ tsaajtiob taan´ u yaalik: peel nuuptaan ta weeteleex ´ «Lela u kaat u yaal in wıinklil kun utiaal u tsaabalteex junpeel Reijanal kubbil ta woolaleex. Ma u xuulul no, 30 ´ utiaal ka kulakeex ´ a beetkeex lela utiaal a kaajsike- tin weetel tin Reino yeetel ka

´ LUCAS 22:31-52 Bis espadaob. Orarnaj Jesus. U tsuuts Judas 152 ´ ´ kulakeex ti tronoob utiaal ka a leex». 41 Leti tuune naachchaj ´ juzgarteex u doce chiibal Israel. junp ıit ti letiobe,1 ´ ka xolaje ka ´ ´ u yaalik: 31 »Simon, Simon, ¡ile!, Sata- joop u orar 42 taan ´ ´ nase tsook u k aatik ka chaabak- «In Yuum, wa a kaate lusten le ´ ti u sen tıitkeex jeex u beetaal ti copaa. ´ Baale ma u beetaal baax in ´ kaat, baaxe ´ beetaak baax a le trigoo. ´ ´ ´ 32 Baale tene tsook kaat». 43 Ka tuun chıikpaj junin kaat ool ta woolal utiaal ´ ´ angele ka tu muukaanma u saatal a fe; teech tuune tuul ´ ´ ´ ´ ´ kuuntaj u yool Jesus. 44 Baale ken suunakeche lıis ´ u yool ´ a sujach chiichnakchakuunoob». 33 Simon tuune tu letie tumen ´ ´ yeetel yaachajaan u yoole yaalajti: «Yuumtsil, tene jeel in jaan ´ ´ ´ ´ wootik bin ta weetel te carcelo wa kaaj u´ maas ´ orar yeetel u jaa´ xane suunaj tak te kıimilo». 34 Baale Jesu- jil u yool; u k ıilkab ´ se tu yaalajti: «Pedro, kin waa- bey kiik ku chaajal te luumo. likteche bejlae ma kun kaay le 45 Ka tsook u orare suunaj yik´ ´ ´ ´ teel taanil ti a waalik ooxteen ma nal u´ disipuloob, ka tu yilaj taan ´ u m uutsul u yichoob, tumen lua kaj ooleni». u muukoob yoolal yaayaj 35 Jesuse tu yaalaj xan tiob: baan ´ ´ «Le ka´ tin waalajteex ka xii- oolal; 46 ka tuun tu yaalajtiob: ´ ka weenleex? Lıikekeex yeetel ma ´ a biskeex x-mu- «¿Baaxten ´ mantats kub,1 mix ´ s aabukaan, mix neex yeetel orarneneex ´ ´ xanabe, ¿maasa mix baal tu bi- utiaal ma u tuuntaal a wooleex». 47 Le ma tsookok u taano, neltajteex?». Letiobe tu yaaloob: ´ ´ yaabkach maakoob tee«¡Jaaj, mix baal!». 36 Ka tuun ¡ile!, taal ´ ti ku taal tu ´ yaalajtiob: «Baale beoraa, le lo; taanil ti letiobe ´ ti le doce m´ aax yaan u x-mukube u chae, kaach Judas, juntuul ´ ´ ka naats yiknal Jeyeetel u cha xan u saabukaan; le apostoloobo, ´ ´ maax xan minaan u espadae u sus utiaal u tsuutse. 48 Baale ´ Jesuse tu kon ´ yaalajti: «Judas, ¿yee´ u nook utiaal ka u man jun- tel junpeel tsuuts ka traicionarpeeli. 37 Tumen kin waalik´ ´ ´ teexe, ´ le baax ts ıibtaana ti teen tik u Paal maak?». 49 Le maaxoob yanoob tu bapach Jesuso, kun b eeychajal: ‹Letie ilaab bey ´ ´ ´ ka tu yiloob baax kun uuchjunt ´ ´ uul kaakas maake›. Le´ baax le tu yaaloob: «Yuumtsil, ¿k-xıikts´ ıibtaan tin woolalo taan u ´ wa y eetel le espadao?». b eeychajal». 38 Letiobe tu yaa- chaktoob ´ 50 Juntuul ti letiobe tu loobilloob: ´ «Yuumtsil, ¡ile!, teela yaan ´ taj u palitsil le u maas´ nojchil le kaapeel espadaob. Letie tu n uu´ sacerdoteobo ka tu kuulchaktaj kaj: «Yaan yeetel lelo». ´ ´ 39 Ka jook tuune, jeex suu- u x-nooj xikin. 51 Baale Jesu«Tsooki; lela kile bin tu Puukil le Olivoo- se tu ´ ´ tsook ´ yaalaj: bo; u disipuloob xane binoob u pıitmaan». Ka´ tu peetskabtu paach. 40 Ka kuchoobe tu taj u xikin le´ m´aako ka tu tsakaj. 52 Jesus tuune tu yaalaj ti yaalajtiob: «Orarneneex mantats ´ ´ ti u utiaal ma u tuuntaal a woo- u nuuktakil le ´ sacerdoteobo, ´ nojchil le maaxoob kanaantik le

Lu 22:351 Mejen bolsaob ku meyaj kaach utiaal u bisaal taakin, oro, plata, ´ cobre wa ulaak baaloob.

´ Lu 22:411 Wa: «le bukaaj ku naachtal u ´ ´ chiin maak yeetel tuunicho».

´ ´ 153 Bisaab Jesus. Paastaabi. Sanedrın. Pilato LUCAS 22:53–23:4 ´ dro paachile temploo bey xan ti u nuuktakil le ´ ka joop u yokol yee´ tel yaayaj oolal. kaaj taal u machoobo: «¿Jookeex ´ ´ ´ ´ ´ yeetel espadaob bey xan yeetel 63 Le maakoob tuun kanaan´ cheob bey utiaal a taal a chukeex tik Jesuso, k aaj u sen paastikoob ´ ´ juntuul j-ookole?». 53 Le tiaayeetel u jatskoob; 64 ku tsoo´ ´ nen kaach saamsamal ta weete- kol kaach u pixkoob u yiche, ´ leex te temploo, ma ta macheku kaatkoobti: «Wa profetaeche, ´ ´ ´ neexi. Baale lela´ u suutukil aaltoon maax lajech». 65 Yee´ utiaal a beetkeex, yeetel´ u suutu- tel seguernaj u yaalikoob yaabkil utiaal u gobernar le eejochee- kach baaloob utiaal u pochkoob. ´ ´ nilo». 66 Ka tuun saaschaje tu mu´ 54 Letiob tuune tu machoobe chuba u nuuktakil le kaaj, ´ u ka tu bisoob tu yotoch u maas nuuktakil le sacerdoteob yeetel ´ le escribaobo, ka tu bisoob Jesus nojchil le ´ sacerdoteobo, baale ´ Pedroe kaaj u bin chan naach utiaal ka juzgartaak te Sanedrino,1 ka tu yaaloob: 67 «Wa ti ´ letiob. ´ 55 Le ka tu taboob ´ kaak chuumuk ti u taanka- teech le Cristoo, aaltoon». Baa´ bil le naj yeetel le ka kulajoob le letie tu yaalajtiob: «Kex ka in tu bapacho,´ Pedroe ti kulukbal waalteexe, teexe junpuli ma ken kaach 56 Baale a creerteex. ´ 68 Tsoole wa ka ´ tu yeeteloobe. ´ juntuul ti le x-chuupalaloob ku in´ beetteex k´ aatchiobe mix junpeel ken a nuukeexi. ´ 69 Baale meyajoob teelo, tumen tu yilaj ´ ti kulukbal Pedro yiknal le kaak desde bejlae u Paal maake yaan ´ tu x-nooj kab Dios, le ku toochbalo, tu jach pakte ka u kutal ´ ´ ´ nojoch paajtalil tio». tu yaalaj: «Le ´ maaka ti yaan maax yaan ´ yaaloob: xan kaach tu yeetele». 57 Baa- 70 Tul aakloobe tu ´ «Jeelo, ¿teech wa tuun le u Paal le Pedroe tu yaalaj ma jaaji: ´ «Koolel, ´ tene ma in kaj ooli». Dioso?». Jesuse tu yaalajtiob: de ke teen». 71 Le58 ´ Ma saam ilaab tumen «Teex aalik ´ ´ ti lelo ´ «¿Baax ulaak juntuul m´ aake ka aalaab- tiob tuune tu ´ yaaloob: ´ ti: «Teche juntuulech xan ti le- biilal toon ulaak maakoob utiaal takik u pool? Tak toon tsook tiobi». Baale ´ Pedroe tu yaalaj: k-uuyik le baax tu yaalo». «Ma´ jaaji, wıinik». 59 Ka tsook ´ ´ ´ ´ u maan kex´ junpeel Tulaakal´ tuun le´ yaab´ ´ horae, ulaak juntuul maake kaaj u sen kaam kach maakoobo, lıikoobe ´ ´ aalik: «¡U jaajile ´ le maaka ti yaan ka tu bisoob Jesus yiknal Pila´ xan kaach tu yeetele, tumen le- to. 2 Ka joop tuun u takikoob ´ ´ tie galileail!». ´ 60 Baale Pedroe u pool taan ´ u yaalikoob: «Le maatu yaalaj: «Wıinik, ma´ in wojel ka t-ilaj taan u puujsik le kaajo, ´ baax ka waaliki». Te suutuk jee- taan u yaalik ma unaj u bootaal ´ lo, le ma tsookok u taan Pedroo, impuestoob ti Cesari yeetel ´ ´ kaaynaj juntuul teel. 61 Yuum- taan u yaalik leti le Cristoo, jun´ ´ tsile tu sutubae ka tu paktaj Pe- tuul rey». 3 Pilatoe tu k´ aatajti: ´ dro; ka tuun kaaj ti Pedro le «¿Teech wa u Rey le judıoobo?». ´ baax aalaabti tumen YuumtsiJesuse tu nuukajti: «Teech aa´ ´ ´ la: «Taanil ti u kaay junt uul teel lik». 4 Pilato tuune tu yaalaj ti ´ ´ bejlae, ´ ooxteen ken´ a waal ´ ma a kaj ooleni». 62 Jook tuun Pe- Lu 22:661 Ilaak Tip. 16.

23

´ ´ LUCAS 23:5-26 Tu taan Herodes, Pilato. Aalaab ka kıimsaak 154 ´ kaas u beetmaj utiaal a takikeex u nuuktakil le sacerdoteob y eetel ´ ti le yaabkach maakoobo: «Mix u pool. 15 Tak Herodes tu yilaj baal ´ kaas kin wilik u beetmaj mix baal kaas u beetmaj, le oo´ le maaka». 5 Baale letiobe selal tu kaa tuuxtaj waye; le beet´ guernaj u sen aalikoob: «Le m aake, ¡ilawileex!, ma u beetmaj mix ´ ´ ´ ka´ taan u puujsik le´ kaaj ikil u baal ka u naajmat u kıimsaali. maan kaansaj ti tulaakal Judea, 16 Le oolale yaan in castigar´ desde Galilea tak waye». 6 Ka tik, ken tsookke kin jaalkabtik». ´ ´ tu yuubaj lela, Pilatoe tu kaa171 —— 18 Baale tulaakal le ´ ´ ´ taj u yuub wa galileail le maa- yaabkach maakoobo, kaaj u yaw´ ´ ´ ka. 7 Ka tu yojeeltaj ti u taal ti tikoob: «¡Kıims le m aaka, baa´ ´ ´ ´ le kaajoob yaan yaanal u p´ aajta- le jaalkabt Barrabas!». 19 (Ba´ ´ lil Herodese, Pilatoe tu tuuxtaj rrabase juntuul maak kalaan ´ ´ ´ ´ yiknal Herodes, m aax ti yaan xan c arcel uuchik u beetik u lıikil ´ ´ Jerusalen te kiinoob jeelo. le maakoob tu contra le go´ ´ ´ 8 Herodese le ka tu yilaj Jesu- biernoo yeetel uuchik u kıim´ ´ se, jach´ kiimakchaj u yool tumen sik maak.) 20 Pilatoe kaa taa´ ´ desde uuch taakchajak u yilik, naj yeetel le maakoobo, tumen´ u ´ ´ desde ka tu yuubaj baax ku yaakaat kaach u jaalkabt Jesus. ´ ´ laal tu yoolal, tsoole jach´ u kaat 21 Letiob tuune tu kaam aa´ kaach u yil u beetik junp eel chıi- loob: «¡Baajak ti che! ¡Baajak ti ´ kulal. ´ 9 Ka joop tuun u beetik che!». 22 Pilatoe tu yaalajtiob ´ ´ ´ yaab kaatchiob tu yooxteen: «¿Baax kaasil tuun ´ ti, baale Jesuse ´ mix baal tu nuukajti. 10 Cheen u beetmaj? Tene ma tin wilaj baale u nuuktakil le sacerdoteob wa yaan baax kaas u beetmaj ka ´ ´ ´ yeetel le escribaobo ma xuul u u naajmat u kıimsaali; nikaaj in ´ waataloob utiaal u sen taki´ castigarte, ken tsookke kin jaal´ koob u pooli. 11 Herodes yeekabtik». 23 Baale letiobe kaaj ´ ´ tel u soldadoobe, tu taasoob bey ´ u sen yawatoob taan u kaatmix baalil Jesuse ka tu ´ tsaa´ ka baajak ti che; ka joop u joob xan u buukint junpeel ja- koob ´ ´ ´ u kaatsuts nook utiaal u paastikoob; jookloob yeetel baax ´ toob. 24 Pilato t uune tu yaalaj ka tsooke Herodese tu yaalaj ka ´ bisaak tu´ kaat´ een yiknal Pilato. ka beetaak le´ baax ku yaalikoo´ bo: ´ 25 Tu jaalkabtaj Barrabas, 12 Bey ´ ´ ´ tuun kaajik u biskuba Pi- le maax kaal carcel uuchik u beelato yeetel Herodes desde te ´ ´ ´ ´ kiin jeelo, tumen taanil ti u yuuchul tik u lıikil le maakoob tu´ contra le gobiernoo bey xan uuchik lela, u pekmubaob kaachi. ´ ´ maak. Baale tu kubaj 13 Ka tsooke Pilatoe tu ta- u kıimsik ´ ka u beetoobti naj u nuuktakil le sacerdoteobo, Jesus tiob utiaal ´ le baax u kaatoobo. le gobernadoroobo bey xan u ´ ´ ´ 26 Le taan tuun u biskoobo, kajnaaliloob le kaajo, 14 ka tu ´ ´ yaalajtiob: «Teexe´ ta taaseex le tu machoob xan Simon, juntuul ´ maaka tumen taan a waali´ Lu 23:171 Le ts ıiboob ich griego Westkeex ku puujsik le kaajo. ´ ´ ´ ´ Baa- cott yeetel Hort bey xan ulaak uuchben ´ le, ¡ileex!, tene ta taaneex ts ıiboob ku meyajoob utiaal u suutul le ´ ´ tsook in beetik kaatchiob ti, Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u ´ yeetel tsook in wilik mix baal taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

´ ´ ´ 155 U taal yaj oolal. Chuumuk ti kasaan maakoob LUCAS 23:27-46 ´ ´ ´ ´ maak sijn aal tu kaajil Cirene, koob Jes us. 35 Le maakoobo ´ kaach u yiloob baax le taan kaach u kuchul te kaa- waalakbal ´ Baale le gobernadojo, ka tu beetoob u kuchik le u ku yuuchul. ´ ´ ´ taan u cheil le muyajo1 yeetel ka roobo kaaj u paastikoob ´ ´ ´ yutsik u niob y eetel t aan u yaaxiik tu paach Jes us. 27 Tsoole ´ ´ ´ yaabkach´ maakoob ku binoob tu likoob: «Tu salvartaj ulaak maakoob; u salvartuba xan wa jaaj lepaach, ´ yeetel yaan tak koole´ ´ ´ loob t´ aan u bin u yokoloob yee- ti le Cristo, le Maax yeeyaan tumen Dioso». 36 Tak le soldatel taan u loxik u tseemoob, ´ ´ tumen jach yaachajaan u yoo- doobo kaaj u paastikoob ikil loob tu yoolal. 28 Jesuse tu su- u natskubaob ´ u tichoob suuts tuba u pakt le kooleloobo ka tu vino ti 37 taan u ´yaalikoob: yaalajtiob: «U paalaleex Jerusa- «Wa teech u Rey le judıoobo, sal´ ´ 38 Tsaab xan le ts len, xuuluk a wokoleex tin woo- vartaba». ´ ´ ıib lal. Baaxe okolneneex ta woola- tu yookola: «Lela u Rey le judıooleex bey xan yoolal a paalaleex; bo». ´ 39 Baale juntuul 29 tumen, ¡ileex!, yaan u kuchul u ´ ´ ti le kaakas ´ maakoob chuyk ıintaaboob tu kiinil u yaalaal: ‹¡Kiimak u y ool le ´ ´ ´ ´ kooleloob ma paajchaj u yantal u tseelo kaaj u paastik taan u yaapaalaloobo, le kooleloob ma yan- likti: «¿Ma wa ´ teech le Cristoo? chaj u chaambaloobo bey xan le Salvartaba tuun, ka a salvartoon xan». 40 Baale keey tumen le kooleloob ma tsaa ´ ´ ´ ´ chuuchnajoo´ ulaak juntuul maako ka aabo!›. 30 Leti t uun ken k aajak u ´ laabti: «¿Ma wa ta chaik saajkil yaalik le ´ maakoob ´ ti le witsoo´ kex tumen tiaanech bo: ‹¡Luubkeex t-ookol!›, yeetel ti Dios ´ le castigoa? 41´ Tooti le puukoobo: ‹¡Pixooneexi!›. xan yaanal ´ 31´ Tumen wa bey u beetaal´ le ne taan k-bootik tu chuukaa´ laayli aak le cheo, ¿baax tuun nil le´ baaxoob k-beetmo; baale le maaka mix baal kaas u beetkun beetbil ken tijik?». ´ maj».´ 42 Tsoole tu yaalaj xan: 32 ´ Taan kaach u ´ bisaal xan «Jesus, kaajsen ´ ken´ ookkech ta kaatuul kasaan m aakoob utiaal ´ ´ ´ Reino». 43 Jesus tuune tu yaaka kıimsaakoob yeetel Jes us. ´ 33 Le ka kuchoob te kuuchil ku lajti: «Tu jaajil kin waaliktech ´ a wantal tin weetel kaabatik Baakel Poolo, baaj Je- bejlae: Yaan ´ ´ ´ ´ sus ti che, yeetel ´ chuykıintaab te Paraısoo». ´ 44 Kex xan le kasaan maakoobo, jun´ ´ bey te hora seis1 ´ tuu´ ´ ´ no, t eek eejocheenchaj tul aakal tuule tu x-nooj, ul aak junt uu´ ´ ´ ´ le tu ´ x-ts ıik. 34 [Baale Jesu- yookol kaab, yeetel bey paatik nueveo,2 45 tumen se taan kaach u yaalik: «In tak te hora ´ Yuum, perdonartoob tumen ma tuup u´ saasilil le Kiino; u´ cortinail t uun le temploo tu u yojloob baax ku beetkoobi».]1 ´ ´ buuj ´ Tsoole le soldadoobo buulna- ch uumukil. 46 Jes us t uune «In joob utiaal u toxkoob u noo- kaam taanaje ka tu yaalaj: ´ Yuum, ta kab kin kub eentik in

´ Lu 23:261 Ilaak Tip. 6. 341 Jujunpeel ´ ´ uuchben ts ıiboobe ku taaskoob le taa´ ´ nooba, baale yaan uuchben ts ıiboob jach kamaan baax ku yaalikoobe, maatech u taaskoob.

´ ´ Lu 23:441 Kex laas 12:00 chuumuk kiin. ´ Le hora kaacho ku kaajal u xookol ken ´ ´ ´ tıipik Kiin. 442 Kex laas 3:00 u chıinil Kiin.

´ ´ LUCAS 23:47–24:10 Kıim Jesus. kuxtal».1 Ka tsook u yaalik le´ la, ka kıimi. 47 U nojchil le soldadoobo,1´ tumen tu ´ yilaj le baax tsook u yuuchlo k ´ ´ aaj u nojbeenkuuntik Dios, yeetel tu yaalaj: ´ ´ «Jaaj bakaan, le maaka mi´ naan u siipil». 48 Tulaakal le ´ yaabkach maakoob u muchmubaob teelo, le ka ´ ´ tu yiloob tulaakal le baaxoob uucho, suuna´ joob tu yotochoob taan u loxik u tseemoob tumen yaachajaan ´ ´ u yooloob. 49 Tsoole tulaakal ´ ´ le maaxoob kaj ooltmil kaach ´ Jesuso ti waalakbaloob naache. Bey xan le ´ kooleloob taaloob tu paach Jesus desde Galileao, ti ´ waalakbaloob xani, yeetel tu yi´ loob u yuuchul le baalooba. ´ ´ 50 Yaan kaach juntuul maak ´ uts yeetel´ toj ´ u kuxtal ku kaa´ batik Jose, maax taakaan ´ ichil le Sanedrino.1 51 Le maaka ma ´ taakpaj ichil le baaloob kaastak tu chatukloob ´ ´ u beetkoobo. ´ Letie juntuul maax sijnaal Ari´ matea ti u luumil Judea, yee´ ´ tel taan kaach u p´ aatik u Reino Dios. 52 Leti tuune bin yik´ nal Pilatoe´ ka tu k´ aataj u ´ wıinklil Jesus. 53 Tu yeemsaj´ u ´ wıinklil Jesuse ka tu tepaj ´ yee´ tel junpeel nook beetaan yeetel ´ maalob lino,1 ka tu tsaaj ti jun´ peel muknal chakaan ´ ´ ti tuunich, tuux mix ´ maak yaax tsaabki. 54 Tulaakal lela ´ tu beetaj ´ tu kiinil u lıiskuba maak utiaal le Sabadoo, ´ tumen jach taaytak kaach u kaajal le kiin jeelo.1 55 Baale le kooleloob taaloob

´ ´ Kaataab u wıinklil. Kuxaan

156 ´ ´ yeetel Jesus desde Galileae, binoob xane, ka tu yiloob le ´ muk´ nalo yeetel bix tsaanil u wıinklil Jesusi. 56 Le koolelooba suunajoob utiaal u xaaktikoob kii´ ´ bok xıiwoob yeetel kiibok aceite. ´ Baale jeeloob xan tu kiinil Sabado jeex u yaalik le leyo. Baale jach jaatskab tu ´ yaax kiinil le semanao, le kooleloobo binoob u ´ bisoob te muknal le kiibok xıiwoob tu xaaktoobo. 2 Baale ka kuchoobe tu yiloob lusaan le tuunich yaan kaach tu jool le muknalo. 3 Le ka ookoobe ma tu ´ yiloob u wıinklil Yuumtsil ´ Je´ susi. 4 Te s´ uutuk jach peeknajaan´ u yooloob ´ ´ yoolal le baax uucho, t eek ch ıikpaj kaa´ ´ ´ ´ tuul maakoob taan u leembal u nookoob waalakbaloob tu yiknaloob. 5 Le koolelooba jach sajakchajoobe´ ka tu chinaj u yi´ choob. Le maakoob tuuno tu yaaloobtiob: «¿Baaxten ka kaxtikeex ichil le kimenoob le ´ M aax kuxaano? 6 [Minaan ´ waye, tumen tsook u lıisaal.]1 Kaajakteex le baax tu yaalajteex le tiaan kaach Galileao. ´ 7 Letie tu yaale u Paal maake yaan u kuubul tu kab le j-keban ´ ´ maakoobo yeetel yaan u baajal ´ ´ ti che, baale ´ ´ tu yooxpeel kiine yaan u lıisaal». 8 Ka tuun kaaj ti le kooleloob le baaxoob u ´ yaalmaj Jesuso; 9 ka jookoob ti le muknalo ka bin u tsikbaltoob ti le once apostoloob tu´ laakal le baalooba bey xan ti u maasil disipuloobo. 10 Le koo´ Lu 23:461 Wa: «u muukil le kuxtalo». ´ Gr.: neuma. Ilaak Tip. 7B. 471 Wa: «cen- lelooba Marıa Magdalena, Juana ´ ´ turion»; lela juntuul comandante tsaan 100 soldadoob u nuukte. 501 Ilaak Tip. 16. ´531 Ilaak Tip. 16. 541 Wa: ´ «u ´ saasilil u aakabil Sabadoe tsook u naatsal».

24

´ ´ ´ Lu 24:61 Jujunpeel uuchben ts ıiboobe ku taaskoob le taanooba, baale yaan ´ ´ uuchben ts ıiboob jach kamaan baax ku yaalikoobe, maatech u taaskoob.

´ ´ 157 Tu bejil Emaus. Ku tsolik le Kiliich Ts ıibo LUCAS 24:11-30 ´ ´ ´ yeetel Marıa u maama Santiago. yeetel tu yaalo. 20 Letie kuub Le u maasil ´ kooleloob yanoob tumen u´ nuuktakil le sacerkaach tu yeeteloobo tu tsikbal- doteob yeetel le gobernadoroob ´ ´ toob xan ti le apostoloob le baax utiaal ka kıimsaak yeetel ka ´ uucho. 11 Baale letiobe ma baajak ti che. 21 Toone t-tuk´ ´ tu creertoob le baax tu yaalaj le letie maax yeeyaan utiaal u le koolelooba, tumen utiaaloobe salvartik kaach u kaajil Israelo, ´ ´ ´ ´ bey bejlae tsook ooxpeel kiin ´ junpeel baal ma tu paajtal u baale ´ ´ yuuchle. uuchuk tulaakal le baalooba. ´ ´ ´ 12 [Baale Pedroe lıike ka bin 22 Tsoole jujuntuul kooleloob aalkabil yiknal le muknalo, ka yaan xan ichiloone tu beetoob ´ ´ cheenebnaj ichile ch´ een le noo- u jaakal k-ool tumen jach jaatskoob ikil toobik Jesus tu ´ yilo. Le kabe binoob yiknal le muknalo, ´ ka luke jach jakaan ´u yool yoo- 23 baale ma tu yiloob u wıinklil lal le baax tsook u yuuchlo.]1 Jesusi, ka taaloobe tu yaaloob ´ ´ 13 Te kiin jeelo, kaatuul ti yaan angeloob tu chıikbesuba´ ´ letiobe t aan u binoob ti juntiob taan u yaalikoob kuxaan ´ ´ ´ peel chan kajtalil ku kaababin Jesus. 24 Tsoole jujuntuul ´ ´ ´ ´ tik Emaus, lela kex once kil´ o- xan ti le maaxoob yanoob t-eemetros yanil kaach ti Jerusal en. telo binoob yiknal le muknalo, ´ ´ 14 Letiobe taan kaach u ´ tsik- ka tu yiloob tulaakal jach jeex baltikoob tu baatsiloob tul aakal aalaabiktiob tumen le kooleloo´ le baaxoob tsook u yuuchlo. bo, baale ma tu yiloob Jesusi». ´ ´ 15 Le taan 25 ´ kaach u bin u tsik´ Ka tuun tu yaalajtiob: baloobo, n aats Jesuse ka joop «Maakeex minaan a naateex, ´ ´ u xıimbal´ tu yeeteloob,´ 16 baa- ¿baaxten a puksiikaleexe xaan ´ le ma paajchaj u kaj ooltikoobi. u creertik tulaakal le baaxoob tu 17 Letie tu yaalajtiob: «¿Baax yaalaj le ´ profetaobo? 26 ¿Ma le ka bin a tsikbaltikeex ta baa´ wa kaab eet kaach u muyajtik tsileexa?». Letiob tuune waala´ Cristo le baalooba bey´ xan u kajoob; tu ´ yichoobe chıikaan lumik le nojbeenil u naajaltmo?». ´ ´ baan u yooloob. 18 Le disipulo ´ 27 ku kaabatik Cleopaso tu n uu´ Ka tuun kaaj u tsoliktiob tu´ ´ laakal le baaxoob ku yaalik le kajti: «¿Cheen wa jaan ´ ´ taaljaa´ Kiliich nech kajtal Jerusal en y eetel ´ ´ Ts ıiboob tu yoolalo; ´ ´ k aaj y eetel le baaxoob tu ts ıibnaach kajaanech ti u maasil, le ´ ´ taj Mois es y eetel le profetaobo. oolal tsook ´ ´ ´ ma a wojel baaxoob ´ 28 Le ka naatsoob tuun te u yuuchul Jerusal ´ ´ en te kiinoo- chan kajtalil tuux ku binoobo, ba?». 19 Jesus tuune tu yaalaj´ ´ tiob: «¿Baaxoob tuun?». Letio- Jesuse tu beetaj bey maas naach ku bine. 29 Baale be tu yaaloobti: ´ letiobe´ tu ´ ´ «Le baaxoob sen aaloobti ka paatak: «Paatyaan yil y´eetel Jesus, le nazareti´ ´ ´ kech t-eetel tumen tsook u chıilo; le m tu taan ´ ´ aax tu yeesaj ´ ´ nil Kiin, taaytak u y aakabtal». Dios yeetel tu taan le maa´ ´ ´ koob juntuul nojoch profeta yoo- Leti ´ tuune ook te najo ka paat 30 Ka kulaj janal lal le nukuch baaloob tu beetaj tu yeeteloob. ´ tu yeeteloobe tu chaaj le waa´ ´ jo, tu beetaj junpeel oracion, Lu 24:121 Ilaak u tsolajil Lu 24:6.

´ ´ LUCAS 24:31-53 Saat tu taanoob. Kaa chıikpaji. Bin kaan 158 ´ ´ tsoole tu xetaje ka tu toxajtiob. be, l aayli ma tu paajtal u creer´ ´ 31´ Leti tuun ka tu ´ kaj ooltoob tikoobe. Le oolale Jesuse tu yeetel ka tu tsaajoob cuenta yaalajtiob: «¿Yaan wa teex baal ´ ´ maax leti, baale saat tu taan u jaantbil waye?». 42 Ka tsaab ´ ´ ´ ´ yichoob. 32 Letiob tuune kaaj junxeet kaatbil kay ti; 43 leti ´ u yaalikoob tu baatsiloob: «¿Ma t uune tu chaaje ka tu jaantaj tu ´ ´ wa t-uuyaj bey taan u yelel taan u yichoob. ´ k-puksiikal le taan u taal 44 Ka tsooke tu yaalajtiob: ´ ´ u tsikbal t-eetel te bejo, le taan u tso- «Lelooba letie baaxoob tin waa´ liktoon jach baax ku yaalik tu- lajteex le tiaanen kaach ta wee´ ´ laakal le´ Kiliich Ts ıiboobo?». teleexo; tin waalajteex yaan u ´ ´ ´ 33 Te suutuk jeelo,´ lıikoobe ka b eeytal tulaakal le baaxoob suunajoob Jerusalen; teelo tu ku yaalaal tin woolal tu Ley ´ ´ yiloob le once´ apostoloob mu- Moises, tu ts ıib le profetaobo ´ chukbaloob yeetel ulaak disipu- bey xan te Salmoso». 45 Ka ´ loobo 34 ka aalaabtiob: «¡Le tuun tu jeekabtaj u tuukuloob Yuumtsilo u utiaal ka u naatoob baax u ´ jach tu jaajil tsook ´ ´ ´ ´ lıisaal yeetel´ tsook u chıikbeskaat u yaal le Kiliich Ts ıiboo´ kuba ti Simon!». 35 Le kaat uul bo, 46 ka tu yaalajtiob: «Bey ´ ´ disipuloob tuuno tu tsikbaltoob ts ıibtaanilo, le Cristoo yanili u ´ ´ ´ ´ xan le baax uuch le taan u bi- muyaj yeetel yanili u´ lıisaal ichil ´ ´ noob te´ bejo, bey xan´ bix uuchik le kimenoob tu yooxpeel kii´ ´ u kaj ooltikoob Jesus le taan u no, 47 yeetel tu kaabae yaan xetik le waajo. u kaaytaal ka u ´ kex u tuukul u ´ ´ 36 Le taan u taanoob´ ti le kajnaaliloob tulaakal le kaajoob baalooba, letie waalaj chuumuk utiaal ka perdonartaakoobo. Le´ ti letiobe [ka tu yaalajtiob: «Ya- la yaan u kaajal desde Jerusa´ nakteex jeetselil».]1 37 Letiob len. 48 Teexe yaan a beetik a ´ ´ ´ ´ tuune peeknaj u yooloob yee- j-jaajkunajileex ti le baalooba. ´ tel sajakchajoob, ¡ileex!, yaan in tuux´ ´ ka tu tukloob 49 Tsoole, ´ juntuul jaasaj ool le ku yil- tik ta wookoleex le baax u yaal´ koobo. 38 Le oolal ´ tu yaalaj´ maj u ts´ aaik in Taatao, baale tiob: «¿Baaxten ku p eek a w oo´ ´ teexe paateneex tu kaajil Jeru´ leex yeetel ku kaapeelchajal u ´ sal ´ en tak ken a kameex le yool a puksiikaleex? 39 Ileex ´ paajtalil ku taal ti le kaano». in kaboob yeetel in wookoob, ka 50 Tsoole bisaaboob ´ tak tu a wileex jach tu jaajil teen; makaajil Betania tumen Jesus; teecheneexi ka a wileex, tumen ´ ´ ´ juntuul jaasaj oole minaan u ba- lo´ letie tu lıisaj u kaboobe ka tu Dios ka xiik utsil tiob. kel mix u baakel, jeex a wilkeex kaataj ti ´ yaan ti tena». 40 [Le ka tu yaa- 51 Le taan u beetik lela lusaab laj´ lela tu yeesajtiob u kaboob ichiloobe ka joop u bisaal kaan. yeetel u yookoob.]1 41 Baale 52 Letiobe xolajoob utiaal u letiobe tumen jach kiimak u yeeskoob tsiikil ti;´ ka tsooke ´ ´ ´ Jerusalen jach kiiyooloob yeetel jakaan u yooloo- suunajoob ´ ´ mak u yooloob. 53 Letiob tuuLu 24:361 Ilaak u tsolajil Lu 24:6. ne mantats kaach ku binoob u kiikitantoob Dios te temploo. 401 Ilaak u tsolajil Lu 24:6.

´ U TS IIB

JUAN

´ ´ Uuchjeakil taanil ti u beetaal ´ tulaakal baaloobe,1 le Taano yanilie, le Taano ti yaan kaach tu yiknal ´ Diose, le Taan xan´ kaacho juntuul dios.2 2 Tu kaajbale letie ti yaan ´ kaach tu yiknal Diose. 3 Tulaakal le baaloobo ´ ´ beetaaboob yeetel ´ u yaantaj le Taano, mix junpeel baal beetaab ´ ´ wa ma yeetel u yaantaji. ´ Le baax beetaab 4 yeetel u ´ yaantajo letie kuxtalo, le kuxtal ´ ´ kaacho saasil utiaal le maa´ ´ koobo. 5 Le saasil xano taan ´ ´ u leembal´ ichil le eejocheenilo, baale le eejocheenilo ma u tup ´ le saasilo. ´ ´ ´ 6 Yanchaj tuun juntuul maak ´ tuuxtaab utiaal ka taanak tu kaaba Dios, u kaabae Juan. 7 Letie ´ taal u yaal u jaajil yoolal le ´ saasilo, ´ utiaal ka yanak u fe tulaakal maak yoolal le baax tu ´ yaalo. 8 Juane ma letie saasilo, baale yanili kaach u yaalik u ´ jaajil yoolal le saasil jeelo. ´ ´ 9 Le jaajil saasil ku saasilkun´ ´ tik tulaakal maako, ´ jach taaytak kaach u taal way yookol kaabe. ´ 10 Letie ti yaan kaach way ´ yookol kaabe, baale ma kaj ooltaab ´ tumen le maakoobo, kex tumen ´ ´ ´ yeetel u yaantaj beetaab yookol kaab. 11 Letie taal tu kaajal, ´ baale ma kaam tumen u yeet kaajaloobi. 12 Baale ti le ´ ´ bukaaj m´ aaxoob kamo tu tsaajtiob u paajtalil u kuchul u beetubaob u paalal Dios, tumen le´ tiobe tu tsaaj u fejoob ti leti. ´ ´ 13 Letiobe ma sıijoob ti wıiniki,

´ ´ mix ´ sıijoob ch ´ een tumen bey tu yootilak le maakoobo, wa tumen ´ bey tu yootilak xiibo, baaxe ´ tumen bey tu yootilak Dioso. ´ 14 Le´ Taan tuuno kuch u bee´ tuba wıinikil1 yeetel kajlaj ichi´ loon, t-ilaj u nojbeenil,´ junpeel nojbeenil jeex le ku tsaaik jun´ ´ tuul taatatsil ti u juntuulili ´ paalo. Letie chuup kaach yeetel u ´ nojoch utsil Dios yeetel mantats tu yaalaj u jaajil. 15 (Juane tu yaalaj u jaajil yoolal le Taa´ no, tu kaam aalaj: «Le maax ´ ku taal paachil ti teno tsook u maan ´ taanil ´ ti teen, ´tumen letie yanili taanil ti in sıijile», lela jach leti´ aale.) 16 Letie chuup kaach ´ yeetel nojoch utsil bey xan yee´ tel jaajil, le oolale tulaakloon ma xuul k-kamik yaabkach utsiloobi. 17 Tumen le Leyo tsaab tu ´ ´ yoolal Moises, le nojoch utsil yeetel le jaajilo tsaab tu yoolal Je´ sucristo. 18 Diose mix junteen ´ ilaak tumen mix maak. Baale tsook u tsoololtoon bix leti ´ tumen le juntuulili paalo; le jun´ ´ tuulili paal xano juntuul dios ´ yeetel ti yaan tu yiknal le Taatao. 19 Lela letie baax tu yaalaj ´ Juan le ka tuuxtaab sacerdoteob ´ yeetel levitaob tu yiknal tumen ´ le judıoob yanoob kaach Jerusa´ leno, letiobe tu kaatoobti: «Te´ che ¿maaxech beya?». 20 Letie tu yaalaj u jaajil, ma tuusnaji, tu yaalaj: «Ma ´ teen le Cristoo». ´ 21 Letiobe tu kaatoobti: «¿Maa´ ´ xech t uuni? ¿Elıasech wa?». ´ ´ Ka tu nuukaj: «Ma, ma Elıaseni».

´ Jn 1:11 Lit.: «Tu kaajbal».

Jn 1:141 Lit.: «bak».

1

12 Ilaak Tip. 3.

159

´ JUAN 1:22-42 U meyaj Juan. U Taman Dios. Yaax disipuloob 160 «¿Teech wa le profeta´ aalaan kun mel le kiliich muuk bey ´ jun´ taalo?». Letie tu nuukaj: paloma te kaano, ka paat tu ´ «¡Ma, tuul ´ ´ ma teeni!». 22 Letiob in kaj ool ´ ´ tuune´ tu yookol. 33 Mix teen ´ ´ kaa kaatoobti: «¿Maaxech t uukaachi, baale le M aax t uuxten ´ ´ ni?, aaltoon utiaal´ ka paajchatsaa okja yeetel jao, tu yaalaj´ ´ jak k-aalik ti le maaxoob tuux- ten: ‹Jeel maaxak ka a wil u taal ´ ´ toono. ¿Baax yaan a waal ta le kiliich muuk tu yookol yeetel ´ ´ ´ woolal?». 23 Letie tu yaalaj: ku paatal tu yookolo, letie maax ´ ´ «Teen le´ maax ku yawat te deku tsaa okja yeetel kiliich muu´ sierto taan u 34 Tene tsook in wilik ´ yaalik: ‹Tojkıin- ko›.1 ´ ´ teex u beel Jeeoba›,1 jeel bix ´ aa- yeetel jach tu jaajil taan in waalaabik tumen le profeta Isaıaso». lik letie u Paal Dios». ´ ´ ´ ´ 24 Le m´ aakoob tuuna letie fari35 Ka saaschaj tulaak kiin, le ´ ´ seoob´ tuuxtoobo. 25 Le ´oolale waalakbal Juan tu kaateen yeetel ´ tu kaatoobti: «¿Baaxten tuun ka kaatuul u disipuloobo, 36 tu ´ ´ ´ tsaa okja wa ma teech le Cris- yilaj taan u maan Jesus tee´ too, mix Elıas, mix Le Profetao?». lo, ka tu yaalaj: «¡Ileex, u Ta´ ´ 26 Juane tu nuukajtiob: «Tene man Dios!». 37 Le kaatuul di´ ´ ´ kin tsaaik ´ okja yeetel ja. Cheen sipuloobo, tu yuuboob baax tu baale chuumuk ti yaalaj Juane ka binoob tu paach ´ ´ teexe ti waa´ ´ ´ ´ lakbal juntuul maak´ ma a kaj oo- Jesus. 38´ Jesus tuune le ka´ tu leexi, 27 letie maax ku taal sutuba yeetel le ka tu yilaj taan paachil ti teno, baale tene ma u binoob tu paache, tu yaalaj´ ´ in naajaltmaj in wachik u taa- tiob: «¿Baax ka kaxtikeex?». Le´ bil tiobe tu yaaloob: «Rabı (le taana ´ u xaanabi». 28 Le baalooba ´ ´ uuch tu kaajil Betania,1 tul aak u u kaat ´ ´ u yaal, j-Kaansaj), ¿tuux tseel le Jordano, te tuux ku tsaa ka paatal?». 39 Letie tu yaalajokja kaach Juano. tiob: «Kooteneex ka a wileex». ´ ´ ´ 29 Le ka saaschaj binoob, ka tu yi´ tulaak kii- Letiob tuune ´ ´ ´ ne ´ Juane tu yilaj taan ´ u taal Je- loob tuux taan u paatal, ka paasus tu yiknal, ka tuun tu yaa- toob tu yiknal te kiin jeelo; le´ laj:´ «¡Ileex, u Taman Dios, ´ le la uuch kex te hora diezo.1 ´ ´ ´ maax ku lusik u keban le yoo40 Andres, u yıitsin1 Simon Pe´ ´ ´ ´ kol kaabo! 30 Lela letie maax droe, juntuul ti le kaatuul maaoolal tin waalaj: ´ Paachil ti tene xoob tu yuuboob baax tu yaalaj ´ ´ taan juntuul xiib tsook u Juan yeetel binoob tu paach ´ u taal ´ ´ maan taanil ti teen, tumen letie Jesuso. 41 Andrese, y aaxe ´ ´ ´ yanili taanil ´ ti in sıijile. 31 Mix tu kaxtaj Simon u sukuune, ka teen in kaj ool kaachi, baale te- tu yaalajti: «Tsook k-kaxtik le ´ ´ ´ ne taaljaanen tsaa okja y eetel ja, Mesıaso» (lela u kaat u yaale ´ ´ utiaal ka ´ tsaabak kaj ooltbil ti Cristo). 42 Ka tuun tu bisaj Siu kajnaaliloob Israel». 32 Juan ´ ´ xane tu yaalaj: «Tin wilaj u yee- Jn 1:331 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak

Jn 1:231 Ilaak Tip. 2. 281 Lela letie Betania yaan tu lakinil le Jordano, ma letie yaan naats ti Jerusaleno. Ilaak le mapa ´ ´ yaan te yaax taan juuno.

´ ´ Tip. 16. 391 Kex laas 4:00 u chıinil Kiin. ´ Le hora kaacho ku kaajal u xookol ken ´ tıipik Kiin. 401 Le taan ich griegoo maatech u yeesik wa maas nojoch An´ dres ti Pedro wa maas chichan.

´ ´ 161 Natanael. Tsookol beel Cana. Yaax milagro JUAN 1:43–2:10 ´ ´ ´ ´ ´ mon tu yiknal Jesus. Le ka ilaab Tu yooxpeel kiin tuune, yan´ tumen Jesuse aalaabti: «Teche chaj junpeel tsookol beel tu ´ Simonech u paal Juan; teche kaajil Cana, ti u luumil Galilea. yaan a kaabataal Cefas» (lela u U maama Jesuse ti yaan kaach ´ ´ ´ kaat u yaale Pedro). te festejoo. 2 Jesus yeetel u di´ ´ 43 Le ka saaschaj tulaak kii- sipuloobe invitartaaboob xan tu ne Jesuse taakchaj u bin Gali- festejoil le tsookol beelo. ´ lea. Leti tuun ka tu yilaj Fe3 Le ka xuup le vinoo, u maalipe, ka tu yaalajti: «Kooten tin ma Jesuse tu yaalajti: «Minaan ´ paach». 44 Felipe xane sijnaal vino tiob». 4 Baale Jesuse tu Betsaida, ´ ´le kaaj tuux u taal xan yaalajti: «Koolel, ¿baaxten ka Andres yeetel Pedroo. 45 Feli- waalikten lelo?1 Ma kuchuk u ´ pee tu kaxtaj Natanaele ka tu kiinil in weesik m aaxeni». ´ yaalajti: «Tsook k-kaxtik le ´ ´ ´ 5 U maamae tu yaalaj ti le maam´ aak, le maax ti ts ıibnaj´ Moixoob ku meyajoobo: «Beeteex tuses´ te Leyo bey xan le maax ti ´ ´ ts ıibnaj le Profetaobo. Lela Jesus laakal ´ baax ken u yaalteex». ´ seis tiu paal Jose, le ku taal Nazareto». 6 Te tuuno yaan kaach ´ najaob beetaan yeetel tuuni46 Baale Natanaele tu yaalajti: ´ «¿Jeel wa u´ yantal juntuul jach chi. Lelooba ku meyajoob kaach ja utiaal u poimaalob maak tu kaajil Nazare- utiaal u tsaabal ´ le te?». Felipee tu yaalajti: «Koo- kuba le judıoob jeex u yaalik ´ ley yaantiobo; cada junpeel tinaten ka a wile». 47 Jesuse tu yilaj ´ ´ jae jeel u bisik kaach kex cuarentaan u naatsal Natanael tu yikna´ ´ ticuatro wa tak sesentiseis litros le ka´ tu yaalaj: «Ileex, ´le maaka ´ ´ ´ tu yaalajjuntuul israelita, juntuul maak jae. 7 Jesus tuune ´ tiob: «Chupeex yeetel ja le tinajach tu jaajil maatech u tuus». ´ ´ ´ jaobo». Letiob tuune tu yıichup48 Natanaele tu yaalaj ti Jesus: ´ ´ «¿Bix yanil ´ a kaj oolen?». Jesus toob. 8 Ka tu yaalaj xan tiob: ´ ´ ´ tuune´ tu nuukajti: «Tene tin wi- «Beoraa jooseex junp ıite ka a bi´ lech taanil ti u tankech Felipe, le seex ti le m aax tsaan u yil le fes´ ´ kulukbalech kaach yaanal le hi- tejoo». Letiob tuune tu bisoobti. ´ guerao». 49 Natanaele tu yaa- 9 Le maax tsaan u yil le festejoo lajti: «J-Kaansaj,1 teche u Paa- ma u yojel kaach tuux chaab le ´ ´ ´ ´ lech Dios, yeetel u Reyil vinoo, cheen le maaxoob joos le ´ teech ´ ´ Israel». 50 Jes´ us tuune tu yaa- ja u yojloob kaacho, leti tuune ´ lajti: «¿Ka tsaaik a fe ti teen ka tu tuuntaj le ja sutaan vinoilo, tumen tin waalajtech tin wilech tu tanaj le noviotsilo 10 ka tu ´ ´ ´ ´ yaanal le higuerao? Yaan a wi- yaalajti: «Tulaakal maake yaaxe ´ ´ lik baaloob maas nuuktak ti le ku tsaaik le maalob vinoo, yee´ ´ jeelooba». 51 Tsoole tu yaalaj tel ken kaalchajak le maakoobo, ´ xan ti: «Tu jaajil kin waalikteex, ku tsaaik le ma maalobo; baale yaan ´ a wilkeex le kaan jeepajaa´ teche ta wilaj ka yanak maalob no yeetel u ´angeloob Dios´ taan u ´ naakloob yeetel taan u y eemloob ´ ´ Jn 2:41 Lit.: «¿Baax ti teen yeetel ti ´ tu yiknal u Paal maak». teech, koolel?». Lela junpeel baax suuk u

2

´ Jn 1:491 Lit.: «Rabı».

´ yaalaal kaach ´ utiaal u yeesik maak ma de acuerdo yeetel le baax ku yaalaalo.

´ ´ JUAN 2:11–3:5 J-koonoloob. «In lıis le temploa». Kaa sıijil 162 ´ ´ vino tak beoraa». 11 Le y´ aax kiin ken a lıise?». 21 Baale le milagroa beetaab tumen Jesus tu ka taanaj ti le temploo, letie ´ ´ ´ kaajil Cana ti u luumil Galilea, le taan kaach u taan ti u wıink´ ´ baax tu beeta tu yeesaj le ´ paajta- lil. 22 Le ka lıisaab ichil le kilil yaantio; u disipuloob tuune tu menoobo, kaaj ti u disipuloob le ´ tsaaj u fejoob ti leti. baax suuk kaach u yaalik Jesuso. ´ ´ Ka tuun tu creertoob le baax ku 12 Ka tsook u yuuchul lela, ´ ´ ´ Jesuse bin yeetel u maama, u yıi- yaalik le Kiliich Ts ıibo bey xan ´ tsinoob bey xan yeetel u disipu- le baax ku yaalik kaach Jesuso. ´ loob tu kaajil Capernaum, baale 23 Baale le tiaan Jesus tu kaa´ ´ ma yaab kiinoob paatoobi. jil Jerusalen tu kiinbesajil le Pas´ ´ ´ ´ 13 Le taan u naatsal kaach u cuao, yaab maakoob tu tsaaj kiinil le Pascua ku beetik le u fejoob ti u kaaba le ka ´ le milagroob tu beeto. jud Jerusa- tu yiloob ´ ´ ıoobo, Jesuse bin ´ len. 14 Te ´ templo tuuno tu yi- 24 Cheen baale Jesuse ku ka´ ´ laj yaan maakoob taan u kon- naantkuba kaach tiob tumen u ´ ´ ´ koob wakaxoob, tamanoob yeetel laaj kaj ooloob, 25 tsoole ti le´ ´ ´ palomaobi; tu yilaj xan le maa- tie ma kaab eet kaach mix maak ´ xoob ku kexkoob taakin kulukutiaal u jaajk uuntik wa baax tu ´ ´ baloob tu k aancheobo. 15 Ka yoolal le w ıinikoobo, tumen le´ ´ ´ tsook tuun u beetik junpeel chi- tie ku paajtal kaach u yilik baax ´ ´ cote yeetel suume,´ tu tojolchinyaan tu puksiikal cada maak. ´ ´ ´ taj te templo tulaakal le maaYanchaj tuun juntuul fariseo ´ kooba pate y´ eetel le tamanoobo ku ´ kaabatik Nicodemo, letie ´ bey xan ´ yeetel le wakaxoo- juntuul u gobernanteil le´ judıoo´ ´ bo. Tu k ıitchintaj xan u taakin bo. 2 Junpeel aakab tuune le´ ´ le maaxoob kexik taakino yeetel tie bin tu yiknal Jesuse, ka tu tu walkesaj u ´ mesaob. 16 Ka tu yaalajti: «J-Kaansaj, k-ojle teche ´ ´ yaalaj ti le maaxoob ku kon palo- juntuul j-kaansajech tuuxtaamaobo: «¡Luseex le baaloob tee- nech tumen Dios; tumen mix ´ ´ la! ¡Ma a sutkeex u yotoch maak jeel u paajtal u beetik le mi´ ´ in Taata junpeel k´ uuchil utiaal lagroob jeex le ka beetik wa mi´ koonol!». 17 Ka tuun kaaj ti u naan Dios tu yeetelo». 3 Jesu´ disipuloob le baax ts ıibtaana: se tu yaalajti: «Jach tu jaajil kin ´ ´ «In nojoch yaabilaj yoolal Wa ma tu s´ ıijil maak ´ a woto- waaliktech: ´ che yaan u tabik in wool». tu kaateene,1 ma tu paajtal u yi´ ´ 18 Le judıoob tuuno ka tu yi- lik u Reino Dios». 4 Nicodemoe ´ ´ loob lela tu yaaloobti: «¿Baax tu kaatajti: «¿Bix jeel u paajtal ´ ´ ´ ´ chıikulal ken a beet utiaal a u sıijil m aak wa tsook u ch ıijle? ´ ´ ´ weesiktoon yaantech u paajtalil Ma tu paajtal u yokol tu kaateen ´ a beetik le baalooba?». 19 Jesu- tu jobnel u maama utiaal ka sıi´ ´ ´ ´ se tu nuukajtiob: «Nikeex le temjik, ¿m aasa?». 5 Jes us t uune tu ´ ´ ´ ´ ploa, ka in lıis ichil ooxp kin´ waa´ eel nuukajti: «Jach tu jaajil ´ kiin». 20 Le oolal le judıoobo liktech: Wa ma tu sıijil maak ti ´ tu yaaloob: «Le temploa cuarenja yeetel ti kiliich muuke, ma ´ ´ tiseis jaaboob tu bisaj u lıisaal, ´ ´ ´ ´ baale teche, ¿cheen ichil ooxpeel Jn 3:31 Lit.: «sıijil ti kaanal».

3

´ ´ 163 Dios tu tsaaj u Paal. Saasil. ´ ´ tu paajtal u yokol m aak tu Reino ´ ´ ´ Dios. 6 Le maax ´ sijnaal´ ti wıini´ ke, wıinik; le maax sijnaal ti ki´ liich muuke, juntuul u paal Dios. ´ 7 Ma u jaakal a wool yoolal le baax tin waalajtecha: Teexe unaj ´ ´ a sıijleex tu kaateen. 8 Le iiko´ ku suusutkuba jeel tuuxak ´ ´ u kaate yeetel ka wuuyik u xoob, baale ma a wojel tuux u ´ taali mix tuux ku bini. Bey u´ yuuchul xan ´ ´ ´ yeetel tulaakal le maaxoob ku sıijloob ti kiliich muuko». ´ 9 Nicodemoe tu kaatajti: ´ ´ «¿Bix jeel u paajtal u´ yuuchul le ´ baalooba?». 10 Jesus tuune tu ´ yaalaj utiaal u nuukikti: «Te´ che ¿ juntuul j-kaansajech ti u kaajil Israel, baale ma a wojel le baalooba? 11 Jach tu jaajil kin waaliktech: Toone k-taan ti ´ baaxoob k-ojel yeetel k-aalik le baaxoob tsook k-ilko, baale teexe maatech a creertikeex le baaxoob k-aaliko. 12 Wa ma ta creertikeex le luumkabil baaloob tin waalajteexo, ¿bix jeel a creertikeex le kaanilbeen baaloob wa ka in waalteexo? 13 Tsoo´ le mix maak naakak te kaa´ ´ no, ´ baaxe cheen le maax tsook ´ u yeemel te kaano, u Paal maak. ´ ´ 14 Jeex uuchik u lıisaal kaanal ´ le kaan tumen Moises te desier´ too, bey xan kun lıisbil kaanal u ´ Paal maak, 15 utiaal ka yanak ´ kuxtal minaan u xuul ti tulaakal ´ le maaxoob ken u creertoobo. 16 »Diose tumen jach u yaa´ ´ biltmaj yookol kaabe tu tsaaj u ´ juntuulili Paal, utiaal beyo ma ´ u xuulsaal ti le maaxoob ken u ´ tsaa u fejoob ti letio, baaxe ka yanaktiob kuxtal minaan u xuul. ´ 17 Tumen Diose ma tu tuuxtaj ´ u Paal way yookol kaab utiaal ´ ka u juzgart yookol kaabi, baaxe

´ Tu tsaajoob okja

JUAN 3:6-26 ´ utiaal ka salvartaak yookol ´ kaab tu ´ yoolal leti. 18 Le maax ku tsaaik u fe ti letie ma kun juz´ gartbil. Le maax minaan u feje tsook u juzgartaal, tumen ma tu ´ ´ tsaaj u fe ti u kaaba u juntuulili Paal Diosi. 19 Lela letie baax ´ meyajnaj utiaal ´ u juzgartaal wıinikoobo: le saasilo tsook u taal ´ ´ way yookol kaabe, baale le maa´ koobo ma tu yaabiltoob le saa´ silo, baaxe tu yaabiltoob le eejocheenilo, tumen le baaxoob ku ´ beetkoob kaacho laaj kaastak. ´ 20 Tumen maax ku beetik baa´ loob kaastake u pekmaj le saa´ silo yeetel ma tu taal tuux yaan ´ ´ le saasilo, utiaal ma u chıikpajal wa kaas le baaxoob ku beetko. ´ 21 Baale maax ku beetik baaloob maalobtake ku taal tuux ´ ´ yaan le ´ saasilo, utiaal ka chıikpajak taan u beetik baaloob maalobtak jeex uts tu taan Diose». ´ 22 Ka tsook u yuuchul le baa´ ´ looba, Jesus yeetel u disipuloobe binoob tu mejen kaajiloob Judea; ´ ´ te´ tuuno Jesuse ´ paat wa jay´ peel kiinoob tu yeeteloobi, yee´ tel taan kaach u´ tsaa okja. 23 Baale Juane taan kaach u ´ tsaa okja tu kaajil Enon naats ti u kaajil Salim, tumen teelo yaan ´ ´ kaach yaab jai; le maakoob tuuno seguernaj u taaloob utiaal ka tsaabak u yokjaob; 24 tumen te kiinoob jeelo Juane ma kaalak carceli. ´ ´ 25 U disipuloob Juan ´ tuune kaaj u baateltaanoob yeetel jun´ ´ ´ ´ tuul judıo yoolal ´ le u paatal maak limpioil tu taan Dioso. 26 Ka ´ tuun taaloob tu yiknal Juane ka tu yaaloobti: «J-Kaansaj, le ´ ´ m´ aak yaan´ kaach ta weetel te tu´ laak u tseel le Jordano, le maax ´ ti taanajeche, ile, taan u tsaa

JUAN 3:27–4:12 Noviotsil. Sicar, samaritana. «Kuxaan ja» 164 ´ ´ ´ ´ okja; tsoole tulaakal le maaLe ka tu tsaaj cuenta Jesus ´ ´ tsook u yojeeltaal ´ tumen le koobo taan u binoob tu yiknal». ´ yaab m´ aakoob ku 27 Juane tu yaalaj: «Maake ma fariseoob maas ´ ´ tu paajtal u yantal mix baal ti, kaansik yeetel ku tsaaik u yoku jaajiwa ma Dios tsaamiltii. 28 Tak jaob ke Juane 2 —kex ´ teexe a wuuymeex in waalik: Ma le Jesuse ma´ tu tsaaik kaach u ´ ´ teen le Cristoo, cheen tuuxtaa- yokja mix maak, baaxe u disipu´ ´ loob beetik lela—, 3´ letie luk ben taanil ti leti. 29 ´ Le maax Judeae ka bin tu kaateen Galilea. ku tsookol u beel yeetel le no´ ´ viatsilo letie noviotsilo. Baale u 4 Baale kaab eet kaach u maan 5 Le oolale amigo le noviotsilo, wa ti waa- tu luumil Samaria. ´ ´ lakbal yeetel ku yuubik baax ku bin ti junpeel kaaj ku kaabatik yaalik le noviotsilo, ku sen kii- Sicar, tu ´ luumil´ Samaria, naats´ ´ maktal u yool tu yoolal. Le oolale ti le kaax tu tsaaj Jacob ti Jose ´ ´ tene jach taaj kiimak in wool. u paalo. 6 Teelo ti yaan kaach tumen Jaco30 Letie yaan u seguer u yaabtal le cheen ´ beetaan ´ tumen kaanaau disipuloob, baale tene yaan u bo. Jesus tuune, ´ ´ ne seguer u p ıittal in disipuloob». ´ kulaj tu tseel le cheeno. Lela ´ 31 Le maax ku taal kaana- uuch kex ´ te hora seiso.1 ´ ´ 7 Te tuuno juntuul koolel le ti yaan yookol u maasile. Le ´ ti u ´ luumil Samariae, taal u paayt ja. maax Luum u taale, luumka´ ´ ´ bil, yeetel ku taan ti le baaloob Jesuse tu yaalajti: «Sıiten junp ıit ´ ja in wuke». 8 (Baale u disipuyaan way Luume.´ Le maax kaan u taale ti yaan yookol u maasi- loobe bijaanoob kaach te kaaj u ´ le, 32 yeetel ku taan ti le baa- manoob baal u jaantoobo.) ´ xoob tsook u yilik yeetel tsook u 9 Le koolel samaritanao tu yaa´ ´ teche kex judıoeyuubiko, baale mix maak creer- lajti: «¿Baaxten ´ ´ che ka k aatikten ja a wuke kex tik baax ku yaalik. 33 Le maax tsook u creertik baax ku yaa- tene ´ samaritanaen?». (Tumen maatech u biskulik Jesuse tsook u yilik jach le judıoobo ´ le samaritanoobo.) jaaj1 lela: Diose mantats ku yaa- baob y´ eetel ´ ´ lik u jaajil. 34 Tumen Cristo, 10 Jesus ´ tuune tu nuukajti: «Wa ´ ´ ´ ka a woj eelt kaach baax ku sıik ´ ´ le maax tuuxtaan tumen Dioso, Dios, y eetel m aax le aaliktech: ´ ´ ku taan ti le baaxoob ku yaa´ ‹Sıiten junp ıit ja ´ in wuke›, teche lik Dioso, tumen Diose ma cheen ´ ´ tsook ´ kaach a kaatik ja ti letie, ´ junp ıit kiliich muuk ku tsaaileti tuune jeel kaach u tsaaikki. 35 Le Taatatsilo u yaabilt´ tech kuxaan jae». 11 Le koomaj le Paalo, yeetel tsook u kulelo tu yaalajti: «Yuumtsil, mi´ ´ ´ bik tulaakal baal tu kab. 36 Le naantech mix junpeel chooy ´ ´ ´ maax ku tsaaik u fe ti le Paa- utiaal a paaytik ja, tsoole taam ´ lo yaan u yantal kuxtal minaan le cheeno, ¿tuux tuun ken ´ u xuul ti, le maax ma tu yuubik a cha le kuxaan ja ka waaliu taan le Paalo ma ken u yil le ka? 12 Teche ¿maas wa nojkuxtalo, baaxe u pujaanil Dios ´ ´ ´ ´ kun paatal tu yookol. Jn 4:61 Kex laas 12:00 chuumuk kiin. Le

4

´ Jn 3:331 Lit.: «tsook u tsaaik u sello ti».

´ ´ hora kaacho ku kaajal u xookol ken tıipik Kiin.

´ 165 Adoracion kamaan. Ku suut disipuloob tu yiknal JUAN 4:13-34 ´ chech ti kuuchben taata Jacob, tikoob le Taatao, yaan u adorar´ ´ le maax pattoon le cheena, tuux tikoob yeetel kiliich muuk bey ´ tu chaaj ja u yuk leti, u paa- xan yeetel jaaj; tumen u jaajile ´ ´ lal bey xan utiaal u yuk u waa- le Taatao taan u kaxtik le maa´ kaxoob?». 13 Jesuse tu nuukaj- koob beya utiaal ka adorartaak. ´ ´ ´ ti: «Jeel maaxak ka u yuk u jail 24 Diose juntuul espıritu,1 le oo´ le cheena yaan u kaa ukajtal. lale le maaxoob adorartiko kaa´ ´ ´ ´ 14 Baale jeel m yeetel espı´ aaxak ka u yuk b eet u adorartikoob ´ le ja ken in tsaatio junpuli ma ritu bey xan yeetel jaaj». 25 Le kun kaa ukajtal, baaxe le ja ken koolelo tu yaalajti: «Tene in wo´ ´ in´ tsaatio yaan u suut bey jun- jel yaan u taal le Mesıaso, le ´ peel u sayabil ja ichile, lela yaan maax ku yaalaal Cristo tio. Ken ´ u sayabtal utiaal ka u tsaa kuxtal kuchke, yaan u jach tsoliktoon ´ minaan u xuul». 15 Le koolelo tubeel tulaakal baal». 26 Jesu´ ´ tu yaalajti: «Yuumtsil, tsaaten le se tu yaalajti: «Teen, le maax ku ´ ´ ja ka waaliko, utiaal ma in kaa tsikbal ta w eetela, letie m aax ka ´ ukajtal mix in kaa suut in paayt waaliko». ´ ja waye». 27 Ka tuun kuch u disipuloob ´ 16 Jesuse tu yaalajti: «Xeen, Jesuse jaak u yooloob tumen le´ ´ ´ tan a wıichame ka taalakeex tie taan kaach u tsikbal yeetel ´ ´ waye». 17 Le koolelo tu yaalaj: aak junt uul koolel, baale mix m ´ ´ «Minaan in wıicham». Ka tuun tu aalti: «¿Baax ka beetik?», wa: ´ ´ yaalaj Jesus ti: «Jaaj a taan, «¿Baaxten ka tsikbal tu yee´ ´ minaan a wıicham. 18 Tumen tel?». 28 Le koolel tuuno tu pa´ ´ tsook u yantal cinco u tuulal a taj u puulil le jao, ka bin te kaa´ ´ ´ ´ wıicham, baale le maax ´ yeetel jo, ka tu yaalaj ti le maakoobo: kajaanech bejlao ma a wıichami. 29 «Kooteneex ka a wileex jun´ ´ ´ Le oolal jach jaaj le baax ta waa- tuul maak tu yaalajten tulaakal lo». 19 Le koolelo tu yaalajti: le baaxoob in beetmo. A waali«Yuumtsil, kin wilke teche jun- keexe, ¿ma wa leti le Cristoo?». ´ ´ ´ tuul profetaech. 20 K-uuchben 30 Letiobe jookoob ti le kaajo ´ ´ laaktsiloobe tu adorartoob Dios ka joop u binoob tu yiknal Jesus. ´ ´ te puuka, baale teexe ka waali31 Le t aan u taal le m aakoo´ ´ keexe tu kaajil Jerusalen unaj u bo, le disipuloobo taan kaach u adorartaal Dios». 21 Jesuse tu sen aalikoobti: «J-Kaansaj, jaayaalajti: «Koolel, creert le baax nen». 32 Baale letie tu yaalajken in waaltecha: Yaan u kuchul tiob: «Tene yaan baal in jaante, u kiinile, mix te puuka mix tu baale teexe ma a wojleex baa´ ´ kaajil Jerusalen ken a adorarteex xi». 33 Le disipuloob tuuno tu le Taatao. 22 Teexe ka ado´ yaaloob tu baatsiloob: «¿Yaan ´ rartikeex baax ma a kaj ooleewa maax taas baal u jaante?». xi, baale toone k-adorartik baax ´ 34 Jesuse tu yaalajtiob: «In woo´ ´ k-kaj ool, tumen le salvaciono ´ ´ che in beetik baax u kaat le maax yiknal le jud ´ ıoob ku kaajalo. 23 Baale taan u taal u kiinil, Jn 4:241 Te tekstoa ich griegoe ku me´ ´ lela tsook tak u kuchul, le maa- yaj le taan neuma utiaal u yaalaal bix ´ xoob jach tu jaajil taan u adorar- Dios. Ilaak Tip. 7B.

´ JUAN 4:35-53 Ku tsaaik u fe samaritanoob. Ku tsakik chan paal 166 ´ ´ tuuxteno yeetel in tsooksik le maatech u yeesaal tsiikil´ ti tu meyaj u tsaamajteno. ´ 35 ¿Ma kaajal. 45 Le ka kuch tuun tu wa ka waalikeex kanpeel mes u kaajil Galileae kaam tumen le bin u kuchul u kiinil le joocho? galileailoobo, tumen letiobe bi´ ´ ´ ¡Ileex! Tene kin waalikteex: Lıis noob xan Jerusalen yeetel tu yi´ a wicheex ka a pakteex le koo- loob tulaakal le baaxoob tu beeloobo, tsook u piistaloob ´ utiaal taj te kiinbesajo. ´ ´ jochbil. Beoraa 36 le maax ku 46 Ka tuun bin tu kaateen ´ joocho t´ aan u ´ kamik u boolil u tu kaajil Cana´ ti u luumil Gameyaj ´ yeetel taan u molik le ich lilea, tuux tu sutaj vinoil le jae. ´ ´ ku tsaaik kuxtal ´ minaan u xuu- Te´ tuuno ti yaan kaach juntuul lo, utiaal ka m uul kiimakchajak m aak ku meyaj tu yiknal le re´ ´ ´ ´ u yool ´ le maax ku paakal yeetel yo; ´ le maaka yaan kaach junle maax ku joocho. 37 Lela ku tuul u paal kojaan tu ´ kaajil Cayeesik jach jaaj le´ baax ku yaa- pernaum. 47 Le maaka le´ ka tu ´ laala: Yaanal maax ku paakal, yojeeltaj tsook u lukul Jesus Ju´ ´ yaanal m´ aax ku jooch. 38 Te- dea yeetel tsook u taal Galileae, ne tin tuuxteex jooch tuux ma bin ´ ´ te tuux yano ka joop u meyajnajeexi. Yaanal maaxoob kaatikti ka xiik u tsak u chan ´ meyajnajoobi, cheen baale teexe paalo, tumen taaytak kaach u ´ ´ tsook a jooskeex u yutsil le baax kıimil. 48 Baale Jesuse tu yaatu beetoobo». lajti: «Teexe wa ´ ´ ´ ma ta wilkeex 39 Bey tuuno yaab ti le sa- chıikulaloob yeetel milagroobe, maritanoob kajaanoob mix ´ ´ Sicaro junpuli ma ta creertikeex ´ tu tsaaj u fejoob ti Jesus tu yoo- baal». 49 Le maak ku meyaj lal le baax tu yaalaj le koolela: tu yiknal le reyo, ´ tu yaalajti: ´ «Tu yaalajten tulaakal le baa- «Yuumtsil, koox tu seebaanil, an´ xoob in beetmo». 40 Le oolal tes u kıimil in chan paal». ka taal le´ samaritanoob tu yik- 50 Jesuse tu yaalajti: «Suunen ta ´ nalo, kaaj u paale kuxaan». ´ ´ kaatkoobti ´ ka wotoch, ´ a chan ´ paatak leti tuu- Le maak tuuno tu creertaj le ´ tu yeeteloob; ´ ne paat kaapeel kiin tu yikna- baax aalaabti tumen Jesuso, ka ´ loob. 41´ Tu yoolal lela, maas bini. 51 Baale le taan u bino, ´ yaab maakoob tu tsaaj u fe- ilaab te bej tumen u palitsiloobo ´ joob ti Jesus yoolal´ le baax tu ka aalaabti kuxaan u chan paa´ ´ ´ yaalo, 42 letiob tuune tu yaa- lo. 52 Leti tuune kaaj u kaaloob ti le ´ koolelo: «Beoraa ma tiktiob bey baax hora ka utschaj ´ ´ taan k-tsaaik k-fe ti leti cheen le chan xiipalo. Letiobe tu yaayoolal le baax ta waalo, baaxe loobti: «Jooljeak te hora siete1 ka ´ tumen t-xikin t-uuyaj baaxoob sıischaj 53 Le taa´ ´ u chokwilo». ´ ku kaansik, yeetel tsook k-il- tatsil tuuno ´ tu tsaaj cuenta jach ke le´ maaka jach tu jaajil´ leti letie hora ka aalaabti tumen Je´ le maax kun salvartik le yookol sus: ´ «A chan ´ paale´ kuxaan». Le´ kaaba». ti tuun yeetel tulaakal le maa´ 43 Ka tsook le kaapeel kii´ noobo Jesuse luk teelo ka bin Jn 4:521 Kex 1:00 u chıinil Kiin. Le hora ´ ´ Galilea. 44 Baale ´ jeex u yaal- kaacho ku kaajal u xookol ken tıipik mil Jesuse, juntuul profetae Kiin.

´ 167 Sabado, tu pilail Betzata. In Taatae tu meyaj JUAN 4:54–5:21 ´ xoob yanoob tu yotocho, yanchaj ka´ xıimbalnakech› ». 12´ Ka tu ´ ´ u fejoob. 54 Lela leti u kaap eel k aatoobti: «¿M aax le maak aal´ ´ milagro tu beetaj Jesus tu luumil tech: ‹Chae ka xıimbalnakech›?». ´ Galilea, le tsook u lukul Judeao. 13 Baale le maak tsaako ma u ´ ´ Le ka tsook u y´ uuchul le baa- yojel maax aaltii, tumen Jesuse tsook kaach u lukul tu yiklooba, le ´ ´ ´ judıoobo tu bee´ nal, yeetel jach yaabkach maatoob junp eel kiinbesaj; Jes us ´ ´ koob yanoob teelo. tuune ´ ´ bin Jerusal ´ en. 2 Tu kaa14 Le ka tsook u yuuchul´ le jil tuun Jerusalen, naats ti u joonajil ´le tamanoobo, yaan kaach baalooba, Jesuse tu yilaj le maak junpeel nojoch pila ku kaaba- te temploo ka tu yaalajti: «Ile, tik ich hebreoe Betzata; tu tsook a ´ wutstal. Ma a kebantal ´ ma u yuubapache yaan kaach cinco u fila- tu kaateen, utiaal ´ eel baax maas yaj». sil columnaobi. 3 Yiknal le co- chultech junp ´ ´ bine lumnaobo yaan kaach´ yaab 15 Le maak tuuno ´ ´ ka tu ´ yaalaj ti le judıoobo Jesus tsake. maakoob kojaanoob, ch oopoob, ´ ´ ´ ´ ´ moochoob yeetel yaan xan maa- 16 Yoolal lela le jud´ ıoobo kaaj u Jesus, tumen tu koob kimen u kaboob wa u yoo- chapachtikoob ´ kiinil Sabado ku beetik kaach le koobi. 41 —— 5 Baale teelo ´ ´ ti yaan kaach juntuul maak baalooba. 17 Baale Jesuse tu «In Taatae tak bejlaa tsook treintiocho jaaboob ko- yaalajtiob: ´ ´ taan u meyaje, teen xane laayjaanchajak. 6 Jesuse ´ ´ ´ ka tu yilaj li taan in meyaje». 18 Yoolal leti chilikbal le m aak y eetel le ka ´ ´ ´ tu yojeeltaj uuch ´ kojaanchajke, la, ´ le judıoobo maas taakchaj u kıimskoob, tumen ku yaalikoobe tu yaalajti: «¿A kaat wa utstal?». ´ ´ ´ ´ ´ uun7 Le maak kojaano ´ tu n´ uukaj- ma cheen taan u mixbaalk ´ u ti: «Yuumtsil, mix maak aantken tik le Sabadoo, baaxe taan xan ´ okol ichil le pila ken u´ wooltu- yaalike´ Diose jach u Taata, yeetel ´ beyo taan kaach u ketkuba yeeba u jailo,´ le ken in woot ´ ookle yaanal maax tsook u jaan ooktel Dios. ´ li». 8 Jesuse tu yaalajti: 19 Le oolal Jesuse tu yaalaj´ «Lıiken, cha a camillae ´ ka x´ ıimbal- tiob: «Jach tu jaajil kin waalik´ nakech». 9 Le maak tuuno tu teex: Le Paalo ma tu paajtal ´ ´ ´ u seebaanil utschaji, ka´ tu chaaj u beetik mix junpeel baal cheen ´ ´ camillae ka joop u xıimbal. tu juunal u yool, baaxe cheen le ´ Baale le kiin jeelo Sabado. baax ku yilik u beetik le Taa´ ´ 10 Le oolale, le judıoobo kaaj u tao. Tumen jeel baaxak ka u beet ´ yaalikoob ´ ti le maax tsaako: le Taatao, letie baaxoob xan ku «Bejlae Sabado, ma uts a bi- beetik le Paalo. 20 Tumen le sik le camillao». 11 Baale le- Taatao u yaabiltmaj le Paa´ ´ ´ tie tu yaalajtiob: «Le maax tsa- lo yeetel ku yeesikti tulaakal le keno leti aalten: ‹Cha a camillae baaxoob ku beetko, yaan xan u yeesikti baaloob maas nuuk´ Jn´ 5:41 Le ts ıiboob ich griego Westcott tak ke le jeela, utiaal ka jaa´ ´ ´ ´ yeetel Hort bey xan ulaak uuchben ts ıikak a wooleex.´ 21 Tumen jeex boob ku meyajoob utiaal u suutul le Ki´ liich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u le´ Taata ku lıisik ´ le kimenoob taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa. yeetel ku kaa kuxkıintikoobo, le

5

´ ´ ´ ´ JUAN 5:22-39 Yaan u lıikil kimenoob. Jaajkuuntaab maax Jesus 168 ´ ´ Paalo ku kaa kuxk ıintik xan le w ool; kin juzgar yoolal le baax ´ ´ ´ maaxoob u kaato. 22 Tumen le kin wuuyiko, yeetel le bix in Taatao maatech u juzgartik toj tumen´ ma tin ´ ´ mix juzgaro jach ´ maak, baaxe tsook u kub eentik beetik cheen baax in kaat, baa´ ti ´ le Paal ka u juzgart tulaakal xe kin wilik in beetik le baax u ´ ´ ´ maako, 23 utiaal beyo ka ee- kaat le maax tuuxteno. ´ saak tsiikil ti le Paal tumen tu31 ´»Wa cheen´ tin juunal kin ´ ´ laakal maak jeex u yeesaal tsii- jaajkuuntik maaxene, le baax ´ kil ti le Taatao. Le maax ma tu kin waaliko ma jaaji. 32 Baa´ ´ ´ yeesik tsiikil ti le Paalo ma tu le yaan ulaak maax jaajkuun´ ´ yeesik xan tsiikil ti le Taata, le tik m aaxen, y eetel in wojle le ´ ´ maax tuuxto. 24 Jach tu jaajil baaxoob ku yaalik tin woolalo ´ ´ kin waalikteex: yaan maa´ Le maax ku yuu- jach jaaj. 33 Teexe ´ bik´ in taan yeetel ku creertik le xoob tsook a tuuxtikeex tu yik´ ´ maax tuuxteno yaan ´ kuxtal mi- nal Juan, leti tuune tsook u yaanaan u xuul ti, yeetel ma kun lik u jaajil. 34 Baale tene ma ´ ´ juzgartbil, baaxe tsook u toki- in kaat ka ´ ´ ´ ´ jaajkuuntaak ´ tumen kuba ti le k ıimilo y eetel tsook u w ıinik m aaxeni, baale tulaakal le ´ maan te kuxtalo. baalooba kin waalik utiaal ka a ´ 25 »Jach tu jaajil kin waalik- salvartabaex. 35 Le maak jee´ ´ ´ teex: Taan u taal u kiinil, lela lo bey kaach junpeel lampara ku ´ ´ ´ tsook tak u kuchul, ken uu- toochbal yeetel ku juul u saasi´ yaak u taan u Paal Dios tumen le, teex xane ichil junp ıit kii´ ´ le kimenoobo, yaan u kuxtal ne ta wooteex antal yeetel no´ ´ ´ ´ le maaxoob tu yuuboob taa- joch kiimak oolal yaanal u saasil. ´ no. 26 Tumen jeex le Taata ku 36 Baale ti tene yaan junpeel ´ ´ ´ paajtal u ts aaik kuxtalo, tsook baax maas nojoch ku jaajkuun´ ´ ´ xan u ts´ aaik u paajtalil ti ´ le tik maaxen, lela maas nojoch ti Paal u tsaaik kuxtalo. 27 Y eeJuan; tumen le baaxoob ku´ ´ ´ tel tsook u tsaaik u paajtalil b eentaanten tumen in Taata ka ti utiaal u ´ juzgar, tumen letie in beeto, letie baaxoob kin beet´ u Paal ´ maak. 28 Ma u jaa- ko, yeetel lelooba ku ´ jaaj´ kal a wooleex yoolal lela, tumen kuuntikoob letie Taata tuuxtyaan u kuchul u kiinile, tu´ ´ mileno. ´ ´ 37 Tsoole le Taata, le laakal le maaxoob yanoob ichil maax tuuxteno tsook u jaaj´ ´ le muknaloobo1 yaan u yuubi´ kuuntik maaxeni. Teexe ´ mix ´ koob u taan 29´ yeetel yaan u ´ junteen a wuuyeex u taan yeetel ´ jookloob; le maaxoob tu beemix junt een a wileex jach bix ´ leti; ´ toob ´ baaloob maalobtake yaan 38 yeetel u taane ma tu paatal u lıikloob utiaal ka kuxlakoob, ´ ichil a puksiikaleex, baale le maaxoob tu beetoob ´ tumen ´ ma ta creertikeex le maax tu tuuxto. baaloob jach kaastake yaan u ´ 39 »Teexe´ ka xakaltikeex le lıikloob utiaal ka´ juzgartaakoob. 30 Ma tu´ paajtal in bee- Kiliich Ts ıiboobo, tumen ka tik mix baal cheen tu juunal in tuklikeexe yoolal lelooba yaan u yantalteex kuxtal minaan ´ Ts ıiJn 5:281 Wa: «muknaloob beetaanoob u xuul; tsoole le Kiliich ´ ´ boobo letiob jaajkuuntik maautiaal u kaajsaal le kimenoobo».

´

169 Bin Galilea. 5,000 jaani. Ootaab beetbil reyil JUAN 5:40–6:15 ´ xen. 40 Kex beyo teexe ma a tik u yool, tumen Jesuse u yojlili ´ kaateex taal tin wiknal utiaal yaan baax ´ ken u beete. 7 Felika yanakteex kuxtali. 41 Te- pee tu nuukajti: «Kex ka k-man doscientos´ denarios1 waaje, ma ne ma tin kamik ka tsaa´ bakten nojbeenil tumen le maa- ken u tsaa´ utiaal ´ ka u jaankex cheen junp ıit cada junkoobo, 42 tsoole jach in wojel toob ´ ´ minaan u yaabilaj Dios ta puksii- tuuli». 8 Juntuul ti le disipu´ ku kaabatik Andres, u kaleex. 43 Tene tsook in taal loob ´ ´ tu yaatu kaaba in Taata, baale tee- yıitsin1 Simon Pedroe, ´ lajti: 9 «Jeel juntuul chan xiixe ma ta kamkeneex; ´ ´ baale ´ wa ka taalak juntuul maak cheen tu pal yaan cinco ´u waajil cebada tia kaabae, teexe jeel a kamkee- bey xan kaatuul mejen kayoob. ´ xe. 44 ¿Bix ken a creerteneex, Baale lelooba ma kun´ chuukpajal utiaal le bukaaj maakooba». wa teex ka kamkeex nojbeenil ta ´ ´ ´ baatsileex yeetel ma ta kaxtikeex 10 Jesus tuune tu yaalaj: «Aa´ ´ le nojbeenil ku taal ti le juntuuli- leex ti le maakoob ka kulali Dioso? 45 Ma a tuklikeex ´ wa koobo». Tumen jach yaab suuk ´ yaan teelo, yaan in takik a pooleex tu taan ´ le maakoobo kula´ ´ mil in Taata; tumen Mois es, le maax joobi; ´ tulaakloobe kex ´ cinco ´ ´ ti a kubmaj a wooleexo, leti ta- u tuulaloob. 11 Jesus tuune tu le waajoobo; ka tsook u kik a pooleex. 46 U jaajile wa chaaj ´ ti Diose, tu toka creertikeex Moisese jeel xan tsaaik gracias ´ a ´ creertikeneexe, tumen letie xaj ti le maakoob kulukbaloobo. xan le bukaaj mejen ts ıibnaj tin woolal. 47 Baale Tu toxajtiob ´ kay u kaat kaach u jaantoobo. wa ma ´ ta creertikeex le baaxoob tu ts ıibto, ¿bix ken a creerteex le 12 Baale le ka tsook u naajtaloobe, tu yaalaj ti´ u disipubaaxoob kin waaliko?». ´ loob: «Moleex le u xeexetal paaKa tsook u yaalik ´ le baaloo´ to utiaal ma u puulul mix baal». ba, bin tulaak u tseel ´ ´ Jesuse ´ u´ Kaanaabil Galilea wa Tibe- 13 Ka tuun tu ´ moloobe ´ chuup rıades. 2 Baale seguernaj u bin doce xaakoob yeetel u xeexetal le ´ yaabkach maakoob tu paach, u cinco waajiloob cebadao; lela tumen ku yilkoob kaach le mila- letie ´ tu yalabtaj ka tsook u janal groob ku beetik utiaal u tsa- le maakoobo. ´ ´ ´ 14 Le maakoob tuuno, le ka tu kik le m aaxoob kojaanoobo. ´ ´ ´ 3 Jesus ´ tuune naak ti junpeel yiloob le´ milagroob tu beetaj Jepuuk yeetel u disipuloob; teelo suso, kaaj u yaalikoob: «Jach aati kulajoobi. ´ 4 Te kiinoob jee- tu jaajile, lela letie profeta ´ lo tsook u naatsal kaach le Pas- laan kun taal way yookol kaacuao, le kiinbesaj ku beetik le´ ju- ba». 15 Le oolal Jesuse, tumen ´ u yojel jach taaytak u taal chaadıoobo. 5´ Le´ oolale ka tu lıisaj ´ ´ bil tumen le maakoob utiaal ka u yich Jesus yeetel ka tu yilaj t aan ´ u taal yaabkach maakoob tu yik- beetaak reyilo, luk teelo ka bin nale, tu yaalaj ti Felipe: «¿Tuux Jn 6:71 Ilaak u tsolajil Mt 20:2. 81 Le ken u yeesik wa ´ k-man waaj utiaal u jaant´ le taan ich griegoo maatech ´ maakooba?». 6 Baale lela taan maas nojoch Andres ti Pedro wa maas ´ kaach u yaalikti utiaal u tuun- chichan.

6

´ ´ JUAN 6:16-36 Ku xıimbal yoo ja. U waajil kuxtal 170 ´ tu kaateen te puuko utiaal ka kiin ka kuchech waye?». 26 Je´ yanak tu juunal. suse tu nuukajtiob: «Jach tu jaa´ 16 Ka aakabchaje u disipu- jil´ kin waalikteex: Teexe ma ´ ´ ´ ´ ´ taan a kaxtikeneex yoolal le chıiloobe eemoob tu jaal le kaanaa´ kulaloob tin beeto, baaxe tumen bo, 17 ka naakoob ti junp eel ´ ´ ´ barco, ka joop u kaatmaanskoob ta jaanteex le waajoobo yeetel ´ ´ tumen naajchajeex. 27 Ma a le kaanaabo utiaal u binoob tu tojil Capernaum. Baale kex meyajeex yoolal le janal ku ´ le janal ma tsook kaach u yaakabtale Je- kastalo, baaxe yoolal ´ tu kastal ku tsaaik kuxtal misuse ma xiik tu yiknaloo´ ´ ´ baax ken bi. 18 Le kaanaab xano kaaj naan´ u xuulo, lela letie ´ ´ ´ u wooltikuba tumen lıik junpeel u tsaateex u Paal maako; tumen ´ tsook u tsaaik kaamkach iik. 19 Baale le di- Dios le Taatao, ´ ´ ´ ookol u Paal m aak u sello tu y sipuloobo ka tsook u naachta´ utiaal u yeesik ku kamik». loob kex cinco wa seis kilometros ´ ´ ´ ´ yeetel le barcoo, tu yiloob taan u 28 Ka tuun tu kaatoobti: ´ ´ ´ ´ xıimbal Jes us y ookol le jao y ee«¿Baax unaj k-beetik utiaal ka ´ ´ tel taan u naatsal tu yiknal le k-tsookbes le meyaj ku yaalik ´ ´ barcoo; letiob tuune jach sajak- Dioso?». 29 Jesuse tu nuukajchajoob. 20 Baale letie tu yaa- tiob: «Lela letie meyaj ku yaa´ lajtiob: «¡Teen, ma a chaikeex lik Dioso: ka a tsaa a fejeex ti ´ ´ ´ ´ saajkil!». 21 Letiob tuune tu le maax tu tuuxto». 30 Ka tuun ´ ´ chaajoob ka naakak te barcoo, tu k aatoobti: «¿Baax ch ıikulal ´ ´ ´ le barco tuuno ma xaanchaj ka tuun ken a weestoon utiaal ka ´ kuch te kaaj tuux ku binoobo. k-creertech? ¿Baax ch ıiku´ ´ ´ a beete? 31 Kuuch22 Ka saaschaj tulaak kii- lal ken ´ ´ ben laaktsiloobe tu jaantoob ne, le yaabkach maakoob yanoob ´ ´ ´ ´ ´ ´ kaach tulaak u tseel le´ kaanaa- mana te desiertoo, jeel bix ts ıib‹Letie u waajil kaan bo tu yiloob minaan ulaak barco taanila: ´ ´ ´ u jaantoob› ». 32 Jeteelo, baaxe cheen junpeel chi- tu´ tsaaj ´ chan barco; u yojloob xane Je- sus tuune tu yaalajtiob: «Jach ´ tu jaajil kin waalikteex: Moisesuse ma naak te barco ´ ´ yeetel u disipuloobo, baaxe cheen tu juu- se ma tu tsaajteex u waanaloob binoob. 23 Baale u bar- jil ´ kaani, baale in Taatae ku ´ coiloob Tiberıadese kuchoob tsaaikteex le u jaajil waaj ku taal naats te tuux jaantaab le waaj te ´ kaano. 33 Tumen´ le waaj ku ´ ´ tumen le maakoob ka tsook u tsaaik Dioso letie´ maax ku y´ eemel te kaano y eetel ku ts aaik tsaabal gracias ti Dios tumen ´ ´ ti yookol kaab». 34 Ka Yuumtsilo. 24 Le oolal tuune, kuxtal ´ ´ tu yaaloobti: «Yuumtsil, le yaabkach maakoobo, le ka tu tuun ´ ´ yiloob minaan Jesus mix u di- tsaatoon mantats le waaja». sipuloob teelo, naakoob tu bar35 Jesuse tu yaalajtiob: «Teen ´ coobe ka binoob Capernaum u waajil le kuxtalo, le maax ku utiaal ka u kaxtoob Jesusi. taal tin wiknale junpuli ma kun ´ ´ ti ´ yaan ´ 25 Le´ ka tu yiloob ´ ´ Je- wiijtal, le maax ku tsaaik u fe sus tulaak u tseel le kaanaabo, ti tene mix bikin kun ukajtal. ´ tu kaatoobti: «J-Kaansaj, ¿baax 36 Baale tene tsook in waa-

171 Kuxtal minaan u xuul. Jesuse kuxaan waaj JUAN 6:37-58 likteex: Teexe kex tsook a wilke- tsook u yilik le Taatao. 47 Jach ´ neexe ma ta creertikeneex. tu jaajil kin waalikteex: Le maax ´ ´ 37 ´ Tul aakal le m aaxoob ku ku creertikene yaan kuxtal mitsaaikten le Taatao yaan u taa- naan u xuul ti. ´ loob tin wiknal, le maax xan kun 48 »Teen´ u waajil´ le kuxtataal tin wiknale junpuli ma ken lo. 49 A uuchben laaktsileexe ´ in tojolchinte. 38 Tumen tsook tu jaantoob le mana te desier´ ´ in weemel te 50 Lela le´ kaan ´utiaal´ in beet too, baale kıimoob. ´ le baax u kaat le maax tuuxteno, tie waaj ku yeemel te kaa´ ma utiaal ka in beet baax in kaa- no, utiaal ka jaantaak tumen jeel ´ ´ ´ ´ ti.´ 39 ´ Lela letie baax u kaat le maaxake, yeetel beyo ma u kıimil ´ maax tuuxteno: ma in satik mix le maax kun jaantiko. 51 Teen ´ ´ ´ juntuul ti le maaxoob u tsaamajle kuxaan waaj eem te kaano, le ´ ´ teno, baaxe ka in kaa kuxkıint maax kun jaantik le waaja yaan te tu tsook kiino. 40 Tumen u kuxtal mantats; tsoole le waaj ´ ´ lela letie baax u kaat in Taatao: ken in tsaao letie in bakel ken ´ ´ ka yanak kuxtal minaan u xuul in tsaa yoolal u kuxtal le yookol ´ ´ ti tulaakal le m aax ku kamik le kaabo». ´ ´ ´ ´ Paal yeetel ku tsaaik u fe ti letio, 52 Yoolal lela le judıoobo kaaj ´ ´ teen tuune yaan in kaa kuxkıin- u baateltaanoob tu baatsiloob, ´ ´ tik te tu tsook kiino». yeetel joop u yaalikoob: «Le m ´ ´ ´ ´ aa41 Le oolale le judıoobo kaaj ka, ¿bix jeel u paajtal u tsaaik´ u x-mukul taanoob tu contra uu- toon u bakel utiaal k-jaante?». ´ ´ ´ chik u yaalik: «Teen le waaj eem 53 Jesus tuune tu yaalajtiob: te kaano», 42 ka joop u yaali- «Jach tu jaajil kin waalikteex: ´ koob: «¿Ma wa letie Jes´ us u paal Wa ma ta jaantkeex u bakel u ´ ´ Josea? ¿Ma wa letie maax k-kaj Paal maak yeetel wa ma ta wuki´ ´ ooltmaj u taata yeetel u maa- keex u kiikele, junpuli minaan´ ´ ´ mao? ¿Baaxten tuun beoraa taan teex kuxtal. 54 ´ Le maax ku ´ u yaalik: ‹Tene tsook in wee- jaantik in bakel yeetel ku yukik ´ ´ mel te kaano›?». 43 Jesus tuu- in kiikele yaan u yantal kuxtal ´ ´ ne tu nuukajtiob: «Xuuluk a minaan u xuul ti, yeetel tene ´ x-mukul taaneex ta baatsileex. yaan in kaa kuxkıintik te tu ´ ´ 44 Mix maak jeel u paajtal u taal tsook kiino; 55 tumen in batin wiknal wa ma letie Taata, le kele jach maalob utiaal jaant´ ´ ´ ´ maax tuuxten, natsiko; teen tuu- bil, yeetel in kiikele jach maa´ ´ ne yaan in kaa kuxkıintik te lob utiaal ukbil. 56 Le maax ku ´ ´ tu tsook kiino. 45 Ts ıibtaani- jaantik in bakel yeetel ku yu´ li´ tumen le Profetaobo: ‹Tu- kik in kiikele, yaan u paatal tin ´ ´ laakloobe yaan u kaansaaloob weetel, teen xane yaan in paatal ´ ´ ´ ´ ´ tumen Jeeoba›. Tulaakal maax tu yeetel. 57 Jeel bix tu tuuxti´ tsook u yuubik baax ku yaalik len le kuxaan Taatao, yeetel teen ´ le Taata yeetel tsook u kaanba- kuxaanen tu yoolal le Taatao, le ´ maax xan ku jaantik in bakele, le, ku taal tin wiknal. 46 Lela ´ ´ ma u kaat u yaal wa yaan maax jach tu jaajil yaan u kuxtal tin ´ tsook u yilik le Taatao, baaxe woolal. 58 Lela letie waaj eem ´ ´ cheen le maax ti Dios u taal te kaano. Ma jeex le tu jaantaj

´ ´ JUAN 6:59–7:9 Toochpajoob. U kaansajil kuxtal. Paat Galilea 172 ´ ´ le a uuchben laaktsileexo, baanaan u xuul; 69 toon xane ´ ´ ´ yeetel tsook le ka tsooke kıimoob. Le maax tsook k-creertikech, ´ ku jaantik le waaja yaan u kuxtal k-kuchul ´ ojeelte, teech le j-Kimantats». 59 Le baalooba tu liich tuuxtaan tumen Dioso». kaajil Capernaum tu yaalaj, le 70´ Jesuse tu yaalajtiob: «Teen ´ ´ ´ taan kaach ´ u kaansaj tu taan yeeyeex ta´ doceileex, ¿maasa? yaabkach maakoob u muchmu- Baale juntuul ti teexe bey jeex le Kaasilbaalo».1 71 U jaajile lebaobo. ´ u taan ti Judas u 60 Le oolale yaab ti u di- tie taan kaach ´ tumen Jusipuloobe, ka tu yuuboob lela, paal Simon Iscariote; ´ tu yaaloob: «Le kaansaj ku bee- dase letie maax kaach kun ´ trai´ tik le maaka jach kaas u yuu- cionartiko, kex letie juntuul ti le ´ ´ baal, ¿maax jeel u paajtal u doce apostoloob kaacho. yuubike?». 61 Baale Jesuse tu Ka tsook le baalooba, Je´ naataj taan u x-mukul taan u disuse seguernaj u kaaytaj sipuloob tu yoolal lela, ka tu yaa- tu luumil Galilea, tumen ma ´ ´ ´ lajtiob: «¿Ku beetik wa a ´ tooch- u kaat kaach maan ichil u luu´ pajleex lela? 62 ¿Kux tuun wa mil Judeai, y eetel tumen ´ ´ ´ le juka´ a wileex u naakal u Paal dıoobo u kaat kaach u kıimsoob. maak te tuux yaan kaacho? 2 Baale naats yanil kaach u 63 U kiliich´ muuk Diose letie kiinbesajil le paseloobo,1 le kiin´ baax ku tsaaik kuxtalo, le ba- besaj ku beetik kaach ´ le judıooko mix baal u biilal. Le baaxoob bo. 3 Le oolale u yıitsnoobe tu yaaloobti: «Lukkech waye ka tsook in waalikteexo ti kiliich ´ ´ muuk u taaloob yeetel ku tsaai- xiikech Judea, utiaal ka u yil a dika koob´ kuxtal. 64 Baale yaan ju- sipuloob le milagroob ´ ´ beetko. juntuul ti teexe ma tu creer- 4´ Tumen le maax u´ kaat ka´ kaj ´ tik». Tumen desde tu ´ kaajbale ooltaak tumen tulaakal maake, taakumJesuse u yojel kaach maaxoob le ma tu beetik mix baal ´ bail. Le oolale wa taan a beetik maatech u creertikoobo, bey ´ ´ eesaba ti tulaakal xan maax le kun traicionartiko. le milagrooba, ´ ´ 65 Le beetke tu yaalajtiob: «Le maak». 5 U y ´ ıitsinoob kaache u fejoob ti leoolal tsook in waalikteex: Mix maatech u´ tsaaik ´ ´ ´ ti. 6 Jesus tuune tu yaalajtiob: maak jeel u paajtal u taal tin wik´ nal wa ma letie Taata tsaaik u «Le kiin aalaanteno ma kuch´ ki, baale teexe jeel baalak kiin paajtalil tio». ´ ´ a kaateexe jeel´ u paajtal a bi66 Yoolal lela yaab ti u disineexe. 7 Le yookol kaabo mipuloobe suunajoob ti le baaxoob naan baax oolal u pektikeex, ´ tu patoob paachilo, yeetel xuul baale tene u pekmen, tumen kin ´ ´ u maanoob tu yeetel. 67 Le oo- waalik jach kaastak le baaxoob lale Jesuse tu yaalaj ti le doce ku beetko. 8 Teexe xeeneex te ´ ´ apostoloobo: «Teexe ma a kaa- kiinbesajo; tene ma tin jaan bin, ´ teex bin xani, ¿m aasa?». 68 Situmen ma jach kuchuk´ le kiin ´ ´ mon Pedroe tu nuukajti: «Yuum- aalaanteno». 9 Leti tuune, ka ´ tsil, ¿maax yiknal jeel k-bine? ´ Teche ka kaansik baaloob Jn 6:701 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ ´ ku bisik maak ti kuxtal mi- j-lıisaj taan. 7:21 Ilaak Tip. 16.

7

´ ´ ´ 173 Kiinbesaj. Toochpaj judıoob. Taak u kıimsaal JUAN 7:10-28 ´ tsook u yaalik le baaloob tioba, u jaajil y eetel minaan ´ kasaanil tu ´ ´ puksiikal. ´ 19 Moises tsaateex paat Galilea. ´ le´ Leyo, ¿maasa? Baale mix jun10 Baale ka ´ tsook u bin u yıiku yaalik tsinoob Jesus te kiinbesajo, le- tuul ti teex beetik baax ´ ´ tie bin xani, baale taakumbail le´ Leyo. ¿Baaxten tuun a kaat a ´ 20 Le yaabkach uuchik u bin utiaal ma u yilaal kıimseneex?». ´ ´ ´ «Okaantumen le maakoobo.´ 11 Le oo- maakoobo tu nuukoob: ´ ´ ´ tech demonio. ¿M aax u kaat´ u lale, le judıoobo kaaj u kaxti´ ´ k ıimsech?». 21 Jesuse tu nuukoob Jesus te kiinbesajo ka ´ kajtiob: «Tin beetaj junpeel´ milajoop ´ u yaalikoob: «¿Tuux yaan ´ ´ a wooleex. le maako?». 12 Yaab ti le maa- groe ka laaj jaak ´ 22´ Moisese tu tsaajteex u leyil le xoob yanoob ichil le yaabkach ´ ´ suutkuptajilo1 —u jaajile ma ti maakoobo, taan kaach u x-mu´ ´ ´ kul taanoob tu yoolal Jesus. Moises ´ u taali, baaxe ti le uuchteexe Yanoobe ku´ yaalikoob: «Jun- ben m ´ aakoobo—, le oolal ´ ´ ´ ´ juntuul maak tuul utsul maak». Ulaakoobe ku ka suutkuptikeex ´ ´ tu kiinil S abado. 23 Wa junt uul yaalikoob: ´ ´ ´ ´ «Ma, ma beyi, baa- maak ku s uutkuptaal tu kiinil xe´ cheen taan u tusik yaabkach ´ ´ Sabado utiaal ma u mixbaalmaakoob». 13 Baale mix ´ ´ maak kuuntaal u ley Moisese, ¿baaxten kaach ku taan yoolal Jes ´ ´ ´ us utiaal ´ ka uuyaak tumen tulaakal maak, tuun ka sen puujuleex ´ uuchik ´ in tsakik tubeel junt uul maak tumen saajkoob kaach ti le ju´ ´ tu kiinil Sabado? 24 Xuuluk a dıoobo. ´ ´ ´ 14 Ka tsook u maan taanchu- juzgareex cheen yoolal baax ka muk ti le kiinbesajo, Jesuse ook paktikeex, baaxe juzgarneneex te temploo ka joop´ u kaan- jeex unaje». ´ saj. ´ 15 Le judıoob tuuno jaak ´ 25 Le oolale yaan ti ´ u kaju yooloobe ka´ tu yaaloob: naaliloob Jerusalene kaaj u´ yaa«¿Ma wa letie maak a «¿Bix yanil le maaka jach yaab likoob: ´ ´ ´ 26 ¡Ileex!, tu baax u yojel yeetel jach yaan u k´ aat a k´ıimseexa? ´ taan tulaakal maak ku taan, baanaat kex ma xooknaj te escue´ laobo?».1 16 Jesuse tu nuukaj- le teexe ´ mix baal ka waalikeexti. ¿Maasa le gobernanteobo ma tiob: «Le baax kin kaansiko ma ´ ´ ´ kuchuk u yojeeltoob wa le maain´ tiaali, baaxe utiaal le m aax ´ tuuxteno. 17 Wa yaan maax u ka jach tu jaajil leti le Cristoo? ´ kaat u beet le baax uts tu taan 27 Tumen´ toone k-ojel tuux u ´ ken taalak Dioso, yaan u kaj ooltik wa ti taal le maaka, baale ´ le´ Cristoo mix maak ken u´ yoDios u taal´ le baax kin kaansi´ ko wa cheen tu juunal in wool jeelt tuux ´ u taal». ´ 28 Le taan u ´ kaansaj tuun Jesus te temploo kin taan. 18 Le m aax ku kaan´ ´ ´ saj ch´ een tu juunal u yoo- tu kaam ´ aalaj: «Teexe a kaj ooleneex y eetel a wojleex tuux in le, cheen u ´ nojbeenil ku kaxtik; ´ taal. Tsoole tene´ ma taalen cheen´ tu baale le maax ku kaxtik u noj´ ´ in wooli, baaxe le maax beenil le maax tuuxto, ku yaalik juunal ´ tuuxteno jach tu jaajil kuxaan, ´ Jn 7:151 Le escuelaoba letie tuux ku baale teexe ma a kaj ooleexi.

tsaabal xook kaach ti u nuuktakil le ju´ dıoobo.

Jn 7:221 Ilaak Tip. 16.

´ ´ JUAN 7:29-48 Dios tuuxte. Kuxaan ja. Jatspaj le maakoobo 174 ´ 29 ´ Tene in kaj ool tumen teen le koobo tu kaam aalaj: «Wa yaan ´ maax ku ´ taan tu yoolalo, tsoo- maax ukaje taalak tin wik´ le Leti tuuxtmilen». ´ ´ 30 Le oo- nal ka´ u yuk ja. 38 Le maax jeex u lale le maakoobo kaaj u kaxti- ku tsaaik u fe ti tene, ´ yaalik le Kiliich Ts ıiboobo: ‹Tu koob bix jeel u machkoob utiaal ´ ka u bisoobe, baale mix maak tsu u puksiikale yaan u tuul jai› ». 39 Baale Jesuse beete, tumen ma kuchuk kaach kuxaan ´ u yoraili. 31 Kex beyo yaab´ ti taan u taan kaach ti le kiliich ´ taaytak u le maakoobo seguernaj u tsaaik muuk jach ´ ´ tsaabal ti le maaxoob ku tsaaik u feu fejoob ti, ka joop u yaalikoob: ´ «Ken kuchuk le Cristoo, ¿maa- joob ti letio; tumen te kiinoob sa ma ken u beet maas nukuch jeelo ma tsaabak kiliich muuki, ´ milagroob ti le tsook u beetik le tumen Jesuse ma nojbeenkuun´ ´ taaki. 40 Le oolale jujunt uul maaka?». ´ 32 Le fariseoobo tu yuu- ti le yaabkach maakoobo, ka tu boob le baax ku x-mukul aa- yuuboob le ´ baaxoob tu yaalaj ´ kaaj u yaalikoob: «Le lik le yaabkach maakoob´ yoo- Jesuso, ´ lal Jesuso; u nuuktakil tuun le maaka jach tu jaajil letie Profe´ ´ ta aalaan kun taalo». 41 Ulaasacerdoteob y eetel le fariseoobo, ´ ku yaalikoob kaachi: «Le tu tuuxtoob j-kananoob1 utiaal koobe ´ ´ yaka u machoob Jesus. 33 Le oo- maaka, letie Cristoo». Baale ´ lale yaalaj: «Yaan in noobe ku yaalikoob: «¿Maasa le ´ Jesuse tu ´ paatal junp´ ıit tiempo maas ta Cristoo, ma ti u luumil Galilea ´ aalaan kun taali? 42 weeteleex´ taanil ´ ¿Ma wa tu ´ ti in bin tu yik- yaalik le Kiliich Ts ıibo, le Crisnal le maax tuuxteno. 34 Tee´ xe yaan a maan a kaxteneex, too ti u chiibal David ´ kun taal, tu chan kaajil Belen, le tuux baale ma ken a wileneex, te ´ tuux David kaacho?». 43 Bey kin antalo teexe ma tu paajtal a kajaan ´ ´ ´ tuuno, le yaabkach m aakoobo tu taaleexi». 35 Le oolal le jud ıoo´ ´ ´ bo kaaj u yaalikoob tu baatsi- jatsl ´ aantubaob ka paat ma jun´ loob: «¿Tuux tuun ´ ku tuklik u peelili baax ku tuklikoob yoolal ´ Jesusi. 44 Yaan ti letiobe taak bin ´ le maak ka paatak´ ma tu kaach u machkoob utiaal ka u bipaajtal k-kaxtiko? ¿Maasa ma ´ ´ ´ taan u tuklik u bin tu yiknal le ju- soob, baale mix juntuul paajchaj ´ u beetki. dıoob kiitpajaanoob ichil le grie45 Yoolal lela le j-kananoogoob, utiaal ka u kaans le grie´ ´ goobo? ´ 36 ¿Baax tuun u kaat bo suunajoob tu yiknal ´ u nuuktakil le sacerdoteob y´ eetel le fau yaal yeetel ´ ´ le baax ku yaalika: riseoobo, ka tuun kaataabtiob. ‹Yaan a maan a kaxteneex, baa«¿Baaxten ma ta taaseexi?». le ma ken a wileneex, te ´ ´ tuux kin 46 Le j-kananoobo tu nuukoob: antalo teexe ma tu paajtal a taa´ ´ «Mix junt een k-uuymaj u yuuleexi›?». ´ chul taan beya». 47 Le fari37 Tu tsook kiinil tuun le ´ kiinbesajo, te´ tu noj´ kiinilo,´ le seoob tuuno tu yaaloob: «¿Tak wa teex tsook waalakbal Jesus tu taan le maa´ a chaik a tuus´ leex? 48 ¿Maasa mix juntuul ti ´ ´ ti le faJn 7:321 Lela letie maakoob ku paatloob le gobernanteob wa ´ riseoob tsook u tsaaik u fejoob kaach kanan tu temploil Jerusaleno.

´ ´ 175 U saasil yookol kaab. Jaaj baax ku yaalik JUAN 7:49–8:17 ´ ti ´ letio? 49 Baale le yaabkach ku tsaaik kuxtalo». 13 Le fari´ maakoob ma u yojloob baax ku seoob tuuno tu yaaloobti: «Te´ yaalik le Leyo, kaakastantaache ´ ´ ta juunal ka jaajkuuntik noob». 50 Nicodemo, junt uul ti m aaxech; le beetke le baax ka ´ ´ le fariseoob, le maax yaax bi- waalik ta woolalo ma jaaji». ´ jaan tu yiknal Jesuse, tu yaalaj: 14 Jesuse tu nuukajtiob: «Kex ´ ´ 51 «Le ley yaantoono, ¿ma wa tin juunal kin jaajkuuntik maa´ ku yaalike t aanil ti u juzgartaal xene, le baax kin waalik tin ´ ´ juntuul maake unaj u yuubaal woolalo jach jaaj, tumen in wo´ baax ken u yaal tu yoolal yee- jel tuux taalen bey xan tuux kin ´ tel unaj u yojeeltaal baax ´ ku bee- bin. Baale teexe ma a wojleex ´ tik?». ´ 52 Ka tuun tu nuukoob- tuux taaleni mix tuux kin biti: «¿Maasa teche ma Galilea xan ni. 15 Teexe ka´ juzgareex jeex ´ ´ a taali? Xakalt le Kiliich Ts ıi- u beetik cheen wıinike, tene mix ´ boobo mix maak kin juzgartik. 16 Baale ´ ka a wile, ti Galileae ´ juntuul profeta kun jookoli».1 wa kin juzgare tene kin beetik ´ ´ 12 Jes ´ us t´ uune taanaj tu jeex unaje, tumen ma tin juu´ kaateen ´ yaneni, baaxe le Taata´ maax ´ taan ´ u yaaliktiob: nal «Teen u s aasilil y ookol kaab. Le t uuxteno ti yaan tin w eetele. ´ maax ku taal mix bi- 17 Tsoole tak te Ley tsaantee´ ´ ´ tin paache ´ kin kun maan ich eejocheenil, xo ku yaalik: ‹Wa kaatuul maa´ ´ ´ baaxe yaan u tiaalintik le saasil koob jaajkuuntik junpeel wa

8

´ ´ 1 Tseetsek ti le uuchben ts ıiboob jach kamaan baax ku yaalikoobo maatech u ´ ´ ´ taaskoob le versıculo 53 mix le yaax 11 versiculoob ti le capıtulo 8. Le versiculoo´ ´ ´ ´ ´ ba (kex ma jach juntakaalili bix u yaalaal ichil le jejelaas uuchben ts ıiboob yeetel bibliaob ich griegoo), bey u yaalikooba: ´ ´ 53 Ka tsook tuune cada juntuule bin tu yotoch. ´ ´ Baale Jesuse bin tu Puukil le Olivoobo. 2 Ka saaschaje bin tu kaateen te ´ ´ ´ temploo; tulaakal u kajnaaliloob le kaajo joop u taaloob tu yiknal, leti tuu´ ´ ´ ne kulaje ka joop u kaanskoob. 3 Te suutuk tuuno le escribaob* yeetel le ´ ´ ´ ´ fariseoobo tu taasoob juntuul koolel chuuk nuupchilikbal yeetel juntuul xiib ´ ´ ma u yıichami, ka tsook u beetkoob u waatal chuumuk ti letiobe, 4 tu yaa´ ´ ´ ´ loob ti Jesus: «J-Kaansaj, le koolela chuuk nuupchilikbal yeetel juntuul xiib ma ´ ´ u yıichami. 5 U Ley Moisese ku yaalik kaab eet k-muruxtuntik le kooleloob ku ´ ´ ´ beetkoob junpeel baal beya. Teche ¿baax ka waalik?». 6 Baale lela cheen taan ´ ´ kaach u yaalikoob utiaal u tuuntkoob u yool utiaal ka yanak baax oolal u taki´ ´ koob u pool. Baale Jesuse chinlaje ka joop u ts ıib te luum yeetel u yaal u kabo. ´ ´ 7 Tumen seguernaj u kaatkoobtie, waalaje ka tu yaalajtiob: «Le maax ichileex ´ ´ ´ ´ minaan u kebane leti ka u yaax chin le koolel yeetel junpeel tuunicho». 8 Jesus ´ ´ ´ ´ tuune chinlaj tu kaateene ka seguernaj u ts ıib te luumo. 9 Baale le maaxoob ´ ´ ´ ´ ´ tu yuuboob lela, kaaj u jookloob jujuntuulil, yaaxe jook u nuuktakil le kaajo, ka ´ ´ ´ paat Jesus tu juunal bey xan le koolel yaan kaach chuumuk ti letiobo. 10 Jesu´ ´ se waalaje ka tu yaalaj: «Koolel, ¿tuux bin le maakoobo? ¿Mix maak wa aal kaa´ ´ ´ b eet a kıimsaal?». 11 Le koolelo tu yaalaj: «Mix maak, Yuumtsil». Jesuse tu ´ yaalaj: «Teen xane ma tin waalik ka kıimsaakech. Xeen; desde bejlae ma a kaa kebantal».

8

´ ´ Jn 8:31 Maakoob jach u kaj ooloob le Leyo.

´ JUAN 8:18-38 Jesuse kaan u taal. Le jaajo ku jaalkabtaj 176 baaxe, le baax ku yaalikoobo yaaliko letie baaxoob kin waalik ´ jach jaaj›. 18 Tene kin jaaj- way yookol kaaba». 27 Letiobe ´ ´ ´ ´ kuuntik maaxen, le Taata maax ma tu naatoob wa taan kaach ´ ´ tuuxteno ku jaajkuuntik xan u taan ti le Taatao. 28 Le oo´ ´ ´ ´ maaxen». 19 Ka tuun tu kaa- lale, Jesuse tu yaalaj: «Ken a lıi´ ´ toobti: «¿Tuux yaan a Taata?». seex u Paal m aak ti junp eel ´ ´ Jesuse tu nuukaj: «Teexe ma a chee, ti ken a wojeelteex teen le ´ ´ ´ ´ ´ kaj ooleneexi yeetel ma a kaj oo- maak jeelo, yeetel ma tin bee´ leex xan in Taatai, tumen wa a tik mix baal cheen tu juunal in ´ ´ kaj ooleneexe bejlaa kaach a kaj wool; baaxe le baalooba kin ´ ooleex xan in Taatae». 20 Tu- waalik jeex u kaansmilten ´ le ´ laakal le baalooba tu yaalaj le Taatao. 29 Tsoole le maax ´ ´ ´ taan u kaansaj te temploo, le tuuxteno ti yaan tin ´ weetele; lewaalakbal te tuux yaan u nuu- tie ma u paten cheen tin juunakulil tuux ku jalkesaal taakino. li, tumen mantats kin beetik´ le ´ Baale mix maak mache, tumen baaxoob uts tu taano». 30 Uuma kuchuk u yoraili. chik u yaalik le baalooba yaab ´ ´ ´ 21 ´ Ka tuun tu´ yaalajtiob tu maakoob´ tu ts´ aaj u fejoob ti leti. 31 Jesus tuune seguernaj u kaateen: «Tene taan in bin; tee´ ´ ´ xe yaan a maan a kaxteneex baa- yaalik ti le judıoob tu tsaaj u fe´ ´ le yaan a kıimleex ichil a keba- joob ti letio: «Wa ku paatal neex. Te tuux kin bino teexe ta puksiikaleex baax kin waa´ ma tu paajtal a taaleexi». 22 Le like, jach tu jaajil in disipuloex; ´ ´ ´ oolale, le jud ´ kaj ooltikeex´ le jaajo, ´ ıoobo k´ aaj u yaali- 32 yaan a koob: «¿Maasa ma taan u tuklik le jaaj tuuno yaan u jaalkabti´ u kıimskubai? Tumen ku yaa- keex». 33 Letiobe tu yaaloob´ lik: ‹Te tuux kin bino teexe ma ti: «Toone u paalaloon Abrahan, ´ ´ tu paajtal a taaleexi› ». 23 Leti tsoole mix junteen palitsiltaa´ ´ mix maak. ¿Baaxtuune tu yaalajtiob: «Teexe te koon tumen ´ ´ kuuchiloob yaan kabal a taalee- ten tuun ka waalik: ‹Yaan a ´ ´ xo, tene te kuuchiloob yanoob jaalkabtaaleex›?». 34 Jesuse tu ´ ´ kaanal in taalo. Teexe yookol nuukajtiob: «Jach tu jaajil kin ´ ´ ´ kaabileex, tene ma yookol kaa- waalikteex: Tulaakal maax ku bileni. 24 Le oolal tin waalaj- kebantale palitsiltaan tumen le ´ teex: Yaan a kıimleex ichil a kebano. 35 Tsoole le palitsilo ´ kebaneex. Tumen wa ´ ma ta ma mantats kun paatal te nacreertikeex teen le maax aa- jo, baale le paalo mantats kun ´ ´ ´ laan kun taalo, yaan a kıimleex paatli. 36 Le oolale wa ka jaalichil a kebaneex». 25 Le oolakabtaaleex tumen jach ´ ´ ´ le Paalo, ´ le, letiobe tu kaatoobti: «¿Maa- tu jaajil yaan a paatleex jaalkabil. xechi?». Jesuse tu yaalajtiob: 37 Tene in wojel ´ u paalaleex ´ ´ «¿Baax tiaal ku seguer in taan ta Abrahan, baale a kaat a kıimse´ ´ weeteleex? 26 Yaab baax yaan neex tumen ma tu paatal ta pukin waal ta woolaleex utiaal ´ in ´ juz- siikaleex le ´ baaxoob kin waaligartikeex. U jaajile le maax tuux- ko. 38 Tulaakal le baaxoob tin teno mantats ku yaalik u jaa- wilaj le tiaanen kaach tu yiknal jil. Le baaxoob xan tin wuuyaj u in Taatao, letie baaxoob xan kin

´ 177 U taatail tuus. J-uuyaj taane ma kun kıimil JUAN 8:39-56 kaansiko; teex xane ka beetkeex ¿baaxten ´ ma ta creertikeneex? le baaxoob tsook u yaalaalteex 47 Le maax ti Dios u taale ku tumen a taataexo». 39 Letiobe yuubik le baaxoob ku yaalik Diotu´ yaaloobti: «K-taatae Abra- so. Le oolal ma ta wuuyikeex han». Jesuse tu yaalajtiob: «Wa baax kin waalik, tumen ma ti u paalaleex Abrahane beeteex Dios a taaleexi». ´ ´ le baaxoob tu beetaj Abrahano. 48 Le judıoob tuuno ka tu ´ 40 Baale beoraa taak a kıims- yuuboob lela, tu yaaloobti: keneex, kex tsook in waalikteex «¿Ma wa le oolal k-aalik, teche ´ le u jaajil tin kanaj ti Dioso. samaritanoech yeetel okaantech ´ Abrahane ma tu beetaj le baax demonio?». 49 Jesuse tu nuu´ ka beetkeexo. 41 Teexe taan a kajtiob: «Tene ma okaanten debeetkeex le baax ku beetik a monioi, baaxe tene kin wee´ taataexo». Letiobe tu yaaloobsik tsiikil ti in Taata, cheen ´ ´ ti: «Toone ma sıijoon ´ ´ ti nuup- baale teexe ma ta weeskeex´ kebani;1 cheen juntuulili k-taa- ten tsiikil. 50 Tene ma taan ´ ta yaan, Dios». in kaxtik ka nojbeenkuuntaa´ ´ 42 Jesuse tu yaalajtiob: «Wa keni, baale yaan juntuul Maax ´ ´ tu jaajil Dios a Taataexe, bejlaa u kaat u beet lela; letie juntuul kaach a´ yaabiltmeneexe, tumen Juez. 51 Jach tu jaajil kin waa´ ´ Dios tuuxten, yeetel tu yoola- likteex: Wa yaan maax ku beetik le way yanene. Jach tu jaajil ma baax kin waalike, mix bikin kun ´ ´ ´ ´ cheen tu juunal in wool taaleni, kıimil». 52 Le judıoobo tu yaa´ ´ baaxe Leti tuuxten. 43 ¿Baax- loobti: «Beora tuuna tsook k-ilik ten teexe ma a wojleex le baax jach tu jaajil okaantech demonio, ´ ´ kin waaliko? Tumen ma a kaat tumen Abrahane kıimi bey xan a wuuyeex in taani. 44 Teexe le profetaobo, baale teche ka ´ ti a taataex le Kaasilbaal1 a taa- waalik: ‹Wa yaan maax ku beetik ´ ´ leexo, yeetel a kaat a beeteex le baax kin waalike, mix bikin kun ´ baaxoob uts tu taan a taataexo. kıimil›. 53 ¿Ka tuklik wa maas ´ ´ ´ Letie desde tu kaajbale tu beetu- nojchech ti k-taata Abrahan kıi´ ´ ´ ´ ba j-kıimsaj wıinik, ma paat ichil mo? Si tak le profetaobo kıi´ ´ le jaajo, tumen le jaajo minaan moob, ¿maax tuun a taaskaba be´ tu puksiikal. Le ken tuusnake ya?». 54 Jesuse tu nuukaj: «Wa ´ ku beetik jeex suuk u beetke, ch een tin juunal kin nojbeen´ ´ ´ tumen letie juntuul j-tuus yeetel kuuntkinbae, mix baal u biilal leti Baale in Taatae ´ u taatail le tuuso. 45 Tene le nojbeenilo. ´ ´ taan in waalikteex u jaajil, baa- letie maax nojbeenkuuntkeno, le ´ le teexe ma ta creertikeneex. maax ka waalikeex a Dioseexo. ´ ´ 46 ¿Maax ti teex jeel u yeesik 55 Cheen baale teexe ma a kaj ´ ´ wa yaan ti baax kebanchajaane- ooleexi. Baale tene in kaj ool, ´ ´ ne? Wa taan in waalik u jaajile, yeetel wa ka in waal ma in kaj ´ ´ ´ ´ oole yaan u paatal cheen taan in ´ Jn 8:411 Le taana ku meyaj utiaal u y uutuus jeex teexe. Baaxe tene jach ´ ´ ´ ´ chul taan ti le jejelaas nuupchitaloob ku tu jaajil in kaj ool yeetel kin beebin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4. ´ ´ baax ku yaalik. 56 Abra441 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale j-lıisaj tik ´ ´ han a taataexe jach yeetel kiimak taan.

´ ´ ´ ´ JUAN 8:57–9:18 Taanil ti Abrahan. Ku kaatchiitaal choop 178 ´ ´ ´ oolal tu paataj u kuchul u kii- kaat caridada?». 9 Yaan ti le´ nil in beetik le baalooba, tu yi- tiobe taan ´ kaach u yaalikoob: ´ ´ laj tuune ka kiimakchaj u yool». «Leti». Ulaakoobe ku yaalikoob: ´ ´ baale ch 57 Ka tuun aalaabti tumen le «Ma, ma letii, ´ ´ ´ ıikaan ti ´ judıoobo: «Mix cincuenta jaa- leti». Le maak tuuno taan´ kaach boob yaantech, baale ¿ka waalik u yaalik: «Teen le maak ka ´ ´ 10 Le oolale k´aaj tsook a wilik Abrahan?». 58 Je- waalikeexo». ´ ´ ´ u k aatkoobti: «¿Bix t uun uususe tu nuukajtiob: «Jach tu jaa´ ´ ´ jil kin waalikteex: Taanil ti u sıi- chik u yantal ´ u saasilil a wich?». ´ 11 Letie tu n uukaj: «Le maak ku jil Abrahane, tene tsokaanili in ´ wantale». 59 Letiob tuune tu kaabatik Jesuso tu beetaj luuchaajoob tuunich utiaal u chiin- ke ka tu choaj tin wich, tsoo´ chinkoob Jesus; baale letie tu le ka tu yaalajten: ‹Xeen ´ Siloame ´ ka a po a wich›. Teen tuune bibalubae ka jook te temploo. nene ka tin ´ ´ ´ poaj in wich, ka yanJesuse le taan kaach u m aan chaj in wich».´ 12 Le ´ ´ ´ u saasilil ´ teelo, tu yilaj junt uul m aak maakoob tuuno tu kaatoobti: ´ ´ ´ choop desde ´ ka sıiji. 2´ U di- «¿Tuux yaan le m´ aak ka waalisipuloob tuune ´ tu kaatoob- ko?». Letie tu nuukaj: «Ma in ti: «J-Kaansaj, ¿m´ aax kebanchaj wojli». ´ ´ ´ utiaal ka sıijik choopil le maaka: 13 Ka tuun tu bisoob tu ´ ´ yiknal u taataob wa leti?». 3 Jesuse tu le fariseoob le maak ch ´ ´ oop kaanuukaj: «Mix u taataob kebancho. 14 Le ka tu ´ ´ kiin bakaan ´ chajoob, mix le maaka, baaxe le- beetaj Jesus le luuk yeetel le ´ ka ´ ´ ´ ´ la uuch utiaal ka chıikpajak u tu tsaaj u saasilil u yich le maa´ ´ nukuch meyajoob Dios yoolal le ko, Sabado. 15 Beora tuuna, le ´ ´ ´ ´ maaka. 4 Taanil ti u bin kii- fariseoob xano kaaj u k aatkoob´ ´ ne, unaj k-beetik´ le meyajoob u ti bix uuchik u yantal u saasilil ´ tsaamaj ´ le m´aax tuuxteno, u yicho. Letie tu yaalajtiob: «Letumen ´ taan u yaakabtal, ´ tsoole tie tu choaj luuk tin wichoob, ken aakabchajke mix maak ku tsoole ka tin poaj, le oolal ku ´ ´ ´ paajtal u ´ meyaj. 5 Le tiaapaajtal in paakat». 16 Jujunt uul ´ ´ ´ nen way y ookol kaabe, u s aati le fariseoob t uuno k aaj u yaa´ ´ silen yookol kaab». 6 Ka tsook likoob: «Le maako ma ti Dios u ´ u yaalik le baalooba, tuubnaj te taali, tumen maatech u tsookbe´ luumo ka ´ tu xaaktaj le luum sik u leyil le Sabadoo». Ulaakoo´ yeetel u tuubo, tsoole ka tu be ´ ´ ku yaalikoob xan: «¿Bix jeel´ u choaj le luuk tu yich le maako, paajtal u beetaal tumen juntuul ´ 7 ka tu yaalajti: «Xeen a po´ a j-keban maak le´ milagroob ´ be´ wich tu pilail ´ Siloam» (lela u k´aat ya?». Ka tuun paat ma junpeeliu ´ yaal ‹Tuuxtaan›). Le maak li bix u tuukuloobi. 17 Le oolal ´ ´ ´ tuuno bine ka´ tu poaj u yich, ka tu kaa kaatoob ti le maak choop ´ suunaje ku paajtal u paakat. kaacho: «Bey tumen tu ts aaj u ´ ´ ´ 8 Le oolale le m ken ´ ´ aaxoob ´ kajaa- saasilil a wicho, ¿baax tuun a ´waal tu yoolal?». Le noob naats tio yeetel le´ maaxoob ´ maako tu ´ nuukaj: «Letie juntuul profeta». suuk u yilkoob kaach t aan u k aat ´ ´ caridado, k´ aaj u yaalikoob: «¿Ma 18 Baale le jud´ ıoobo ma tu wa letie maak kulukbal kaach u creertoob wa choop kaach le

9

´ ´ ´ 179 Choope ku defendertik Jesus, ku tsaaik u fe ti JUAN 9:19-41 ´ ´ ´ ´ ´ yeetel Moises, maaka yeetel wa tsaab u saasi- le Diose taanaj ´ lil u yich. ´ Ka tu tanoob u baale le maaka ma´ k-ojel ´ tuux u taali». 30 Le maak tuuno tu taataob le maak tsook ´ ´ ´ u tsaabal ´ «¡Lela jach tuun ma u saasilo, 19 ka tuun tu kaa- yaalajtiob: ´ ´ Le maatoobtiob: «¿Lela letie wa a paa- tu paajtal´ in creertik! ´ ´ leex ka waalikeex´ choop desde ko tu tsaaj u saasilil in wich, ´ ka´ sıijo? ¿Bix tuun yanil ku baale teexe ma a wojleex tuux Diose paajtal u paakat ´ beoraa?». 20 U u taali. 31 Toone k-ojle ´ taataobe tu ´ nuukoob: «Toone ma tu ´ yuubik u oracion le j-ke´ k-ojel le maaka´ letie k-paal ban ´ ´ maakoobo, baale wa juntuul choop desde ka sıijo. 21 Baale m´ aak u chaamaj saajkilil´ ti Dios ´ ma k-ojel bix u paajtal u´ paakat yeetel ku beetik baax u kaate, ku ´ ´ beoraa, ma k-ojel xan ´ ´ maax tsaa yuubaal u´ oracion tumen ´ Dios. u saasilil u yichi. Kaateexti. Le- 32 Desde uuche mix junteen uu´ tie tsook u nojochtal, leti unaj yaak ´u yaalaal wa yaan maax ´ u yaalikteex». 22 U taataob le tu ts aaj u s aasilil u yich jun´ ´ ´ ´ ´ maaka tu yaaloob ´ ´ lela tumen tuul maak choop desde ka sıiji. saajkoob ti le jud ıoobo. Tumen 33 Wa ma ti Dios u taal le m aa´ ´ le judıoobo tsokaanili u chatukka, bejlaa ma tu p aajtal u bee´ likoobe, le maax kun aalik Je- tik ´ ´ mix baale». 34 Le fariseoob sus leti le Cristoo, yaan u tojol- tuuno tu yaaloobti: «Teche ich ´ ´ chintaal ti le sinagogao. 23 Le keban sıijech, ¿bix u ´ taabal a taal ´ oolal u taataob le maako tu yaa- a kaansoon?». ¡Ka tuun tu tojolloob: «Letie tsook u nojochtal. chintoob! ´ ´ Kaateexti». 35 Jesuse tu yojeeltaj tsook ´ ´ u ´ 24 Le oolale le jud ıoobo tu tojolchintaal le m aako, ka tuun ´ ´ ´ kaa tanoob le maak choop ´ kaa- tu yile tu yaalajti: «¿Ka ts ´ aaik cho ka tu yaaloobti: «Tsaa noj- wa a fe ti ´u Paal maak?». tu nuukaj: «Yuumtsil, beenil ti Dios, aal ´ ´ u jaajil. Too- 36 Letie ne k-ojel le maak ´ ka waaliko ¿maax ´ le ka waaliko?, utiaal ka ´ junt ´ uul ´ j-keban m´ aak». 25 Le in tsaa in fe ti leti». 37 Jesuse maak tuuno tu nuukaj: ´ «Tene tu yaalajti: «Teche´ tsook a wima in ´ wojel wa juntuul j-ke- lik. ´ Tsoole, letie maax ´ ku´ taan ta ´ ban maaki, cheen baax in wojle weetela». 38 Le´ maak tuuno tu ´ kex ´ choopen kaache beoraa ´ ku yaalajti: «Kin ts´ aaik in fe ti leti, ´ paajtal ´ in paakat». 26 Ka tuun Yuumtsil». Ka tuun xolaj tu taan tu kaatoobti: «¿Baax ´ tu beetajutiaal u yeesik tsiikil ti. 39 Je´ ´ tech? ¿Bix uuchik u tsaaik u saasuse tu yaalaj: «Tene taalen way ´ ´ silil a wich?». 27 Letie tu nuu- yookol ´ kaab utiaal ka juzgartaak kajtiob: «Tsook in waalikteex, le yookol kaabo, utiaal beyo ´ baale teexe ma ta ´ chenxikin- ka paakatnak le maaxoob ´ ma ´ teexi, ¿baaxten a kaateex ka in tu paajtal u paakatoobo yeetel ´ ´ ´ kaa aalteex? ¿A kaateex wa ka´ choopchajak le maaxoob ku xan a beetabaex u disipuloob?». paajtal u paakatoobo». 40 Le ´ 28 Yoolal lela tu pochoobe ka tu fariseoob yanoob tu yeetelo tu yaaloobti: «Teche u disipuloech yuuboob lela ka tu´ yaaloob: ´ ´ le maako, baale toone u disi- «¿Maasa toone ma choopoon xa´ puloon Moises. 29 Toone k-oj- ni?». 41 Jesuse tu yaalajtiob:

´ JUAN 10:1-18 U corral taman. J-kanan taman. Ulaak tamanoob 180 ´ ´ «Wa choopeexe bejlaa kaach mi- kol yeetel yaan u kaxtik suuk naan a kebaneexe, baale beoraa utiaal ´ u jaante. 10 Le j-ooko´ teexe ka waalikeex: ‹Ku paajtal lo cheen ku taal utiaal ookol, ´ ´ k-paakat›. Le oolale ma kun per- utiaal kıimsaj yeetel utiaal xuuldonartbil a kebaneex». saj. Tene taalen utiaal ka ya´ «Jach tu jaajil kin waalik- nakteex kuxtal yeetel utiaal ka ´ yaabchajak u kiinil a kuxtaleex. teex: Le maax ma tu yokol tu jool u corral le tamanoob, baa- 11 Teen le jach maalob j-kanan xe ku naakal yaanal tuux utiaal tamano; le jach maalob j-kanan ´ ´ u yookle, junt uul j-ookol yeetel tamano ku kubik u kuxtal1 yoo´ ´ lal le tamanoobo. 12 Baale le juntuul m ´ ´ ´ aax ku tokik baa´ loob ti maak. 2 Baale le maax maax ch ´ een ku bootaal utiaal ka u kan aant le tamanoobo, tumen ku yokol tu jool le corralo le´ u yuumiloob yeetel ma tie j-kanan tamano. 3 Ti le- ma leti ´ junt uul j-kanan tamane, ken u tie ku le jool tumen ´ ´ jeekabtaal ´ yil u taal le loboo,1 ku xuumle maax kan aantik le joolo. Le ta´ ´ ku puumanoob tuuno ku yuubikoob u pattik le tamanoobo, ´ tsul —le loboo ku k ıimsik yaabi juum u taan. Le j-kanan tamano ´ ´ yeetel ku kiitbesik ´ u maasiku ´ tankoob tu kaabaob yeetel ku loob— 13 tumen cheen bootbil jooskoob te corralo. 4 Le ken ´ ´ ´ u beetaal; baax u kaajti ka uutsookok u joosik u yalak tama´ chuk wa baax ti le tamanoobo. noobe ku bin taanil, le tamanoob ´ tuuno ´ku binoob tu paach tumen 14 Teen le jach maalob ´ j-kanan u kaj ooloob bix u juum u taan. tamano, tene in kaj ool in wa´ 5 Letiobe ´ ma kun binoob ´ tu lak tamanoob, letiobe u kaj oo´ lenoob xan 15 jeel bix le Taata paach juntuul maax ma ´ ´ ´ u kaj ooloobi, baaxe yaan u puutsloobti u´ kaj ooleno yeetel tene ´ in kaj ´ ool le Taatao. Teen tuune kin tumen ma u kaj ooloob bix u ´ juum u taan yaanal maakoobi.» kubik in kuxtal tu yoolal le ta6 Jesuse tu tsikbaltajtiob le ket- manoobo. ´ 16 »Yaan xan ten ulaak tataana, baale letiobe ´ ma tu naa- manoob minaanoob te corrala, toob le baaxoob taan kaach u ´ yaan xan in taaskoob, yeetel yaan yaalaaltiobo. u yuubikoob in taan; 7 Le ´ ´ ´ yaan u ´ oolale Jesuse tu yaalaj tu junmuuch yeetel lelookaateen: «Jach tu jaajil kin waa- paatloob ´ ´ likteex: Teen le joonaj tuux ku ba, yaanal u kab juntuulili j-kayokol le tamanoobo. 8 Teen´ le nan taman. 17 Le oolal u yaau jaajil j-kanan tamano, tulaa- biltmen le Taatao, tumen kin ´ kal le m aaxoob tsook u taaloob kubik in kuxtal ´ utiaal ka ´ tsaabakten tu kaateen. 18 Mix taan u yaalikoob letiob ´ ´ le u jaa- maak u lusten, baaxe tu juunal jil j-kanan tamano, ch een j-ooko´ ´ u loob y´ eetel ku tokikoob baaloob in´ wool kin kubik. Tsaanten ´ ti maak. Baale le tamanoobo paajtalil in kubik yeetel tsaanma tu yuuboob u taanoobi. ´ 10:111 Lit.: «alma». Ilaak Tip. 7 A . ´ ´ 9 Teen le joonajo; jeel maaxak Jn 121 ´ Lela junt ´ uul ts ıitsik ´ baalche ku ka okok te joonaja yaan u salvar- kıimsik u y eet baalcheil; chıikaan ti jun´ ´ ´ kuba; yaan u yokol, yaan u joo- tuul ts ıitsik peek.

10

181 Tamanoobe j-uuyaj taanoob. ´ ten u paajtalil in kaa kamik. Lela in Taata aalten ka in beete». ´ ´ 19 Le judıoobo paat tu kaa´ ´ t een ma junpeelili bix u tuukuloob yoolal le baaxoob tu yaalaj Jesuso. 20 Yaab ti letio´ ´ be kaaj u yaalikoob: «Le maaka ´ okaan demonio ti yeetel tsook u chokotal u pool. ¿Baaxten ka wuuyikeex baax ku yaalik?». ´ ´ 21 Ulaak maakoobe tu yaaloob: ´ ´ «Juntuul maak okaan demonio tie maatech u taan beya. Tsoole ´ ´ juntuul demonioe ma tu paajtal ´ ´ ´ u tsaaik u s´ aasilil u yich le choopoobo, ¿maasa?». 22 Te kiinoob jeelo tu kaa´ jil Jerusalene taan kaach u kiin´ besaal u kiinil uuchik u kuubul le temploo. Te kiinoob jeelo u ´ kiiniloob keel, 23 yeetel Jesu´ ´ se taan kaach u maan te templo ichil u columnaob Salomono. ´ ´ 24 Le judıoob tuuno ´ tu bapachtoobe ka joop u kaatkoobti: «¿Tak baax ´ kiin ken a waaltoon jach maaxech? Wa teech le Cristoo, juntaats ka a waaltoon». 25 Jesuse tu yaalajtiob: «Tsook in waalikteex, baale ma ta creertikeex. Le baaxoob kin beetik ´ tu kaaba in Taatao ku jaajkuuntikoob jach ´ maaxen. 26 Baale teexe ma ta creertikeex tumen ma in walak tamaneexi. 27 In walak tamanoobe ku yuubikoob in taan, te´ ´ ne in kaj ooloob yeetel ku ´ taaloob tin paach. 28 Teen tuune ´ yaan in tsaaik ´ kuxtal minaan u xuul tiob, yeetel mix bikin kun ´ xuulsbiltiob, tsoole mix maak kun tokikoob tin kab. 29 Le ´ baax tsook u tsaaikten in Taatao maas nojoch ti u maa´ ´ sil baaloobo, yeetel mix maak ´ ku paajtal u tokikoob tu kab le

´ Paal yeetel Taata

JUAN 10:19-41 ´ Taatao. ´ 30 Teen yeetel le Taatao juntuulilion». ´ 31 Le judıoobo tu kaa chaajoob tuunich utiaal ´ u ´ muruxtuntikoob. 32 Jesus tuune tu yaalajtiob: «Yaab baaloob maalobtak ku taal ti le Taata ´ tin´ weesajteexo. ¿Yoolal maakalmaak ti le baaloob ken a ´ muruxtunteneexa?». 33´ Ka nuukaabti tumen le´ judıoobo: «Ma tu yoolal junpeel baal maalob ken k-muruxtuntechi, baaxe tumen ´ taan a pochik Dios, tumen ´ te´ ´ che kex cheen ´ wıinikeche taan a taaskaba juntuul dios». 34 Jesuse tu yaalajtiob: «¿Ma wa ´ ts ıibtaan te Ley yaanteexo: ‹Tene tin waalaj: «Teexe dioseex» ›? 35 Diose´ tu yaalaj ‹diosoob› tak ti le maaxoob keeyoob te Ki´ liich le Kiliich ´ ´ Ts ıibo, tsoole Ts´ ıibo ma tu paajtal u mixbaal´ kuuntaal. 36 ¿Baaxten ´ tuun ka waalikeex ti teen, m aax ki´ ´ ´ liichkuuntaanen yeetel tuuxtaa´ nen way yookol kaab tumen le ´ Taatao: ‹Taan a pochik Dios›, tumen tin waalaj u Paalen Dios? 37 Wa ma tin beetik le baaxoob uts tu taan in Taatao ma a creertikeneex. 38 Baale wa kin beetke, kex ma a creertikeneexe, creerteex le baaxoob kin ´ beetko ´ utiaal ka a wojeelteex yeetel ka ´ paatak ´ ta tuukuleexe, ´ le Taatao junmuuch yanil tin weetel, ´ ´ teen xane junmuuch yanilen yeetel le Taatao». 39 Le oolale le ju´ dıoobo ´ taakchaj u ´ machkoob tu kaateen; baale puutstiob. ´ ´ 40 Jesuse bin tulaak u tseel ´ ´ le Jordano, le tuux´ kaaj ´ u tsaaik okja Juano, ka tuun paat´ teelo. 41 Ka taal yaabkach maakoob tu yiknale ka joop u yaalikoob: «U jaajile,´ Juane ma tu beetaj mix junpeel milagroi, baale jach

´ ´ JUAN 10:42–11:26 Kojaan Lazaro. Kıimi. «Teen le kaa kuxtalo» 182 ´ ´ ´ jaaj tulaakal´ le baaxoob tu yaalaj go Lazaroe taan u wenel, baale ´ ´ yoolal le maaka». 42 Te´ tuuno tene taan in bin teelo utiaal ´ yaabkach maakoob tu tsaaj u fe- ka´ in wajse». 12 Le disipuloob ´ tuuno joob ti Jesus. ´ tu yaaloobti: «Yuumtsil, ´ ´ Yaan kaach juntuul maak wa taan u weenle jeel u yuts´ ´ kojaan ku kaabatik Laza- tale». 13 Baale Jesuse t´ aan kaach u yaalik tsook u k ıimil ro. Letie ti kajaan kaach Beta´ ´ niae, te chan kajtalil tuux ka- Lazaro. Cheen baale ´ letiobe ku ´ ´ tuklikoob kaache taan u taan ti jaan xan Marıa yeetel Marta u ´ ´ utiaal u jeelskuba. ´ ´ kiiko. 2 Le Marıaa letie koolel u wenel´ maak 14 Jesus tuune juntaats uuchik ´ tu jiaj´ kiibok aceite ti Yuum´ u ´ yaaliktiob: «Lazaroe tsook u tsil yeetel tu choaj u yook yeekıimil, 15 baale ku kiimaktal ´ tel u tsootsel´ u poole.´ Letie ´ in wool ta woolaleex tumen miıitsintsil ti Lazaro, le maax konaanen kaach teelo, utiaal ka jaano. ´ 3 Le oolale le kooleloo´ creerteneex. Kooneex ´ ´ te tuux ba tu tuuxtoob aalbil´ ti Jesus: yano». 16 Tomas tuune, le ku «Yuumtsil, ¡ile!, le maax jach a yaalaal kaach Iich tie, tu yaalaj yaabiltme kojaan». 4 Baale le ti u maasil disipuloob: «Kooneex ´ ´ ´ ka tu yuubaj Jesus lela tu yaa- tuun xani, utiaal ka kıimkoon tu ´ laj: «Le kojaanila ma utiaal ka u yeetel». ´ kıimsi, baaxe utiaal ka tsaabak 17 Ka kuch Jesuse tsook ´ ´ nojbeenil ´ti Dios, utiaal beyo ka kanpeel kiinoob tsaabak Lazanojbeenkuuntaak u Paal Dios tu ro ichil le muknalo. 18 Betayoolal lela». niae ti yaan kaach naats Jerusa´ ´ ´ 5 Jesuse u yaabiltmaj kaach lene, kex bey ooxpeel kilometro ´ ´ ´ Marta, Marıa bey xan´ Lazaro. tie. 19 Yaab judıoob binoob ´ ´ 6 Baale ko- tu yiknal Marta yeetel Mar ´ letie kex´ tu yojeeltaj ´ ´ ´ ıa ´ jaan Lazaroe, paat kaapeel kiin utiaal u lıiskoob ´ u yooloob uu´ te tuux yaan kaacho. 7 Ka chik u kıimil Lazaro. ´ ´ ´ 20 Marta tsooke tu yaalaj ti le disipulootuune ka´ tu yojeeltaj taan u taal ´ bo: «Kooneex Judea tu kaateen». Jesuse jook u yile, baale Ma´ ´ 8 Le disipuloobo tu´ yaaloobti: rıae paat kutal ich naj.´ 21 Mar´ «J-Kaansaj, ma sen uuche oolak tae tu yaalaj ti Jesus: «Yuummuruxtuntaakech tumen u kaj- tsil, wa way yanech kaache, ´ ´ ´ ´ naaliloob Judea, ¿yaan wa tuun bejlaa ma tu kıimil in wıitsine. ´ a kaa bini?». 9 Jesuse tu n uu22 Kex beyo beoraa in wojel jeel ´ ´ kaj: «Doce horas ku saasilkunaj baalak ka a ´ kaat ti Diose, Dio´ ´ aax le kiino, ¿m aasa? Wa yaan m se yaan u tsaaiktech». 23 Jesu´ ´ ´ ku m´ aan tu saasilil le kiino ma se tu yaalajti: «A wıitsine yaan ´ tu toochpajal´ ti mix baal, tumen u lıikil». 24 Martae tu yaalajti: ´ ´ ku yilik le saasil yaan te ´ yookol «Tene in wojel yaan u lıikil ken ´ kaaba. 10 ´ ´ Wa yaan m ´ aax ku kaa kuxkıintaak le kimenoob te maan de aakabe, ku toochpajal tu tsook kiino». 25 Jesuse tu tumen minaan mix baal utiaal yaalajti: «Teen le kuxtalo, bey ´ ´ saasilkuntik u beel». xan ´ le kaa kuxtalo. Le maax´ ku 11 Ka tsook u yaalik le baa- tsaaik u fe ti tene, kex ka kıimlooba, tu yaalaj xan: «K-ami- ke yaan u kaa kuxtal. 26 Tu-

11

´ ´ ´ 183 Ku yokol Jesus. Ku kaa kuxkıintik Lazaro JUAN 11:27-47 ´ ´ ´ ´ ´ 38 Jes us tuune kaa yaachaj u laakal ´ xan maax kuxaan yeetel ´ ku tsaaik ´ u fe ti tene, mix bi- yool u puksiikal, tsoole ka bin U kin kun kıimil. Teche ¿ka creer- te tuux yaan le muknalo. ´ junp´ eel sajtik´ wa lela?». 27 Martae tu jaajile le muknala ´ yeetel nakkuuntaan nuukajti: «Kin creertik, Yuum- kab kaachi, ´ tsil; tene tsook in creertik´ teech junpeel tuunich tu jool. 39 Jele Cristo u Paal Dios, ´ le Maax aa- suse tu yaalaj: «Luseex le tuunilaan kun taal way yookol kaabo». cho». Baale Marta u kiik le ani´ 28 Le ka tsook u yaalik Marta lemaaso, tu yaalajti: «Yuumtsil, ´ ´ ´ ´ la, bine ka tu tanaj Marıa u yıi- mıin tsook u kaajal u yantal u ´ tsin, ka tu yaalaj tu xikin: «Le book, tumen tsook kanp eel kiin ´ ´ j-Kaansajo way yane yeetel taan muukuk». 40 Jesuse tu yaalaju tankech». 29 Le ka tu yuubaj ti: «¿Ma wa tin waalajteche, wa ´ ´ ´ Marıa lela, lıik tu seebaanile ka yaantech feje yaan a wilik ´ u nojjoop u bin te tuux yaan Jesuso. beenil Dios?». 41 Ka lu´ tuun ´ le tuunicho. Jesus tuune tu 30 Jesuse ma okok kaach te saab ´ ´ ka tu yaalaj: chan kajtalilo, baaxe laayli ti lıisaj u yich kaane ´ yaan kaach te tuux ilaab tumen «In Yuum, kin tsaaiktech gracias ´ tumen tsook a wuuyik in oraMartao. 31 Le oolale le jud ´ ´ ´ ıoob cion. 42 U jaajile, tene in woyanoob kaach y eetel Mar ıa ichil ´ ´ le´ naj le taan kaach u lıiskoob´ u jel mantats ka wuuyik in oracio´ y´ oolo, cheen ka tu yiloob u seeb noob; baale lela ´ tin waalaj yoolal ´ ´ ´ le yaabkach maakoob waalakbalıikil Mar ´ ıa yeetel u jookol. Leloob tin bapacha, utiaal ka u tiob tuune binoob tu paach, ´ ´ tumen ku tuklikoob kaach taan creertoob teech tuuxtmilen». 43 Ka tsook u yaalik le ´ baau bin okol tu yiknal ´ le muknalo. looba, tu kaam aalaj: 32 Ka kuch Marıa tak te tuux ´ ´ «¡Lazaro, ´ yaan Jesuso,´ tu yile, tu xool- jooken!». 44 Le´ maak kimen kabtuba tu taane ka tu yaalajti: kaacho, le ka jooke bakaan´ u «Yuumtsil, wa way yanech kaa- yookoob bey xan u kaboob yee´ che, bejlaa ma tu in su- tel´ nook; u ´ yich xane ´ bakaan ´ ´ kıimil ´ kuune». 33 Jesus tuune ka tu yeetel junxeet nook. ´ Jesus tuune ´ ´ tu yaalaj ti le maakoobo: «Luyilaj taan u yokol Mar ıa bey xan ´ ´ le judıoob ´taaloob tu yeetelo, seex le nookoob bakaantio, ka a yaachaj u y ool u puksiikale, ka chaex u bin». ´ ´ peeknaj u yool; 34 ka tu yaalaj: ´ ´ 45 Le oolale ´ yaab ti ´ le jud ıoob binoob yeetel Marıa yee«¿Tuux a tsaameex?». Letiobe tu ´ nuukoobti: «Yuumtsil, ´ ´ kooten ´ ka tel tu yiloob ´ le baax tu beetaj a ´ wile». 35 Jesus tuune kaaj u Jesuso, tu tsaaj u fejoob ti leyaalal u ´ jail u yich. 36 Le oo- ti. 46 Baale yaan ti letiobe bi´ lal le judıoobo kaaj u yaalikoob: noob tu yiknal le fariseoobo, «¡Ilawil bukaaj u yaabiltmil kaa- ka joop u yaalikoobtiob le baaxoob tu beetaj Jesuso. 47 Le chi!». 37 Baale yaan ti letiobe ´ ´ tu´ yaaloob: «Le maak ´ tu ts´aaj u oolale u ´ nuuktakil le sacersaasilil u ´ yich le m ´ aak choope, doteob yeetel ´ le fariseoobo tu ¿ma wa tuun tu paajtal kaach ´ u muchubaob yeetel u jueziloob le beetik wa ´ baax utiaal ma u kıi- Sanedrino, ka joop u yaalikoob: mil le maaka?». «¿Baax ken k-beete?, tumen le

JUAN 11:48–12:9 Chatuklaab ´ maaka yaab milagroob´ ku beetik.´ 48 Wa´ k-patik cheen´ beyo, tulaakal maak ken u ´ tsaa u fe ti leti; le romanoob tuuno yaan ´ u taaloob y´ eetel yaan u luskoob´ toon le paajtalil yaantoon ´ yookol le temploo bey xan y´ ookol le´ kaaja». 49 Baale Caifas juntuul ti letiobe, u maas nojchil le sacerdoteob te jaab jeelo, tu yaalajtiob: «Teexe ´ ma a wojleex mix baali, 50 yeetel ma ta naatkeexe ´ ´ a tiaa´ maas maalob leex ka kıimik juntuul maak yoolal ´ le kaaja ke ka xuulsaak ti tulaakal le kaaja». 51 Lela ´ ma ´ tu yaalaj cheen tu juunal u yooli, baaxe tumen leti u maas nojchil le sacerdoteob te jaab´ jeelo, tu ´ profetizartaj yanili u kıimil Jesus ´ tu yoolal ´ le judıoobo, 52 tsoole ´ ma cheen tu yoolal le jud´ ıoobo, baaxe utiaal ka u muchkıint xan le u paalaloob Dios kiitpajaanoobo. 53 Le oolale desde te kiin jeelo joop u chatuklikoob ´ bix ken u kıimsiloob. ´ ´ ´ 54 Jesus tuune xuul u maan ´ ichil le judıoob te tuux chochokilo, baaxe luk teelo ka bin ´ taanxel luumil ´ naats ti le desiertoo, ´ ti junpeel kaaj ´ ku ´ kaabatik ´ Efraın; teelo ti paat tuun yeetel u disipuloobi. 55 Te kiinoob jeelo, ma yaab u bin utiaal u kiinbesaal le Pascua tumen le ju´ ´ ´ dıoobo; yaab maakoob tuun ti ´ le luumil jeelo binoob Jerusalen ´ taanil ti ´ le Pascuao, utiaal u limpiokıintkubaob ´ jeex u yaalik ´ le´ Leyo. 56 Le maakoob tuuno ´ taan kaach u kaxtikoob Jes us ´ ´ yeetel taan kaach u yaalikoob tu baatsiloob le waalakbaloob te temploo: «¿Baax ka tuklikeex? ¿Jach junpuli wa ma kun taal ti le kiinbesaja?». 57 Baale ´ u nuuktakil le sacerdoteob yeetel

´ u kıimsaal. Judase j-ookol

184 le fariseoobo tsokaanili ´ kaach u yaalikoobe, wa yaan maax ku yo´ jeeltik tuux yane ka u yaale, utiaal ka xiik chaabil. ´ Le taan u bineltik seis kiinoob utiaal le Pascuao, Jesuse kuch Betania, le tuux ´ ´ ´ kajaan Lazaro le maax lıisaab ichil le kimenoob tumen Jesuso. ´ 2 Te tuuno invitartaab ´ ´ cenari; Martae ´ taan kaach ´ u jaalik le ´janalo, Lazaroe juntuul ti le m´ aaxoob ´ kulukbaloob kaach yeetel ´ Jes 3 Marıa ´ us yiknal le mesao.´ tuune tu chaaj kex taankuch litro kiibok aceite, lela u´ aceiteil nardo ma xaaktaan yeetel mix ´ baali yeetel jach kooj u tojol, ka tu´ jiaj tu yook Jesuse ka tu choaj yeetel u tsootsel u pool. Le na´ jo chuup yeetel u book le kiibok aceiteo.´ 4 Baale Judas Iscario´ te, junt ´ uul ti u disipuloob Jesus, le maax taaytak kaach u traicionartiko, tu yaalaj: 5 «¿Baaxten ma koon le kiibok aceite tu yoolal trescientos denarios1 utiaal ´ ka tsaabak ti le ootsiloobo?». 6 Baale lela ma ´ tu yaalaj tumen u yaabiltmaj le ´ ootsiloobo, baa´ xe tumen juntuul j-ookol yeetel tumen ti leti yaan u chan cajail le taakino, tsoole ku yoklik le taakin ku tsaabal ichilo. 7 Le oolale Jesuse tu yaalaj: «Pate, chaa u beetik le ´ baax suuk´ u beetaala, tumen yeetel lela taan ´ u preparartik in wıinklil utiaal u kiinil in muukul. 8 Tumen le ´ ootsiloobo mantats ti yaan ta ´ weeteleexe,´ baale tene ma mantats kin paatal ta wiknaleexi». ´ ´ 9 Le taan u yuuchul le baa´ looba,´ yaabkach judıoobe ´ kuch u yojeeltoob ti yaan ´ Jesus teelo ka taaloob, ma cheen utiaal ka

12

Jn 12:51 Ilaak u tsolajil Mt 20:2.

´ ´ 185 Ku kaamal Jerusalen. Taan jook te kaano JUAN 12:10-29 ´ u yiloobi, baaxe utiaal ka u yi20 Ichil le maaxoob binoob u ´ ´ ´ loob xan Lazaro, le maax lıisaab adorartoob Dios te kiinbesajo, ´ uul grieichil le kimenoob tumen Jesuso. yaan kaach xan jujunt ´ ´ ´ 10 Beora tuuna u nuuktakil le goobi. 21 Le maakooba naa´ tu yiknal Felipe, le m aax sacerdoteobo tu chatukloob bix tsoob ´ ´ ´ jeel u kıimskoob xan Lazaroe. sijnaal Betsaida, tu luumil Ga11 Tumen yoolal letie yaab ju- lileae, ka joop u yaalikoob´ ´ dıoob ku taaloob kaach teelo ku ti:´ «Yuumtsil, toone k-kaat il Je´ ´ s us». 22 Felipee bine ka tu tsaaik u fejoob ti Jesus. ´ ´ ´ ti Andres, ka tsooke An12 Ka saaschaj tulaak kiine le yaalaj ´ ´ ´ binoobe ka tu yaabkach maakoob taaloob ´ ti dres yeetel Felipee ´ le kiinbesajo, tu yuuboob taan yaaloob ti Jesus. ´ ´ 23 Baale Jesuse tu yaalajtiob: u taal Jesus tu kaajil Jerusalen. u yorail utiaal 13 Letiobe tu chaajoob xaanoo- «Tsook u kuchul ´ ´ ´ ´ u nojbeenkuuntaal u Paal maak. be ka jook u chaob u beel, yeetel ´ 24 Jach tu jaajil kin waalikteex: joop u kaam aalikoob: «¡K-kaat ´ ´ ooltik ka salvartaakech! ¡Kiiki- Wa ma tu l´uubul luum u neek ´ ´ ma tu kıitantaak le maax ku taal tu kaa- le trigoo´ yeetel wa ´ ´ ´ cheen junpeelili´ neek kun ba Jeeobao, maax u reyil Israel!». mile, ´ ´ ´ 14 Jesus tuune le ka tu yilaj paatal; baale wa ku kıimile ´ yaan ´ ´ juntuul taankelem burroe, naak u yaabtal u yich. 25 Le maax u ´ ´ ku xuulkutal tu yookol, jeex ts ıibtaani- yaabiltmaj u kuxtale1 ´ ´ la: 15 «U hija Sion, ma a chaik sikti, baale le´ maax u pekmaj ´ u kuxtal te yookol kaaba, yaan ´ saajkil. ¡Ile! ´ A reye t´ aan u´ taal ku- u kanaantik utiaal le kuxtal milukbal yookol juntuul taankelem ´ naan u ´ xuulo. 26 Wa yaan ´ burro, u ´ yaal juntuul x-burra». maax u kaat u meyajtene, taalak 16 Tu kaajbale u disipuloobe tin paach, le tuux ´ kin antale ti ma tu naatoob le baalooba, xan kun antal le maax meyajtike´ ´ ´ baale ka nojbeenkuuntaabe, le- no. Wa yaan maax u kaat u me´ ´ ti t´ uun ka kaajtiob ts ıibtaan yajtene yaan u kamik utsiloob ti ´ tulaakal le baaloob yoolal Jesu- le Taatao. 27 Beoraa peekna´ ´ ´ sa yeetel kaajtiob bey uuchik u jaan u yool in puksiikal. ¿Baax ´ beetaaltio. tuun ken in waale? In Yuum, ´ ´ 17 Le ´ maakoob´ tuun yanoob salvarten ti le muyajil kun taal ´ kaach yeetel Jesus le ka tu ta- tin wookola. Baale yoolal le jeel ´ naj Lazaro ti le muknal utiaal u taaljaanena. 28 In Yuum, noj´ ´ ´ lıisik ichil le kimenoobo, seguer- beenkuunt ´ ´ a kaaba». Ka tuun naj xan u tsikbaltikoob le baax jook junpeel taan te kaano ka ´ ´ uucho. 18 Yoolal lela le yaab- tu yaalaj: «Tin nojbeenkuuntaj; ´ ´ ´ kach maakoobo jook xan u yi- yaan xan in nojbeenkuuntik tu ´ loob, tumen tu yuuboob u tsik- kaateen». ´ baltaal le milagro tu beeto. 29 Le yaabkach m aakoob ´ 19 Le oolal le fariseoobo kaaj u waalakbaloob teelo, le ka tu ´ yaalikoob tu baatsiloob: «¿Taan yuuboob le taano joop u yaa´ ´ wa a wilkeex mix baal ku likoob letie chaak kıilbalnajo. ´ ´ paajtal a beetkeex? ¡Ileex! Tulaa´ kal maak tsook u bin tu paach». Jn 12:251 Lit.: «alma». Ilaak Tip. 7A.

´ ´ JUAN 12:30-50 U gobernante yookol kaab. Tu tsaaj u fejoob 186 ´ ´ Ulaakoobe k aaj u yaalikoob: tikoob, tumen jeex tu yaalaj ´ ´ ´ ´ «Junt uul angel tane». 30 Jesus xan Isaıase: 40 «Letie tu bee´ ´ ´ tuune tu yaalaj: «Le taan ta taj u chooptal u yichoob yeetel ´ wuuyeexa ma tin woolal uuchi, u chichtal u puksiikaloob, utiaal ´ baaxe ta woolaleex. 31 Beoraa ma u paakatoob yeetel u yi´ ´ choob mix u yokol tu puksiikataan u juzgartaal le yookol kaa´ ba; beoraa u gobernanteil le yoo- loob le baax ku yuubikoobo, mix ´ u suutoob tin wiknal utiaal ka kol kaaba yaan u xaakchintaal. ´ ´ 32 Baale tene le ken chuuyaa- in tsakoob». 41 Isaıase tu yaalaj le baalooba tumen tu yilaj u ken kaanale ´ yaan in ´ ´ ´ beetik u naatsal jejelaas maakoob ´ tin nojbeenil Cristo, yeetel taanaj tu wiknal». 33 U jaajile lela taan yoolal. 42 Kex beyo, tak le gobernanteobo, yaab ti letiobe tu kaach u yaalik ´ ´ utiaal u yeesik tsaaj u fejoob ti leti, baale yoobaax claseil kıimil kun antalti. ´ 34 Le oolale le yaabkach maa- lal le fariseoobo maatech u yaakoobo tu yaaloobti: «Toone likoob kaach utiaal ma u tok-uuymaj u yaalaal te Leyo le jolchintaaloob ti le sinagogao. ´ 43 Tumen maas u yaabiltmoob Cristoo yaan ´ ´ ´ u paatal mantats, kaach u nojbeenil cheen maa¿baaxten t uun ka waalike u Paal ´ ´ koob ke u nojbeenil Dios. maake ´ yaan ´ u chuuyaal kaa´ nal? ¿Maax tuun le u Paal m 44 Baale Jesuse tu kaam aa´ ´ aak ´ ´ ka waaliko?». 35 Jes ´ us tuune laj: «Le maax ku´ tsaaik u tu yaalajtiob: «Le saasilo yaan fe ti tene, ma cheen ti teen ´ ´ ´ u ´ paatal junp ´ ıit kiin maas ta ku ts ´ aaik´ u feji, baaxe tak ti weeteleex. Xıimbalneneex beora le m aax tuuxteno; 45 tsoole le ´ ´ yaanteex le saasila utiaal ma u maax ku paktikene, ku paktik ´ ´ ´ ´ ´ teek taal ta wookoleex le´ eejo- xan le maax tuuxteno. 46´ Te´ ´ cheenilo; le m aax ku m aan ich ne taalen bey s aasil way y ´ ´ ´ ookol eejocheenile ma u yojel tuux ´ku kaabe, beyo tulaakal le maax ´ ´ ku bini. 36 ´ u fe ti tene ma u paatal ´ Beora yaanteex le´ saa- tsaaik 47 Baale wa silo, tsaa a fejeex ti le saasilo ich eejocheenil. ´ utiaal ka a beetabaex u paalal le yaan maax ku yuubik le baaxoob ´ kin waalik tsoole ma tu beetke, saasilo». ´ Ka tsook u yaalik Jesus le tene ma tin juzgartik; tumen ´ tebaalooba bine ka tu taakuba ti ne ma taalen in juzgart le yookol kaaba, baaxe taalen in salvart le letiob. 37 Baale kex yaab mi´ ´ ´ lagroob tsook ´ u beetik tu taa- yookol kaaba. 48 Le maax ma noobe, le maakoobo ma tu tu beetik´ u cuentail le baax kin ´ yeetel ma tu kamke, yaan ts´ aaj u´ fejoob ti letii, 38 ka waalik ´ maax juzgartik. Le baax tsook tuun tu yaalaj ´ ´ ´ b eeychaj le baax Isaıas le profetao: «Jeeoba, ¿maax in waaliko leti kun juzgartik ´ tsook u tsaaik fe ti le baax te tu tsook kiino;´ 49 tumen tsook k-uuyiko? Tsoole,´ ¿ti ma tu juunal in wool ´ taanaje´ ´ maax tsook´ u yeesaal le paajta- ni, baale le Taata maax tuuxteno leti aalten jach baax ken in lil1 yaan ti Jeeobao?». 39 Letio´ be ma tu paajtal kaach u creer- waale. 50 Tene in wojel xane, le baax ´ ku yaalik ka beetaako ku tsaaik kuxtal minaan u xuul. Jn 12:381 Lit.: «u muuk u kab».

´ 187 Ku poik u yook le apostoloobo. Kabal oolal JUAN 13:1-20 ´ Le oolale´ le baaxoob kin waali- ne tu yaalajti:´ «Le maax tsook ´ ko, jeex uuchik u yaalik in Taa- u ´ yichkıile cheen u yook kaa´ ta ka in waalo, bey xan in waa- b eet u poik tumen limpio tulaa´ liko». kal u wıinklil. Teexe limpioex, ´ ´ 11 LeTaanil ti u kiinbesajil le baale ma tulaakleexi». ´ tie tumen u yojel maax le traicioPascuao, Jesuse u yojli´ li tsook u kuchul u kiinil u lu- nartiko, tu yaalaj: «Ma tulaak´ leex limpioexi». kul way yookol kaab utiaal u ´ 12 Ka tsook tuun u poik u bin tu yiknal le Taatao, le oolale tu yaabiltaj u disipuloob yanoob yook u´ disipuloob, u´ kaa takik ´ way yookol kaaba, letie tu ´ yaa- le u yaal u nooko yeetel u kaa biltoob tak tu xuul. 2 Le taan u kutal tu yiknal le mesao, tu yaacenaroobo, le Kaasilbaalo1 tso- lajtiob: «¿Ka naatkeex wa baaxkaanili u yoksik tu puksiikal Ju- ten tin beetaj lela? 13 Teexe ´ ´ ka waalikeexten ‹j-Kaansaj› yeedas Iscariote u ´ paal Simon ka ´ ´ u tel ‹Yuumtsil›, jach jaaj baax ka traicionart Jesus. 3 Jesus tuutumen j-Kaansajen ne tumen u yojel tsook u kuu- waalikeex, ´ ´ bul tulaakal ´ baal tu kab tumen yeetel Yuumtsilen. 14 Le oola´ le Taatao, ´yeetel tumen ti Dios le wa teen kex Yuumtsilen yeetel j-Kaansajen tsook in poik a taaljaan yeetel tu yiknal Dios ´ ku´ bine, 4´ lıik te mesao ka tu wookeexe, teex xane unaj ´ a poik a wookeex ta baatsileex. tsaaj juntseelil u yaal ´ u nook. 15 Tumen tene tsook in weesikTu chaaj xan junp eel toallae ´ ´ ka tu jeepkaxtaj u nak tu yee- teex bix unaj a beetkeex; jeex tel. 5 Ka tsook u beetik lela tu tsook in weesikteexo, teex xane ´ ´ laalaj ja ti junpeel palanganae bey unaj a beetkeexo. 16 Jach ka joop ´ u poik u yook le disipu- tu jaajil kin waalikteex: Le palitsilo ma maas nojoch ti u tsuuloobo y´ eetel u choik u jail u yoo´ ´ ´ xano koob yeetel le toalla ikil u´ jeep- lili, le maax ku tuuxtaal ´ ´ kaxtmil u nako. 6 Ka naats´ tu ma maas nojoch ti le maax tuux´ ´ yiknal Simon Pedro; Pedro tuu- tiko. 17 Beora tsook a wojeelti´ ne tu yaalajti: «Yuumtsil, bix ken keex le baalooba, kiimak a wooka beetkeex. 18´ Tene in chaa a poik in wook». 7 Je- leex wa ´ ´ suse tu nuukajti: «Le baax kin ma taan in taan´ ti tulaaklee´ beetka, teche ma ta naatik beo- xi; tene in ´ kaj ool le maaxoob in y eeyiko. Baale lela yaan raa, baale yaan u kuchul u kiinil tsook ´ ´ a naatik». 8 Pedroe tu yaalajti: u yuuchul utiaal ka b eeychajak ´ «Teche jach junpuli ma ken a po le baax ku ´yaalik le Kiliich Ts ıiin wook». Jesuse tu yaalajti: «Wa bo: ‹Le maax ku jaantik kaach ma ma in wooch waaje, tsook u sutku´ tin poik a wooke, teche ´ beotaakpajaanech ichil le ´ maaxoob ba tin contra›.1 19 Desde ´ raa in tiaaloobo». 9 Simon Pedroe ´ kin waalikteex´ taanil ti u ´ tu yaalajti: «Yuumtsil, ma cheen yuuchul, beyo ken uuchke yaan a creertikeexe teen. 20 Jach tu in´ wooki, baaxe tak in kaboob ´ ´ ´ yeetel in pool». 10 Jesus tuu- jaajil kin waalikteex: Le maax ku

13

´ Jn 13:21 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

´ Jn 13:181 Lit.: «tsook u lıisik u tuunkuy tin contra».

´ ´ JUAN 13:21–14:2 Ook Satanas ti Judas. Tuumben mandamiento 188 ´ ´ ´ ´ 31 Ka tsook tuun u jookol Jukamik jeel maaxak ka in ´ tuuxte, ku kamken xan. Le maax ´ ku dase, Jesuse tu yaalaj: «Beo´ kamkene ku kamik xan le maax raa ku nojbeenkuuntaal u Paal ´ ´ tuuxteno». maak, Dios xane ku nojbeen´ 21 Ka tsook u yaalik le ´ baa- kuuntaal tu yoolal. 32 Diose ´ ´ looba, Jesuse yaachaj u yool u yaan xan u nojbeenkuuntik, yeepuksiikale ka tu yaalajtiob jun- tel Diose yaan u nojbeen´ ´ taats: «Jach tu jaajil kin waa- kuuntaal tu seebaanil tumen ´ ´ likteex: Juntuul ti teexe yaan u Paal maak. 33 In mejen paa´ ´ u traicionartiken». 22 Le disi- laleex, cheen junp ıit kiin maas ´ ´ ´ puloobo kaaj u paklan paktikukin p aatal ta w eeteleex. Teexe ´ ´ baob jakaan u yooloob tumen yaan a maan a kaxteneex, baa´ ´ ma u yojloob kaach ti m ´ aax ku le jeex tin waalaj ti le judıootaan Jesusi. 23 Tu tseel Jesubo: ‹Te tuux kin bino teexe ma ´ ´ se ti kulukbal kaach juntuul tu paajtal a taaleexi›, lela letie ti u disipuloobi, lela jach yaabaax xan kin waalikteex beoraa. ´ ´ ´ ´ biltaan tumen ´ Jesus. 24 Simon 34´ Tene kin tsaaikteex junpeel Pedroe tu b eech jooltaj le disi- tuumben mandamiento: ka a puloa ka tu yaalajti: «Aaltoon ti yaabiltabaex ta baatsileex. Jeel ´ m´ aax ku taan». 25 Le disipulo bix tsook in yaabiltikeexo, teex tuuna tu maas ´ takuba ti Jesu- xane bey unaj a yaabiltikabaex se ´ ka tu kaatajti: «Yuumtsil, ta baatsileexo. 35 Wa ka yaa´ ¿m 26 Je- biltikabaex ta baatsileexe tulaa´ aax ´ le ka waaliko?». ´ ´ ´ sus´ tuune tu nuukaj: «Letie kal maak ken u yojeelte teexe in ´ ´ maax ti ken in tsaa le junxeet disipuloex». ´ ´ waaj ken in chulo». Ka tsook 36 Simon Pedroe tu kaatajti: ´ tuun u chulik ´ le waajo, tu chaa- «Yuumtsil, ¿tuux ka bin?». Jesu´ je ka ´ tu tsaaj ti Judas u paal ´ se tu nuukaj: «Te tuux kin bi´ Simon Iscariote. 27 Judas tuuno, teche ma tu paajtal a taal tin ne ´ le ka tsook u chaik ´ le jun- paach beoraa, baale ken tsookxeet waajo, ook Satanas ´ ti. Ka ´ ke yaan a taali». 37 Pedroe tuun aalaabti tumen Jesus: ´ «Le ¿baaxbaax ka beetko, beet tu s´ eebaa- tu yaalajti: «Yuumtsil, ´ ten ma tu paajtal in taal ta nil». 28 Baale mix junt uul ti le ´ maaxoob kulukbaloob tu yiknal paach beoraa? Tene yaan in kule mesa u yojloob kaach baax- bik in kuxtal1 ta woolal». 38 Jeten aalaabti lelo. 29 Yaan tak suse tu yaalaj: «¿Yaan a kubik a ´ jujuntuul ichiloobe tu tukloobe, kuxtal tin woolal? Jach tu jaajil tumen Judas chaamil u cajail le kin waaliktech:´ Junpuli ma kun ´ taakino, Jesuse taan kaach u kaay ´ ´ le teel taanil´ ti a waalik ooxteen ma a kaj ooleni». yaalikti: «Man le baaxoob kaa´ ´ ´ b eettoon utiaal le kiinbesajo», «Ma u peek u yool a puk´ ´ wa´ taan kaach u yaalikti ka u siikaleex. Ts aa a fejeex ti ´ ´ ´ tsaa wa bajux ´ ti le ootsiloobo. Dios yeetel tsaa a fejeex xan 30 Ka ´ tsook tuun u´ tsaabal ´ le ti teen. 2´ Tu yotoch in Taajunxeet waaj tio, jook tu see- tae yaab kuuchiloob yaan utiaal ´ baanil. Ka uuch lela tsook kaach ´ u yaakabtal. Jn 13:371 Lit.: «alma». Ilaak Tip. 7A.

14

´ 189 «Teen le bejo». Yaan u tuuxtaal kiliich muuk JUAN 14:3-21 ´ ´ u paatal maaki.1 Wa minaane tikeex yoolal le baax kin waalijeel kaach in waalikteexe, baale ko, creerteex yoolal le baaxoob ´ tumen yane ´ taan´ in bin in pre- kin beetko. 12 Jach tu jaajil ´ ´ kin parart junpeel kuuchil utiaal a waalikteex: Le maax ku tsaaik u wantaleexi. 3 ´ Wa xan kin cha- fe ti tene, yaan xan u ´ beetik le jooltik in bin´ yeetel ´ in preparar- meyajoob kin beetko; yeetel yaan tikteex ´ junpeel kuuchile, yaan in u beetik maas nukuch meyajoob ´ suut, yeetel teen ken in kameex ke le jeelooba, tumen tene taan te najo, beyo le tuux kin anta- in chajooltik in bin tu yiknal le lo ti xan kan antaleexi. ´ 4 Le Taatao. 13 Jeel baaxak xan ka ´ tuux kin bino teexe a kaj ooleex a kaateex tin kaabae, tene yaan u bejil.» in´ beetik, beyo yaan u nojbeen5 Tomase tu yaalajti: «Yuum- kuuntaal le Taata ´ yoolal le Paalo. 14 Wa ka kaatkeex wa baax tsil, ´ ma k-ojel tuux ka ´ bini. ¿Bix tuun a waalik k-kaj ool u bejil?». tin kaabae, tene yaan in beetik. 15 »Wa a yaabiltmeneexe yaan 6 Jesuse tu yaalajti:´ «Teen le a beetkeex le baaxoob kin waabejo, teen le jaajo ´ yeetel teen ´ ´ le kuxtalo. Mix maak ku naa- liko. 16 Tene yaan in ´ kaatik ti le´ Taatao, leti´ tuune tsal tu yiknal le Taata wa ma ´ ´ ulaak aantin woolalo. 7 Wa ka a kaj ool- yaan u tuuxtikteex ´ ka p aatak mantats teneex ´ kaache bejlaa tsook xan taj utiaal ´ ta weeteleex; 17 lela letie kia kaj ooltikeex in Taatae; des´ ´ ´ ku kaansik u ´jaajide te suutuka a kaj ooleex yee- liich muuk ´ lo, le yookol kaabo ma tu paajtal tel tsook a wilkeex». ´ u kamik tumen´ ma tu yilik yee8 Felipee tu yaalajti: «Yuum´ tel mix u kaj ooli. Teexe a kaj tsil, eestoon le Taatao, yeetel le- ´ ´ ooleex tumen ti yaan ta weetelo yaan». ´ leexe yeetel ti yaan ti teexe. 9 Jesuse´ tu yaalajti: «Felipe, ´ tsook u xaantal yanaken ta wee- 18 Tene ma ken in pateex ta teleex, kuchkech a juunaleex.1 Yaan in suut´ ta wik´ ¿kex beyo ma ´ kaj oolteni? Le maax tsook u yil- naleex. 19 ´ Ichil junp ıit kiin kene tsook ´ xan u yilik le Taatao, maase, le yookol´ kaabo ma ken ¿baaxten tuun ka waalik: ‹Ees- u yilen tu kaateen. Baale teexe yaan a wilkeneex tumen tetoon le Taatao›? 10 ¿Ma wa ´ ´ ´ ta creertik junm´ uuch yanilen yeetel ne kuxaanen, yeetel teexe yaan le Taatao, yeetel le´ Taatao jun- a kuxtaleex. 20 Ken kuchuk le ´ kiin jeelo, teexe yaan a womuuch yanil tin weetel? Le baa´ ´ ´ ´ yanilen yeexoob kin waalikteexo ma cheen jeeltikeex junmuuch ´ ´ tel´ in Taata, yeetel teexe juntu juunal in wool kin waaliki, ´ ´ tin weetel, teen baaxe´ le Taata junmuuch yanil muuch yanileex ´ ´ ´ xane junm uuch yanilen ta weetin weetelo taan u beetik le baa´ teleex. 21 Le m aax ku kamik xoob u´ tukultmo. 11´ Creerteex ´ junmuuch yanilen yeetel le ´Taa- yeetel ku beetik´ le baaxoob kin ´ maax u yaabiltmetao, yeetel ´ le Taatao junmuuch waaliko letie ´ yanil tin weetel; wa ma ta creer- no. Le maax u yaabiltmen xano yaan u yaabiltaal tumen in

´ Jn 14:21 Wa: «kuuchiloob utiaal u kajtal ´ maaki».

Jn 14:181 Wa: «x-ma taatail».

JUAN 14:22–15:7 «Le Taatao maas nojoch ti teen». U cheil uva 190 Taata, 30 Desde beoraa ma yaab ´ baax ´ teen xane yaan in yaabil´ taan u tik yeetel yaan in chaik u kaj ool- ken in waalteexi, tumen ´ taal u gobernanteil le tiken tubeel». ´ yookol kaa´ ma tu 22 Ka aalaabti tumen Judas bo. Letie ´ ´ paajtal u tsaai31 baale (ma Judas Iscariotei): «Yuumtsil, ken yaanal u paajtalil, ´ ´ ¿baaxten ka waalik yaan a chaik utiaal ka u yojeelt le yookol kaab ´ ´ in yaabiltmaj le Taatao, jeex uuk-kaj ooltikech tubeel, baale ma ´ ´ ken a chaa u kaj ooltikech le yoo- chik u yaalikten le Taata ka ´ in beeto bey xan in beetko. Lıikekol kaabo?». ´ ´ ´ 23 Jesus tuune tu nuukajti: neex, kooneex yaanal tuux. ´ «Wa yaan maax u yaabiltmene »Teen le u jaajil cheil ´ uvao, yaan u beetik baax kin waalik, in Taatae´ letie maax ´ ´ meyeetel yaan u yaabiltaal tumen in yajtiko. 2 Tulaakal le jeejekal ´ Taata. Toon´ tuune yaan k-taal yaan ti teen ma tu yichanki´ tu yiknal ´ yeetel yaan k-p ´ aatal loobo, ku lusaal´ tumen in ´ Taakajtal tu yeetel. 24 Le maax ma ta, baale ti tulaakal le jeejekal u yaabiltmene ma tu beetik le ku yichankiloobo, in Taatae ku ´ ´ baax kin waaliko, tsoole le baa- luslaantik le u xeexetal ma pataxoob ka wuuyikeex in waaliko lo utiaal ka maas yaabchajak u ma in´ tiaali, ´ baaxe utiaal le Taa- yich. 3 Yoolal le baax tin kaanta maax tuuxteno. sajteexo, tsook u lusaalteex le ´ kaacho. 25 »Le tiaanen kaach ta wee- baax´ ma patal yaanteex ´ ´ teleexo, tene tin waalajteex le 4 Paatkeex junmuuch ´ tin weetel, teen xane yaan in p aatal junbaalooba. 26 Baale le kiliich ´ ´ ´ Jeex u kab muuk1 ken u tuuxt le Taa- muuch ta weeteleex. ´ ´ le che´ ma tu paajtal u tsaaik ta tin kaabao, leti kun ´ ´ kaansikteex tulaakal baal yeetel´ leti ich cheen tu juunal wa ma taateex xane ma kun beetik u kaajalteex tulaakal kal ti ´ u cheilo, ´ a tsaaikeex ich wa´ ma le baaxoob tsook in waaliktee- tu paajtal ´ ´ xo. 27 Kin´ patikteex le jeetse- ta paatleex junmuuch tin weetel. lilo, kin ts´ aaikteex in jeetselil. 5 Teen u cheil´ le uvao,´ teexe u Le maax junMa tin tsaaikteex jeex u tsaa- kaboob. ´ ´ ku paatal ´ ´ muuch tin ´ weetel, yeetel kin bal tumen le y´ ookol kaabo. Ma a ´ ´ ´ chaikeex u peek u yool a puksii- paatal junmuuch tu y´ eetele, leu tsaae; tumen kaleex mix u chaik saajkil. tie yaab ich ken ´ tin 28´ Ta wuuyeex in waalikteex: wa´ ma junmuuch yanileex ´ Taan in bin, baale yaan in suut weetele, junpuli ma tu paajtal a beetkeex mix baal. 6 Wa yaan ta wiknaleex. Wa a yaabiltme´ ´ ´ ´ neexe yaan u´ kiimaktal a woo- maax ´ ma tu paatal ´ junmuuch leex tumen taan in chajooltik in tin weetele yaan u pıikchintaal bin tu yiknal le Taatao, tumen le jeex u beetaal ti u kab le che Taatao maas nojoch ti teen. ma patalo; lela ku tijil. Tsoobeya ku moolol 29 Le ´ oolale tsook´ in waalik- le´ le kaboob ´ ´ teex ´ taanil ti u yuuchul, beyo yeetel ku p´ ıikchintaal ich kaak ka tookaakoob. 7 Wa´ ka ken uuchke yaan a creertikeex. utiaal ´ ´ paatleex junmuuch ´ tin weetel ´ Jn 14:261 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak bey xan wa ku paatal ta puksiikaleex le baaxoob kin waaTip. 16.

15

´ 191 Ka u yaabiltubaob. Yookol kaabe ku pektikoob JUAN 15:8-27 ´ ´ ´ likteexo, k aateex le baax ka wojleex teen tu yaax pekten taa´ ´ ts ıiboltkeexo, yaan u yuuchul nil´ ti u pektikeex. 19´ Wa teex ´ jeex ta kaatileexo. 8 In Taatae yookol kaabileexe le yookol kaa´ ku nojbeenkuuntaal ´ yoolal lela: bo jeel u yaabiltikeexe tumen´ u ka seguernak a tsaaikeex yaab tiaaleex. Baale teexe ma yoo´ ich yeetel ka a weeseex jach in kol tsook in ´ kaabileexi, tumen ´ disipuloex. 9 ´Jeex u yaabiltmi- yeeyikeex ti ´ le yookol kaabo, le len le Taata yeetel jeex in ´ yaa- oolale le yookol kaabo ku pekbiltmileexe, teex xane paatkeex tikeex. 20 Ma u tuubulteex le ichil in yaabilaj. 10 Wa ka beet- baax tsook in waalikteexa: Le keex le baaxoob kin waaliktee- palitsilo ma maas nojoch ti u ´ xo, yaan a paatleex ichil in yaa- tsuulili. Wa teen tsook´ in chabilaj, jeex teen tsook in beetik pachtaal tumen le maakoobo, ´ baax ku yaalik in Taata yeetel teexe yaan xan a chapachtaa´ tsook in paatal ichil u yaabilajo. leex; wa letiob tsook u beetkoob baax kin waalike, yaan xan 11 »Tene tsook in waalikteex ´ ka waalikeex. le baalooba utiaal ka ´ paatak in u beetkoob baax ´ ´ 21 Baale tulaakal le baalooba kiimak ´ oolal ti teex, yeetel utiaal ´ ka chuukaanchajak a kiimak oo- yaan u beetkoob ta contraex tu tumen letiobe laleex. 12 Lela letie baax kin yoolal in kaaba, ´ ´ ´ waalikteex ka a beeteexa: ka ma u kaj ooloob le maax´ tuuxtea paklan yaabiltabaex jeex teen no. 22 Wa ma in taal yeetel ma tsook in yaabiltikeexo. 13 Mix in tankoob kaache bejlaa mi´ baale beomaak maas nojoch u yaabilaj´ ti naan u kebanoobe, ´ lela: ka u kub u kuxtal1 maak raa ma tu paajtal u yaalikoob tu yoolal u amigoob. 14 Teexe wa ma keban le ´ baax ku beetin amigoex wa ka beetkeex baax koobo. 23 Le maax u pekmene kin waalikteex. 15 Beoraa ma u pekmaj xan in Taata. 24 Wa tin waalikteex palitsileex, tumen ma in beetik kaach´ ichiloob le le palitsilo ma u yojel baax ku baaloob ´mix junt ´ een beetaak tumen ulaak maako, bejlaa mibeetik u tsuulili. Baale kin waa´ likteex in amigoex, tumen tulaa- naan kaach u kebanoobe; baa´ kal le baaxoob tsook u yaalik- le beoraa tsook u yilkoob ´yeetel tsook u pektikenoob yeetel ten´ in Taatao, tene tsook xan in ´ tsook xan u pektikoob in Taata. ts´ aaik a wojeelteex. 16 Ma ´ ´ teex 25´ Baale lela uuch utiaal ka yeeyeneexi, baaxe teen yeeyeex, ´ ´ b eeychajak le baax ts ıibtaan tu teen xan aalteex ka xiikeex t aa´ ´ Leyoobo: ‹Tu pektenoob tu yoonil yeetel ma u xuulul ´ a tsaaikeex maalob ich ku paatal tak ´ tu lal mix baal›. 26 Ken´ kuchuk kun aantkeexo xuul; beyo jeel baalak ka a kaa- le kiliich muuk ´ ´ teex ti le Taata tin kaabao, letie yaan u jaajkuuntik maaxeni; le´ la letie kiliich´ muuk ku kaanyaan u tsaaikteex. 17 »Lela letie baax kin waa- sik u´ jaajilo, yeetel letie baax ken likteex utiaal ka a yaabiltabaex in tuuxteex ku taal ti le Taatao. ´ ta´ baatsileexa. 18 Baale wa le 27 Teex´ xane yaan a jaajkuuntiyookol kaab ku pektikeexo, a keex maaxen, ´ tumen teexe ti yaneex tin weetel desde le ka joop in kaansajo. Jn 15:131 Lit.: «alma». Ilaak Tip. 7A.

´

Aantaj: kiliich muuk. U bin yiknal le Taatao JUAN 16:1-20 192 »Tsook in waalikteex le 12 »Yaab baaloob ku binelbaalooba utiaal ma u tik in ´ waalikteex, baale ma ´ beetaal a toochpajleex. 2 Yaan tu paajtal a naatkeex beoraa. taalak´ le kiliich a tojolchintaaleex te sinagogao. 13 Baale ken ´ Yaan tak u kuchul u kiinile, muuk ku tsaaik ´ kaj ooltbil u jaa´ ´ ´ ´ tulaakal maax kun kıimskeexe jilo, yaan´ u yaantkeex a kaj ool´ tul aakal u jaajil, tumen ma yaan u tuklik taan u beetik jun- teex ´ ´ ´ ´ peel baax maalob tu taan Dios. cheen tu juunal u yool kun taani, baaxe yaan u yaalikteex le 3 Baale letiobe yaan u beetkoob ´ ku yuubiko, yeetel yaan le baalooba tumen mix le Taata baaxoob ´ ´ ´ kuchuk u kaj ooltoobo mix u tsaaik a wojeelteex le baaxoob ´ 14 Letie yaan teen kuchuk u kaj ooltenoob. ku taal u kiinilo. ´ ´ 4 Cheen baale tsook in waalik- u nojbeenk ´ uuntken, tumen teen teex le baalooba, utiaal beyo ken ken in tsaati ´ baax ken u kaans´ yaan u tsolikkuchuk u kiinil u yuuchloobe, teex, leti tuune ´ ka kaajakteex in waalmajteex teex. 15 Tulaakal le baaxoob u ´ yojel in Taatao, tsook u yaalikyaan u yuuchloob. ten. Le oolal tin waalajteexe, tu»Baale le baalooba ma tin ´ ´ waalajteex tu kaajbali tumen ti laakal le baaxoob ken u tsol´ teex le kiliich muuk ku kaansik yanen kaach ta ´ weeteleexe. u jaajilo, teen ken in waalti. ´ 5 Beoraa tene taan in bin ´ ´ 16 Ichil junp ıit kiine ma ´ ken a tu yiknal le m´ aax tuuxteno, wileneex, baale ma kun xaantabaale mix juntuul ti teex ku le yaan a kaa ilkeneex». ´ kaatikten: ‹¿Tuux ka bin?›. 17 Le oolale, yaan ti u disipu6 Baale tumen tsook in waalikloobe tu yaaloob tu baatsiloob: ´ teex le baalooba tsook u chuu- «¿Baax u kaat u yaal le baax ku ´ ´ pul a puksiikaleex yeetel yaayaj yaaliktoona: ‹Ichil junp ıit kii´ oolal. 7 Baale kin waalikteex u ne ma ken a wileneex, baale ma ´ ´ jaajil: Tene taan in bin utiaal a kun xaantale yaan a ´ kaa ilke´ wutsileex. Tumen wa ma ´ in bi- neex›, yeetel ‹tumen taan in bin ne, le kiliich muuk kun aantkee- tu yiknal le Taatao›?». 18 Le ´ xo junpuli ma kun taal ta wik- beetik tu yaaloob: «¿Baax u kaat ´ naleex; baale wa kin bine yaan u yaal le ‹junp ıit kiin› ku yaa´ in tuuxtikteex. 8 Le ken kuchliko? Ma k-ojel ti baax ku taa´ ke yaan u yeesik ti tulaakal ni». 19 Jesuse tumen tu naataj ´ ´ maak baax jach tu jaajil le ke- taak u kaatkoobtie ´ ´ ´ tu yaalajbano, le justiciao yeetel le juicio tiob: «¿Taan wa a k ´ ´ aatkeex ta ken u taas Dioso: 9 yaaxe tu baatsileex baax u kaat u yaal le yoolal´ le kebano, tumen letiobe baax tin waalajteexa: Ichil jun´ ´ ma taan u tsaaik u fejoob ti te- p ıit kiine ma ken a wileneex, ´ ni; 10 tsoole tu yoolal le justi- baale ma kun xaantale yaan a ´ ciao, tumen taan´ in bin tu yik- kaa ilkeneex? 20 Jach tu jaajil nal le Taatao yeetel teexe ma kin waalikteex: Teexe yaan a wo´ ´ ken a kaa ileneex; 11 bey xan koleex yeetel yaan a waakameex, ´ tu yoolal le juicio ken u taas Dio- baale le yookol kaabo yaan u ´ ´ so, tumen u gobernanteil le yoo- kiimaktal u yool; teexe yaan u ´ yaatal a wooleex, baale a yaj kol kaaba tsook u juzgartaal.

16

´ ´ ´ 193 Tu kaaba Jesus. Kaj oolale ku tsaaik kuxtal JUAN 16:21–17:6 ´ ´ ´ tel ma kaab eet u kaataaltech oolaleexe yaan u suutul kiimak ´ ´ oolalil. 21 Juntuul koolele, le mix baali, le oolal k-creertik ti ´ ken kuchuk u kiinil u sıijil u Dios a taal». 31 Jesuse tu yaachaambale, ku sen muyaj; baa- lajtiob: «¿Ka creertikeex beo´ le ken tsookok u sıijsike, ku raa? 32 ¡Ileex! Yaan u taal u tuubulti le bukaaj´ muyajnajiko, kiinil, u jaajile tsook u kuchul, ´ ´ tumen kiimak u yool tsook u s´ ıi- tuux yaan a kiitbesaaleex yee´ jil juntuul chan xiipal way yoo- tel yaan a suuteex ta wotocheex, ´ kol kaabe. ´ 22 Teex xane, yaa- yeetel yaan a patkeneex tin juuchajaan a wooleex beoraa; baale nal; baale ma tin juunal yaneni, ´ ´ yaan in kaa ilkeex yeetel yaan u tumen le Taatao ti yaan tin wee´ kiimaktal u´ yool a puksiikaleex; tele. 33 Tene tsook in waa´ le kiimak oolala mix maak kun likteex le baalooba utiaal ka lusikteex. 23 Te kiin jeelo mix yanakteex jeetselil tin woolal. Te ´ ´ ´ ´ junpeel kaatchi ken a beeteex- yookol kaaba teexe taan ´ a mu´ ten. Jach tu jaajil kin waalikteex: yajeex, baale ¡lıikik a wooleex!, ´ ´ ´ Wa ka kaatkeex wa baax ti le tene tsook in tsaanchaatik yoo´ Taatao letie yaan u tsaaikteex kol kaab». tin kaaba. 24 ´ Tak beoraa teeJesuse ka tsook u yaaxe´ mix baal a kaateex tin kaaba. ´ lik le baalooba, tu lıiKaateex utiaal´ ka tsaabakteex, saj u yich kaane ka tu yaabeyo yaan u chuukpajal a kiimak ´ laj: «In Yuum, tsook oolaleex. ´ u kuchul ´ u yorail; nojbeenkuunt a Paal 25 »Tul aakal le baalooba, ´ ´ tsook in kaansikteex yeetel ket- utiaal xan ka u nojbeenkuun´ 2 ´ tumen jeex ´ tsook a taanoob. Baale taan u taal u kii- tech, ´ tsaaik paajtalil ti tu yookol tunil ´ ´ ´ ´ tuux ma ken in kaanseex ´ yeetel kettaanoob, baaxe taal- laakal maake, ´ bey xan ka paajchajak u ts aaik kuxtal minaan kab ken in ´ ´ ´ kaansilteex baaloob yaan yil yeetel le Taatao. 26 Te u xuul ti tulaakal le maaxoob ta kubajtio. 3 Lela letie baax kiin ´ ´ jeelo teexe yaan baax ken a u xuukaateex´ ti le Taata tin ´ kaa- ku tsaaik kuxtal minaan ´ bao, yeetel ma kun kaab´ eettal lo: ka kuchuk u´ kaj ooltechoob, in taan ta woolaleex tu taan le teech le u juntuulili ´ jaajil DioJeTaatao. 27 Tumen le Taatao u so, bey xan ka u´ kaj ooltoob ´ ´ sucristo, le maax ta tuuxto. yaabiltmeex ´ ´ ´ uuchik a yaabiltike- 4 Tene tsook in nojbeenkuuntneex yeetel uuchik a creertikeex ´ taalen taan tu kaaba le Taatao. kech way Luume yeetel ´ tsook in beetik le meyaj ta kub eentaj28 Luken tu yiknal le Taatao ka ´ ´ t uuna, in Yuum, taalen way ´ yookol kaabe. ´ Baa- teno. 5 Beora ´ ´ ´ le beoraa´ taan ´in patik le yookol nojbeenkuunten ta tseel yeetel´ le yaanten kaach ta tseel kaabo yeetel taan in chajooltik nojbeenil ´ ´ taanil ti u yantal yookol kaabo. in bin tu yiknal le Taatao». ´ 29 U disipuloobe ´ tu yaaloob: ´ 6 »Tene tsook in tsaaik kaj ´ ooltbil a kaaba ti le maa«¡Ta wilik!, ´ ´ ´ beoraa taalkab a tsolik, ma taan u meyajtech kettaa- xoob ta tsaajten way yookol kaabo. A tiaaloob kaachi, baale ta noobi. 30´ Beoraa tsook k-ilik ´ ´ a wojel tulaakal le baaloobo, yee- tsaajoobten, letiob xane tsook

17

´ ´ JUAN 17:7-24 Ma yookol kaabiloobi. Juntuulilichajkoob 194 ´ u beetkoob le baax ka waali- ma yookol kaabiloobi jeex teen ´ ko. 7 Beoraa tsook ´ u ku- ma yookol kaabilene. ´ ´ chul u yojeeltoobe tulaakal le 15 »Tene kin kaatiktech, ma ´ ´ ´ baaxoob ta tsaajteno ti teech u ka a joosoob ti le yookol kaa´ taal; 8 tumen le baaxoob ta bo, baaxe ka a kanaantoob ti waalajteno tene tsook in waa- le j-Kasaano.1 16 Letiobe ma ´ liktiob, letiobe tsook u kam- yookol kaabiloobi jeex teen ma ´ ´ koob ´ yeetel tsook u kuchul yookol kaabilene. 17 Kiliich´ u yojeeltoobe jach tu jaajil teen kuuntoob1 yoolal le jaajo, a taa´ taaljaanen taan ta kaaba, yeetel ne ´ ´ leti u jaajil. ´ 18 Jeex teech ta tsook u creertikoob kaabe, teen ´ ´ teech tuux- tuuxten way yookol ´ ten. 9 Kin´ kaat oolal tsook in tuuxtikoob te ´ ´ tu yoola- xane ´ loob; ma ´ taan in kaat oolal yoo- yookol´ kaabo. 19 Tene kin kilal le ´ yookol kaabo, utiaal ka xiik ´ baaxe yoolal liichkuuntkinba ´ le maaxoob ta tsaajteno; tumen utsil tiob yeetel utiaal ka kiliich´ ´ a tiaaloob, 10 tulaakal xan le kuuntaakoob yoolal le jaajo. ´ ´ baaloob yaanteno a tiaaloob, 20 »Tene kin kaat oolal ti ´ ´ ´ yeetel tulaakal le baaloob yaan- teech, ma cheen yoolal le jeeloo´ ´ techo in tiaaloob. ´ Yeetel tene ba, baaxe tak tu yoolal le maa´ tsook in nojbeenkuuntaal ichi- xoob ken u tsaa u fejoob ti teen loob. yoolal le baax kun ´ kaansbiltio11 »Tsoole tene minaanen bo; 21 beyo tulaakloobe yaan ´ ´ ´ way yookol kaabe, baale letio- u paatloob juntuuliliob, jeex te´ ´ be way´ yanoob te y´ ookol kaa- che, in Yuum, junmuuch yani´ ´ ba, yeetel tene taan in bin lech tin weetel yeetel tene jun´ ´ ta´ wiknal. In Kiliich Yuum, ka- muuch yanilen ta weetel; jeex ´ naantoob yoolal a kaaba ta toone, letiob xane ka p ´ ´ ´ ´ aatkoob tsaajteno1 utiaal ka p aatkoob junm uuch yaniloob teetel, be´ ´ ´ juntuuliliob jeex toon juntuuli- yo le yookol kaabo yaan u creer´ lione. 12 Le tiaanen kaach tu tik teech tuuxten. 22 Tsoole ´ ´ ´ ´ yeeteloobo tin kanaantoob yoo- tin nojbeenkuuntoob jeex uu´ ´ ´ lal le a kaaba ta ´ tsaajteno; yee- chik a nojbeenk uuntkene, utiaal ´ tel tsook in kanaantkoob utiaal ka junt ´ ´ uulilichajkoob jeex toon ma u xuulsaal ti mix juntuuli, junt uulilione. 23 Tene jun´ ´ ´ ´ baale cheen u ´ paal le xuulsaji- muuch yanilen ´ tu yeeteloob, yeelo, utiaal ka b eeychajak le baax tel teche junm uuch yanilech tin ´ ´ ´ ku yaalik le Kiliich Ts ıibo. weetel, utiaal ka jach ´ ´ juntuulili13 Baale ´ beoraa´ taan in taal ta chajkoob; beyo le y ookol kaabo ´ ´ u yojeeltik teech tuuxten wiknal, yeetel´ taan in waalik le yaan ´ ´ baaloob te yookol kaaba ´ utiaal yeetel ta yaabiltoob jeex uuchik ka jach kiimakchajak u yooloob a yaabiltikene. ´ ´ 24 In Yuum,´ le jeel bix tene. 14 Tene tsook in maaxoob ta tsaajteno in ´ kaat kaansiktiob le baax ka waaliko, ka yanakoob xan tin weetel te tuux kin antalo, utiaal ka u baale ´ yi´ tsook u pektaaloob tumen le yookol kaabo, tumen letiobe loob le nojbeenil tsook a tsaaik-

´ Jn 17:111 U kaaba Jesuse u kaat u yaal: ´ ´ ´ «Jeeobae ku tsaaik salvacion».

Jn 17:151 Wa: «Kaasilbaal». ´ «junpaaykuntoob a tiaal».

171 Wa:

´ 195 Ku taal chukbil Jesus. Pedro ku ´ teno, tumen ta yaabilten taanil ti ´ ´ ´ u sıijil wıinik1 way yookol kaabe. 25 In Yuum, teche toj tu´ laakal baax ka beetik. U jaaji´ le le yookol kaabo ma kuchuk u ´ kaj ooltechi, baale tene tsook in ´ ´ kaj ooltikech, yeetel le jeelooba ´ u yojloob teech tuuxten. 26 Te´ ´ ne tsook in tsaaik u kaj ool´ toob a kaaba, y eetel yaan u se´ ´ guer in tsaaik kaj ooltbil, utiaal ka u yeesoob yaabilaj jeex le yaabilaj ta weesajteno bey xan utiaal ´ ´ ka yanaken junmuuch tu yeeteloob». ´ Ka tsook u yaalik ´ ´ Jesus le baalooba, jook yeetel u ´ disipuloobe ´ ´ ka binoob tulaak ´ u tseel u taax luumil Cedron,1 ´ tuux yaan ´ kaach junpeel parce´ la; leti yeetel u disipuloob tuune´ ookoobi. 2 Baale Judas, le maax kun traicionartik kaacho, ´ ´ u kaj ool xan le kuuchilo, tumen teelo jach´ suuk kaach u much´ kuba Jesus yeetel u disipuloobi. ´ ´ ´ 3 Judas tuune jook ´ yeetel u jili soldadoob bey xan yeetel le j-ka´ nanoob1 tuuxtaanoob tumen ´ u nuuktakil le sacerdoteob yeetel ´ le fariseoobo; letiob tuune ka kuchoob teelo u chaamoob tajcheob tabaantak, lampa´ raob yeetel u nuukulil u baa´ ´ teloob. 4 Jes´ us tuune, tumen u yojel tulaakal le baaxoob ´ ´ ´ kun uuchultio, jook tu taanoo´ ´ be ka tu kaatajtiob: «¿Maax ka ´ kaxtikeex?». 5 Letiobe tu n´ uu´ koobti: «Taan k-kaxtik Jesus le Nazaretilo». Letie tu yaalajtiob:

JUAN 17:25–18:15 ´ «Teen le maax ka kaxtikeexo». ´ Judas, le maax kun traicionarti´ ko, ti yaan xan kaach tu yeeteloobe. 6 Baale le ka aalaabtiob ´ ´ tumen Jesus: «Teen le maax ka kaxtikeexo», letiobe suunajoob ´ kukulpaachile ka luuboob luum. ´ 7 Le oolale tu kaa kaatajtiob: ´ «¿Maax ka kaxtikeex?». Letiobe ´ ´ tu yaaloob: «Taan k-kaxtik Jesus le Nazaretilo». 8 Jesuse tu yaalaj: «Teen, tsook in waalikteex. Le oolale wa teen ka kaxtikeneexe, chaex u bin lelooba»; 9 lela ´ tu yaalaj utiaal ka b eeychajak le ´ baax u yaalma: «Ti le maaxoob ´ ´ ta tsaajteno mix juntuul ti letiob in sati». ´ ´ 10 Pedro tuun, maax yaan ´ ´ kaach junpeel espada tie, tu jıilpayte ka tu loobiltaj u palitsil le u maas nojchil le sacerdoteobo, ´ tu kuulchaktaj u x-nooj xikin. U kaaba le palitsila Malco. 11 Baale Jesuse tu yaalaj ti Pedro: «Oks le espada tu piixo. Le ´ copa tu tsaajten le Taatao, ¿ma wa unaj in wukiki?». ´ ´ 12 Le soldadoob tuun yeetel le comandanteo1 bey xan le ´ j-kananoob tuuxtaanoob tumen ´ le judıoobo, tu machoob Jesu´ se ka tu kaxoob; 13 ka tuun ´ ´ tu bisoob, yaaxe tu yiknal Anas, ´ ´ tumen letie u suegro Caifas, yee´ tel Caifas kaach u maas nojchil le sacerdoteob te jaab jee´ lo. 14 Tsoole Caifas aal ti le ´ judıoob maas maalob utiaaloob ´ ´ ´ ka kıimik juntuul maak utiaal u yutsil le kaajo. ´ ´ ´ ´ Jn 17:241 Teela taan u yuuchul taan ti u 15 Simon Pedro tuune —bey ´ ´ ´ ´ paalal Adan yeetel Eva. 18:11 Lela jun´ ´ xan ul aak junt uul disipuloe— peel tuux ku yaalkab ja kaach tu kiinil chaik espada

18

´ ´ keelil. 31 Lela letie maakoob ku paatloob kaach kanan tu temploil Jerusaleno.

´ ´ ´ Jn 18:121 Gr.: kilıarkos, juntuul maak tsaan u nuukt 1,000 soldadoob.

´ ´ ´ JUAN 18:16-33 Tu yiknal Anas, tu yiknal Caifas, tu taan Pilato 196 ´ tin waale, ees baaxten kaas. taan kaach u bin tu paach Je´ ´ ´ wa maalobe, ¿baaxten sus. ´ Le ulaak juntuul disipuloo Baale ´ ´ ´ kaj oolaan kaach tumen u maas tuun ka ´ lajken?». ´ 24 Anas tuune tu tuuxtaj Jes us kaxaan tu nojchil le sacerdoteobo, le oo´ ´ ´ ´ lal ook junmuuch yeetel Jesus yiknal Caifas, u maas nojchil le ´ tu taankabil u yotoch u maas noj- sacerdoteobo. ´ chil le sacerdoteobo. 16 Baale 25 Simon ´ ´ Pedroe ti waalak´ Pedroe paat´ waatal te joolo. Le bal xani, t aan kaach´ u k ıich. Ka ´ ´ oolale le ´ ulaak junt uul disiput uun aalaabti: «¿M aasa teche u ´ ´ loo, le maax kaj oolaan tumen disipuloech xan le maaka?». u´ maas nojchil le sacerdoteobo, Letie tu yaalaj: «Ma, ´ ´ ma u disijooke ka puloeni». 26 Juntuul ti u pali´ taanaj yeetel le koo´ lel kanaantik le joolo, ka tuun tsiloob u maas nojchil le sacer´ tu yoksaj Pedro. 17 Le´ koolel doteobo, tumen u laaktsil le ´ ´ ku´ meyaj teelo, le maax ka- maax kuulchaktaab u xikin ´ naantik le ´ joolo, tu yaalaj ti Pe- tumen Pedroo, tu yaalaj: «¿Maadro: «¿Maasa teche u disipuloech sa teech le tin wilech te par´ ´ ´ ´ xan le maaka?». Letie tu nuukaj: cela yeetel le maako?». 27 Baa«Ma, ma u disipuloeni». 18 Le le Pedroe tu kaa aalaj ma jaaji. ´ ´ ´ ´ palitsiloob tuun yeetel le j-kana- Te suutuk jeelo, kaaynaj juntuul noob waalakbaloob teelo,´ tu ta- teel. ´ ´ ´ boob chuuk utiaal u k ıichoob ´ 28 Ka tuun tu joosoob Jetumen jach keel. Pedro xane ti s us tu yotoch Caifase ka tu bi´ ´ waalakbal tu yeeteloobe, yeetel soob tu palacio le gobernado´ ´ ´ ´ taan kaach u k ıich. ro. ´ ´ ´ Te suutuk jeelo jach taant u 19 Le taan u yuuchul le baa- saastale. Baale letiobe ma ookoob tu palacio´ le gobernadoro looba, ´ u nojchil le sacerdoteobo ´ utiaal ma u´ yeektaloob, utiaal tu kaataj u yuub ti Jes us baa´ loob yaan´ yil yeetel u disipuloob beyo ka paajchajak u jaantbey xan yeetel le baax ku kaansi- koob´ le Pascuao. 29 Le oolale, jook´ Pilato te tuux yanoobo ko. 20 Jesuse tu yaalajti: ´ ´ «Tene´ taanajen tu taan tulaakal ka tu kaatajtiob: «¿Baax takpoo´ le maamaak.´ Mantats kaansajnajen ti lil yaanteex tu contra ´ ´ ka?». 30 Letiob tuune tu n´ uujunpeel sinagoga bey xan te tem´ plo tuux ku muchkuba tulaa- koobti: «Wa ma kasaan maake ´ kaach ta kal le judıoobo; mix baal tin bejlaa maatan k-kubik ´ kabe». 31 Pilato tuune tu yaawaalaj taakumbail. ´ 21 ¿Baax´ ten ti ´teen ka kaatik? Kaat lajtiob: «Biseex teex utiaal ka a ti le maaxoob uuy le baaxoob juzgarteex jeex u yaalik le ley Ka aalaabti tumen tin tsikbalto. ¡Ile! Letiobe u yoj- yaanteexo». ´ ma tu chaaloob le baax tin waalo». 22 Ka le judıoobo: «Toone ´ ´ tsook u yaalik le baalooba, jun- baltoon ´ k-kıimsik mix ´ maak». ´ 32 Lela uuch utiaal ka b eeychatuul ti le j-kananoob waa´ ´ us lakbal naatso, tu xıiklajtaj ´Jesu- jak le baax u yaalmaj Jes ´ se ka tu yaalaj:´ «¿Bey a nuukik utiaal u yeesik baax claseil kıimil le baax ku kaatiktech u noj- taaytak u yantaltio. ´ chil le sacerdoteobo?». 23 Je´ ´ 33 Pilato tuune ook tu kaasuse tu nuukajti: «Wa kaas baax teen te palacioo, tu tanaj Jesu-

´ 197 Reinoe ma yookol kaabili. Corona de kiix JUAN 18:34–19:12 ´ ´ ´ se, ka tu k aatajti: «¿Teech wa u naatsloob tu yiknal taan u yaali´ ´ Rey ´ le judıoobo?». 34 Jesuse ´ tu koobti: ´ «¿Bix saaschajik ti u Rey nuukajti: «¿Tu juunal wa le judıoobo?». Tsoole tu ´ xixik´ ´ a wool ´ ´ ka kaatikten lela, wa ulaak maa- lajtoob. 4 Pilato tuune jook tu ´ koob aaltech le jeel tin woolakaateene ka tu yaalaj ti´ le ju´ ´ ´ la?». ´ 35 Pilatoe ´ tu nuukaj: dıoobo: «¡Ileex! Taan in joosik ta ´ «¿Jud ıoen wa? A weet kaajaloob wiknaleex utiaal ka a wojeeltee´ yeetel u nuuktakil le sacerdoteob xe, tene ma tin wilik wa yaan kubech tin kabo. ¿Baax kaas u beetmaj». 5 Ka ´ ta bee- baax ´ ´ taj?». 36 Jesuse tu nuukaj: «In tuun jook Jesuse tsaan le coro´ ´ ´ reinoe ma yookol kaabili. Wa na de kiix tu poolo yeetel u buu´ ´ yookol kaabil in reinoe, le maa- kintmaj le morado nooko. Ka ´ xoob meyajtikeno tsook kaach u tuun aalaabtiob tumen Pilato: ´ baateloob utiaal ma in kuu«¡Ileex! ¡Jeel le maaka!». 6 Baa´ bul tu kab le judıoobo. Baale le ka ilaab tumen u nuuktakil ´ jeex tsook in ´ waaliko, in reinoe le sacerdoteob yeetel le j-kanama ti le´ yookol kaab u taala». noobo, tu kaam aaloob: «¡Baa37 Ka tuun aalaabti tumen ´ Pi- jak ti che! ¡Baajak ti che!». Pilato: «Jeelo ´ ¿reyech wa tuun?». latoe tu yaalajtiob: «Biseex teex Jesuse tu nuukajti: «Tak teech ka a bajeex ti che, tumen tene aalik reyen. Tene yoolal le jeel minaan mix baal kaas kin wilik ´ ´ ´ sıijena´ yeetel yoolal le jeel taalen u beetmaj». 7 Le judıoobo tu way yookol kaaba: utiaal in taan yaaloobti: «Ti toone yaan jun´ ´ ´ ´ tu yoolal le jaajo. Tulaakal maax peel ley ku yaalik unaj u kıimil, uts tu taan u yuubik le jaajo ku tumen letie tu yaaluba u paal yuubik in taan». 38 Pilatoe tu Dios». yaalajti: «¿Baax le jaajo?». 8 Ka tu yuubaj Pilato le baax ´ Ka´ tsook u yaalik lela, jook ´ tu ku yaalikooba, maas jach ´ sajakkaateen te tuux yaan le judıoo- chaji; 9 ka ook tu kaateen te ´ bo ka tu yaalajtiob: «Tene ma palacioo ka tu yaalaj ti Jesus: tin wilik wa ´ yaan baax kaas «Teche ¿tuux a taal?». Baale Je´ u beetmaj le maaka. ´ 39 Tsoole suse ´ ma tu nuukajtii. 10 Pila´ jeex suukile, yaan maax kin jaal- to tuune tu yaalajti: «¿Ma ta ´ kabtikteex tu kiinil le´ Pascuao. nuukik in taan? ¿Ma wa a wojel ´ ´ ¿A kaateex wa ka ´ in jaalkabt ti yaanten autoridad utiaal in jaalteex u Rey le jud ıoobo?». 40 Ka kabtikech bey xan utiaal in baj´ ´ tuun awatnajoob tu kaateen kech ti chei?». 11 Jesuse tu ´ ´ taan´ u yaalikoob: «¡Ma,´ ma leti nuukajti: «Wa ma u tsaabalk-kaati, baaxe Barrab as!». Baatech autoridad ´ ´ ´ tumen Diose bejle Barrabas kaache juntuul j-oo- laa ma tu paajtal kaach a beetik kol. mix ´ baal tin contrae. Le oolale ´ ´ Te suutuk tuuno Pilatoe le maax kuben ta kabo maas notu yaalaj ka jaajatsaak Je- joch u keban». ´ ´ 12 Yoolal lela Pilatoe seguersus. 2 Le soldadoob t´ uuno tu ´ ´ naj u kaxtik bix jeel u jaalkabjitoob junpeel ´ ´ corona yeetel kiitu kaam xe ka tu ts´ aajoob tu ´pool, tsoo- tike. Baale le judıoobo ´ «Wa ka jaalkabtik le le´ ka tu tsaajoob u buukint jun- aaloob: ´ peel morado nook; 3 ka joop u maaka ma u amigoech Cesari.

19

´ ´ ´ JUAN 19:13-28 ‹Cheen Cesar k-rey›. Golgota. Buulnajoob 198 ´ ´ ´ Tulaakal maax ku yaalikuba rehebreo, ich latın bey xan ich ´ ye ku taan tu contra Cesar». griego. 21 Baale u nuuktakil u ´ ´ 13 Le oolal Pilatoe, ka tsook´ u sacerdoteob le judıoobo kaaj u ´ yuubik le baax´ tu yaaloob yee- yaalikoob ti Pilato: «Ma a ts ıib´ tel ka tsook u joosik Jesuse, ku- tik: ‹U Rey le ´ judıoobo›, baaxe ´ laj te tuux ku kutal le juezo, ts ıibt: ‹Le m aax tu yaalaj: «Teen ´ ´ ´ ti junpeel kuuchil ku kaabatik u Rey le judıoobo» › ». 22 Pila´ Takbil Tuunich,1 baale ´ich he- toe tu yaalaj: «Le baax tin ts ıib´ ´ breoe Gabata. 14 Lela uuch tu to tsook in ts ıibtik». ´ ´ ´ kiinil u lıiskuba maak utiaal 23 Le soldadoob ´ tuuno ka le Pascuao, bey te hora seiso.1 tsook u bajkoob Jesus te cheo ´ ´ Ka tu yaalaj ti le judıoobo: tu chaajoob u nooke ka tu joo«¡Ileex! ¡A reyeex!». 15 Baale´ le- soob kanjaats ti, cada jaatse ´ tiobe ´ tu kaam aaloob: «¡Kıim- utiaal juntuul soldado; ´ tsoole tu se! ¡Kıimse! ¡Baj ti che!». Pilachaajoob xan le u yaalal u noo´ toe tu yaalajtiob: «¿A kaateex ka ko. Baale lela minaan kaach u ´ ´ in baj a reyeex ti junpeel che?». chuuyil tumen tuulis beetaanil, Le u ´ nuuktakil le´ sacerdoteobo desde tu kaanlil tak tu kabalil. ´ ´ tu nuukoob: «Ch een´ juntuul rey 24 Ka tuun tu yaaloob tu baatsi´ yaantoon, ch´ een Cesar». 16 Le loob: «Ma k-jatikeex, baaxe koo´ oolale te suutuk jeelo Pilatoe neex buul utiaal k-ilik ti maax ´ ´ tu kubajtiob utiaal ka baajak ti kun paatal». Lela uuch utiaal ´ che. ka b eeychajak´ le baax ku yaalik ´ ´ Ka tuun paat Jes us tu kaboob. le Kiliich Ts ıiba: ´ ´ ´ «Tu toxoob in 17 Ka tuun tu kuchaj Jesus u nook ichiloob, yeetel buulnajoob ´ cheil u muyaje1 ka joop ´ u bin utiaal ka u yiloob ti maax kun ´ ´ te tuux ku kaabatik u Kuuchil p aatal u y aalal in nook». Le baa´ Baakel Poolo, ´ ich hebreoe Golgo- looba jach bey beetaabik tumen ta; 18 te tuuno ti baaj te cheo. le soldadoobo. ´ Tu yiknale 25 Tu yiknal u cheil u muyaj ´ chuyk ´ ıintaab xan ´ ti che kaat junt uule Jesuse, ti waalakbal u maamai, ´ uul ´ maakoob, ´ ´ ´ ´ ti´ junpeel ts ulaak jun- u yıitsin u maama, Mar ´ eel yeetel ´ ´ ıa u yatan tuule ti ul aak ts eel, baale JesuClopas bey xan Mar ıa Magdale´ ´ ´ se paat chuumuk ti letiob. na. 26 Jesuse ka tuun tu yilaj u ´ 19 Pilatoe tu beetaj xan junpeel maama, bey xan le u disipulo jach ´ letreroe ka tu tsaaj tu kaanlil u u yaabiltmaj ti waalakbal naa´ cheil le muyajo. Teela ts ıibtaan tso, tu yaalaj ti u maama: «Koo´ kaach: «Jesus Nazaretil´ u Rey le lel, ¡ile! ¡Jeel a hijoo!». 27 Tsoo´ judıoobo». 20 Yaab tuun ti le le ka tu yaalaj ti le disipuloo: ´ judıoobo tu xokoob le´ letreroa «¡Ile! ¡Jeel a maamao!». Desde te ´ tumen le tuux baaj Jesus ti cheo suutuk jeelo le disipuloo tu ka´ ´ naats yanil kaach ti Jerusal en; maj Marıa tu yotoch. ´ tsoole lela ts ıibtaan kaach ich 28 Ka tsook ´ lela, Jesuse ´ tu yilaj tsook u b eeykuntik tulaa´ ´ Jn´ 19:131 Lela u kaat u yaal junpeel kal le baax aalaanti ka u ´ ´ k uuchil beetaan u pisoil yeetel tuu´ ´ beeto; utiaal xan ka b eeychanichoob. 141 Kex laas 12:00 chuumuk ´ u yaalmaj le Kikiin. ´Le hora kaacho ku kaajal u xookol jak le baax ´ liich Ts ıibo tu yaalaj: «Ukajen». ken tıipik Kiin. 171 Ilaak Tip. 6.

´ 199 Suuts vino. Jesuse kıimi, loomi, muuki JUAN 19:29–20:2 ´ ´ ´ 29 Te tuuno ´ yaan junpeel nuu- Kiliich Ts u pakti´ ıiba: «Yaan ´ kul chuup y eetel suuts vinoi. koob le M aax tu t aatslomtoobo». ´ ´ ´ ´ Junt 38 Ka tsook tuun u yuuchul ´ uul maak waalakbal ´ ma sen ´ naache tu chaaj junp eel esponle baalooba Jos e ti u kaajil Ari´ ´ ´ ´ ja poochultaan juntuul maak taakum´ ´ yeetel vinoe ka matea, ´ tu tsaaj ti junpeel u sakabil hibail uuchik u beetkuba disipulo ´ ´ ´ sopoe ka tu natsaj sajak ti le judıoo´ tu chi Jesus. ti Jesus tumen ´ 30 Ka tsook u tuuntik le suuts bo, tu kaataj ti Pilato wa jeel ´ ´ vinoo, Jesuse tu´ yaalaj: «¡Tsook u paajtal u bisik u wıinklil Jesu´ ´ u b eeychajal tulaakal!». Tu chinaj se; Pilato tuune tu chaaj u bi´ u poole, ka xuul u chaik u yiik. sik, ka tuun taal´ Josee ka tu bi´ ´ ´ 31 Lela uuch tu Kiinil u L ıissaj u w ıinklil Jesus. 39 ´ Taal xan ´ ´ kuba m´ aak utiaal ´ le Sabadoo; Nicodemo, le maax de aakab ka ´ ´ utiaal tuun ma u paatal le wıink- yaax bin u yil Jesuse, ka tu taa´ ´ liloob tu cheil le muyaj tu kii- saj junpeel bolsa mirra1 yeetel ´ nil Sabadoo (tumen jach nojoch kiibok balsamo,2 kex treinta ki´ ´ ´ kiin le S´ abado jeelo),1 le judıoo- los u aalil. 40 Letiob tuune tu ´ bo tu kaatoob ti Pilato ka kaachaajoob ´ u wıinklil Jesuse ka tu ´ chak u yook le´ maakoob ´ tsaa- bakoob yeetel le nookoob de lino noob´ te cheo yeetel ka eemsaak tuux u´ paapakmoob le kiibok ´ u wıinkliloob. 32 Ka tuun taal polvo yeetel le kiibok balsamoo, ´ le soldadoobo ka tu ´ ´ kachoob u jeex suukil u beetik ´ le judıoob yook le yaax ´ juntuulo´ bey xan utiaal u muukul maako. 41 Te ´ u ´ yook le ulaak juntuul chuy- kuuchil xan tuux´ baaj ti cheo kıintaan ti cheo. 33 Baale ka yaan kaach ´ ´ junpeel parcelai, te naatsoob tu yiknal Jesuse ma tu parcela tuuna yaan kaach jun´ ´ kachoob u yooki tumen tu yipeel tuumben muknal1 tuux mix ´ ´ ´ loob ´ tsook u kıimil. 34 Baale maak yaax tsaabki. 42 Tumen juntuul ti le soldadoobo tu lomaj naats yanil le muknala ti tu ´ ´ ´ ´ u chalaatel´ Jesus le ju´ yeetel´ junpeel ts´ aajoob ´ Jesusi, tumen ´ lanza, ka tuun ´jook ja yeetel kiidıoobo taan kaach u lıiskubaob ´ ki. 35 Le maax il le baax uu- utiaal u kiinbesajoob. ´ cha tsook u tsikbaltik, yeetel le ´ Tu yaax kiinil le semanao, baax ku tsikbaltiko jach jaaj. ´ Le ´ ´ Marıa Magdalenae bin te maaka u yojel jach jaaj tulaa´ ´ ´ jach taan u pıikilo, laaykal le baaxoob ku yaaliko, utiaal muknal ´ li eejocheene, ka tu yilaj luxan ka a creerteex. 36 Le baa´ ´ tu jool le mukloob xana uuch utiaal ka b eey- saan le tuunich ´ ´ nalo. 2 Ka´ tuun bin aalkabil tu chajak le baax ku yaalik le ´ Ki´ xan tu liich Ts ıiba: «Mix junpeel u yiknal Simon´ Pedro bey ´ yiknal le ulaak juntuul disipubaakel kun kachbil». 37 Bey ´ ´ xan le ulaak baax ku yaalik le lo, le maax yaabiltaan tumen Jesuso, ka tu yaalajtiob: «Tsook

20

´ Jn 19:311 U yaax kiinil u Kiinbesajil le Waajoob x-ma Levadurailo ku yilaal bey ´ junpeel Sabadoe, kex jeel baalak kiin ka ´ ´ luubke. Baale ken luubuk jach ti Saba´ doe, ku yilaal bey junpeel nojoch Sabadoe.

´ Jn 19:391 Junpeel clase polvo jach kiibok. 392 Ma xaane, le baax tu biso Aquilaria agallocha, yaan horae ku yaalaal u cheil aloe ti. 411 Wa: «muknal beetaan utiaal u kaajsaal le kimeno».

´ JUAN 20:3-23 Cheenebnajoob ich muknal. Ku chıikbeskuba 200 u lusaal Yuumtsil te muknalo, la, tu sutubae ka tu yilaj ti tsoole ma k-ojel tuux tsaabi». waalakbal Jesusi, baale ma tu ´ ´ ´ ´ wa letii. 15 Jesuse 3 Pedro tuun yeetel le ulaak kaj ooltaj ´ ´ juntuul disipuloo binoob te tuux tu kaatajti:´ «Koolel, ¿baaxten ka ´ ¿Maax ka kaxtik?». Mayaan le muknalo. 4 Tu kaatuu- wokol? ´ ´ ´ ´ laloob jook u yaalkaboob, baale rıae tumen tu tuklaj letie maax ´ ´ le ulaak juntuul disipuloo tumen ku meyaj te parcelao tu yaalajti: ´ maas chich u yaalkabe tu pa- «Yuumtsil, wa teech bise aalten ´ ´ ´ taj Pedro, ka tuun kuch yaax le- tuux ta tsaaj, ka xiiken in chae». ´ ti tu yiknal le muknalo. 5 Ka 16 Jesuse tu yaalajti: «¡Marıa!». ´ cheenebnaje tu yilaj ti pekek- Marıae tu sutubae ka ´ tu yaabal le nookoob de lino ikil lajti ich hebreo: «¡Raboni!» (le´ baakik Jesuso, baale ma ´ ´ oo- la u kaat u yaal: «¡J-Kaansaj!»). ki. 6 Ka tuun kuch Simon Pe- 17 Jesuse tu yaalajti: «Xuuluk a ´ dro, le maax ku taal kaach paa- chuytal ti teen. Tumen ma xiichil tio, ka ook ichil le muknalo. ken tu yiknal le Taatao. Baale Ka tu yilaj ti pekekbal le noo- xeen tu yiknal in sukuunoob ka ´ koob de lino te luumo. 7 Le a waaltiob: ‹Taan in bin tu yik´ nook xan bakaan kaach tu poonal in Taata, maax a Taataex xan, ´ ´ lo ma junmuuch yanil kaach in Dios yeetel a Dioseex xan› ». ´ ´ ´ yeetel u maasil nookoobo, baaxe ıa Magdalena tuune bine 18 Mar ´ ´ taanxel tuux yaan, yeetel pakaan ka tu tsikbaltaj ti le disipuloob ´ ´ junp in wilik ´ aayil. 8 ´ Ka tsooke ook´ le le baax uucho: «¡Tsook ´ ulaak juntuul disipulo yaax leYuumtsilo!». Ka tuun tu yaalajkuch yiknal le muknalo, ka tu yi- tiob le baax tu yaalaj Jesuso. ´ ´ laj le baax uucho, ka tu creertaj 19 Ka tsook u yaakabtal te ´ le baax aalaabtiobo. 9 Tumen kiin jeelo, tu yaax kiinil le semaletiobe ma u´ naatoob ´kaach wa nao, kex le naj tuux yaan le yaan u kaa lıisaal Jesus ichil le disipuloob chotaan u joonajil tukimenoob´ jeex u yaalmil le Ki- beel tumen saajkoob kaach ti le ´ liich Ts ıibo. 10 Le disipuloob judıoobo, Jesuse taale ka waa´ ´ tuuna suunajoob tu yotochoob. laj chuumuk ti letiob, ka tu ´ ´ 11 Baale Marıae paat waatal yaalajtiob: «Yanakteex jeetselil». ´ naats ti le muknalo, taan kaach 20 Ka tsook u yaalik lela, tu yee´ u yokol. Le taan u yokolo chee- sajtiob u kaboob bey xan u cha´ nebnaj ichil le muknalo, 12 ka laatel. Le disipuloob tuuno kii´ ´ ´ tu yilaj kaatuul angeloob juul makchaj u yooloob ka tu yiloob sak u nookoob ti yanoob kaach le Yuumtsilo. 21 Jesuse tu kaa ´ te tuux tsaab u wıinklil Jesuso, aalajtiob: «Yanakteex jeetselil. ´ ´ juntuule te tuux tsaab u poo- Jeex le Taata tu tuuxteno, teen ´ ´ ´ lo, ulaak juntuule te tuux tsaab xane kin tuuxtikeex». 22 Ka ´ u yookoobo. 13 Ka tu kaa- tsook u yaalik lela, tu yustajoo´ toob ti Marıa: «Koolel,´ ¿baaxten be ka tu yaalajtiob: «Kameex kika wokol?». Letie tu nuukajtiob: liich muuk.1 23 Wa ka perdo«Tsook u bisaal in Yuumtsil, ´ tsoole ma in wojel tuux tsaa- Jn 20:221 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak bi». 14 Ka tsook u yaalik le- Tip. 16.

´ ´ ´ 201 Tomas. Ku chıikbeskuba Tiberıades JUAN 20:24–21:9 ´ nartikeex u keban jeel maaxake, Ka tsook u yaalik le baa´ yaan u perdonartaalti, jeel maalooba, Jesuse tu kaa ´ xak xan ma ta perdonartikeex u chıikbesuba ti u disipuloob ´ ´ ´ ´ kebane, ma kun perdonartbilti». tu jaal u´ kaanaabil ´ Tiberıa´ ´ des. Bey uuchik u chıikbesku24 Baale Tomas junt uul ti le ´ 2 U muchmuba kaach Sidoce apostoloobo, maax ku yaa- baa: ´ ´ ´ laal Iich tie, minaan kaach mon Pedro, Tomas le maax ku ´ kaach ichiloob le ka taal Jesus tu yik- yaalaal ´ ´ Iich tie, Natanael ´ naloobo.´ 25 Le u maasil disipu- le maax sijnaal tu kaajil Cana tu Galilea, u paalal Zebedeo loobo taan kaach u yaalikoob- luumil ´ ´ ´ aak kaatuul disipuloob. ti: «¡Tsook k-ilik le Yuumtsilo!». yeetel ul ´ ´ Baale Tomase tu yaalajtiob: «Wa 3 Simon Pedro tuune tu yaalajma tin wilik u joolil le clavos tu tiob: «Nikaaj chuk kay». Letiobe ´ «Jeel k-bin xan ta kaboob, yeetel wa ma tin woksik tu´ yaaloobti: ´ ´ u yaal in kab tu joolil le clavoso weetele». Jookoob tuune ka naabey xan wa ma tin woksik in kab koob te barcoo, ´ baale mix baal tu chalaatelo, junpuli ma ken in tu chukoob te aakab jeelo. ´ creerte». 4 Baale, le jach taan u taal u ´ ´ ´ ´ 26 Ocho kiinoob tuun uuchuk saastalo, Jesuse´ tu chıikbesuba ´ lela, u ´ disipuloobe ti yanoob waalakbal tu jaal le jao, cheen le disipuloobo ma ´ tu kaj tu kaateen ichil le najo, Toma- baale ´ ´ Jesusi. 5 Jesus tuuse ti yaan kaach ichiloobe. Kex ooltoob wa ´ «Mejen paalachotaan tubeel le najo, Jesuse ne tu kaatajtiob: ´ ´ taale ka waalaj chuumuk ti le- leex, ¿maasa minaan mix´ baal a tiob, ka tu yaalaj:´ «Yanakteex jaanteex?». Letiobe tu nuukoob: 6 Letie tu yaalajjeetselil». 27 Ka tuun tu yaalaj «¡Minaan!». ´ ´ ´ tiob: «Jaaychint u redil a chuk ti Tom as: «Ts aa u yaal a kab tee´ la, yeetel ilawil in kaboob, tich kayeex tu x-nooj le barcoo, ´ ka chuuknakeex». Ka tuun xan a kabe ka a woks tin chalaa- utiaal ´ ´ ´ tu jaaychintoob, baale p aat ma tel utiaal ka xuuluk u kaap eel´ ´ ´ tumen jach chajal a tuukul yeetel ka a creer- tu´ paajtal u jooskoob ´ ´ taaj chuup yeetel kayoob. 7 Le te». 28 Tomase tu n uukaj: «¡In ´ Yuumtsil yeetel in Dios!». 29 Je- oolale le disipulo jach yaabiltaan suse tu yaalajti: «¿Beoraa ka tumen Yuumtsilo, tu yaalaj ti ´ Simon creertik tumen tsook´ a wilken? Pedro: «¡LetieYuumtsilo!». ´ ´ Kiimak u yool le maaxoob ku Pedro tuune le ka tu yuubaj u tu takaj creertikoob baax ku yaalaaltiob yaalaal letie Yuumtsilo ´ u nook, tumen ooli x-ma nookil kex maatech u yilkoobo». ´ 30 U jaajile Jesuse tu bee- yanil kaachi, ´ ka ´ tu pıikchintu´ ´ le kaanaabo. 8 Baale taj xan yaab ulaak chıikulaloob ba ichil ´ ´ ´ taaloob yeetu taan le disipuloobo, baale ma le ulaak disipuloobo ´ ´ ´ tel le barco t aan u j ıiltikoob le red 31 Baale ts ıibtaan te rolloa. ´ ´ lelooba tsook u ts ıibtaal utiaal chuup´ yeetel le kayoobo, tumen ´ ka a creerteex Jesuse leti le ma naach yaniloob ti u jaal le ´ jao, kex cien metros. Cristoo, u Paal Dios; yeetel ´ ikil a creertikeexe ka yanakteex 9 Baale ka eemoob ti le bar´ kuxtal tu yoolal u kaaba. co tu jaal le jao, tu yiloob yaan

21

´ JUAN 21:10-25 ‹Tseent in tamanoob›. Disipulo jach yaabiltaan 202 ´ ´ ´ chuuk tabaani, y eetel tsaan ka- taankelmeche, ´ ´ ta juunal ka tayoob tu yookol, bey xan waaj. kik a nook yeetel ka bin jeel tuu´ ´ 10 Jesuse tu ´ yaalajtiob: «Taa- xak a kaate. Baale ken ch ıijseex wa jaytuul ti le kayoob keche yaan a tichik a kaboob ´ ´ ´ ´ taant a chukikeexo». 11 Simon yeetel yaanal maax kun takiktech ´ ´ Pedro t uune naak te barcoo, ka a nook,1 y eetel yaan u kuchkech ´ ´ ´ tu joosaj jaal ja le red chuup utiaal u bisech tuux ma a kaati». ´ yeetel nukuch kayoobo, utiaal u yee´ ´ lelooba 19 Lela tu yaalaj ´ ciento cincuentitres u tuulaloob. sik bix kun kıimil Pedro utiaal u ´ Baale kex jach yaaboobe ma jat- nojbeenkuuntik Dios. Ka tsook kaj le redo. 12 Jesuse tu yaa- u yaalik le baalooba, tu yaalajti: lajtiob: «Kooteneex ukul». Baa- «Ma u xuulul a taal tin paach». ´ le mix juntuul ti le disipuloob 20 Ka tu sutuba Pedroe tu ´ ´ taakchaj u kaatkoobti: «¿Maaxe- yilaj le disipulo jach yaabiltaan ´ chi?», tumen u yojloob kaach le- tumen Jesuso, taan u taal tu paa´ ´ ti le Yuumtsilo. 13 Naats tuun choob, lela letie disipulo tu jach ´ ´ Jesuse ka tu chaaj le waajo ka tu natsuba tu yiknal Jesus le taan ´ ´ ´ tsaajtiob, bey xan tu beetil y eetel u cenaroob utiaal u k aatiktie: ´ ´ ´ le kayo. 14 Lela leti u yooxteen «Yuumtsil, ¿maax le kun traicio´ ´ ´ ´ uuchik u chıikbeskuba Jesus ti u nartikecho?». 21 Pedro tuune ´ ´ disipuloob, le tsokaanili u lıisaal le ka tu yilaj le disipuloa, tu kaa´ ´ ichil le kimenoobo. taj ti Jesus: «Yuumtsil, ¿kux tuun 15 Le ka tsook u yukuloobe, lela, baax ken u beete?». 22 Je´ ´ ´ tu nuukajti: «Wa in kaat ka Jesuse ´ tu yaalaj ti Simon Pedro: suse ´ «Simon u paal Juan, ¿maas wa a paatak tak ken suunakene, teyaabiltmen ti le baalooba?». Le- che ¿baax yanech a wili? Teche ´ tie tu nuukajti: «Beyo Yuumtsil, ma u xuulul a taal tin paach». teche a wojel in yaabiltmech». Je- 23 Le oolale ichil le sukuunoo´ suse tu yaalajti: «Tseent in wa- bo joop u yaalaale, le disipu´ lak tamanoob». 16 Jesuse tu loa ma kun kıimil, baale Jesuse ´ ´ ´ kaa kaatajti: «Simon u paal Juan, ma tu yaalaj wa ma kun kıimi´ ´ ¿a yaabiltmen wa?». Letie tu nuu- li, baaxe tu yaalaj: «Wa in kaat ´ kajti: «Beyo Yuumtsil, teche a ka paatak tak ken suunakene, tewojel in yaabiltmech». Jesuse tu che ¿baax yanech a wili?». ´ yaalajti: «Kanaant in mejen alak 24 Lela letie disipulo jaaj´ ´ ´ ´ tamanoob». 17 Jesuse´ tu yoox- kuuntik yeetel ts ıibtik le baaloo´ ´ ´ teen tu kaatajti: «Simon u paal ba, yeetel k-ojle le baax ku yaaJuan, ¿a yaabiltmen wa?». Pedroe liko jach jaaj. ´ ´ okomchaj u ´ yool tumen tsook 25 U jaajile jach yaab ulaak ´ ´ ´ ooxteen u kaataalti tumen Je- baaloob tu beetaj Jesus. Wa ka ´ ´ ´ sus: «¿A yaabiltmen wa?». Le oo- kuchuk ts ıibtbil tulaakal jach ´ lal tu yaalajti: «Yuumtsil, teche jeex uuchik u beetko, in tuklike ´ ´ ´ tulaakal baal a wojel; teche jach a mix tu tuulisil yookol kaab jeel u ´ ´ ´ wojel in yaabiltmech». Jes us t uuyantal tuux u tsaabal tulaakal le ´ ´ ne tu yaalajti: «Tseent in mejen rolloob kun ts ıibtbilo. alak tamanoob. 18 Jach tu jaa´ jil kin waaliktech: Kaach maas Jn 21:181 Lit.: «jıichkaxkech».

BAAXOOB BEETAAB TUMEN LE APOSTOLOOBO ´

´

´

Le yaax ts ıib tin beeto, Teo´ 1 filo, ku ´ taan ti tulaakal le ´ baaxoob kaaj u beetik yeetel u kaansik Jesuso, 2 tak le kiin ka chaab utiaal bisbil te kaano, le tsokaanili u yaalik baax unaj ´ u beetik le apostoloob tu yee´ yajo; lela tu yaalajtiob jeex uuchik u nuuktaalti tumen le kiliich muuko.1 3 Ka tsook u ´ muyaj Jesuse yaab bix uuchik ´ u chıikbeskubatiob utiaal u yeesik jach tu jaajil kuxaan. Letio´ be tu yiloob tu yaamil cuarenta ´ kiinoob, yeetel letie tu tsolaj´ tiob le baaloob yaan yil yeetel u Reino Dioso. 4 Le u muchmu´ ba tu yeeteloobo, tu yaalajtiob: ´ «Ma a lukleex Jerusal ´ en, baaxe seguernak a paatkeex le ´ baax u yaalmaj le Taata u tsaai´ ko, jeex uuchik in waalikteexo; ´ 5 tumen u ´ jaajile, Juane yeetel ja tu tsaaj okja, baale teexe ´ yaan u tsaabal a wokjaex yeetel kiliich muuk ma yaab kiinoob ´ uuchuk lela». 6 Ka ´ tsook u muchkubaobe tu kaatoobti: «Yuumtsil, ¿yaan ´ wa a jel tsaaik u Reino Dios tu luumil Israel te kiinooba?». ´ ´ 7 Letie tu nuukajtiob: «Cheen ti le Taata yaan te kaan yaan u ´ paajtalil u yaalik baax kiin ´ ken uuchuk le baalooba, baa´ ´ le teexe ma kaab eet´ a wojeeltikeex baax kiin ken uuchkoobi; ´ 8 ´ cheen baale yaan a kamkeex paajtalil ken kuchuk le kiliich ´ ´ muuk ta wookoleexo, yeetel

yaan a beetkabaex j-jaajkuna´ jil ti ´ teen tu kaajil Jerusalen, ti tulaakal u luumil Judea, Sama´ ria bey xan tak tu maas naachil le Luuma». 9 Ka tsook u ´ yaalik le baalooba, chuuyaab tu ´ taan u yich u apostoloobe ka ´ ´ piix tumen junpeel muuyal, ka ´ ´ ´ tuun paat ma chıikaan u yilaal tumen u apostoloobi. 10 Le jach chiikil u paakatoob kaan le ´ ´ taan u bin Jesuso, tu´ tseeloobe ´ teek waalaj xan kaatuul xiiboob sak u nookoob, 11 ka tu yaaloob: «Xiibeex ti u luumil Gali´ lea, ¿baaxten waalakbaleex taan ´ a paktikeex le kaano? Le Jesus chaab ichileex utiaal bisbil te ´ kaano, yaan u suut tu kaateen jeex tsook a wilkeex u bin te kaano». ´ 12 Le apostoloob tuuno lu´ koob ti junpeel puuk ku kaa´ batik u Puukil Olivoob, ka tuun ´ ´ suunajoob Jerusalen. U naachil le puuka letie bukaaj ku chaa´ bal u xıimbaltaal ´ tu kiinil Sabadoo.1 13 Ka tuun kuchoob te kaajo, naakoob te cuarto yaan ´ kaanal te tuux u kub eentmubaobo; ichiloobe ti yaan kaach ´ Pedro, Juan,´ Santiago, Andr es, ´ Felipe, Tomas, Bartolome, Ma´ teo, Santiago u paal Alfeo, Simon ´ le maax ku yaalaal jach u ´ ´ tsaamaj u yoolo, yeetel´ Judas u paal Santiago. 14 Tulaakloobe mantats ku muchkubaob kaach orar jeex u chatukultmiloobe, lela ku beetkoob kaach

´ Bx 1:21 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak Tip. 16.

´ ´ Bx 1:121 Lela kex junpeel kilometro u ´ naachil.

203

´ ´ BAAXOOB 1:15–2:5 120 disipuloob. Matıas. Pentecostes 204 ´ ´ ´ ´ ´ junmuuch´ yeetel jujunt uul koole uuchik u kaa kuxk ıintaal Je´ leloob, yeetel Mar´ ıa u maama suso». ´ ´ ´ Jesus, bey tu tanoob kaa´ xan yeetel u yıitsi´ 23 Ka tuun ´ ´ ´ noob Jesus. tuuli: juntuule Jos ´ e ´ le maax 15 Te kiinoobo Pedroe waaku yaalaal Barsab as y eetel Jus´ ´ ´ ´ laj chuumuk ti le ´ sukuunoobo, to tie, ulaak juntuule Matıas. ´ ka tu yaalaj (tul aakal le yaab24 Letiobe orarnajoob t aan u ´ kach maakoob u muchmubao- yaalikoob: «Kiichkelem Yuum ´ ´ bo, ´ yaan kex ciento veinte Jeeoba,1 teech a kaj ool u puk´ ´ ´ u tuulal): 16 «Xiibeex, sukuusiikal tul aakal m aake, ees ´ ´ ´ ´ ´ maaneex, kaab eetchaj u yuuchul ´ le kalmaak ti le kaat uul m aakoob ´ baax ku yaalik ´ le Kiliich Ts ıi- tsook a yeeyika, 25 ´ utiaal ka u bo, le baax peeksaab u profeti- beet le meyaj kub eentaano bey zart David tumen le kiliich xan ka u beet u apostolil; lela le´ ´ muuk yoolal´ Judaso, le maax tie baaxoob tu xuumpattaj Ju´ nuukt le maakoob yiknal Je- das utiaal ka xiik u beet cheen ´ ´ ´ sus utiaal ka u mach u bi- baax u kaato». 26 Letiob tuusoobo; 17 leti xane ti yaan ne buulnajoob tu yoolal le kaa´ ´ ´ ´ ´ kaach t-eetele, tsoole taakpaj tuul maakooba, ka joosaab´ u ´ ´ xan ti le meyaj´ kub eentaantookaaba Mat ıas; lela letie maax ´ ´ ´ ´ no. 18 (Le m´ aak t´ uuna tu ma- tuun taakpaj yeetel le once apos´ naj junpeel kaax yeetel le taakin toloobo. ikil bootaabik u kasaanilo, ka ´ ´ ´ Te kiin tuun taan u kiinbetsooke luub chinchinpoolile ka ´ ´ saal le Pentecosteso, tul xıik u nak,´ ka joykaj u choochel. ´ aa19´ Lela ojeeltaab ´ tumen u kaj- kal le disipuloobo junm ´ uuch ´ yaniloob kaach ti junp eel kuunaaliloob Jerusal en, le oolale ti ´ ´ ´ ´ chil. 2 Ch een ka t eek uuyaab le kaaxa tsaab u kaabat Akel´ u juum junpeel baal te dama ichil le ´ kaano, ´ taan ku beetkoo´ jach jeex u juum junpeel kaambo, lela u kaat u yaale,´ u Kaaxil ´ ka tu beetaj u yaamKiik.) 20 Tumen ts ıibtaan tu kach iike, ´ bal tulaakal le naj ´ tuux kuluklibroil Salmos: ‹X-tokoychajak ´ ´ ´ ´ le chıikpaj kuuchil´ tuux ku paatlo, yeetel baloobo. 3 Ka tuun ´ mejen aakoob tu y ookoloob bemix maak ka kajlaki›, ku yaalik ´ ichixan: ‹Le meyaj1 tsaantio, chaa- yoob kaake, ´ ka toox ´ ´ loob; cada junp bak tumen´ yaanal›. 21 Le oola´ eele paat tu ´ yoo´ ´ kol cada junt uul ti le m aaxoob le, kaab eet u yeeyaal junt´ uul ´ ´ yeeti le xiiboob maanoob t-eetel yanoobo, 4 ka chuupoob ´ ´ ´ ichil tulaakal le kiinoob ti yaan tel kiliich muuk, ka ´ tuun kaaj ´ kaach Yuumtsil Jesus ichiloo- u taanoob ich jejelaas taanoob, ´ no, 22 desde ka tsaab u yokja jeel bix u tsaabal kaach paajtalil tiob tumen le kiliich muuko. tumen Juan tak le kiin ka chaab 5 Te kiinoob jeelo, tu kaajil ichiloon utiaal bisbil kaano, bey ´ ´ ´ Jerusalene yaan kaach judıoob tuuno juntuul ti le xiibooba le´ ´ ´ ti ka kuchuk u jaajkuunt t-eetel jach u kubmaj u y´ ooloob u meyajtoob Dios; le maakooba ti tu-

2

´ Bx 1:201 Lela u meeyjil u kanaantik le ´ muuchulilo.

Bx 1:241 Ilaak Tip. 2.

´ 205 Jejelaas taanoob. U tsoltaan Pedro BAAXOOB 2:6-23 ´ ´ ´ laakal u luumiloob yookol kaab maakooba ma kalaanoob jeex ´ beoraa u taaloob. 6 Le ka tuun uu- a waalikeexo, tumen ´ ´ eelo.1 yaab le kaamkach juumo, le ti yanoon te ´ hora ooxp ´ ´ yaabkach maakooba taaloob te 16 Baaxe taan u yuuchul le tuux yaan le disipuloobo ka baax aalaan tumen profeta Joe´ jaak u ´ yooloob, tumen tu yuu- la: 17 ‹ «Te tu tsook kiinoobo Dios— yaan in wekik boob taan u taan le disipuloob —ku yaalik ´ ´ junp ıit in kiliich ichil le taan ku beetik cada jun´ ´ muuk ´ yookol ´ tuul ti letiobo. 7 U jaajile le- tulaakal u jejel ´ aasil maakoob,´ u ´ tiobe jach jaak u yooloob, ka paalaloob tuune, xiiboob yeeyaan u profetitu yaaloob: «Ileex,´ ¿ma wa gali- tel kooleloobe, ´ ´ leail tulaakal le maakoob ku taa- zaroob, u ´ taankelem paalaloobe ´ ´ kun tsaabil´ u nooba? 8 ¿Bix u paajtal tuun yaan chıikulaloob ´ u taanoob ichil le taan t-ka- yiloob, yeetel u chijaan maa´ naj cada juntuul ti toon t-paa- koobe yaan baaloob kun tsaabil ´ lilo? 9 Ichiloone yaan partiai- u wayaktoob; 18 tak tu y´ ooloob, mediailoob, elamiloob, u kol in palitsiloob, xiiboob yeetel ´ kooleloobe, yaan in wekik junkajnaaliloob Mesopotamia, Ju´ ´ dea, Capadocia, Ponto, junxoot p ıit in kiliich ´ muuk te kiinoob ´ u luumil Asia, 10 u kajnaali- jeelo, letiob tuune yaan u profetizaroob. 19 Te kaano yaan in loob Frigia, Panfilia, ´ ´ Egipto, junken jaats ti u kajnaaliloob Libia tsaaik baaloob ´ ´ u beet ´ u jaakal u yool maak, yeetel te yaan tu tojil Cirene, romailoob ´ ´ ´ ´ ´ tsaaik chıikulacheen jaan taaljaanoob xıimbal, Luumo yaan in ´ ´ ´ ´ ´ judıoob, bey xan maakoob tsook loob, kiik, kaak yeetel u woo´ ´ 20 Le Kiino u kamkoob u religion ´ le judıoo- wolal buuts. ´ ´ yaan bo, 11 cretailoob yeetel ara- u suutul eejocheenil, yeetel ´ le ´ biailoob, tulaakloone t-uuyaj u Lunao yaan u suutul kiikil taa´ tsikbaltaal le kiichkelem baa- nil ti u kuchul u nojoch´ yee´ tel u kiichkelem kiin J eeoba. loob yaan yil yeetel Dios ichil le ´ ´ ´ taanoob´ k-beetko». ´ 12 Jach ´ tu 21 Tulaakal maax´ tuun ku chajaajile laaj jaak u yooloob yee- chiitik u kaaba Jeeobae yaan u ´ ´ tel paat jaajap u chiob, taan u salvartaal» ›. 22 »Xiibeex ti u luumil Isyaalikoob ´ tu baatsiloob: «¿Baaxten ku paajtal u taanoob beya?». rael, chenxikinteex´ le baax ken ´ ´ ´ in waalteexa: Jes 13 Baale ulaak maakoobe ´ us ti u kaajil ´ kaaj u yaalikoob baal tiob yeetel le Nazarete, juntuul xiib eesaab´ ´ Dios jach maax leti; taanooba: «Le maakooba kalaa- teex tumen ´ noob tumen u yukmoob chujuk tumen yeetel u kab Jesuse, Diose tu beetaj milagroob,´ baaloob vino». ´ ´ u yool maak ´ ´ 14 ´ Baale Pedroe waalaj yeetel ku beetik u jaakal bey xan chıikulaloob ta taale ulaak once apostoloobo ka tu neex,´ jeex a wojlileexo. 23 Dio´ kaam aalaj: «Xiibeex ti u luumil ´ se, taanil ti u yuuchle u yojlili Judea´ bey xan teex´ tulaakal u ´ ´ kajnaalileex Jerusalen, ojeelteex Bx 2:151 Kex laas 9:00 jaatskab. Le hora ´ ´ ´ lela yeetel chenxikinteex maa- kaacho ku kaajal u xookol ken tıipik lob baax ken in waale. 15 Le Kiin.

´ Ma paat Muknali. Ma bin kaan Davidi 206 BAAXOOB 2:24-41 ´ ´ yaan u maachal utiaal k ıimsbil la ´ ´ tulaaklooneex k-ojel jach bey le xiiba, lela bey uuchik ´ u cha- uuchiko. 33 Le oolale tumen ´ ´ tuklik ka uuchko; teex tuune ta nojbeenkuuntaab le ka tsaab tu ´ beeteex u baajal ti che tumen x-nooj kab Dios yeetel tumen ´ le kasaan m aakoobo, tsoole ka tsaab kiliich muuk ti tumen u ´ ta kıimseex.´ 24 Baale Diose Taata jeex aalaanilo, letie ´ tu kaa kuxkıintaj uuchik u to- tsook u wekik le kiliich muuk ´ ´ ´ kik tu kab´ le kıimilo, tumen ma t-ookol jeex a wilkeex yeetel a unaj u paatal kaach tu kab le wuuyikeexa. 34 U jaajile Da´ kıimilo. 25 Tumen Davide tu vide ma naak kaani, baaxe le´ ´ yaalaj yoolal ´ Jesus: ‹Mantats ti tie tu yaalaj: ‹Jeeobae tu yaalaj ´ yaan kaach Jeeoba tu taan in wi- ti in Yuumtsil: «Kulen tin x-nooj ´ ´ che; tumen ti yaan tin x-nooj kab, 35 tak ken in tsaa´ maa´ kabe mix bikin kin tıitbil. xoob pekmilech bey kaanche ´ 26 Yoolal lela kiimakchaj u yool utiaal a wookoobe» ›. 36 Le oo´ ´ ´ in puksiikal, ka taanajen y eelale oj ´ ´ eeltaak tumen tulaakal u tel´ kiimak oolal. Tsoole tak in kajn aaliloob Israele, Diose jach ´ wıinklile yaan u jeelel le taan u tu jaajil tsook u beetik Yuum´ ´ ´ paatik u yaantaalo; 27 tumen tsilil yeetel Cristoil le Jesusa, le ´ ´ ma ti junpeel cheo». ´ ken a paten1 te Muknalo,2 maax ta bajeex ´ ´ yeetel ma ken a chaa u kastal u 37 Le maakoob tuuno le ´ka ´ ´ ´ wıinklil le maax chuukaan u yaa- tu yuuboob lela yaachaj u yool ´ bilaj ´ ti techo. 28´ Teche tsook u puksiikaloobe ka tu kaatoob ´ a tsaaik in kaj oolt u bejiloob ti Pedro bey xan ti u chuukaan ´ le´ kuxtalo, yaan xan a chupken apostoloobo: «Xiibeex, k-l aa´ ´ yeetel kiimak oolal ken yanaken keex, ¿baax kaab eet k-beetik?». ´ tu taan a wich›. 38 Pedroe tu yaalajtiob: «Kex a ´ ´ 29 »Xiibeex, in laakeex, jach tuukuleex yeetel okjaanak cada ´ ´ maalob in wilik ´ in tankeex yee- juntuul ti teex tu kaaba Jesutel ´ u jaajil in wool yoolal´ David cristo utiaal ka perdonartaak a k-uuchben ´ taata; letie kıime ´ ka kebaneex, beyo yaan a´ kamkeex muuki, yeetel u muknale laayli le kiliich muuk ku sıik Dioso. ti yaan t-kaajal tak te kii39 Tumen lela ti teex aalaan u ´ ´ nooba. 30 Tumen profeta yee- tsaabal, ti a paalaleex, ti le maa´ tel tumen Dios aalti jach tu jaaxoob naach yanoobo, bey xan ti ´ ´ ´ jil yaan u kutal kaach juntuul tulaakal le maaxoob ken u´ tan ´ ti u chiibal tu tronoe, 31 Da- Jeeoba k-Dios utiaal ka naats´ ´ vide taanil ti u yuuchle tu yiknalo». 40 Pedroe ´ ´ tu yo- koob ´ ´ jeeltaj yaan u kaa kuxk ıintaal le yeetel ulaak yaabkach taanoo´ ´ ´ Cristoo, yeetel taanaj ti lelo; lebe tu chuukaan tsolaj tulaakal ´ ´ tie tu yaale Cristoe mix xuum- le baalooba yeetel seguernaj u ´ pattaab te Muknalo mix chaab ´ sen aaliktiob: «Naachkuntabaex u kastal u wıinklili. 32 Le Je´ utiaal ma a xuulsaaleex pate ´ ´ susa Dios kaa kuxkıinte, leyeetel le generacion jach kascha´ jaan u kuxtala». 41 Le maaBx 2:271 Lit.: «ma ken a pat in alma». ´ ´ Ilaak Tip. 7A. 272 Lit.: «Hades». Ilaak xoob tuun tu tsaajoob ichil u puksiikaloob le baaxoob tu yaaTip. 8.

´ Ku yokja 3,000. Tsaak maak 207 ´ lo okjaanajoob,´ te kiin tuuno kex tres mil maakoob1 kuch u beetubaob disipuloob. 42 Le´ tiob tuune ma xuul u kaanbaloob ti le apostoloobo, ma ´ ´ xuul u paklan aantkubaob yeetel ´ le baaxoob yaantiobo, ´ ´ mix u muul jaanloob yeetel u muul oraroob. ´ 43 U jaajile, kaaj u´ yokol saaj´ kil ti tulaakal m ´ aak, tsoole ´ yaab milagroob yeetel chıikula´ loob ku yuuchul kaach ´ yoolal le ´apostoloobo. 44 Tulaakal le maaxoob kaach ku kuchul u beetubaob disipuloilo, ku pak´ ´ lan aantkubaob yeetel le´ baaxoob yaantiobo, 45 ka tuun tu konoob u luumoob bey xan le ´ ulaak baaxoob yaantiobo, tsoo´ le ka ´ tu toxoob u naajalil, ´ jeex kaab´ eetchajik ti cada juntuule. 46 Saamsamal kaach ku binoob te templo´ jeex u chatukultmiloobo, yeetel ku muchkubaob ´ janal tu yotoch cada juntuul; le´ tiobe ku muul´ jaanloob kaach ´ ´ yeetel kiimak oolal bey xan yee´ tel tul aakal u puksiikaloob, ´ 47´ taan´ u kiikitantkoob Dios ´ yeetel taan u ´ luubloob utsil ti le kaajo. Le t´ aan u beetkoob lela, ´ ´ Jeeobae saamsamal taan kaach u natsik yiknal le disipuloob le ´ maaxoob ku binoob tu bejil le salvaciono. ´ ´ Junpeel ´ kiin taan u bin Pedro yeetel ´ Juan te templo utiaal le oracion ku ´ beetaal te hora nueveo,1 ´ ´ 2 taan ´ xan u bisaal juntuul ´ maak m ´ ooch ´ u yook desde ka sıiji. Le maaka saamsamal kaach u bisaal te tem´ ploo yeetel ku paatal naats ti

´ mooch

BAAXOOB 2:42–3:12 le jool ku kaabatik Kiichkelem ´ Joonajo, utiaal ka u kaat cari´ dad ti le maaxoob ku yook´ loob te temploo. 3 Le maaka ka tu yilaj jach nukaaj okol Pe´ ´ dro y ´ eetel Juan te temploo, kaaj u kaatiktiob u caridad. 4 Baa´ ´ le taapaktaab tumen Pedro yeetel Juane, ka aalaabti tumen ´ Pedro: «Paktooni». 5 Le maak ´ ´ ´ tuuna tu t aapaktoob t aan u ´ paatik u tsaabal wa baax ti. 6 Baale Pedroe tu yaalajti: «Minaanten plata mix oro, baa´ xe kin tsaaiktech le baax yaantena: ¡Tu kaaba Jesucris´ ´ to le Nazaretilo, lıiken, xıimbal´ nen!». 7 Ka t uun tu machaj le ´ maak tu x-nooj kabo ka tu ´ ´ ´ ´ lıisaj. Le maak tuuno tu seebaanil yanchaj u muuk u yook ´ bey xan u kaal u yook, 8 sıit´ naje ka waalaji, ka joop u x ıim´ ´ bal. Ka tuun ook tu yeeteloob ´ ´ ´ te temploo taan u xıimbal, taan ´ ´ ´ u sıit yeetel t´ aan u kiikitantik ´ Dios. 9 Tulaakal le maakoobo ´ ´ ´ tu yiloob taan u xıimbal yeetel ´ taan u´ kiikitantik Dios. 10 ´ Ka tu tsaajoob cuentae letie maak ´ suuk kaach u kutal u kaat caridad te temploo, te jool ku kaabatik Kiichkelem Joonajo; ka ´ ´ jach jaak u yooloob yeetel jach ´ kiimakchaj u yooloob yoolal le ´ baax tsook u yuuchlo. ´ ´ 11 Le maako ma tu jaalkab´ tik kaach Pedro yeetel Juan. Tu´ ´ ´ laakal tuun le maakoobo, tumen ´ ´ jach taaj kiimak u yooloobe, tu´ muchubaob tu yiknaloob te kuuchil ku kaabatik u columnaob Salomono. 12 Ka tu yilaj ´ Pedro lela tu yaalaj ti le Bx 2:411 Lit.: «almaob». Ilaak Tip. 7A. ´ ´ maakoobo: «Xiibeex ti u luu3:11 Kex laas 3:00 u ch ıinil Kiin. Le hora ´ ´ Israel, ¿baaxten ku jaakal a kaacho ku kaajal u xookol ken tıipik mil ´ wooleex tu yoolal lela? ¿Baaxten Kiin.

3

´ ´ ´ ´ BAAXOOB 3:13–4:3 Maax tsaaik kuxtal. Jesus, jeex Moises 208 ´ ´ ´ ka taapaktikooneex bey ti toon tiaaleexo, Jes us, 21 le maax ´ ´ ´ taal u paajtalil k-beetik lela? kaab eetchaj u paatal kaan tak ´ ´ ´ ¿Ka tuklikeex wa ch´ een tumen ken utskıintaak tulaakal baal ´ k-jach tsaamaj k-ool meyajt jeex tu yaalil Dios y eetel u chi ´ ´ Dios le ´ oolal t-beetaj u xıim- u kiliich profetaob uuchjeakilo. bal tak Moisese tu yaa´ le maaka?´ 13 U Dios Abra- 22 Tsoole ´ han, Jacob, u Dios laj: ‹Jeeoba Diose, ´ ichil a su´ Isaak yeetel ´ k-uuchben l´ aaktsiloobe, tsook kuuneexe yaan u lıisik ti teex ´ ´ ´ u nojbeenk juntuul profeta chıikaan ti teen. ´ uuntik Jesus u Pali´ ´ tsil, le maax ta ´ kubeex yeetel Teexe kaab eet a chenxikinti´ ta pekteex tu ´ taan Pilato le ´ ka keex tulaakal le baaxoob ken u tu yaalaj u kaat kaach u jaal- yaalteexo. 23 U jaajile jeel ´ kabto. 14 U jaajile ta pekteex maaxak1 ma tu yuubik u taan le ´ ´ ´ le maax kiliich yee- Profetaa, yaan u xuulsaalti jun´ yeetel utso, ´ tel ta sen kaateex ka jaalkabpuli ichil le kaajo›. 24 Tsoo´ ´ taakteex juntuul xiib ku ´ ´ kıimsaj le desde profeta Samuel bey xan ´ wıinik, 15 baale ta k ıimseex le le u maasil yanchajoobo, tulaa´ ´ ´ Maax yeeyaan ´ utiaal u tsaaik le kal le profetaob tsook u taanoo´ kuxtalo. Cheen baale tsook u bo, tsook xan u jach tsaaikoob ´ ´ ´ lıisaal tumen Dios ichil le kimeoj eeltbil le baax kun uuchul te ´ noobo, yeetel toone k-ojel jach kiinooba. 25 Teexe u paala´ ´ jaaj bey uuchiko. 16 yeetel ti teex ´ Le oola- leex le profetaobo ´ le yoolal u kaaba yeetel yoolal paat le nuuptaan tu beetaj Dios ´ ´ ´ k-fe ti u kaaba Jesuse, le m aak yeetel a uuchben´ taataex le ka tu ´ ´ a kaj ooleex yeetel ka wilkeeyaalaj ti Abrahan: ‹Tu yoolal a ´ xa, tsook u yantal u muuk; yee- chiibale yaan u kiikitantaal tu´ tel yoolal xan k-fe ´ti Jesuse, laakal le familiaob yanoob way ´ tsook u jach tojtal u yool le maak Luume›. 26 Diose, ka tsook u ´ jeex a wilkeexa. 17 Beoraa, in ´ ´ lıisik u Palitsile, yaax ta wikna´ laakeex, in wojel ta beeteex leleex tu tuuxtaj utiaal ka u kiiki´ lo tumen ma a wojleex baax tanteex ikil u naachkuntkeex ti ka beetkeexi, jeex xan tu bee´ le baaloob kaastak ka beetkeetil le maaxoob gobernartikeexo. ´ xo.» 18 Baale y eetel lela Diose tsook ´ ´ ´ Le taan tuun u taan u b eeykuntik le baaxoob tu yaa´ ´ Pe´ dro y eetel Juan tu taan le laj uuchjeakil ti le profetaob ka ´ u kaaytoobo: u Cristoe yanili u maakoobo, taal u nuuktakil le sacerdoteobo, taal muyaje. ´ ´ u nojchil ´ 19 »Kex a tuukuleex yee- le maaxoob ku kanaantkoob le ´ tel utskıint a kuxtaleex utiaal temploo bey xan le saduceooka perdonartaak1 a kebaneex, bo. 2 Letiobe kuuxchajaa´ ´ noob tumen le kaatuul maautiaal ka taalak u kiinil u kaa ´ ´ taan kaach u kaanskoob tsaabal a muukeex tumen Jeeo- kooba ´ ´ taan u kaaytikoob ti le ba, lela jach leti kun ´ beetik, yeetel ´ ´ 20 utiaal xan ´ ka u´ tuuxt le maakoob kaa kuxkıintaab JesuCristoo, le maax yeeyaanili a so. 3 Ka tsooke maachoobe

4

Bx 3:191 Lit.: «utiaal ka tuupuk».

Bx 3:231 Lit.: «alma». Ilaak Tip. 7A.

´ ´ 209 U fe 5,000. Salvacion tu yoolal Jesus BAAXOOB 4:4-21 ´ ´ ´ ka bisaaboob kalbil tak ka saas- yoolal ulaak maak, tumen way ´ ´ ´ tsaan ulaak kaaba chaji, tumen te suutuko taan Luume ma ´ ´ ´ kaach u yaakabtal. 4 Baale ichil le maakoob utiaal ka paaj´ yaab ti le maaxoob chenxikint chajak k-salvartaal tu yoolalo». ´ ´ le baaxoob tu tsikbaltoobo tu 13 Le maakoob tuuno, ´ le ka ´ ´ creertoob, tulaakloobe yaan kex tu yiloob yeetel u jaajil u yool ku ´ ´ cinco mil u tuulal xiiboob. taan Pedro yeetel Juan, bey xan ´ ´ ´ ´ ´ 5 Ka saaschaj tuune, tu kaajil le ka tu yiloob cheen ootsil maama xooknajaanoobe, jaak Jerusalene tu muchuba u gober- koob ´ ´ ´ ´ nanteob le judıoobo, u nuukta- u yooloob. Ka tuun´ tu tsaajoob maakoob suuk kil le kaajo bey xan le es- cuentae, letie ´ ´ ´ Jesuso. cribaobo1 6 (bey xan Anas u kaach u maanoob yeetel ´ ´ nojchil le sacerdoteobo, Caifas, 14 Tsoole tumen taan kaach u ´ ´ Juan, Alejandro yeetel tulaakal yilkoob ti´ waalakbal tu yikna´ u laaktsiloob u nojchil le sacer- loob le maak tsaako, ma tu kax´ ´ 15 Ka tu doteobo), 7 ka tuun tu tsaa- toob baal u yaaloobi. ´ ´ ´ joob Pedro yeetel Juan chuumuk yaaloobtiob ka jookkoob ti le ´ ti letiobe, ka joop u kaatkoob- Sanedrino,1 ka joop u tsikbalti´ ´ ´ baax ken u tiob: «¿Maax tsaateex u paajtalil koob tu baatsiloob ´ ´ a beetkeex lela? ¿Tu yoolal maax beetoob, 16 taan u´ yaalikoob: ´ kaaba ta beeteex?». 8 Pedro «¿Baax ken k-beet yeetel le maa´ ´ ´ u jaajile, junpeel tuune chuup yeetel kiliich muu- kooba? Tumen ´ ´ nojoch chıikulal tsook u yuuke ka tu yaalajtiob: «Teex ka gobernartikeex le chul tu yoolaloob, ´ lela tsook u tumen tulaakal u kajkaajo, bey xan teex u nuukta- yilaal ´ ´ ´ Jerusalen; tsoole ma kil le kaaja, 9 wa taan k-juz- naaliloob ´ ´ gartaal bejlaa uuchik k-beetik tu paajtal k-aalik wa ma jaaji. ´ junpeel baal maalob yoolal jun- 17 Baale utiaal ma u maas tsik´ ´ ´ kooneex tuul maak kojaan, yeetel wa taak baltaal ´ ichil le kaajo, ´ ´ ´ ´ ´ u yojeeltaal maax tsaa u paajta- sajakkuuntkoob yeetel kooneex ´ ´ ma u kaanskoob mix lil u yutstale, 10 ojeelteex yee- aaliktiob ´ ´ ´ ´ tel ojeeltaak tumen tulaakal u maak tu kaaba Jesus». ´ 18 Ka tsooke, taanoobe ka kajnaaliloob Israele, tu kaaba ´ Jesucristo le Nazaretilo, le maax aalaabtiob mix tuux ka kaanta bajeex ti che baale kaa kux- sajnakoob, mix ka u yaaloob ´ baax tu yoolal u kaaba Jekıintaab tumen Dioso, tu yoo- wa ´ ´ ´ lal leti waalakbal ta taaneex le sus. 19 Baale Pedro yeetel Jua´ yaaloobtiob: «Wa maalob maak tsook u yutstala. 11 Je- ne tu ´ suse leti ‹le tuunich ta taa- tu taan Dios ka k-uuy a taa´ seex bey mix baalilo, teex maa- neex ma ka k-uuy u taan Diose, 20´ Baale tooxeex beetik le najo, baale le teex a wojleex. ´ nojoch tuunicha tsook u tsaa- ne ma tu paajtal u jaawal k-taan ´ bal utiaal u chuunpakil le najo›. ti le baaxoob tsook k-ilik yeetel ´ k-uuyiko». 21 Ka tsook 12 Tsoole minaan salvacion tu tsook ´ ´ tuun u kaa sajakkuuntkoobe, tu

´ ´ Bx 4:51 Maakoob jach u kaj ooloob le Leyo.

Bx 4:151 Ilaak Tip. 16.

210 ´ ´ ta chatuklaj yeetel a ´ paajta´ lil ka uuchuk ´ jeex ta ´ wootilako. 29 Beora tuuna Jeeoba, chenxikint le baaxoob´ ku yaalikoob utiaal u sajakkuuntkoonoobo, ´ ´ ´ yeetel tsaa u paajtalil ti a palitsiloob utiaal ma u chaikoob saajkil u kaansoob le baax ´ ka waaliko, 30 lela beet le taan a tichik ´ a kab utiaal ´ a tsakik maakoob, bey xan le taan u beetaal mila´ groob yeetel´ baaloob ku beetik ´ u jaakal u yool maak tu yoolal u kaaba a kiliich palitsil Jesuso». ´ ´ 31 Ka tsook ´ u kaat oolaloob ti Diose, le kuuchil tuux yanoo´ ´ ´ bo tıitaabi, ´ tulaakloob tuune chuupoob yeetel kiliich muuke ka joop u kaanskoob x-ma saajkilil le baax ku yaalik Dioso. ´ ´ 32 Tsoole tulaakal le maaxoob u muchmubaob tu beetubaob disipuloilo, yaan kaach ´ ´ tiob junpeelili tuukul yee´ tel junp eelili puksiikal; mix ´ juntuul ti letiob xan ku yaa´ lik kaach wa cheen leti tiaalintik le baaxoob yaantio, baaxe ti ´ tulaakal kaach ku meyaj le baaxoob yaantiobo. 33 Le aposto´ loob xano tu ´ chuukaan ´ ´ kaaytoob yeetel tulaakal u yooloob le ´ ´ uuchik u kaa kuxkıintaal Yuumtsil Jesuso; tsoole Diose ku yeesik´ kaach u nojoch utsil ti tulaakloob. 34 U jaajile mix ´ maak ichiloob ku bineltik ´ kaach wa baax ti, tumen tulaakal le ´ maaxoob yaan u kaaxoob ´ wa u najiloobe, ku konkoob yeetel ku taaskoob kaach u tojol le baaxoob ku konkoobo, 35 tsoole ku kubkoob kaach tu kab ´ le apostoloobo. Ken tsookok tuu´ ne ku tooxol ti´ cada juntuul Bx 4:271 Le taan ku meyaj teela, ich ´ eettale. 36 Le griegoe u kaat u yaale u yalaal aceite tu jeel bix ´ ku kaab ´ ´ ´ ´ oolal tuun Jose, juntuul levita pool maak utiaal u yeeyaal. Ku orar BAAXOOB 4:22-36 chaajoob u binoob tumen ma tu kaxtoob baax oolal u castigartikoobi. Lela tu beetoob xan yoo´ lal le kaajo, tumen tulaakloobe ´ ´ taan kaach u nojbeenkuuntkoob ´ Dios yoolal le baax uucho, ´ ´ 22 tumen le maak tsaak yeetel le milagroo yaan maas ti cuarenta jaaboob ti. ´ 23 Ka tsook u jaalkabtaaloobe, binoob yiknal u maasil disipuloobo ka tu tsikbaltoob baax aalaabtiob tumen u nuuktakil le ´ sacerdoteob yeetel u nuuktakil le kaajo. 24 Le ka tu yuuboob ´ ´ lela, muul orarnajoob yeetel jun´ ´ peelili tuukul taan u yaalikoob ti Dios: ´ «Nojoch Jalaach, teech Maax ´ ´ beetmil kaan, Luum, kaanaab ´ bey xan tulaakal le baaloob yanoob ichilo, 25 tu yoolal ki´ liich muuk taanajech yeetel u ´ chi a palitsil David, k-uuchben taata le ka tu yaalaj: ‹¿Baaxten ´ ´ yeetel puujulil tsook u lıikil le ´ kaajoobo, yeetel baaxten u kaj´ ´ naaliloob le luumiloobo cheen kunel baaloob tsook u tukli´ koob? 26 U reyiloob yookol ´ kaabe tsook u lıikloob, le gobernanteob xano tsook u muchkubaob utiaal u binoob tu ´ ´ contra Jeeoba yeetel tu contra ´ ´ le maax u yeeymajo›. 27 U jaa´ jile Herodes yeetel Poncio Pilato, ´ ´ ´ junmuuch yeetel u maakiloob ´ ´ taanxel luumiloob bey xan yee´ tel u kajnaaliloob Israele, much´ kıintaaboob te kaaja utiaal u binoob tu contra a kiliich pali´ ´ ´ tsil Jesus, le maax ta yeeyajo,1 28 utiaal ka u beetoob le baax

apostoloob; ku kaaytajoob

´ Ananıas, Safira. Yaabchaj disipuloob BAAXOOB 4:37–5:16 211 ´ ´ ´ ´ sijnaal Chipre, le ta muul´ chatukleex ´ maax tsaab u tuulaleex ´ kaabat Bernab e tumen´ le apos- a tuuntkeex u yool u kiliich ´ ´ toloobo (le u kaat u yaal muuk Jeeoba? ¡Ile! Le maaxoob ´ kaabaa ´ ´ u Paal Lıisaj ool), 37 tu konaj muk a wıichamo ti waalakbale terreno yaan kaach te joonajo, letiob xan kun ´ tio ka tu loob ´ ´ taasaj le u taakinil uuchik u ko- jooskechoob». 10 Jach te suuniko ka tu kubaj tu kab le apos- tuko, letie jochkaj tu ni u yook ´ toloobo. Pedroe ka kıimi. Le ka ook le ´ ´ ´ tu yilooBaale juntuul xiib ku ´kaa- taankelem maakoobo ´ ´ ´ be kimen, ka tuun tu joosoobe ´ ´ ´ batik Ananıase, junmuuch ka tu mukoob tu tseel u y ıicham. yeetel Safira u yatane, tu ko´ ´ ´ 11 Le oolale tul aakal le maanaj junxoot u kaax. 2 Baa´ xoob yanoob ichil le m uuchulile tu chaaj taakumbail ´ ´ ´ junjaats lo bey xan tulaakal le maaxoob ti le taakino, lela ojeelaan xan ´ kaach´ tumen u yatan. Leti tuu- tu yuuboob u tsikbaltaal le baane cheen junjaats ti le taakin tu looba jach sajakchajoob. 12 Tsoole yoolal u kab le bisaj ti le apostoloobo. 3 Baa´ ´ apostoloobo yaab chıikulaloob le Pedroe tu yaalajti: «Anan ıas, ´ ´ y eetel baaloob ku beetik u ¿baaxten ta chaaj ti Satanas ka ´ ´ ´ u beet´ a tusik le kiliich muu- jaakal u yool maak ku y´ uuchul kaach ichil le kaajo; tulaakloob ko, yeetel a chaik taakumbail ´ ´ ´ junjaats ti u taakinil le kaax t uune u m uul chatukult´ ta´ kono? 4 Taanil ti a konik le moob kaach u muchkubaob te kaaxo, ¿ma wa a tiaali? ´ Le ka tuux yaan u columnaob Salomo´ juntuul ti tsook a koniko ¿ma wa laayli a no. 13 U jaajile mix ´ tiaal xan le taakino? ¿Baaxten u maasiloob ku´ taabal kaach u ´ tu yeeteloobo; baale tuun ta chatuklaj ´ichil a puksii- muchuba ´ kal a beetik junpeel´ baal beya? u maakiloob le kaajo jach maa´ Ma maakoob ta wootaj a tusi, lob u taanoob tu yoolal le disi´ 14 Tsoole ma cheen baaxe Dios». 5 Le ka´ tu yuu- puloobo. ´ lelo, k aaj u bin u maas yaabtal le baj le taanooba, Anan ıase joch´ ´ ´ ´ maaxoob ku creertikoob Yuumkaje ka k ıimi. Tul aakal t uun le ´ ´ tsilo, yaabkach xiiboob yeetel m ´ ´ aaxoob tu yuuboob le baax kooleloob. uucha, tu sen´ chaajoob saajkil. ´ ´ 15 Le m aakoob ´ tuuno ku jooskoob kaach le 6 Baale le m´ aakoob maas taan´ ´ te noj kelemtako,´ lıikoobe ka tu baa- maaxoob kojaanoob ´ ´ bejoobo yeetel ku chik uunskaxtoob y eetel nook, tsoole tu ´ ´ joosoobe ka tu mukoob. koob yookol mejen camaob bey ´ ´ ´ ´ 7 Ka maan kex ooxpeel ho- xan ti camillaob, beyo ´ ken maanak Pedroe kex cheen u yoorae, ook u yatan, baale ma ´ ´ u yojel kaach baax tsook u yuuchli. chel ´ ka kuchuk tu yookol´ wa 8 Pedroe tu´ yaalajti: «Aalten, maax ti letiob. 16 U kajnaaliteex tu kaatuulaleexe, ¿tanto wa loob xan le kaajoob yanoob tu ´ ´ bapach Jerusaleno seguernaj´ u uuchik a konkeex le kaaxo?». ´ le maaLetie tu yaalaj: «Jaaj, tanto´ uu- taaloob, u kuchmoob ´ ´ chik k-konik». 9 Pedro tuune xoob kojaanoob yeetel le maatu yaalajti: «¿Baaxten tu kaa- xoob chapachtaanoob tumen le

5

´ Oksaaboob carcel. K-uuyik u taan Dios 212 BAAXOOB 5:17-32 ´ demonioobo; mix junt uul ti lebey xan u nuuktakil le sacer´ tiob ku paatal kaach wa ma u doteobo, le ka tu yuuboob le ´ tsaakal. taanooba k´aaj u tuklikoob baax ´ ulaak kun uuchul tu yoolal lela. 17 Baale u ´ maas nojchil le ´ ´ ´ sacerdoteob yeetel tulaakal le 25 Baale kuch juntuul maake ´ ka tu yaalajtiob: «¡Ileex! Le xiimaaxoob yanoob kaach tu yik´ nalo, le maaxoob yanoob ichil boob ta wokseex carcelo ti´ waau secta le saduceoobo, tumen lakbaloob te templo taan u ´ jach kuuxilnajaanoobe1 l ıi- kaanskoob le kaajo». 26 U noj´ koob, 18 tu machoob le apos- chil tuun le j-kananoobo bin ´ toloobo ka tu yoksoob tu ´carcelil yeetel u maasil j-kananoobo ka le ´kaajo. ´ 19 Baale te aakabo tu taasoob, baale ma tu beetoob ´ u angel Jeeobae tu jeekabtaj u mix junpeel loob tiobi tumen ´ joonajiloob le carcelo, tu joosoo- saajkoob ka muruxtuntaakoob be ka tu yaalajtiob: 20 «Xee- tumen le kaajo. ´ neex, waaleneex te temploo, 27 Ka tuun taasaaboobe ka ma u´ xuulul xan a waalikeex ti beetaab u waataloob ichil le Sa´ le maakoob´ tulaakal le baaxoob nedrino. U maas nojchil le saceryaan yil yeetel le kuxtal kun doteobo ka tsook u beetik ´ antalo». 21 Ka tsook u yuubi- kaatchiob tiobe, 28 tu yaalajkoob lela, ookoob te templo le tiob: «T-aalajteex ka xuuluk a ´ ´ tsook u saastalo ka joop u kaansajeex tu kaaba le maaka, kaansajoob. baale ¡ileex!, tsook a chup´ ´ ´ Le ka kuch tuun u maas noj- keex Jerusalen yeetel le baaloob chil le sacerdoteob bey xan le ka kaanskeexo; tsoole jach ´ ´ ´ maaxoob yanoob tu yiknalo, tu taan a wilkeex ´ a tsaaikeex ´ muchoob le Sanedrino1 bey xan k-kuch u kebanil uuchik u kıim´ ´ ´ tulaakal u nuuktakil u kaajil Issaal le maaka». 29 Pedro yee´ ´ raele, ka tu tuuxtoob chaatel le ul aak apostoloobo tu yaa´ bil le apostoloob te carcel loob: «Unaj k-uuyik u taan Dios utiaal ka taasaakoob tu yikna- bey k-gobernantee, ma u taan ´ ´ loobo. 22 Baale le j-kananoo- cheen maakoobi. 30 U Diosil ´ bo,1 ka kuchoob te carcelo ma k-uuchben taataobe tu kaa ´ ´ ´ tu yiloob le apostoloobo. Le oo- kuxkıintaj Jesus, le maax ta ´ ´ lale suunajoobe ka tu tsoloob kıimseex le ka ta chuykıinteex ´ baax tu yiloob 23 taan u yaa- te cheo. 31 Diose tu nojbeen´ ´ ´ likoob: «Ka´ kuchoone le carce- kuuntaj le maak le ka tu tsaaj tu ´ lo kaalal yeetel chotaan tubeel, x-nooj kabo, ka tu yeeyaj utiaal tsoole ti ´ waalakbal le solda- u salvartik u kaajal bey xan ´ doob kanaantik le joolo, baale utiaal u tsaaik kuxtal tiob. Lela ´ ka t-jeekabte mix maak ´ t-ilaj tu beetaj utiaal ka u ´ kex u tuuichil». 24 U nojchil t uun le kul u kaajil Israel yeetel utiaal ´ ´ maaxoob kanaantik le temploo ka perdonartaak u kebanoob. ´ ´ 32 Toone k-jaajkuuntik bey uuBx 5:171 Wa: «celosochajaanoobe». ´ chik le baalooba, bey xan u bee211 Ilaak Tip. 16. 221 Lela letie maa´ letie koob ku paatloob kaach kanan tu tem- tik le kiliich muuko, lela ´ baax ku tsaabal ti le maaxoob ploil Jerusaleno.

´ 213 Gamaliel. Joonaj joonajil. Yeeyaab 7 BAAXOOB 5:33–6:5 ku yilkoob Dios bey u gobernantsoob, ka tsooke tu yaaloobtiob ´ teob yeetel ku yuubikoob u taa- ka xuuluk u´ taanoob tu yoolal u kaaba Jesus, ka tu chaajoob u no». 33 Le ka tu yuuboob lela, sen binoob. ´ ´ ´ 41 Le apostoloob ´ tuuno joopuujoobe ka taakchaj u kıimskoob ti ´ le Sanedrın jach kiikoob le apostoloobo. 34 Baale ´ ´ waalaj juntuul maak yaan ichil mak u yooloobo, tumen´ Diose ´ le Sanedrino, juntuul fariseo ku tu chaaj u mixbaalkuuntaa´ kaabatik Gamaliel, ku kaansik loob ´ tu yoolal u´ kaaba Jesus. ´ le Leyo yeetel jach yaabiltaan 42´ Saamsamal tuun te templo ma xuul tumen le kaajo, ka tu yaalaj ka yeetel joonaj joonajilo, ´ ´ u kaaytijoosaak le apostoloob u chan u kaanskoob yeetel ´ ´ ´ le maalob peektsil yaan yil suutuko. 35 Ka tuun tu yaa- koob ´ ´ lajtiob: «Xiibeex ti u kaajil Is- yeetel Jesus, le Cristoo. ´ ´ rael, jach ilawileex wal le baax Te kiinoob tuun taan u bin u ´ ´ taan a tuklik a beetkeex y eetel maas yaabtal le disipuloobo, ´ ´ le maakooba. 36 Tumen jeex le judıoob ku taanoob ich grie´ ´ ´ ´ le ka lıik Teudas uuchjeakil taan goo kaaj u taanoob tu contra le ´ kaach u taaskuba nojbaalile, judıoob ku taanoob ich hebreoo, ´ yaab maakoob binoob tu paach, tumen le kooleloob kimen u ´ ´ yaan kex´ cuatrocientos u tuulal. yıichamoob yanoob ichiloobo ´ ´ Baale kıimsaabi, yeetel tulaakal maatech u tsaabal kaach tiob ´ ´ le maaxoob uuyik u taan kaa- le janal ku tooxol saamsamalo. ´ ´ cho kiitbesaaboob, bey tuun 2 Le doce apostoloob tuuno tu ´ ´ xuuliktiobo. 37 Ka tsooke, te muchkıintoob tulaakal le disi´ ´ kiin taan kaach u ts ´ ´ ıibtaal u puloobo ka tu yaaloobtiob: «Ma kaaba le maakoobo, lıik xan Ju- maalob ka xuuluk k-kaansik das le galileailo, ka tu beetaj u baax ku yaalik Dios utiaal ka ´ bin ´ le maakoob´ tu paacho. xiikoon k-tox janal te mesao´ Cheen baale le maaka kıimi, tu- bo. 3 Le oolale sukuuneex, ´ ´ ´ ´ ´ laakal tuun le maakoob uuyik u kaxteex siete u tuulal maakoob ´ ´ taan kaacho kiitbesaaboob ti ichileex, maaxoob ku yuuchul ´ taanxel luumiloob. 38 Le oo- maalob taan tu yoolaloob, yaan ´ ´ lale yoolal le baaloob taan u u naatoob, yeetel chuupoob ´ ´ yuuchloob bejlaa, kin waalik- xan yeetel kiliich muuk, utiaal ´ ´ teex:´ Ma a woksikabaex yeetel ka k-tsaa u beetoob le meyaj le maakooba, pateexoob (tumen jach kaanaana; 4 baale too´ ´ ´ wa ti wıinik u taal le baaxoob ku ne yaan k-kubik k-ool orar yeetuklik u beetkooba, yaan u tel k-kaansik le baax ku yaalik ´ ´ xuulsaaltiob; 39 baale wa ti Dioso». 5 Tulaakal le maaxoob ´ Dios u taale, ma kun paajtal a muchukbaloobo jach maalob tu xuulskeextiob); wa mae, bik yuubiloob le baax tu yaaloobo, ´ ´ ´ ´ uuchuk wa taan a baateleex tu ka tu yeeyajoob Esteban, juntuul ´ ´ contra Dios». 40 Letiob tuune xiib nojoch u fe, chuup xan yee´ tu yuuboob le baax tu yaalaj tel kiliich muuk; tu yeeyajoob ´ ´ Gamalielo, ka tu tuuxtoob tan- xan Felipe, Procoro, Nicanor, Ti´ ´ bil le apostoloobo ka tu jaaja- mon, Parmenas bey xan Nicolas,

6

BAAXOOB 6:6–7:6 Ku maachal Esteban. Ku defenderkuba 214 ´ ´ ´ ´ juntuul maak Antioqu ıa u taal maakoob utiaal ka tuusnakoob ´ ´ ´ tu kamaj u religion le judıoo- tu ´ contra, taan u yaalikoob: «Le ´ bo. 6 Ka tuun taasaaboob tu maaka ma tu xuulul u yaalik ´ yiknal le´ apostoloobo. Le apos- baaloob tu contra le kiliich kuuxan tu contra le Leyo. toloob tuuno ka tsook u oraroo- chila bey ´ ´ ´ t-uuyaj u yaabe tu tsaaj u kaboob tu yookol 14 Junteenjeake, ´ ´ like Jesus le Nazaretilo le maakooba. ´ ´ yaan bin ´ 7 Tu yoolal lela kaaj u maas u nikik le kuuchila yeetel yaan kaansaal le baax ku yaalik Dio- bin u kexik le baaxoob suuk ´ so, yeetel seten yaabchaj le di- k-beetik jeex kaansaabiktoon sipuloob tu kaajil Jerusaleno; tumen Moiseso». ´ ´ ´ 15 Tulaakal tuun le maakoob yaabkach sacerdoteob xane tu ´ kulukbaloob te Sanedrino, le tsaaj u fejoob ti le baax kaan´ ´ taan kaach u taapaktikoob Essaabtiobo. ´ 8 Te kiinoobo, Esteban jun- tebano, tu ´ yiloobe u taan´ u yi´ ´ ´ tuul maak jach ku luubul utsil che bey u taan u yich juntuul an´ ´ gele. ti Dios yeetel jach yaan paajta´ lil tie, ku beetik kaach chıikuBaale u maas nojchil le ´ laloob bey xan nukuch baasacerdoteobo tu kaataj ti loob ku beetik u jaakal u Esteban: «¿Jaaj wa le baaxoob ´ ´ yool ´le maakoobo. 9 Baale ju- ku yaalaala?». 2 Letie tu yaa´ ´ ´ juntuul maakoob yanoob ichil le laj: «Xiibeex, in laakeex yeetel ´ ´ ´ junmuuch maakoob kaj oolaa- in yuumeex, uuyeex baax ken ´ noob bey u Sinagoga le Maaxoob in waale. Le Dios yaan nojbeenil ´ ´ ´ ´ Jaalkabtaanoobo, ti k-uuchben ´ jujuntuul ti tio tu chıikbesuba ´ le cireneiloob yeetel le alejan- taata Abrahan le tiaan kaach ´ ´ ´ drıailoobo bey xan jujuntuul ti Mesopotamia taanil ti u bin ´ le ciliciailoob yeetel le asiailoo- kajtal Harano, 3 ka tu yaalaj´ ´ ´ bo, lıikoob utiaal u baateltaati: ‹Pat a kaajal yeetel a laaktsi´ ´ noob yeetel Esteban. 10 Cheen loob ka xiikech te luum ken in ´ ´ ´ 4 Abrahan tuune baale ma paajchajoob tu con- weestecha›. ´ ´ tra le naat yeetel le kiliich muuk jook ´ ti u luumil le ´caldeailoobo Haran. Ka tsook yaan kaach ti Esteban utiaal u ka´ paat kajtal ´ ´ ´ taano. 11 Le maakoob tuuna tuun u kıimil u taata Abrahane, binoob taakumbaile ka tu yok- Diose tu beetaj u lukli ´ utiaal ka ´ soob tu tuukul jujuntuul xiiboob taalak kajtal tu kaateen te luum 5 Baaka u yaaloob lela: «Tsook k-uu- tuux kajaaneex bejlaa. ´ yik u yaalik poochiloob tu con- le Diose ma tu tsaaj mix jun´ ´ luum tii, mix tak u chan tra Moises yeetel tu contra Dios». jaats ´ ´ 12 Tu puujsoob tuun le kaajo, xeet utiaal u waatal; baaxe le u nuuktakil le kaajo bey xan le ma yanak ´ u paalalo tu yaalajti ´ ´ u tiaalinescribaobo, ka teek naatsoob tu jeel u´ tsaaik le luum ´ ´ yiknale ka tu chaach machtoob, to, yeetel ken maanak kiine ku ´ ka tuun tu bisoob te Sanedri- tiaalintaal tumen u paalaloob. no.1 13 Tsoole ka tu taasoob 6 Tsoole Diose tu yaalajtie u chiibaloobe yaan u kajtaloob ´ taanxel luumil, yaan u paliBx 6:121 Ilaak Tip. 16.

7

´ 215 U tsoltaan Esteban: Abrahan, Jacob BAAXOOB 7:7-24 ´ ´ ´ tsiltaaloob yeetel yaan u beetaal tsooke Josee tu´ tuuxtaj junp eel ´ ´ u muyajoob tu yaamil cuatro- kuben taan yeetel tu tuuxtaj ´ cientos jaaboob. 7 ‹Le luumil tanbil u taata bey xan tulaakal ´ tuux kun meyajoob bey palitsilo u laaktsiloob yanoob kaach Ca´ ´ teen ken in juzgarte —tu yaalaj naan, tulaakloobe setenticinco ´ ´ ´ Dios—, ken tsookok tuun´ le baa- u tuulal.1 15 Jacob tuune bin ´ ´ looba letiobe yaan u j ookloob Egipto, y eetel ti k ıimi; ti xan ´ ´ ´ ´ yeetel yaan u adorartikenoob te kıim k-uuchben laaktsiloobi. ´ kuuchila.› 16 Letiobe bisaaboob tu kaajil ´ 8 »Dios xane te muknal ´ ´ tu ´ beetaj yeetel Siquem, ka tsaaboob ´ Abrah´ an junpeel n´ uuptaan yaan tu manaj Abrahan ti u paalaloob ´ yil yeetel ´ ´ le suutkuptajilo;1 Hamor yeetel u taakinil plata, te Abrahan tuune kuch u beetutu kaajil Siquemo. ´ ´ ´ ba u taata Isaak, ka tu suut17 »Jach le taan u naatsal u ´ ´ kuptaj u paal ocho kiinoob sıi- kiinil utiaal u b eeychajal le baax ´ jik; Isaak tuune kuch u beetuba u yaalmaj Dios ti Abrahano, u ´ u taata Jacob, yeetel Jacobe paalal Jacobe jach yaabchajoob kuch u beetuba u taata le u doce tu luumil Egipto, 18 tak ka ´ poolil le familiaobo. ´ 9 U pooli- lıik yaanal rey tu luumil Egipto, ´ loob le familiaob´ tuuno kuu- juntuul rey ma u yojel kaach mix xilnajoob1 ti Jose, ka tu konoob baal ti Josei. 19 Letie jach ´ ´ tu luumil Egipto. ´ Baale Diose yeetel naatil meyajnaj le paajtati yaan kaach tu yeetele, 10´ tu lil yaanti utiaal u bin tu con´ tokaj´ ti le muyajiloob´ tu maan- tra k-laaktsiloobo, tu obligarso, y eetel tu beetaj u l uubul utsil taj xan le taatatsiloob utiaal ka ´ ´ yeetel u yeesik naatil tu taan Fau pat u mejen paalaloob tu ´ ´ ´ ´ raon, u reyil ´ Egipto. Faraon tuu- kab yaanal maakoob utiaal ka ´ ne tu tsaaj utiaal ka u goberkıimsaakoobo. 20 ´ Te kiinoob ´ nart´ u luumil´ Egipto bey xan xan jeelo sıij Moises, letie jach ´ tulaakal le maaxoob yanoob ´tu kiichkelem tak tu taan Dios; ´ ´ ´ yotocho. ´ 11 Baale´ taal junpeel ichil ooxpeel meses tseentaab wiijil tu yookol tulaakal´ u luu´ mil Egipto y´ eetel Canaan, jach tu yotoch u taata. 21 Baale ka paate, bisaab tumen u hija Fabeyo, junpeel´ nojoch muyajil; ´ ´ ´ ´ ´ k-´ uuchben laaktsiloob tuune raon, ka tu tseentaj bey juntuul u paale. 22 Le oolal kaansaab ti paat mix tuux ku kaxtikoob ´ ´ baal u jaantoob. 12 Baale Ja- Moises tulaakal le baaxoob u yoU jaajile cobe tu yuubaj u yaalaal´ yaan jel kaach le egipcioobo. ´ jach yaan u muuk tulaakal baabaal jaantbil Egipto, ka t uun tu ´ ´ ´ ´ ´ yaax tuuxtaj k-uuchben laaktsi- xoob ku yaalik, yeetel ku beetik ´ kaach nukuch baaloob. loobi.´ 13 Ka tuuxtaaboob tu ´ ´ 23 »Baale le ka tu tsaaj cuakaat eene, Josee tu tsaajuba´ kaj ´ renta jaaboob tie, taakchaj u ooltbil ti ´ u sukuunoob; u ´ laaktsiloob tuune kuch ´ kaj ooltbi- bin u yil bix u bin ti u sukuu24 Le ka loob tumen Fara on. 14 Ka noob, le israelitaobo. ´ ´ tu yilaj taan u loobiltaal juntuul

Bx 7:81 Ilaak Tip. 16. chajoob».

91 Wa: «celosoBx 7:141 Lit.: «almaob». Ilaak Tip. 7A.

´ Esteban: Moises, Egipto, desierto 216 BAAXOOB 7:25-42 ´ ´ ti letiobe, tu yoksuba u toke, t uuxtikech Egipto›. 35 Mois ´ ´ ´ ´ es, ka tuun tu nookjatstaj le egip- le maax pektaab kaach yeetel ´ cio utiaal u sutik u jeel le baax aalaabti:´ ‹¿Maax beetech´ goberkaas ku beetik kaacho. 25 Le- nanteil yeetel juezilo?›, laayli le´ ´ tie ku tuklik kaache u sukuu- tie maax tuuxtaab tumen Dios ´ noobe yaan u naatkoob Dios utiaal u nuukt yeetel u salvart le ´ tuuxtmil utiaal u salvartoob, israelitaobo. Utiaal u beetik lela, ´ ´ baale letiobe ma ´ tu naatoobi. ti Diose meyajnaj ´ le angel chıik´ 26 Ka saaschaj tulaak kiine bin paj ichil le junkuul chan che ´ ´ ´ yiknal le israelitaob le taan u ku toochbal u kaakile. 36 Le ´ ´ ´ m aaka leti j oosoob le ka tsook baateloobo, ka tu yootaj u beet ´ ´ u xuulul u baateloob taan u yaa- u beetik milagroob bey xan chıiEgiptoo, te lik: ‹Xiibeex, teexe sukuuntsi- kulaloob ´ tu luumil ´ ´ leex, ¿baaxten ka paklan baate- Chak Kaanaabo yeetel te de´ ´ leex?›. 27 Baale le maax taan sierto ichil cuarenta jaaboobo. ´ ´ ´ u loobiltik´ kaach le u yeet maa37 »Le Moisesa letie maax aal ´ kilo, tu kaatnuuktaj u taane ka ti u paalal Israelo: ‹Diose, ichil ´ ´ tu yaalajti: ‹¿M aax beetech yaan u ´ ´ go- a sukuuneexe ´ ´ lıisikbernanteil yeetel juezil t-ookol? teex juntuul profeta chıikaan ti ´ ´ ´ 28 ¿A kaat wa xan a kıimsen teen›. 38 Lela letie maax kuch ´ jeex ta kıimsil le egipcio jooljea- antal ichil u kaajil Israel te de´ ´ ke?›. 29 Le ka tu yuubaj Moi- sierto pate yeetel le angel taanaj ´ ´ ´ ´ ses lela, puutse ka bin kajtal tu tu y eetel le tiaan tu Witsil Sinaıo, ´ ´ ´ ´ ´ luumil Madian, te tuuna ti yan- yeetel letie maax anchaj xan yee´ ´ ´ chaj kaatuul u paalali. tel k-uuchben laaktsiloobo; le ´ ´ ´ ´ maaka tu kamaj u kuxaan yeetel 30 »Ka maan tuun cuarenta ´ ´ ´ jaaboobe, chıikpaj juntuul an- u kiliich taanoob Dios utiaal ka ´ ´ ´ gel ti Moises tu desiertoil u Wi- u tsaateex. 39 Baale k-uuch´ ´ ´ ´ ıikpaj ichil ben l aaktsiloobe ma tu y ootoob tsil Sina ı; le angela ch ´ ´ junkuul chan che ku toochbal u yuuboob u taan Moisesi, baa´ ´ ´ u ´ kaakil. 31 Ka´ tu yilaj Moi- xe tu mixbaalkuuntoob, y´ eetel ses lela, jaak u yool. Baale le ka ichil u puksiikaloobe tu ts ıibol´ ´ jach naats u yil baax ku yuuch- toob u suutoob Egipto, 40 ka ´ le´ tu yuubaj u taanal tumen tu yaaloob ti Aaron: ‹Beet ti Jeeoba, ka aalaabti: 32 ‹Teen toon diosoob utiaal ka xii´ ´ ´ ti toon. Tumen le u Dios a uuchben laaktsiloob, u koob ´ taanil ´ ´ ´ Dios Abrahan, Isaak yeetel Ja- Moises joosoon tu luumil Egip´ ´ ´ cob›. Moises tuune tumen jach too, ma k-ojel baax uuchtii›. ´ ´ jeesajakchajaane, ´ ´ ´ ma taab maas 41 Bey tuuno te kiinoob naatsli. 33 Jeeobae tu yaalaj- lo tu beetoob juntuul chan wa´ ´ ti: ‹Pit a xaanab, tumen le kax, tsoole tu kıimsoob juntuul luum tuux waalakbalecho ki- baalche utiaal ka u kuboob ti liich. 34 Tsook in wilik u loo- le beetbil diosa, tu beetoob xan ´ junpeel biltaal in kaajal yaan Egiptoo, ´ kiinbesaj´ utiaal u kii´ ´ yeetel tsook in wuuyik u yaa- makkuuntik u yooloob tu yoo´ kam, le oolal tsook in weemel lal le baaxoob tu beetoobo. ´ ´ in jaalkabtoob. Kooten, yaan in 42 Dios tuune tu patoobe ka

´ 217 Tabernaculo. Esteban: jeepaj kaan BAAXOOB 7:43-58 tu chaaj u adorartikoob le baa- jeelelo? ´ 50 ¿Ma wa in kaboob loob yanoob te kaano, jeex beet tulaakal le baalooba?›. ´ ´ ts ıibtaanil tumen le profetaobo, 51 »Maakeex ma ta wuuyika makikeex a xiktuux ku yaalik: ‹U kaajil Israel, keex taan, ´ ´ ´ ¿maasa ma ti teen ta ku- neex, yeetel ma a kaateex a kex ´ ´ beex le jejelaas kıimsbil baal- a tuukuleexi,1 teexe mantats ´ cheob tu yaamil le cuarenta jaa- ma ta chaikeex a nuuktaaleex ´ muuko; jeex boob ta maanseex te desiertoo? tumen le kiliich ´ ´ 43 Baaxe u najil de nook le dios tu beetil a uuchben laaktsileexo ´ ´ Molok yeetel u estrellail le dios bey xan ´ a beetkeexo. 52 ¿Maa´ ´ ´ ma Refan ta maanseex ta weetelee- kalmaak ti le profetaob ´ tumen a uuchben xo; lelooba letie imagenoob ta chapachtaab ´ ´ l aaktsileexo? U jaajile tu kıimbeeteex utiaal a adorartikeexo. ´ soob le m aaxoob tu kaaytoob Le oolale, yaan in beetik a bisaa´ ´ yanili u taal le Maax´ ku beetik leex maas naach ti Babilonia›. ´ ´ baax maalobo, le maax ´ ta trai44 »K-uuchben laaktsiloobe ´ ´ yaantiob kaach le tabernaculo1 cionarteex´ yeetel ta kıimseex ´ te desiertoo, jeex tu yaalil Dios ma sen uucho, 53 teex maa´ ka beetaak le ka taanaj yeetel xeex ta kameex le Ley tsaab Moiseso. Diose tu yaalajti ka u tumen le angeloobo, baale ma a ´ tsookbeseexi». beet jach jeex uuchik u yeesaal´ ´ ´ 54 Ka tuun tu yuuboob le tio. 45 K-uuchben laaktsiloobaaxoob aalaabtiob tumen Esbe tsaabtiob xan le tabernacu´ ´ tebano jach puujoobe ka joop loa, ka tu taasoob yeetel Josue u karachtik u kojoob tu contra. ´ te luum tuux kajaan kaach le 55 Baale Estebane chuup yeetel ´ ´ ´ j-taanxel luumiloobo, le maa- kiliich muuke, ch ıik u paakat xoob tojolchintaaboob tumen kaane ka kuch u yil u nojbee´ ´ ´ ´ Dios tu taan k-uuchben laak- nil Dios, yeetel tu yilaj xan Je´ ´ ´ tsiloobo. Te tuuna ti paat tak sus waalakbal tu x-nooj kab tu kiiniloob Davidi. 46 Davide Dios, 56 ka tu yaalaj: «¡Ileex! ´ ´ ´ luub utsil ti Dios ka tu kaataj ka Taan in´ wilik jeekab le kaano, ´ ´ ´ tsaabak u paajtalil u beetik jun- yeetel taan in wilik u Paal maak, ´ peel naj utiaal u kajtal u Dios Ja- waalakbal tu x-nooj kab Dios». ´ cobi. 47 Baale Salomon beet 57 Ka tu yuuboob lela kaam ´ ´ le naj tio. 48 Cheen baale le awatnajoob yeetel tu makaj u ´ j-Sen Kaanal Dioso maatech u xiknoob yeetel u kaboob, tu´ ´ ´ kajtal ti naj beetaan tumen u laakloob tuune lıikoobe ka ´ kab wıinik, jeex u yaalik le tu machoob Esteban. 58 Ka ´ ´ profetaa: 49 ‹Le kaano in tro- tsook tuun u jooskoob pach ´ ´ no yeetel le Luumo u kaancheil kaaje joop u chiinchinkoob ´ ´ ´ tuux kin talkuuntik in wookoob. yeetel tuunich. Le maakoob ´ ´ ¿Baax clase najil tuun ken a bee- tuun taaloob taan tu contrao tu ´ ´ teexten?, ku yaalik Jeeoba. Wa, bisaj u pejkuunt u nookoob tu ´ ´ ´ ¿tuux yaan le kuuchil tuux kin yiknal juntuul taankelem xiipal

Bx 7:441 Lit.: «u pasel nookil le jaajkunajilo». Ilaak Tip. 16.

´ Bx 7:511 Wa: «ma suutkuptaan a puksiikaleex mix a xikneexi».

´ chapachtajil. Simon, mago

218 ´ demonioob tuuno ku ´ kaam awa´ toob tsoole ku jookloob. Yee´ tel tsaak xan yaab maakoob mi´ naan u muuk u ´ wıinkliloob ´ bey xan maakoob moochtakoob. 8 Lela tu beetaj u ´ jach kii´ maktal u yool le maakoob te kaajo. ´ 9 Tu kaajil tuun Samariae ´ yaan juntuul xiib ku kaabatik ´ ´ Sim ´ on; le maaka mago kaachi, yeetel ku beetik kaach u jaakal ´ ´ u yool u kajnaaliloob u luumil Samaria, tumen ku yaalike letie ´ ´ ´ juntuul maak u paajta´ jach yaan ´ ´ lil. 10 Tulaakal tuun le maakoobo, le mejen paalaloob bey ´ xan le nukuch maakoobo, ku ´ ´ yaalikoob: «Le´ maaka u Paajtalil Dios, letie maax ku yaalaal Nojoch tio». 11 Letiobe ku jach chenxikintikoob, tumen desde ´ uuche ku beetaal kaach u jaa´ kal u yooloob yoolal le magia ku beetko. 12 Baale ka tu creertoob le baax ku tsikbaltik Feli´ pe, le maax ku kaaytik u maalob ´ peektsilil u Reino Dios bey xan u kaaba Cristoe okjaanajoob, xii´ boob´ yeetel kooleloob. 13 Tak ´ Simon tu beetuba disipuloil, yeetel ka tsook u yokjae seguernaj ´ ´ u maan yeetel Felipe; tsoole jach ´ ´ ku jaakal u´ yool ken u yil le chıikulaloob yeetel le nukuch milagroob ku beetaalo. 14 Le apostoloob´ yanoob Jerusaleno, ka tu yojeeltoob tsook u kaamal u taan´ Dios tu kaajil Samariae, tu tuuxtoob Pedro ´ yeetel Juan tu´ yiknaloob; 15 le apostoloob tuuna binoobe ka orarnajoob utiaal ka tsaabak ki´ liich muuk ti le maakoobo. 16 Tumen ma weekek kaach ki´ muuk tu yookol mix junBx´ 7:591 Wa: «u muukil in kuxtal». Gr.: liich ´ ´ neuma. Ilaak Tip. 7B. 601 Lit.: «weeni». tuul ti letiobi, baaxe cheen

Saulo, BAAXOOB 7:59–8:16 ´ ku kaabatik Saulo. 59 Le taan u chiinchinkoob Estebano le´ ´ tie tu kaat ooltaj lela: «Yuumtsil ´ Jesus, kam in kuxtal».1 60 Ka ´ tsook tuun u xoltale tu kaam ´ ´ aalaj: «Jeeoba, ma a tsaaik u kuchoob le kebana». Ka tsook u ´ yaalik lela, kıimi.1 ´ ´ Saulo tuune uts tu taan uu´ chik u kıimsaal Esteban. ´ Te kiin jeelo kaaj u sen cha´ pachtaal le muuchulil yaan tu ´ kaajil Jerusaleno; laaj kiitbe´ saaboob tu kaajiloob Judea yee´ tel Samaria, cheen le apostoloob ´ ´ paatoobo. 2 Baale jujuntuul ´ xiiboob jach u kubmaj u yooloob ti Diose, tu bisoob Estebane ka tu mukoob, ka sen okolna´ ´ joob yeetel yaayaj oolal tu yoo´ lal. 3 Baale Sauloe kaaj u sen ´ loobiltik le muuchulilo. Ku bin kaach joonaj joonajil utiaal u yo´ kol te najoobo, tsoole jıiltbil u ´ ´ joosik le xiiboob yeetel le kooleloob utiaal ka u bisoob kalbil te carcelo. ´ 4 Baale le maaxoob kiitbe´ saaboobo, taan kaach u bin ´ u kaaytikoob u maalob peek´ tsilil u taan Dios tulaakal ´ tuux. 5 Felipe, juntuul ti letiobe, bin tu kaajil Samariae ka ´ joop u kaaytik ti u kajnaaliloob ´ le baaxoob yaan yil yeetel Cris´ too. 6 Le yaabkach maakoobo ´ ku chenxikintikoob kaach yee´ tel junpeelili tuukul le baax ku yaalik Felipeo; lela ku beetkoob ´ ´ le taan kaach u yuubikoob yee´ tel u yilkoob le chıikulaloob ´ ku beetko. 7 Yaab maakoob kaach okaan demonio tiob, le

8

´ ´ ´ 219 Simon: taak u manik paajtalil. Etiopıail BAAXOOB 8:17-34 ´ tsaab u yokjaob tu kaaba tu kaajil Gazao». (Lela junpeel ´ ´ le desiertoo.) Yuumtsil Jesus. 17 Ka joop u bej ku maan ichil ´ ´ ´ ´ Ka tsook tuun u yuubik lelo tsaaik u kaboob yookol le maa- 27 ´ ´ ´ ´ tu yikoobo, le maakoob tuuno kaaj u lıike ka´ bini, ´ tsoole, ¡ile!, ´ laj juntuul maak etiopıail tsaan kamkoob kiliich muuk. ´ ´ ti;1 le maaka 18 Le ka tuun tu yilaj Si- nojoch autoridad ´ ´ Candamon ku yantal kiliich muuk ti tsaan paajtalil ti tumen ´ ´ ´ ´ Etiopıa, yeetel lele maakoob ken u tsaa u kab ce, u reinail ´ ´ ´ le apostoloob tu yookoloobo, ti kanaantik tulaakal u ayikalil ´ Letie bijaan kaach Jetu yaalaj u tsaaik taakin tiob, le reinao. ´ ´ ´ Dios, 28 baa19 taan u yaalik: «Tsaaex xan rusalen u adorart ´ ´ ´ taan kaach u kaa ten le paajtalila, beyo jeel maa- le beoraa ´ ´ ´ ´ kulukbal yookol u caxak ka in tsaa in kab tu yookole suut yeetel ´ ´ u xokik u ts ıib proka u kam le kiliich muuko». rreta taan ´ Isaıas. 29 Le kiliich muuk 20 Baale Pedroe tu yaalajti: feta ´ ´ ´ «Kıimkech pate yeetel a taakin, tuuno tu yaalaj ti Felipe: «Xeen ´ ka a chukpacht le carretao». tumen ta tuklaj a manik yeetel ´ ´ taakin le baax siibil u beetaal 30 ´ Felipe tuune aalkabnaj tu tumen Dioso. 21 Teche mix ts´ eel le carretao ka tu ´ yuubaj ´ xokik u ts ıib probaal yanech a wil yeetel le me- taan u kaam ´ ´ yaja, tumen a puksiikale ma feta Isaıas, ka tu kaatajti: «¿Jach ´ wa tu jaajil ka naatik le baax toj tu taan Diosi. 22 Le oolale ´ nuukex a tuukul yoolal le baax kaas ka xokiko?».´ 31 Letie tu ´ ´ kaj: «¿Bix t uun jeel u p aajtal in ta tuklaj a beetik kaacho yee´ ´ ´ ´ aax tsoliktel sen kaat oolt ti Jeeoba, wa ku naatik wa minaan m ´ ´ paajtale ka u perdonart le baax tene?», ka tu sen ´ kaataj ti Felipe ka naakak y eetel ka kulak kaas ta tuklaj ichil a puksiika´ lo; 23 tumen kin wilke teche tu tseel. ´ 32 Le jaats ti le Ki´ xokiko lebeyech kaakaj venenoe, tsoole liich Ts ıib ku kaam ´ palitsiltaanech tumen le kasaa- ti lela: «Bey juntuul ´ taman´ bi´ ´ xotbil u yuule; yeetel nilo». 24 Simon tuune tu yaa- saab utiaal ´ ´ ´ ´ laj: «Sen kaat oolneneex ti Jeeo- jeex ´ juntuul ´ taman tootchajaan ba tin woolal, utiaal ma u taal tu taan le maax lusik u tsootse´ ´ lo, leti xane mix baal tu yaatin wookol tulaakal le baaxoob ´ laj. 33 Le taan u taasaal bey ta waaleexo». ´ ´ mix baalilo, ma juzgartaab jeex ´ ´ 25 Ka tsook tuun u chuukaan unaj u beetaale. ¿Maax tuun kun ´ ´ kaaytajoob yeetel u tsikbalti- tsolik ti u chiibal1 le baax uu´ ´ koob u taan Jeeobae, le aposto- cha? Tumen letie taan u lusaal ´ ´ looba suunajoob Jerusalen taan u kuxtal way Luume». ´ ´ u bin u kaaytikoob le maalob ´ 34 Le maak tuun tsaan nopeektsil ti yaab mejen kajtalijoch autoridad tio, tu yaalaj ti ´ ´ loob yaan tu luumil Samariao. Felipe: «Kin kaat ooltiktech ka a ´ ´ ´ 26 Baale u angel Jeeobae tu tsolten lela: ¿Ti maax ku taan le tanaj Felipee ka tu yaalaj´ ti: «Lıiken ka xiikech noojol, Bx 8:271 Lit.: «eunuco». Ilaak Tip. 16. ´ ´ te bej yaan Jerusalen ku yeemel 331 Wa: «le chiibal tuux u taalo».

´ Ku yokja etiopıail. Saulo, Damasco 220 BAAXOOB 8:35–9:13 ´ ´ profetaa? ¿Ti leti, wa ti yaanal lo y eetel le ka joop ´ u naatsal tu ´ ´ ´ ´ maak?». 35 Felipe tuune, yee- kaajil Damascoo teek leembal´ ´ ´ tel le jaats ti le Kiliich Ts ıib naj tu bapach junpeel s´ aasil te ´ ´ ku xokik kaach le maako, kaaj kaan u taalo; 4 letie luub luu´ ´ u tsikbaltikti ka tu yuubaj junpeel taan ´ le maalob peektsil me ´ yaan yil yeetel Jesuso. 36 Ka taan u yaalikti: «Saulo, Saulo, ´ seguernaj u´ binoobe kuchoob ti ¿baaxten taan a chapachtiken?». ´ ´ junpeel kuuchil tuux yaan ja; 5 Sauloe tu yaalaj: «¿Maaxech, ´ ´ ´ le maak tuuno tu yaalaj ti Fe- Yuumtsil?». Ka nuukaabti: ´ ´ lipe: «¡Ile! Teela yaan jai; «Teen Jesus, le maax ka cha´ ¿baax ku bineltik utiaal in wokpachtiko. 6 Baale lıiken ka ´ ja?». 371 —— 38 Leti tuune ookkech te kaajo, teelo ti kun ´ tu yaalaj ´ ka jeelsaak le carreaalbiltech baax ´ kaab eet a beet´ tao, ka eemoob tu kaatuula- ki». 7 Le u yeet binoob Sau´ ´ ´ loob, Felipe yeetel le maako, ka lo tuuno, ti waalakbaaloob kaa´ ´ tuun binoob te tuux yaan le jao chi baale ma tu paajtal u ´ ka tsaab u yokja tumen Felipe. taanoob; u jaajile taan kaach u ´ ´ 39 Ka jookoob u ki- yuubikoob u juum junpeel ´ ichil le jao, ´ ´ liich muuk Jeeobae tu seebaanil taan, baale mix maak tu yiloo´ ´ tu nuuktaj ´ ´ Felipe yaanal tuux, bi. 8 Saulo tuune lıiki, tsoole maak tuuno ma tu kaa ilaj Fe- le kex u pilmaj u yiche ma tu ´ lipei, tumen tu chajooltaj u bin paajtal kaach u yilik mix baal. ´ ´ ´ yeetel kiimak oolal. 40 Baale Ka tuun maach tu kabe ka bi´ ´ Felipee bin tu kaajil Asdod, le saab Damasco. 9 Ichil ooxpeel ´ ´ ka maane seguernaj u kaaytik kiine ma paajchaj u yilik mix ´ ´ le maalob peektsil ti tulaakal le baali, ma jaani mix tu yukaj kaajoobo tak ka kuch Cesarea. mix baali. ´ 10 Tu kaajil Damascoe yaan Baale Sauloe tumen laayli ´ ´ taak u beetik loob y eetel u kaach junt uul´ disipulo ´ ku ´ kaabatik Anan ıas, letie maan kıimsik u disipuloob Yuumtsi´ tu yich taan u taanal tumen le, bin tu yiknal u maas nojchil ´ ´ «¡Ananıas!». Letie tu le sacerdoteobo 2 ka tu kaa- Yuumtsil: ´ Yuumtsil». taj cartaob utiaal ka u bis te si- nuukaj: «Way yanene, ´ tuune tu yaalajnagogaob yaan Damascoo utiaal 11 Yuumtsil ´ ´ ´ ka paajchajak u machik yeetel ti: «Lıiken, xeen te bej ku kaau taasik kalbil tu kaajil Jerusa- batik Toj Bejo, ken kuchkech ´ ´ ´ ´ len jeel maaxak ka u yojeelt ´ ti tu ´ yotoch ´ Judase kaxt juntuul m aak sijn aal tu kaajil Tarso ku yaan ichil Le Bejo,1 xiiboob yeekaabatik Saulo. Tumen, ¡ile!, letel kooleloob. ´ ´ ´ ´ u orar; 12 yeetel tsaab 3 Le taan tuun u bin Sau- tie taan ´ ´ ´ u yil taan u yokol junt ´ uul maak ´ Ananıas te tuux Bx 8:371 Le ts ıiboob ich griego Westcott ku kaabatik ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ yeetel Hort bey xan ulaak uuchben ts ıi- yano yeetel taan u tsaaik u ka´ boob ku meyajoob utiaal u suutul le Ki- boob tu yookol utiaal ka suu´ ´ liich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u nak u saasilil u yich». 13 Baale taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa. ´ ´ ´ 9:21 Lela u kaat u yaale u kuxtal maak Ananıase tu yaalaj: «Yuumtsil, ´ jeex tu kaansaj yeetel tu beetaj Cristoe. yaab baaloob tsook in wuuyik

9

´

´ Sauloe disipulo. Ootaab kıimsbil BAAXOOB 9:14-30 221 ´ u yaalaal tu yoolal le maako, 22 Baale Sauloe seguernaj ´ ´ u bey xan bukaaj baaloob kaasmaas yantal p aajtalil ti, y eetel ´ ´ tak tu beetaj ti le maaxoob kilii- ku beetik kaach u jaakal u yool ´ ´ choob yanoob tu kaajil Jerusay eetel u kaap eelchajal u tuukul ´ ´ leno. 14 Waye tsaan paajtalil le judıoob kajaanoob Damasco ´ ti tumen u nuuktakil le ´ sacer- ikil u yeesiktiobe le maaka jach doteob utiaal ka u kal carcel le tu jaajil leti le Cristoo. ´ ´ ´ ´ maaxoob ku chachiitkoob a 23 Ka tuun maan wa jaypeel ´ ´ kaabao». 15 Baale Yuumtsile kiinoobe, le judıoobo kaaj u ´ ´ tu yaalajti: «Kaajs u kıimsi´ a bin, tumen tuklikoob bix ken ´ ´ letie bey junpeel nuukul in loob. 24 Saulo tuune tu yojeel´ yeeymaj utiaal ka u bis in kaaba taj le baax tsook u chatuk´ ´ te taanxel luumiloobo, tu taan likoob tu contrao. Letiob xane ´ ´ ´ reyoob bey xan tu taan u paala- bul kiin yeetel bul aakab ku ka´ loob Israel. 16 Tumen yaan in naantkoob kaach u joonajil le ´ jach eesikti bukaaj baaloob ken kaaj utiaal u yilkoob u kıimskoo´ ´ u muyajt yoolal in kaaba». bo. 25 De aakab t uune le disi´ ´ ´ 17 Ananıas tuune bini, ook te puloobo tu tsaajoob Saulo ichil ´ ´ ´ ´ najo ka tu ´ tsaaj u kab yoo- junpeel ´xuuxak, ka tu jalkesoob kol Saulo taan u yaalik: «Sau- ti junpeel jool yaan tu bapakil ´ ´ lo, ´ in sukuun, Yuumtsil Jesus le le kaaj utiaal ka u joosoobo. ´ maax tu chıikbesuba ti teech te 26 Ka kuch Jerusalene letie ´ bej tuux taalecho, leti tuuxten tu yilaj u kaxtik le disipuloobo, ´ ´ utiaal ka suunak u saasilil a wich baale letiobe laaj sajakchabey xan utiaal ka chuupkech joobti, tumen ma tu creer´ ´ yeetel kiliich muuk». 18 Tu tikoob kaach wa juntuul disipu´ ´ seebaanil tuune tu yich Sauloe lo. 27 Baale Bernabee taal u ´ ´ ´ ´ juut baaloob ´ bey u sool kaye,´ ka yaante, ka tuun tu bisaj tu yiksuunaj u saasil; ka tsooke lıike nal le apostoloobo, ka tu jach ´ ´ ka tsaab u yokja. 19 Tsoole tsolajtiob bix uuchik u chıikbesjaane ka yanchaj u muuk. kuba Yuumtsil ti Saulo ´ ´te ´ ´ Paat wa jaypeel kiinoob yik- bejo, bix uuchik u taanal yee´ nal le disipuloob yaan kaach Da- tel bix´ uuchik ´ u kaaytik le maa´ mascoo, 20 tu seebaanil xane lob peektsil yeetel x-ma saajkibin te sinagogaobo ka joop ´ u lil´ tu kaajil´ Damascoo. 28 Leti kaaytik baaloob yaan yil yeetel tuune paat tu yiknaloob tu ´ ´ ´ ´ ´ Jesus, taan u yaalike le Maaka kaajil Jerusalen taan u beetik le ´ ´ u Paal Dios. 21 Baale tulaa- baax suukaan u beetik saamsa´ ´ ´ kal le maaxoob uuyik le´ baax malo, yeetel taan u ´ kaaytik u ku yaaliko, ku jaakal u yooloob, kaaba Yuumtsil yeetel x-ma ´ ´ ´ yeetel ku yaalikoob:´ «Le maa- saajkilil; ´ 29 tsoole taan kaach ´ ka, ¿ma wa letie maax xuulsik u taan yeetel u baateltaan yeetel ´ ´ ich griekaach´ ti le maaxoob yanoob Je- le judıoob ku taanoob ´ ´ rusalen ku chachiitkoob le kaa- goo. Baale le maakooba tu yoo´ ´ ´ taj u k ıimsoob. 30 Ka tu ts aaj baa, yeetel taaljaan xan waye ´ utiaal ka u kax u bisoob tu taan cuenta le sukuunoob baax taak u nuuktakil le sacerdoteobo?». u beetaal ti Sauloo tu bisoob

BAAXOOB 9:31–10:3 Pedroe ku tsakik Eneas. Tabita 222 ´ ´ Cesarea, tsoole ka tu tuuxtoob tuux yanoona». 39 Pedro tuu´ ´ tu kaajil Tarso. ne lıike ka bin tu yeeteloob. ´ ´ te cuarto 31 Ka tsooke tulaakal tuun Le ka kuche bisaab ´ ´ ´ tuun le le u muuchulil le disipuloob ya- yaan kaanalo; tulaakal ´ ´ kooleloob kimen u yıichamoobo noob ti tul aakal Judea, Galilea ´ ´ taan u yokoyeetel Samariao, yanchaj jeetse- taaloob´ tu yiknal ´ ´ ´ loob y eetel t aan u yeeskoob tulil tiob tumen taan kaach u lıi- ´ ´ saal u yooloob; tsoole tumen u laakal le nookoob tu chuyaj ´ ´ chaamoob saajkilil ti Jeeoba Dorcas le tiaan kaach tu yee´ yeetel tumen ku chaik u muuteloobo. 40 Baale Pedroe ka ´ ´ ´ ´ kaankuuntaal u yooloob tumen tsook u beetik u jookol tulaakle kiliich muuko, seguernaj u loobe, xolaje ka tu beetaj jun´ ´ maas yaabtaloob. peel oracion. Tsoole tu sutuba ´ ´ ´ 32 Pedro t´ uune, tumen taan tu tojil u wıinklil ´ Tabitae ka tu ´ kaach u maan tulaakal tuuyaalaj: «Tabita, ¡lıiken!». Tabita ´ ´ xe, bin xan yiknal le maa- tuune tu pilaj u yich, ka tu yilaj xoob kiliichoob kajaanoob LiPedroe ka kulaji. 41 Pedroe tu ´ ´ dao. 33 Teelo tu yilaj juntuul tichaj u kab ti Tabitae ka tu lıi´ ´ m aak ku kaabatik Eneas, saj, tsoole ka tu tanaj le maa´ ´ tsook o cho jaab´ oob paa- xoob kiliichoob, tuux taakaan ´ ´ tak ma tu paajtal u lıikil tu cama le kooleloob kimen u yıichamoo´ tumen minaan u´ muuk u wıink- bo ka tu yeesajtiob kuxaan Ta´ lil. 34 Pedro tuune tu yaalaj- bita. 42 Lela ojeeltaab ti tu´ ´ ti:´ «Eneas, Jesucristo tsakikech. l aakal u kaajil Jope, yeetel yaab ´ ´ L´ ıiken, juts a cama». Leti t uune maakoob tu beetubaob u disipu´ lıik tu seebaanil. 35 Le baax loob Yuumtsil. 43 Pedroe jach ´ ´ ´ uucha Jope ´ ilaab tumen tulaakal u yaab kiinoob p´ aat tu kaajil ´ ´ kajnaaliloob Lida bey xan tumen tu yotoch Sim on, juntuul maak ´ ´ ´ u kajnaaliloob u taax luumil Sa- bon keewel ku beetik. ´ ´ ´ ´ ron; le maakoob tuuna tu beetuTu kaajil tuun Cesareae, ´ ´ baob u disipuloob Yuumtsil. yaan kaach juntuul maak 36 Baale ´ tu kaajil Jopee yaan ku kaabatik Cornelio, letie jun´ kaach juntuul disipula ´ ku kaa- tuul u´ nojchil le soldadoobatik Tabita, lela u kaat u yaale bo,1 yeetel ti yaan ichil le jaats ´ Dorcas. Letie jach suuk kaach ku kaabatik u muuch soldadoiu beetik baaloob maalobtak bey loob Italiao. 2 Leti xane jun´ ´ ´ ´ ´ xan u yaantik le ootsiloobo. tuul maak jach u kubmaj u yool ´ ´ 37 Baale te kiinoob jeelo ko´ u adorart Dios junmuuch yeetel ´ jaanchaje ka kıimi. Ka tsook u ´ ´ le maaxoob yanoob tu yotocho, ´ yis ıinsaal t uune bisaab te tsoole suuk kaach u tsaaik yaab ´ ´ cuarto yaan kaanalo. 38 Baa- ´ aantaj ti le maaxoob ootsiloob ´ le tumen u kaajil Lida naats yayanoob te kaajo, yeetel mantats ´ ´ nil ti Jopee, le ka tu yuubaj le ku kaat oolal ti Dios. 3 Kex disipuloob ti yaan Pedro te kaaj ´ ´ ´ jeelo, tu tuuxtoob kaatuul xii- Bx 10:11 Wa: «centurion»; lela jun´ boob utiaal ka u yaaloobti: tuul comandante tsaan 100 soldadoob u ´ «Beet uts a taal tu seebaanil te nuukte.

10

´ Cornelio. Jope. U naay Pedro BAAXOOB 10:4-22 223 tu hora nueveil1 le kiino tsaab xaanoob yanoob way Luum ku ´ ´ ´ ´ u yil jach t aan u yokol junt uul j ıiltikubaob bey xan ch ıichoob ´ ´ ´ u angel Dios te tuux yano, yee- ku xiknaloob. 13 Ka tuun tu ´ ´ ´ tel taan u yaalaalti tumen le yuubaj Pedro junpeel taan taan ´ ´ angelo: «¡Cornelio!». 4 Coru yaalikti: «¡Pedro, l ıiken, k ıims ´ ´ nelio tuune tu taapaktaj tumen a jaantoob!». 14 Baale Pedroe ´ sajakchajaane ka tu kaataj- tu yaalaj: «Junpuli ma ken in ti: «¿Baaxi, Yuumtsil?». Le an- beete, Yuumtsil, tumen mix jun´ ´ gelo tu yaalajti: «A oracionoob teen in jaant baaloob eektak ´ ´ ´ bey xan le aantaj ka ts aaik ti le y eetel ma uts u jaantaaloobi». ´ ´ ootsiloobo tsook u naakloob tu 15 Ka tu yuubaj taan u kaa ´ ´ taan Dios bey junp eel kaajsajiaalaalti tumen le taano: «Xuu´ ´ ´ le. 5 Beora tuuna tuuxt xii- luk a waalik eektak le baaloob ´ boob tu kaajil ka u tsook u limpiokıintaal tumen ´ Jope utiaal ´ ´ ´ tanoob Simon, le maax xan ´ku Dioso». 16 Tu yooxt een ka ´ ´ yaalaal Pedro tio. 6 Le maa- uuch lela, le nuukul bey junpeel ´ ´ ´ ka´ u kub eentmuba tu yotoch Sinuxi nooke tu s eebaanil ch uu´ ´ ´ mon, juntuul maax ku bon kee- yaab bisbil te kaano. ´ ´ ´ ´ ´ wel kajaan tu j aal le k aan aabo». 17 Le jach peeknajaan u yool ´ ´ 7 Cheen pelak binik le angel ta- Pedro tumen ma u yojel baax u ´ no, Cornelioe tu tanaj ichil le kaat u yaal le baax tsaab ´ ´ ´ u yimaaxoob meyajtik s aamsamalo, lo, ¡ile!, le xiiboob tuuxtaa´ kaat Cornelioo, tsokaa´ uul u palitsil bey xan jun- boob tumen ´ tuul soldado u chaamaj saajkil nili u kaatkoob ´ ´ tuux yaan u ti´ Dios. 8 Tu tsikbaltajtiob tu- yotoch Simon, yeetel ti waa´ laakal le baax uucho tsoole ka lakbaloob kaach tu jool le na´ ´ tu tuuxtoob Jope. jo. 18 Ka tuun kaam taana´ ´ ´ 9 Ka saaschaj tulaak kiin´ le joob utiaal u kaatkoob wa ti u ´ ´ ´ ka tu chajooltaj u bin le maa- kub eentmuba Simon le maax ku ´ ´ koob yeetel ka naatsoob te kaayaalaal xan Pedro tio. 19 Le ´ ´ ´ jo, Pedroe naak orar yoo naj kex taan u maansik tu tuukul Pete hora seiso.1 10 Baale jach dro le baax tsaab u yilo, aalaabwiijchaje ka taakchaj u janal. Le ti tumen le kiliich muuko: «¡Ile!, ´ ´ ´ ´ taan u beetaal le janalo letie taan a kaxtaal ´tumen´ ooxtuul ´ ´ maan tu ´yich 11 bey ´ jeekab´ le maakoob. 20 Lıiken, eemen ka ´ kaano, yeetel tu yilaj taan u yee- xiikech tu yeeteloob, ma u kaa´ ´ ´ mel junpeel nuukul ´ bey junp eel p eelchajal a tuukul tumen teen ´ ´ ´ ´ nuxi nook de lino taan u yeem- tuuxtoob». 21 Pedro tuune ee´ saal yookol le Luumo, lela xii- me, ka bin tuux yaan le xiitil tu kantiitsil;´ 12 ichile yaan boobo, ka tu yaalajtiob: «¡Ileex!, ´ kaach u jejelaasil baalcheob teen le maax ka kaxtikeexo. ´ kants ıit u yookoob, baaloob ku- ¿Baax oolal taaljaaneex waye?». ´ 22 Letiobe tu nuukoob: «Corne´ ´ Bx 10:31 Kex laas 3:00 u ch ıinil Kiin. Le lio, u nojchil le soldadoob, jun´ ´ ´ ´ hora kaacho ku kaajal u xookol ken tıi´ ´ tuul maak ku beetik baax uts pik Kiin. 91 Kex laas 12:00 ch uumuk ´ ´ saajkil ti Dios, kiin. ´Le hora kaacho ku kaajal u xookol yeetel u chaamaj ´ tu yoolal maax ku taan maalob ken tıipik Kiin.

BAAXOOB 10:23-38 Yiknal ´ ´ tulaakal le judıoobo, tu yikna´ ´ ´ le tuuxtaab juntuul kiliich angel tumen Dios utiaal ka aalaakti ´ ka u tuuxt aalbiltech ka xiikech ´ tu yotoch yeetel ka u chenxikint ´ tulaakal le baaxoob ken a waalo». 23 Le oolale Pedroe tu ´ yaalajtiob ka ookkoob, ka tuun tu kamoob bey u yuulaboobe. ´ ´ ´ Ka saaschaj tulaak kiine, lıi´ ke ka bin tu yeeteloob; jujun´ tuul ti le sukuunoob ku taaloob ´ Jopeo, binoob xan tu yeeteloob. ´ ´ 24 Ka saaschaj tulaak kiine Pedroe ook tu kaajil Cesarea, Cor´ ´ nelio xane taan kaach u paat´ koob yeetel tsokaanili u yaalik ´ ´ ´ ti u laaktsiloob yeetel ti le maa´ xoob jach ku biskubaob tu yeetelo ka u muchubaob tu yotoch. ´ ´ 25 Jach te suutuk taan u yokol ´ Pedroo, Cornelioe jook u cha u ´ beel, ka xolaj tu taan utiaal u yeesik tsiikil ti. 26 Baale Pe´ ´ droe tu lıise ka tu yaalajti: «Lıi´ ´ ken, tumen tene laayli cheen ´ ´ ´ juntuul wıinikene». 27 Le taan ´ u bin u tsikbal tu yeetelo, ook ´ te najo ka tu yilaj yaab maakoob u muchmubaobi, 28 ka tu yaalajtiob: «Teexe jach a woj´ ´ leexe juntuul judıoe ma uts ka u muchuba wa ka u natsuba yik´ ´ nal juntuul maak yaanal u razai; baale Diose tsook u yeesik´ ´ tene ti mix juntuul maak unaj ´ in waalik wa eek bey xan wa ´ ma maalob yanil tu taan Diosi. 29 Le oolal taalen, u jaaji´ le ka tuuxtaab tanbilene ma tin waalaj wa ma in taali. Beora ´ ´ tuuna kin kaatikteex baax oolal ´ ta tuuxteex tanbilen». 30 Le oolale Cornelioe tu yaa´ laj: «Walajki kanpeel kiinoobe ´ taan in orar tin wotoch kex te

224 ´ hora nueveo,1 cheen ka tin wilaj ´ juntuul xiib waalakbal tin wik´ ´ nal u buukintmaj junpeel nook ´ ku leembal, 31 ka tu yaalaj: ‹Cornelio, beoraa tsook u yuu´ baal a oracion, le baaxoob xan ´ ´ ka beetik utiaal a waantik le ootsiloobo tsook u kaajsaaloob tu ´ ´ taan Dios. 32 Tuuxt tanbil Si´ ´ mon tu kaajil Jope, le maax xan ku yaalaal Pedro tio. Letie u ´ ´ kub eentmuba tu yotoch Simon, ´ ´ le maak ku bon keewel kajaan ´ ´ ´ tu jaal le kaanaabo›. 33 Le oo´ ´ lale tu seebaanil tin tuuxtaj le ´ ´ maakoob te tuux yanecho, yee´ tel teche jach utsech uuchik a ´ ´ taal waye. Beora tuuna tulaak´ loon way yanoon tu taan Diose, ´ utiaal ka k-uuy tulaakal le baa´ xoob tu yaalajtech Jeeoba ka a waaltoono». 34 Ka tu yuubaj lelo, Pedroe ´ kaaj u taane ka tu yaalaj: «Beoraa tsook in kuchul in naate ´ Diose mix maak jelaan u pak´ tik, 35 baaxe ti tulaakal kaaje ´ ku kamik jeel maax u chaamaj ´ saajkil ti yeetel ku beetik baax ´ utse. 36 Diose tu tuuxtaj jun´ peel kuben taan ti u paalal Is´ ´ rael, utiaal u tsaaik u yojeeltoob ´ u maalob peektsilil le jeetselil ´ kun b eeytal yoolal Jesucristoo. ´ Le maalob peektsilo leti lela: Jesucristoe leti u Yuumtsil tu´ ´ laakal maak. 37 Teexe a woj´ leex baax tsikbaltaab ti tulaakal ´ u luumil Judea, lela kaaj tu luumil Galilea le ka tsook u beetaal le okja tu kaaytaj Juano, 38 le baax tsikbaltaabo ´ ´ yaan yil yeetel Jesus le Nazare-

Cornelio. Diose imparcial

´ ´ Bx 10:301 Kex laas 3:00 u chıinil Kiin. Le ´ ´ hora kaacho ku kaajal u xookol ken tıipik Kiin.

´ ´ 225 Ku yokja maakoob ma judıoobi BAAXOOB 10:39–11:7 ´ ´ ´ tilo. Letie y eeyaab1 tumen Dios le maakoob ma judıoob le ki´ ´ yeetel´ kiliich muuk bey xan yeeliich muuk ku siibil tumen Dio´ ´ tel paajtalil, ka tsooke bin tulaa- so, 46 tumen tu yuuboob taan ´ ´ ´ u ´ taanoob ich jejel aas taanoob kal tuux t aan u beetik uts y eetel ´ ´ ´ ´ uuntkoob taan u tsakik le maakoob pe- yeetel taan u nojbeenk ´ chaanoob tumen le Kaasilbaa- Dios. Pedro tuune tu yaalaj: ´ jeel u yaalik lo,2 tumen Diose ti yaan kaach 47 «¿Yaan wa maax ´ ´ ´ tu yeetele. 39 Beoraa toon xa- ma u yokjaob yeetel ja le maa´ ´ ne k-jaajkuuntik tulaakal le xoob tsook u kamkoob le kibaaxoob tu beetaj tu luumil le liich muuk jeex tsook k-kamik ´ judıoobo bey xan tu kaajil Jeru- xan toona?». 48 Ka tsooke tu ´ ´ tu salen; baale letiobe tu kıimsoob yaalaj ka tsaabak u yokjaob ´ ´ Jesucristo. Le maakoob le ka tu chuykıintoob ti cheo. kaaba ´ ´ ´ ´ ´ tuuna tu 40 ´ kaatoobti ka paatak ´ Diose tu ´ yooxp ´ eel kiinile ´ tu wa jaypeel kiinoob tu yiknaloob. lıisaj le M aaka y eetel tu ts aaj u ´ ´ ´ ´ paajtalil ti u chıikbeskuba ti le Le apostoloob tuun yeetel ´ maakoobo, 41 baale ma ti le sukuunoob yanoob Ju´ ´ tulaakal maaki, baaxe ti j-jaaj- deao tu yuuboob u yaalaale tak ´ ´ ´ kunajoob yeeyaaniliob ´ tumen bin maakoob ma judıoob tsook Diose, lelooba toon, maaxoon u kamkoob u taan Dios. 2 Le ´ jaanoon yeetel ukulnajoon tu oolale ka bin Pedro tu kaajil Je´ ´ ´ yeetel le ka tsook u lıisaal ichil le rusalene, le maaxoob ku yaali´ ´ kimenoobo. 42 Tu yaalaj xan koob kaab eet u suutkuptikuba1 ´ ´ ´ toon ka k-kaayt ti le maakoob maako, kaaj u baateltaanoob tu ´ ´ ´ ´ ´ yeetel ka´ k-chuukaan´ jaajkuun- yeetel, 3 taan u yaalikoobe le´ te, le maaka leti le Maax aalaan tie ook tu yotoch maakoob ma ´ ´ tumen Dios ken u beet u juezil suutkuptaanoobi yeetel jaan ´ ´ ´ ´ yookol le kuxaanoob yeetel le yeeteloob. 4 Pedro tuu´ ki- xan tu ´ ´ menoobo. 43 Tsoole tulaakal ne kaaj u tsoliktiob jach bix uu´ ´ le profetaobo ku jaajk uuntikoochik tul aakal le baaloobo, ka tu ´ ´ ´ be, tulaakal maax ku tsaaik u fe yaalajtiob: ti letie ku perdonartaal u keba5 «Le tiaanen kaach tu kaa´ ´ noob tu yoolal u kaaba». jil Jope´ taan in orare, m´ aan tin 44 Le ma tsookok u taan Pe- wich taan in wilik junpeel nuu´ ´ ´ dro ti tulaakal le´ baalooba, le kul ku yeemel bey junpeel nu´ kiliich muuko luub yookol le xi nook de lino xitaan tu kan´ ´ ´ maaxoob chenxikintik u taan tiitsil taan u yeemsaal desde te ´ ´ Dioso. 45 Le m aaxoob s uutkaano, ka kuch tak tin wiknal. ´ ´ kuptaanoob1 yeetel ku creerti- 6 Ka tin jach pakte, tu yooko´ koob Dios taaloob y eetel Pele tin wilaj yaan u baalcheiloob ´ ´ ´ droo, jaak u yooloob le ka tu luum kants ıit u yookoob, ts ıi´ ´ yiloob taan u weekel tu yookol tsik baalcheob, baaloob kuxaa´ ´ ´ noob ku jıiltikubaob yeetel ch ıiBx 10:381 Le ´ taan ku meyaj teela, ich choob ku xiknaloob. 7 Tin ´ griegoe u kaat u yaal u yalaal aceite ´ ´ tu pool maak utiaal u yeeyaal. 382 Lit.: wuuyaj xan junpeel taan ku

11

´ ´ «Diablo», u kaat u yaale j-lıisaj taan. 451 Ilaak Tip. 16.

Bx 11:21 Ilaak Tip. 16.

´ ´ Pedro, ulaak apostoloob. Bernab e 226 BAAXOOB 11:8-24 ´ ´ ´ yaalikten: ‹¡Pedro, lıiken, kıims a ti toon, maaxoon tsook k-creer´ jaantoob!›. 8 Baale tene tin tik Yuumtsil Jesucristoe, ¿maa´ xen tuun teen utiaal ka in kat u waalaj: ‹Junpuli ma ken in bee´ te, Yuumtsil, tumen mix junteen beel Dios?». ´ ´ okok tin chi baaloob eektak 18 Ka tuun tu yuuboobe ´ yeetel ma uts u jaantaaloobi›. xuul u baateltaanoob, ka tu noj´ ´ 9 Le taan te kaano tu kaa aalaj: beenkuuntoob Dios taan u yaa´ ´ ‹Xuuluk a waalik eektak le baa- likoob: «¡Jaaj bakaan, Diose ´ ´ ´ loob tsook u limpiokıintaaloob tsook u tsaaik u paajtalil ti le ´ ´ ´ ´ tumen Dioso›. 10 Tu yooxteen maakoob ma judıoob utiaal ka u ´ ´ ´ ka ´ uuch lela le baalooba laaj kex u tuukuloob yeetel utiaal ka chuuyaaboob bisbil te kaan tu yanaktiob le kuxtalo!». ´ ´ ´ kaateeno. 11 Te suutuk xan 19 Le oolale le maaxoob kiitjeelo, ¡ileex!, tu jool le naj tuux besaaboob yoolal le chapachta´ ´ ´ ´ yanoono ti waalakbal ooxtuul jil kaaj le ka kıimsaab Esteba´ ´ xiiboobi, tumen tuuxtaaboob no, binoob Fenicia, Chipre yeetel ´ desde tu kaajil Cesarea utiaal ka Antioquıa, baale ma kaaytaj´ taalakoob tin wiknal. 12 Le ki- najoob ti mix maaki, baaxe ´ ´ ´ liich muuk tuuno tu yaalajten cheen ti le judıoobo. 20 Baale ´ ´ ka xiiken tu yeeteloob, bey xan ichiloobe yanchaj jujuntuul xii´ ´ ma u kaapeelchajal ´ in tuukul. boob Chipre yeetel Cirene u taa´ Baale le seis u tuulal sukuu- loob; letiobe binoob Antioquıa ´ nooba binoob xan tin w eetel, ka ka joop u kaaytikoob u maa´ ´ ´ tuun ookoon tu yotoch le maa- lob peektsilil Yuumtsil Jesucris´ ko. to ti le maaxoob ku taanoob ich ´ ´ ´ griegoo. 21 Tsoole Jeeobae ti 13 »Le maak t´ uuno tu tsik´ ´ baltajtoon bix uuchik u yilik yaan kaach tu y´eeteloobe, yeetel ´ ti waalakbal le angel tu yoto- le yaabkach maakoob tu creer´ ´ cho yeetel t aan kaach u yaalik- toobo tu beetubaob disipuloil ti ´ ti: ‹Tuuxt xiiboob tu kaajil Jope Yuumtsil. ´ ´ utiaal ka u tanoob Simon le 22 Le baax taan kaach u beet´ ´ ´ maax xan ku yaalaal Pedro kooba kuch ojeeltbil te muu´ tio, 14 leti tuune yaan u tsik- chulil yaan Jerusaleno, le su´ ´ ´ baltiktech baaxoob kun aant- kuunoob tuuno tu tuuxtoob ´ ´ kech utiaal a salvartikaba Bernab e tak tu kaajil Antioquıa. ´ ´ ´ ´ teech bey xan tulaakal a´ wo- 23 Ka tuun kuch Bernab e yeetoch›. 15 Baale le ka kaaj in tel ka tu yilaj u nojoch utsil Dio´ ´ taane le kiliich muuko luub tu se, kiimakchaj u yool, ka joop u ´ ´ ´ ´ ´ ´ yookoloob jeex ´ uuchik u luu- lıisik u yool tulaakal le sukuu´ bul t-ookol tu kaajbale. 16 Ka noob utiaal ka u chatukult ichil ´ tuun kaajten le baax tu yaalaj u puksiikaloob ma u xuulul u ´ ´ Yuumtsil jeex suukil u yaalik chuukpajal u yooloob ti Yuum´ ´ kaache: ‹Juane yeetel ja tu tsaaj tsilo; 24 lela tu beetaj tumen ´ ´ okja, baale teexe yaan u tsaabal letie juntuul maak uts, tsoole ´ ´ ´ a wokjaex yeetel kiliich muuk›. chuup yeetel kiliich muuk yeetel ´ ´ 17 Le oolale wa Dios tsook u nojoch u fe. Yaab ulaak maa´ ´ tsaaiktiob le baax xan tu sıiaj koob xane tu creertoob Yuum-

«Cristianoob». Pedro te carcelo BAAXOOB 11:25–12:10 227 ´ ´ ´ tsil. 25 Ka tuun bin Bernab e u kaalal carcel, ka tu kubaj tu tu ´ kaajil Tarso utiaal ka sen kab kanjaats soldadoob de kan´ maanak u kaxt tuux ka u tur´ yaan Sau- tuul cada jaats utiaal ´ lo. 26 Ka tsook tuun u kaxtinartubaob u kanaantoob, tumen ´ ´ ´ ´ ke tu bisaj´ Antioqu ıa. Bey tuuno u tukultmaj u joosik tu taan ´ ichil junpeel tuulis jaabe, letiole kaaj ken tsookok le Pascuao. ´ ´ be tu muchubaob yeetel le su- 5 Pedro tuune ti kalaan kaach ´ kuunoob yanoob te m uuchulilo te carcelo, baale ´ ´ ´ ´ le sukuunoob ka tuun tu kaansoob junmuuch te muuchulilo taan kaach u ora´ ´ yaabkach m´ aakoob. Tsoole te roob ti Dios tu yoolal yeetel tu´ kaaja, ti yaax aalaab cristial aakal u puksiikaloob. ´ ´ ´ noob ti le disipuloobo, lela uuch 6 Le taaytak tuun u joo´ ´ yaanal u nuuktaj Dios. saal tu t aan le kaaj tumen He´ ´ Pedroe te aakab jeelo ´ 27 Te kiinoob tuuno jujun- rodeso, ´ ´ tuul profetaob lukoob Jerusaletaan kaach u wenel kaxaan yee´ ´ ´ ne eel cadena ch uumuk ti ´ binoob Antioquıa. 28 Jun- tel kaap ´ t´uul ti letiob ku kaabatik kaatuul soldadoob, tsoole yaan ´ ´ Agaboe, lıike ka nuuktaab kaach soldadoob aktaan ti le ´ tumen le kiliich muuk utiaal ka jool utiaal u kanaantkoob le car´ u yaal jach taaytak u yantal celo. 7 Baale, ¡ile!, u angel ´ ´ ´ ´ junp eel nojoch wiijil ti tul aakal Jeeobae waalaji, ka juulnaj tuun ´ ´ ´ ´ yookol kaab; lela uuch tu kiini- junpeel saasil te tuux yaan Pe´ loob Claudio. 29 Le disipuloob dro ichil le carcelo. Le angel ´ ´ ´ tuuno tu ´ chatuklaj u tuuxti- tuuno tu kolaj Pedro tu chalaa´ koob junpeel aantaj ti le sukuu- tel utiaal u yajsik, tsoole ka tu ´ ´ noob´ kajaanoob Judeao, cada ´ ´ yaalajti: «¡Lıiken tu seebaanil!». ´ juntuule tu ts aaj le bukaaj p aaj´ ´ Ka tuun potskaj le cadenaob chaj ´ u tsaaike; 30 utiaal tuun ikil kaxaanil u kaboobo. 8 Le ´ ´ ´ u tuuxtikoobe tu kuboob tu ´ ´ angel tuuno´ tu yaalajti: «Lıisakab Bernab e yeetel Saulo utiaal ba, kax u t aabil a xaanab». Leka u bisoob ti le ancianoobo. tie bey tu beetilo. Tu tsooke le ´ Te kiinoob ´ xan jeelo, rey angelo tu yaalajti: «Buukint le ´ ´ Herodese kaaj u´ chapach- ulaak u yaal a nooko ka taa´ ´ tik jujuntuul´ ti le maaxoob ya- lakech tin paach». 9 Letie joonoob te muuchulilo. 2 Letie ki, ka joop u bin tu paach, ´ ´ yeetel espada tu kıimsaj Santia- baale ma u yojel wa jach jaaj ´ ´ go, u sukuun1 Juan. 3 Le ka tu taan u yuuchul le baax ku beetik ´ ´ yilaj jach utschaj tu taan le jule angelo. Tu tuklaj cheen taan ´ ´ ´ dıoob uuchik u beetik lelo, tu kaach´ u maan tu yich le baax ´ tuuxtaj xan machbil Pedro. (Le- ku yuuchlo. 10 Le ka tsook u ´ ´ ´ ´ la uuch te kiinoob taan u kiin- maanoob te tuux yaan le u yaax besaal le waajoob x-ma levadu- jaats soldadoob ku kananoobo railo.) 4 Ka tsook u beetik u bey xan yiknal le u kaajaatso, maachal Pedroe, tu beetaj xan kuchoob yiknal´ le joonaj de ´ hierro tuux ku jookol maak ichil Bx 12:21 Le taan ich griegoo maatech u tu yeesik wa maas nojoch Santiago ti Juan le´ kaajo, lela tu´ juunal jeepaj ´ taanoob. Ka jookoobe, kaaj u wa maas chichan.

12

´ ´ ´ ‹Mıin u angel Pedro›. Kıim Herodes 228 BAAXOOB 12:11–13:1 ´ ´ ´ binoob ti junpeel calle, te t uum aan u sen kaxte, baale tumen ´ ´ ´ no le angelo tu seebaanil luk ma tu yile kaaj u kaatik u chi le ´ tu yiknal. 11 Le ka tuun suunaj soldadoobo, tsoole tu yaalaj ka ´ tsaabak le castigo unaj u tsaatu yool Pedroe, tu yaalaj: «Beo´ raa in wojel jach tu jaajil Jeeo- baltiobo; ka tsooke ´ luk Judeae ´ ´ ba tuuxt u angel utiaal u toki- ka bin Cesarea, ka paat tseetsek ken tu kab Herodes bey xan ti le kiinoobi. ´ ´ baax ku paatik kaach le judıoob 20 Herodese jach pujaan ´ ka beetaakteno». kaach tu Tiro yee´ contra u kaajil ´ ´ 12 Le ka tsook u tuukul Pedro tel Sidon. U kajnaaliloob tuu´ le rey Herodes ti le´ baax uucho, bin tu yotoch ne binoob yiknal ´ Marıa u maama Juan, le ku yaa- jeex tu muul chatukultiloobo; ´ ka tsook u yilkoob ´ u luubloob laal ´ xan Marcos tio; teelo yaab ´ utsil ti Blasto, le m aax tsaan maakoob u muchmubaobi yee´ ´ u ´ u yotoch le reyo, kaaj tel t aan u oraroob. 13 Ka kanaant ´ koopnaj Pedro te jool yaan tu u kaatkoob ma u yantal baa´ yookbal le najo, Rode, juntuul telil ichiloob, tumen u yoochoo´ le rex-chuupal ku meyaj te najo, bin be ti u taal tu luumil ´ ´ u yil maax´ le ku taano. 14 Le yo. 21 Baale ti junpeel kiin u le kaajo, Herodese ka tu kaj ooltaj u taan Pedroe, muchmuba ´ ´ jach kiimakchaj u yool, ka tsoo- tu buukintaj u jalaach nooke ka ke mix tu jeekabtaj le joonajo, kulaj te tuux ku kutal ´ le jue´ u taan tu taanoob. baaxe bin aalkabil ich naje ka tu zo, ka joop ´ muchukbaloob yaalajtiob ti waalakbal Pedro te 22´ Le maakoob ´ joolo. 15 Letiobe tu yaaloob- tuuno ´ kaaj u kaam aalikoob: ´ ti: «¡Tsook u chokotal a pool!». «¡Le ´ maax ku´ taana ma juntuul w ıiniki, junt uul dios!». 23 Jach Baale letie seguernaj u yaalik´ tiob jach´ jaaj Pedro le ku taano. te s uutuk jeelo ´ loobiltaab ´ ´ Herodes tumen u angel JeeoLetiob tuune kaaj u yaalikoob: ´ ´ ´ ba, tumen ma tu ´ tsaaj nojbee«Jeelo, mıin u angel». 16 Baa´ ´ le Pedroe ti paat waatal taan nil ti Diosi; leti tuune´ jaantaab ´ u koopi. Le ka tu jeekabtoob tumen x-nookol, ka t´uun kıimi. ´ 24 Baale u taan J eeobae le joonaj yeetel le ka tu yiloobe, ´ se´ jach jaak u yooloob. 17 Baa- guernaj u sen´ tsikbaltaal yeetel u tuux. le letie tu beetaj u kab tiob kiitpajal tulaakal ´ ´ ´ 25 Bernab e yeetel Saulo tuuutiaal ka xuuluk u taanoob, ka ´ ´ tu jach tsolajtiob bix joosaabik ne, ka tsook ´ u beetkoob tulaa´ tumen Jeeoba te carcelo, ka tu kal le baax tuuxtaab u beetoob suunajoob yaalajtiob: «Tsikbalteex ti San- tu kaajil´ Jerusaleno, ´ ´ Antioqu ıa taan u ´ biskoob Juan tiago yeetel ti le u maasil sukuu´ ´ noob le baaxoob tsook u yuuch- tu yeeteloob, le maax ku yaalaal ´ lo». Ka tsook t uun u yaalik lelo xan Marcos tio. ´ ´ ´ ´ jooke, ka bin taanxel tuux. Tu kaajil tuun Antioquıae ´ ´ ´ 18 Ka tuun saaschaje, le solyaan kaach profetaob y ee´ ´ dadoobo kaaj u sen sakachtaa- tel j-kaansajoob te muuchulilo, noob tumen ma u yojloob tuux ichiloobe ti yaan kaach Berna´ ´ ´ tsook Pedroi. 19 Herodese b e, Symeon le maax ku yaalaal

13

´ ´ 229 U kaaytaj Bernab e yeetel Saulo. Elimas BAAXOOB 13:2-15 ´ xan Niger tio, Lucio ku u kaat u yaal u kaabao), ´ taal tu baax ´ kaajil Cirene, Saulo yeetel Makaaj u taan tu´ contraob utiaal u ´ ´ ´ ´ naen, le maax muul ´ xooknaj yee- yilik ma u tsaaik u fe le gobertel Herodes ti Yuumtsilo. 9 Saulo, le ´ le maax gobernartik nador ´ le´ junmuuch kaajoobo. 2 Le maax ku ´ yaalaal xan Pablo tio, ´ ´ taan u ´meyajtikoob1 Jeeoba yee- chuup yeetel kiliich muuk, ´ tu ´ tel le taan u ayunaroobo,2 le ki- taapakte 10 ka tu yaalaj: «Oo´ ´ teche chuupech yeeliich muuko tu yaalaj: «Beo-´ tsil maak, ´ ´ ´ raa junp aaykunteexten Bernab e tel jejel aas tuusil, jejel aas kasaa´ ´ yeetel Saulo utiaal u beetkoob nil, u paalech´ Kaasilbaal1 yeetel le meyaj tin tanaj´ u beetoobo». a pekmaj tulaakal baal toj, ¿tak baax kiin ken xuuluk a ´ loolo3 Le profetaob yeetel le j-kaan´ beeloob Jeeoba? sajoobo ayunarnajoob ´ yeetel chik u toj ´ ´ u kab Jeeoorarnajoob; ka tsook tuun u 11 Beora tuuna, ¡ile!, ´ ´ ´ bae ti yaan ta w ookole; yaan a ts´ aaik u kaboob y ookol Berna´ ´ ´ b e yeetel Sauloe, tu chaaj u bi- ch ´ ooptal yeetel ma ken a´ wil u saasilil Kiin ichil´ wa jaypeel kiinoob. ´ ´ ´ ´ 4 Le kaatuul maakoob tuux- noob». Jach te suutuk jeelo paat u paakat ka ´bin u taaboob tumen le kiliich muu- butsuknak ´ ko binoob Seleucia, teelo naa- saasilil u yich, ka joop´ tuun u ´ koob ti junpeel barcoe ka kaxtik tu bapach maax jeel u machik tu kab utiaal nuukbinoob Chipre. 5 Le ´ ka kuchoob Salaminae, kaaj u tsik- tik ´ u beele. 12 Le gobernador ´ tuuno tu yilaj le baax uucho baltikoob u taan ´ Dios te tu sinaka tu beetuba disipulo ti Yuumgogaob le judıoobo. ´ U bismoob ´ xan Juan utiaal ka aantaakoob. tsil, tumen jach jaak u y´ ool yoo´ ´ ´ lal le baax tu kanaj ti Jeeobao. 6 Ka tsook u ´ ´ ´ ´ laaj kaatmaans13 koob le isla yeetel ka kuchoob ´ Pablo tuun yeetel le ulaak ´ maakoobo, naakoob ti junpeel tak tu kaajil Pafose, tu yi´ ´ barcoe ka lukoob Pafos ka biloob junt uul jud ıo ku kaabatik ´ ´ Bar-Jes us; letie juntuul j-meen noob tu kaajil Perga ti u luu´ yeetel ku yaalikuba profeta. mil Panfilia. Baale ka kuchoo´ 7 Le maaka ti yaan kaach yik- be Juane luk tu´ yiknaloobe ka nal le gobernador1 Sergio Pau- suunaj Jerusalen. 14 Letiobe ´ ´ loo, juntuul maak jach´ yaan u lukoob Pergae ka tu chajooltaj u binoob tak ka kuchoob Antionaat. Le gobernador tuuna ´ ´ ´ ´ ka tsook u tanik Bernab e yeetel quıa ti u luumil Pisidia, ka tuun ´ Sauloe jach tu ts ıiboltaj u chen- ookoob te sinagoga tu kiinil Saxikintik u taan Dios. 8 Baale badoo ka kulajoobi. 15 Ka u xookol le Ley ´ bey xan u Elimas1 le j-meeno (lela letie tsook ´ ts ıib le Profetaob tu taan le muchukbaloobo,´ u nuuktakil le siBx 13:21 Wa: «u meyajtikoob u maasil»; ´ ´ «u yaantkoob u maasil». Gr.: leytorgonnagogao tu tuuxtoob aalbiltiob: ´ ton. 22 Ilaak Tip. 16. 71 Lit.: «procon- «Xiibeex, sukuuneex, wa yaan ´ ´ sul»; bey u yaalaal kaach ti le m aax ´ ´ gobernartik junxoot luum yaan yaanal baax a kaat a waaleex utiaal a

´ u paajtalil u jalaachiloob Romao. 81 Le ´ ´ ´ maaka laayli letie Bar-Jesus ku yaalaal ´ te versıculo 6.

´ Bx 13:101 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

´ Pablo tu sinagogail Antioquıa 230 BAAXOOB 13:16-33 ´ ´ lıiskeex u y´ ool le kaajo, aaleex». u kexik u tuukuloob. 25 Baa´ ´ 16 Pablo tuune lıike, tu beetaj le le taan´ u beetik Juan le meu kab tiobe, ka tu yaalaj: yaj kub eentaabtio, tu yaalaj: ´ «Xiibeex, u paalal Israel bey ‹¿Maaxen ´ a tuklikeex? Tene ma ´ Baale xan teex maaxeex ka chaikeex letie maax ka tuklikeexo. ´ ti tene taan u taal saajkil ti Diose, chenxikinteex ¡ileex!, ´ paachil ´ ´ lela. 17 ´ U Dios´ le u kaajil Israe- juntuul maax ma in ´ naajaltmaj la, leti yeey k-uuchben taataob mix tak in wachik u taabil u xaa´ ´ yeetel tu nojbeenkuuntaj u paa- nab tu yooki›. lal Israel te kiinoob kajaanoob 26 »Xiibeex, sukuuneex, teex ´ ´ bey j-taanxel luumiloob tu Abrah an b ey ´ luu- u paalaleex ´ mil Egiptoo, tsoole yeetel u xan le maaxoob yanoob ichi´ muuk u kabe tu joosoob xan ti leex u chaamoob saajkil ti Dio´ le luumo. 18 Diose tu yaamil so, u taanil le salvaciona ´ ´ kex cuarenta jaaboobe chuuk- tsook u t uuxtaal ti too´ ´ paj u yool u muyajt le baaxoob neex. 27 Tumen u kajnaali´ ´ tu beetoob te desiertoo. 19 Ka loob Jerusalen yeetel ´ u gobertsook u xuulsik ti siete nukuch nanteobe ma tu kaj ooltoob le ´ ´ kaajoob tu luumil Canaane, Maaka, baale kex beyo, le taan Diose tu jatsaj le luumo ka tu u meyajoob bey juezoobe tu ´ b eeykuntoob le baaxoob aalaan toxaj ti le israelitaobo. 20 Tu´ ´ ´ laakal le baalooba uuch tu yaa- tumen le profetaobo, le baa´ mil cuatrocientos cincuenta jaa- xoob ku xookol kaam tulaakal Sabadoobo. 28 Tsoole kex´ ma boob. ´ ´ tu kaxtoob baax oolal u kıims»Ka ´ ´ tsook tuune Diose kaaj tu kaatoob ti Pilato u tsaaik juezoob tiob; lela xuul koobe, ´ ´ ka 29 Ka tsook tuun u tu kiiniloob Samuel le ´profetao. kıimsaak. ´ ´ tulaakal le baa21 Desde te kiinoob tuun jeelo b eeykuntkoob ´ ´ xoob ts ıibtaan tu yoolalo, tu letiobe tu k aatoob ka tsaabak ´ ´ ´ ´ juntuul rey tiob, Dios tuune tu yeemsoob te cheo´ ka tu tsaa´ ´ joob ichil junpeel muknal. ts´ aajtiob Saul u paal Quis, jun´ ´ tuul xiib ti u chiibal Benjamın. 30 Baale Diose tu lıisaj ichil le Saule ichil cuarenta jaaboob tu kimenoobo; 31 ichil yaab kiiJesuse tu yeesuba ti le beetaj u reyil. 22 Ka tsook u noobe ´ ´ ´ u lusik Saul u beet u reyile tu tsaaj maaxoob lukoob´ Galilea utiaal ´ en tu´ yeetelo. David u beet u reyil; tu yoolal le- binoob Jerusal ´ Beoraa le maakooba taan u taatie tu yaalaj: ‹Tsook ´ ´ ´ in wilik David u paal Jese, juntuul xiib jach noob ti leti tu taan le kaajo. ´ ´ ku luubulten 32 »Le oolale toone t´ aan ´ utsil, letie yaan u beetik tulaakal le baaxoob in k-tsikbaltikteex le maalob peek´ ´ kaato›. 23 ´ Jeex u yaalmile, ´ tu tsil yaan yil yeetel le baax tu ´ ´ chiibal le maaka, Diose tu tsaaj yaalaj Dios u tsaaik ti k-uuch´ m´ aax salvartik u kaajil Israel, Jeben taataobo. 33 Lela ´ Diose ´ ´ ´ sus; 24 taanil ti u taal le Maa- tsook u b eeykuntik tu chuukaa´ ka, Juane tu kaaytaj ti tulaakal nil´ ti tooneex u paalaloon le ´ ´ u kajnaaliloob Israel ka okjaa- maakooba, uuchik u kaa kux´ ´ ´ nakoob utiaal u yeeskoob tsook kıintik Jesus; jeex ts ıibtaanil te

´ ´ ´ 231 Perdon yoolal Jesus. Keey judıoob BAAXOOB 13:34-48 ´ tu kaapeel salmoa: ‹Teche in seguernak u tsikbaltaaltiob tu´ ´ paalech, te kiina tsook in ku- laak Sabado u maasil ti le baa´ ´ chul in beetinba Taatatsil ti looba. 43 Ka tsook tuun u laaj ´ ´ ´ teech›. 34´ Bey xan le uuchik u jookol le maaxoob yanoob te si´ kaa kuxkıintik ichil le kime- nagogao, yaab ti le judıoob bey ´ ´ ´ noob utiaal ma u kaa k ıimil y eexan ti le m aaxoob tu kexaj u re´ ´ tel ma u kastal u wıinklilo, Dio- ligionoob, baale beoraa taan u ´ ´ se bey tu yeesil kun uuchul adorartikoob Dioso, kaaj u bi´ le ka tu yaalaj: ‹Tene yaan u noob tu paach Pablo yeetel Ber´ ´ ´ ´ chuukpajal in wool in weesteex nab e; letiob tuune ken tsikbal´ le yaabilaj in waalmaj ti Davi- nakoob tu yeeteloobe, ku sen ´ ´ do›. 35 Le oolal tulaak sal- aalikoobtiob ka paatkoob man´ moe ku yaalik xan: ‹Ma ken a tats yaanal u nojoch utsil Dios. ´ ´ ´ ´ ´ ´ chaa 44 Tulaak Sabado tuune, ooli ´ u kastal u wıinklil le maax ´ ´ chuukaan u yaabilaj ti techo›. tulaakal u kajnaaliloob le kaajo 36 Ma jeex Davide, tumen le- tu muchubaob u chenxikintoob ´ tie tu meyajtaj Dios te kii- u taan Jeeoba. 45 Le ka ´ tu ´ ´ ´ noob kuxaano, yeetel ka k´ ıime yilaj le judıoob bukaaj maamuuk te tuux tsaan u uuch- koob ku binoob tu paach Pa´ ben u blo yeetel Bernabeo, yaachaj tu ´ taataobo, tsoole kaschaj ´ ´ wıinklil. 37 Baale le Maax kaa yooloob,1 ka joop u kaakastaa´ kuxkıintaab ´ tumen Dioso ma noob tu contra le baaxoob ku ´ kaschaj u wıinklili. yaalik Pabloo. 46 Pablo yeetel ´ ´ ´ 38 »Le oolale sukuuneex, Bernab e t uune tu yaaloob y eetel ´ ´ ´ ojeelteexe taan u kaaytaal- x-ma saajkilil: «Ti teex kaab eet´ teex yaan u perdonartaal a chaj u yaax tsikbaltaal u taan ´ ´ kebaneex tu yoolal le Maaka; Dios. Baale teexe ma ta wootaj ´ ´ 39 tsoole yoolal letie, tul aakal a kameexi, le oolale ma ta naa´ ´ le maaxoob ku tsaaik u fejoob jaltikeex kuxtal minaan u xuul; ´ ´ ti letio, ku perdonartaal tul ´ aa- yoolal lelo,´ ¡ileex!, taan ´ k-bin kal le baaxoob ma tu paajtal yiknal le maaxoob ma judıoobo. ´ kaach u perdonartaaltiob yoolal 47 Tsoole Jeeobae tsook xan u le baax ku yaalik le Ley tsaab ti yaaliktoon baax ken k-beete, le´ ´ Moiseso. 40 ´ Le oolale kanaan- tie tu yaalaj: ‹Tsook in yeeyi´ ´ teex ma u yuuchulteex le baa- kech bey junpeel s aasil utiaal le ´ ´ xoob tu ts ıibtaj le profetaoba: j-taanxel luumiloobo, utiaal a ´ 41 ‹Teex ka paastajeexe, ileex kaaytik salvacion tak tu maas ´ ´ ´ ´ yeetel jaakak a wooleex yoolal naachil yookol kaab› ». ´ baax kin beetik, tselabaex tin 48 Le j-t aanxel luumiloo´ taan, tumen yaan baax ´ kin bee- bo, le ka tsook u yuubikoob le´ ´ tik ta kiinileex, junpeel baax la kaaj u kiimaktal ´ u yoo´ jach junpuli ma ken a creerteex loob yeetel u nojbeenkuuntkoob ´ ´ ´ kex ka jach tsikbaltaakteex tu- u taan Jeeoba, tulaakal tuun le ´ ´ beel› ». maaxoob jach tu jaajil u kaatoob ´ ´ ´ 42 Le ka yanak kuxtal minaan u xuul ´ taan tuun u jookol Pa´ blo yeetel Bernabeo, le maa´ ´ koobo kaaj u sen kaatkoob ka Bx 13:451 Wa: «celosochajoob».

´ Joosaaboob. Chapachtaaboob 232 BAAXOOB 13:49–14:14 ´ ´ tiobo, tu beetubaob disipuloil. xan le judıoob yeetel u gober´ ´ lıikoob ´ tu contra Pa49 Tsoole u taan Jeeobae se- nanteobo, ´ ´ guernaj u tsikbaltaal ti tulaakal blo yeetel Bernab e utiaal u loo´ u yaalikoob baal tiob le luumo. 50 Baale le judıoo- biltikoob, ´ 6 Ka bo tu puujsoob le kooleloob ku yeetel u muruxtuntikoob. ´ ´ adorartikoob Dios ku yuuchul aalaabtiob tuun baax´ ku tuktaan maalob tu yoolaloobo, bey laal u beetaaltiobe, puutsoobe ´ tu xan u jalaach maakiloob le kaa- ka binoob tu luumil Licaonia, ´ jo, ka tu beetoob u chapachtaal kaajiloob Listra, Derbe yeetel te ´ ´ ´ yaan tu bapacho. Pablo yeetel Bernab e, ka tu joo- mejen kaajoob ´ u kaaytisoob tu paach le kaajo. 51 Pa- 7 Te tuuno seguernaj ´ ´ ´ ´ ´ blo yeetel Bernab e tuune tu tıi- koob le maalob p´ eektsilo. 8 Tu kaajil tuun Listrae toob u luumil u yookoob tu ´ ´ ti uul maak contraob, tsoole ka binoob tu kulukbal ´ kaach junt ´ kaajil Iconio. 52 Le disipuloob ma tu´ paajtal u xıimbali. Le´ ´ desde ka sıituuno, ma xuul u kiimaktal u tie ´ mooch u yook ´ ´ ´ ´ ´ ji y eetel mix junt een x ıimbalnak. yooloob yeetel u chuuploob yee´ ´ 9 Le maaka taan kaach u chentel kiliich muuki. ´ xikintik ´u taan Pablo; Pablo tuu´ Le tiaanoob Pablo yee- ne tu taapaktaj, tsoole tumen ´ tel Bernab e tu kaajil Ico- tu yilaj yaan u fe utiaal ka tsaanioe, ookoob tu sinagoga le kake, 10 tu kaam aalajti: «Toj ´ ´ ´ ´ judıoobo; le bix uuchik u taa- waalakech yeetel ´ ´ tu kaap ´ eelal noobo tu peeksaj yaabkach ju- a wook». Leti tuune tu seebaa´ ´ ´ dıoob yeetel griegoob utiaal ka u nil waalaje, ka joop u xıimbal. ´ ´ beetubaob disipuloil. 2 Baale 11 Le yaabkach maakoob tuu´ le judıoob ma tu beetubaob disi- no, ka tu yiloob le baax tu beetaj ´ puloilo, tu kaskuuntoob u tuu- Pabloo tu kaam aaloob ichil le ´ kul le j-taanxel luumiloobo ka taan ku beetaal tu luumil Licao´ tu beetoob u lıikloob tu contra niao: «¡Le diosoobo tsook u sut´ ´ ´ le sukuunoobo. 3 Pablo yee- kubaob wıinikil yeetel tsook u ´ ´ ´ tel Bernab e tuune, yoolal le yeemloob t-iknal!». 12 Ka joop ´ ´ ´ paajtalil tsaabtiob tumen Jeeo- u yaalikoob Zeus ti Bernab e, ´ ´ bao, tu maansoob yaab tiempo yeetel Hermes ti Pablo, tumen ´ ´ ´ taan u kaansajoob yeetel x-ma yaax leti ku taan. 13 U sacer´ ´ saajkilil. Dios xane tu jaajkuun- dote tuun Zeus, le dios beetaan ´ taj le u nojoch utsil ku kaay- u templo aktaan ti le kaajo, tu ´ tikoobo, lela tu beetaj uuchik taasaj wakaxoob tu joonajiloob ´ ´ u tsaaiktiob u paajtalil u beet- le kaajo bey xan coronaob jitaan ´ ´ ´ ´ ´ koob chıikulaloob yeetel baa- yeetel u le cheob, yeetel u kaat ´ ´ loob ku beetik u jaakal u yool kaach u muchuba yeetel le kaaj ´ ´ ´ maak. 4 Ka tsooke jook kaa- utiaal u kubkoob kıimsbil baal´ ´ ´ jaats ti le yaabkach maakoob cheob ti Bernab e yeetel Pabloo. yanoob te kaajo, junjaatse tu 14 Baale le apostolooba, ka ´ ´ ´ tsaajuba tu tseel le judıoobo, tu yuuboob lela, tu jataj u noo´ ´ ulaake tu tseel le apostoloobo. koob, ka tsooke tu jupubaob ´ ´ 5 Le j-taanxel luumiloob bey ichil le yaabkach maakoobo,

14

´ 233 Muruxtuntaabi. Suunaj Antioquıa BAAXOOB 14:15–15:1 ´ ´ ka kaam taanajoob 15 taan u u yool u puksiikal le disipuloo´ ´ yaalikoob: «Xiibeex, ¿baaxten bo, tu lıisoob u yooloob utiaal ´ ka beetkeex le baalooba? Toon ma u xuulul u ts aaik u fejoob ti ´ ´ xane cheen wıinikoon, k-muyaj le baaxoob tsook u kaansaaltio´ ´ jeex a muyajeexe. Tsoole taan bo, yeetel tu yaaloobtiob: «Yaab ´ ´ k-kaaytikteex le maalob peek- baaloob kaab eet k-muyajtik tsilo utiaal ka xuuluk a beet- utiaal ka ookkoon tu Reino ´ ´ keex le cheen kunel baaloobo Dios». 23 Tsoole ti cada muu´ bey xan utiaal ka a adorarteex chulile tu tsaajoob xan sukuu´ le kuxaan Dioso, le maax beet noob utiaal u beet u ancianoi´ ´ ´ kaan, Luum, k aan aab bey xan loob; ka tsook tuun u oraroob ´ ´ ´ tulaakal le baaxoob yaan ichilo. yeetel u ayunaroobe tu kub een´ ´ 16 Te kiinoob tsook u maanootoob le sukuunoob ti Jeeoba, le ´ bo, letie tu chaaj ti u kajnaali- Dios tsook u creertikoobo. ´ ´ ´ loob tulaakal kaajoob ka u bee24 Bernab e yeetel Pabloe ´ ´ toob jeel baaxak u kaatoobe, maanoob xan Pisidiae ka oo17 kex beyo, Diose mantats tu koob Panfilia; 25 ka tsook ´ ´ ´ yeesaj maax leti yeetel le baa- tuun u tsikbaltikoob u taan Dios ´ loob maalobtak ku beetko: u tu kaajil Pergae eemoob tu kaa´ ´ beetik u kaaxal ja, u beetik u yi- jil Atalia. 26 Te tuuno naa´ ´ chankil le cheobo, bey xan ´ u yıi- koob ti junpeel´ barco utiaal u chuptik a puksiikaleex yeetel ja- binoob Antioquıa, le kaaj tuux ´ ´ ´ nal bey xan yeetel ´ kiimak oolal». kaataab tumen le sukuunoob u ´ 18 Baale kex taan kaach u yaanojoch utsil Dios tu yookoloob ´ likoob le baalooba, istikyaj uuutiaal ka xiikoob u beetoob le ´ chik u beetkoob ma u kuubul ´ meyaj taant u tsooksikooba. kıimsbil baalcheob tiob tumen ´ ´ ´ 27 Le ka tuun kuchoob yeetel le yaabkach maakoobo. ´ ´ le ka tu muchubaob yeetel le su´ ´ 19´ Baale ka kuch jujuntuul kaaj judıoob lukoob tu kaajil Antio- kuunoob ti le muuchulilo, ´ ´ ´ u tsikbaltikoob tul aakal le yaabquıa yeetel Iconioe, tu yoksoob ´ ´ tu pool le yaabkach m aa- kach baaloob tsaab u paajtalil u tumen Dioso, bey xan koob ka tuukulnakoob jeex le- beetkoob ´ ´ bix uuchik u jeekabtaal u joonatiobo, ka tuun tu muruxtuntoob ´ ´ ´ Pablo, tsoole ka tu jıiltaj u joo- jil le fe ti le j-taanxel luumiloob ´ tumen Dioso. 28 Pablo yeetel soob pach kaaj ´ tumen tu tuk´ ´ ´ loob tsook u kıimil. 20 Baale Bernab e tuune chan xaanchaka tsook u waatal le disipuloob joob tu yiknal le disipuloobo. ´ ´ ´ tu bapacho, lıike ka Kuch t uun jujunt uul ´ ´ ook te kaa´ jo. Ka saaschaj tulaak kiine bin maakoob lukoob tu luu´ ´ yeetel Bernab e´ tu kaajil Derbe. mil Judeae, ka joop u kaans21 Ka tsook tuun u kaaytikoob koob ti le sukuunoob lela: «Wa ´ ´ le maalob peektsil te kaajo, bey ma ta suutkuptikabaex1 jeex u xan ka tsook u beetkoob yaab yaalik le Ley tsaab ti Moiseso, ´ disipuloobe, suunajoob tu kaajil ma tu paajtal a salvarkabaex». ´ ´ Listra, Iconio yeetel Antioquıa. ´ 22 Teelo tu muukaankuuntoob Bx 15:11 Ilaak Tip. 16.

15

´ ´ BAAXOOB 15:2-16 Muchtaambal tu yoolal suutkuptajil 234 2 Baale ka tsook u sen baatelutiaal ka u creertoob. 8 Dios, ´ ´ ´ ´ ´ taanoob Pablo yeetel Bernab e tu maax u kaj ool u puksiikal maa´ yeeteloobe, chatuklaab ka xiik ke, tu yeesaj tsook u kamkoob ´ ´ Pablo, Bernab e bey xan wa jay- le ka tu tsaaj le kiliich muuk ´ ´ ´ tuul ti letiob yiknal le aposto- tiob jeex uuchik xan u tsaaik ´ loob yeetel le ancianoob1 yanoob ti toono. 9 Diose ma tu yeesaj Jerusaleno, utiaal ka u yuuboob wa yaan u jelaaniloob ti tooni, ´ baax unaj u beetaal tu yoolal le baaxe tu limpiokıintaj u puksiibaax ku baateltantaalo. kaloob yoolal le fe tu yeesoo´ ´ ´ ´ 3 Ka tuun kaaj u binoobe laa- bo. 10 Beora tuuna, ¿baaxten ´ ´ ´ kintaaboob junjaats ti le bej taan a tuuntkeex u yool Dios ikil ´ ´ ´ tumen le muuchulilo, ka tsooke a tsaaikeex junpeel kuuch jach ´ tu chajooltaj u binoob tu ´ juuna- aal yookol´ le disipuloobo? Le´ loob tu kaajil Fenicia yeetel Sa- lo mix k-uuchben taataob paaj´ ´ maria taan u tsikbaltikoob jach chaj u kuchkoob yeetel mix toon ´ ´ bix uuchik u beetkuba disipuloil paajchaj k-kuchik. 11 Ma unaj ´ le j-taanxel luumiloobo; lela ´ tu a beetkeex beyo, tumen toon ´ beetaj u jach kiimaktal u yool judıoone k-creertik yaan k-sal´ tulaakal le sukuunoobo. 4 Ka vartaal yoolal u nojoch utsil ´ kuchoob Jerusalene jach maa- Yuumtsil Jesus, jeex u creertik ´ ´ ´ lob uuchik u kaamloob tumen xan le m aaxoob ma judıoobo». ´ ´ le muuchulilo bey xan tumen le 12 Ka tu yuuboob lelo, tulaa´ ´ apostoloob yeetel le ancianoobo, kal le yaabkach maakoobo xuul ´ ´ ka tuun tu tsikbaltoob ´le yaab- u taanoob, ka tuun joop u chenkach baaloob tsaab u paajtalil u xikintikoob u tsikbaltik Berna´ ´ beetkoob tumen Dioso. 5 Baa- b e yeetel Pablo le yaabkach ´ ´ ´ le jujuntuul ti le maaxoob tu chıikulaloobo bey xan le mila´ beetubaob disipuloil yanoob groob tsaab u paajtalil tumen ´ ´ kaach tu secta le fariseoobo, lıi- Dios u beetkoob ichil le j-taanxel koob te tuux kulukbaloobo ka luumiloobo. 13 Le ka tsook ´ ´ tu yaaloob: «Kaab eet u suut- u taanoobe, Santiagoe tu yaa´ kuptaaloob yeetel u yaalaaltiob laj: «Xiibeex, sukuuneex, chenka u beetoob baax ku yaalik le xikinteneexi. 14 Symeone1 ´ ley tsaab ti Moiseso». tsook u chuukaan tsolik bix ´ ´ 6 Le apostoloob yeetel le an- kaajik u chaabal en cuenta le ´ ´ cianoob tuuno tu muchubaob j-taanxel luumiloob tumen Dio´ ´ utiaal u yilkoob baax unaj so utiaal ka u joos junpeel u beetaal tu yoolal lela. 7 Ka kaaj bisik u kaaba. 15 Tsootsook u sen baateltaanoobe, le lela bey xan tu yaalil le ´ ´ lıik Pedroe ka tu yaalaj: «Xii- Profetaobo, jeex ts ıibtaanila: ´ beex, sukuuneex, teexe jach a 16 ‹Ken tsookok u yuuchul le ´ ´ wojleexe Diose desde tu kaaj- baalooba yaan in kaa lıisik ´ ´ bal tu yeeyajen ichileex utiaal u yotoch David lubaano, yeetel ´ ´ ´ in bisik le maalob peektsil ti yaan in muchkıintik u x eexe´ ´ le j-taanxel luumiloobo yeetel

Bx 15:21 Ilaak Tip. 16.

´ Bx 15:141 Lela ulaak kaaba ku tsaabal ´ ti Simon (Pedro).

´ ´ 235 K-naachkuntba ti nuupkeban, kiik BAAXOOB 15:17-32 ´ ´ tal utiaal in wutsk ıintik le na- le apostoloob yeetel le ´ ancia´ ´ jo, 17 bey tuuno le maaxoob noob a sukuuneexo, k-tuuxtik´ ´ kun paatloobo ka u jach tsaa teex saludos. 24 Tsook k-uu´ ´ ´ yik´ u yaalaal yaan jujuntuul u yooloob u kaxtoob J eeo´ ´ ´ ba junmuuch yeetel tulaakal maakoob ichiloon tsook u ´ taas´ ´ tumen taan u le j-taanxel luumiloobo, le maa- koobteex talamil ´ xoob ku ´ biskoob in ´ kaabao, ku yilik u´ kaskuuntikoob a tuukuyaalik Jeeoba, le maax beetik le leex yeetel le baaxoob ku kaans´ ´ baalooba, 18 baaloob ojeelaan koobo, kex ma toon tuux´ 25 le oolale tsook desde uuchjeakil›. 19 Le oolale toobi; ´ tsook in chatuklik ma in taa- k-m ´ uul chatuklik k-beetik jun´ sik talamil ti le j-taanxel luumi- peel´ baal, le beetik ´ maalob ´ t-ilil ´ k-yeeyik jujunt uul m aakoob loob taan u natskubaob yiknal ´ ´ ta wiknaDioso, 20 baaxe yaan in ts ıib- utiaal k-tuuxtikoob ´ ´ ´ uuch yeetel Pablo bey tiktiob ka u naachkuntubaob leex junm ´ ´ ´ ´ xan yeetel Bernab e, le maaxoob mantats ti baaxoob yaan yil y ee´ o, 26 letiob tel beetbil diosoob, ti nuupke- k-yaabiltmoob ´ ´ e ban,1 ti u bakel baalcheob ji- tu´ tsaaj u kuxtaloob1 tu taan chaan u kaaloob,2 bey xan ti kıimil yoolal u kaaba k-Yuum´ ´ 27 Le oolal taan kiik. 21 Tumen desde uuch- tsil Jesucristo. ´ ´ ´ xan k-t uuxtik Judas y eetel Silas jeakile ti cada kaaje yaan maa´ xoob kaaytik le baaxoob u utiaal ka u tsoloobteex ´ ´ tulaakal ´ le baaloob t aan k-ts ıibtikteets ıibtmaj Moiseso, tumen cada ´ Sabado ku xookol kaam te sina- xa. 28 Tumen le kiliich muuko bey xan toone gogaobo». ´ tsook k-ilik ´ ´ ´ maalob ma k-tsaaikteex ulaak ´ 22 Le apostoloob tuun yeetel ´ kuuch, ´ baaxe cheen le ´ baaxoob le ancianoobo bey xan tulaakal ´ kaab eetooba: 29 naachkuntale sukuunoob yanoob te ´ muubaex mantats ti baaxoob kuchulilo, tu chatuklaj u tuuxti´ baan ti beetbil diosoob, ti kiik, koob xiiboob yeeyaanoob ichiti u bakel baalcheob ´ jichaan u ´ loob utiaal ka xiikoob Antioqu ıa kaaloob1 bey xan ´ ´ ´ ti nuupkeban. junmuuch yeetel Pablo bey xan Wa ka jach kanaantkabaex ti tu´ ´ ´ ´ yeetel Bernab e; le xiiboob yee- laakal le baalooba yaan u bin´ ´ yaaboobo Silas yeetel Judas le teex utsil. ¡Yanakteex toj oolal!». ´ ´ ´ maax xan ku yaalaal Barsabas 30 ´ Le oolale ka ´ tsook tuun ´ tio, maaxoob ku nuuktajoob u tuuxtaal le´ maakooba bi´ ´ xan te m ıa, te tuuno ´ tu ´ uuchulilo. 23 Letio- noob Antioqu ´ be tu ts ıibtoob lela: muchkıintoob le yaabkach maa«Sukuuneex yaneex Antio- koobo ka tu kuboob le carta tio´ ´ ´ quıa, Siria yeetel Cilicia, teex bo. 31 Ka tsook tuun u xook´ ´ taanxel luumil a taaleex: Toon le, le yaabkach maakoobo jach ´ ´ kiimakchaj ´ ´ ´ u yooloob uuchik´ u Bx 15:201 Gr.: porneya. Le taana ku me- lıisaal u yooloob. 32 Judas yee´ ´ yaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dio- tel Silase tumen profetaob xane,

so. ku ´ Ilaak Tip. 4. ´ 202 Wa: «baalcheob ´ kıimloob wa ku kıimsaaloob ma joosaan u kiikeloobi».

Bx 15:261 Lit.: «almaob». tsolajil Bx 15:20.

291 Ilaak u

´ ´ BAAXOOB 15:33–16:9 Ku baateltaan Pablo yeetel Bernab e 236 ´ ´ ´ tu´ lıisoob u yool le sukuunoob Le ka tuun kuch Pablo tu ´ yeetel ´ yaabkach tsoltaanoob kaajil Derbe yeetel tu kaatu tsaajoobo, tsoole tu muu- jil Listrae, ¡ile!, teelo ti yaan ´ ´ ´ kaankuuntoob ´ xan u yooloob. kaach juntuul disipulo ku kaa´ 33 Ka tsook t uun u p aatloob batik Timoteoi; u maama le xii´ ´ ´ wa jaypeel kiinoob teelo, le su- pala juntuul koolel judıa ku kuunoobo tu yaaloobtiob jeel u creertik Dios, baale u taatae ´ ´ paajtal u binoob yeetel´ utsil yik- griego. 2 Le sukuunoob ya´ ´ nal le maaxoob tuuxtoobo. noob Listra yeetel Iconioo jach ´ 341 —— 35 Baale Pablo y eemaalob u taanoob tu yoolal Ti´ tel ´ Bernabee ´ paatoob Antio- moteo. 3 Pabloe tu yaalaj u ´ ´ ´ quıa, letiob yeetel ulaak yaab kaat ka laakintaak tumen le ´ ´ ´ maakoobe tu kaansoob´ yeetel tu xiipala; baale yoolal le judıoob kaaytoob u maalob p eektsilil u yanoob te kaajoobo, tu chaa´ ´ taan Jeeoba. je ka tu suutkuptaj,1 tumen tu´ ´ 36 Baale ka m aan wa jayl aakloobe u yojloob griego u taa´ peel kiinoobe, ´ Pabloe tu yaata. 4 Jeex u bin u binoob kaajal ´ laj ti Bernab e: «Koox tuun kaajo, bey xan u bin yaalikoob ti ´ suut k-xıimbalt le sukuunoob ti le sukuunoob le baaxoob cha´ cada junpeel ti le kaajoob tuux tuklaab tumen le apostoloob ´ ´ t-kaaytaj u taan Jeeobao, utiaal yeetel le ancianoob1 yanoob Jeka k-il bix u beeloob». 37 Ber- rusaleno utiaal ka u tsookbenabee u chatukultmaj u bi- soob. 5 Yoolal lela, u jaajile ´ ´ sik kaach Juan tu yeeteloob, le le muuchuliloobo seguernaj u ´ ´ maax ku yaalaal xan Marcos tio. muukaantal u fejoob, yeetel ´ 38 Baale Pabloe ma maalob tu cada kiin ku maane seguernaj u yilil ka u bisoobi, tumen le tiaa- maas yaabtaloob. ´ noob Panfiliae le 6 Tsoole maanoob tu luumil ´ sukuuna luk tu´ yiknaloob yeetel ma bin tu Frigia bey xan tu luumil Galacia, yeeteloob te meyajo. 39 Yoo- tumen le kiliich muuko ma tu lal lela sen baateltaanajoobe ka chaajtiob u tsikbaltikoob u taan tu jatsubaob; Bernabee tu chaaj Dios tu luumil Asiai. 7 Ka Marcose ka bin ti barco tu kaatsooke binoob tu luumil Misia, ´ jil´ Chipre. 40 Baale Pabloe tu teelo tu beetoob tulaakal le ku ´ yeeyaj Silase ka bini,´ lela tu bee´ paajtal utiaal u yookloob Bititaj ka tsook u kub eentaal yaa´ nia, baale u kiliich muuk1 Jenal u nojoch utsil Jeeoba tumen ´ suse ma tu chaajtiobi. 8 Le ´ ´ ´ le sukuunoobo. 41 Leti t uune ´ ´ taatsmaanoob Mibin Siria yeetel Cilicia taan u oolale cheen ´ ´ ´ ´ sia, ka t uun eemoob tu kaajil muukaankuuntik u yool ´ ´ ´ le su- Troas. 9 Tu aakabil t uune Pakuunoob yanoob te muuchuli´ ´ bloe m aan tu yich t aan u yilik loobo. ´ ´ juntuul maak macedoniail waa´ ´ ´ Bx 15:341 Le ts ıiboob ich griego West- lakbal tu yiknal yeetel taan u

16

´ ´ ´ cott yeetel Hort bey xan ulaak uuchben ´ ts ıiboob ku ´ meyajoob utiaal u suutul le Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

Bx 16:31 Ilaak Tip. 16. 41 Ilaak Tip. 16. ´ 71 Lela letie kiliich muuk tsaab ti Jesus tumen Dioso.

237 Pabloe bin Macedonia. Endemoniada BAAXOOB 16:10-23 ´ ´ ´ ´ kaat ooltik ti:´ «Maanen Mace- ro, tu yiloon ´ juntuul x-palidonia ka´ a waantoon». 10 Ka tsil okaan juntuul demonio ti. ´ tsook tuun u maan tu yich Pa- Le demonioa ku beetik u naatik blo lela, toone t-ilaj k-bin Ma- baax ku taal u kiin. Yoolal le´ cedonia, tumen kuchoon k-naa- la, le x-ch ´ ´ uupala jach yaab taate Dios tuuxt tanbiloon ´ utiaal kin ku naajaltik utiaal u tsuulika k-tsikbalt le maalob peektsil loob. 17 Letie ma tu xuulul ´ tiobo. kaach u maan tu paach Pablo ´ 11 Le oolale t-chaaj barco bey xan t-paach ´ taan u kaam Troase ka binoon juntaats tu´ is- aalik lela: «Le maakooba u pale j-Sen Kaanal Dioso, lail Samotracia, baale ka saas- litsiloob ´ ´ chaj tul aak ´ kiine binoon taan u kaaytikoobteex u bejil ´ tu kaajil Neapolis; 12 ka lu- le salvaciono». 18 Le x-chuupala bey seguernaj u beetik ichil koon teelo binoon Filipos, jun´ ´ ´ ´ kiinoobo. Pablo tuupeel kaaj yaan yaanal u paajtalil yaabkach ´ ´ ne n aak u y oole, tu sutubae ka Roma; Filipose u noj kaajil xan tu yaalaj ti le demonioo: «Tu u ´ luumil Macedonia. Te kaaja ´ kaaba paatoon wa jayp eel ´kiinoobi. ´ Jesucristo kin waaliktech ´ ´ ´ ti le´ x-chuupala». 13 Tu kiinil Sabado tuune joo- ka jookkech ´ Jach te suutuk t uun jeelo le dekoon ´ ti le kaajo, te joonaj yaan ´ ´ ´ tu tseel junpeel aalkab ´ jao,´ le monioo jooki. ´ tuux t-tuklaj yaan junpeel kuu19 ´U tsuuliloob t uun le ´ chil utiaal u yuuchul oraro; ´ ku- x-chuupalo, le ka tu yiloob ´ ´ lajoone ka joop k-tsikbal yeetel tsook u paatal ma tu paajtal u ´ le kooleloob u muchmubaobo. naajaloobe, tu machoob Pablo ´ ´ ´ ´ 14 Juntuul koolel tuun ku kaa- yeetel Silase ka tu jıiltaj u bisoob ´ ´ batik Lidia, ku konik morado1 te k ıiwik tu taan le gobernado´ nookoob2 ti kajaan Tiatira y´ ee- roobo. 20 Tsoole ka tu bisoob tel ku adorartik Diose, taan tu yiknal u jalaachiloob1 le kaa´ kaach u chenxikintik le baaxoob jo, ka tu yaaloob: «Le maakooba ´ ´ ku yaalaalo; ka tuun ´ jeekabtaab jach taan u puujsikoob tu´ ´ u puksiikal tumen Jeeoba utiaal laakal k-eet kaajaloob. Letiobe ´ ´ ka u kam le baaxoob ku yaalik jud ıoob; 21 taan u kaaytikoob ´ Pabloo. 15 Le ka tsook tuun baaloob ma uts k-kamki mix ´ u yokja Lidia bey xan le maa- k-beetki, tumen romailoon». ´ ´ xoob´ yanoob tu ´ ´ yotocho, letie 22 Le ´ yaabkach ´ maakoob tuutu kaat ooltaj taan u yaalik: «Wa no l ıikoob junm uuch tu contra ´ ´ teex ´ tsook ´ a wilkeex chuukaan Pablo yeetel Silas; u jalaachiloob ´ in wool ti J´ eeobae,´ ookeneex tin le kaajo le ka tsook u jaatpayti´ ´ wotoch yeetel paateneexi». U koob u nook le kaatuul maakoo´ ´ jaajile tu obligartoon paatal tu ba tu yaaloob ka jaatskoob yeeyotoch. tel cheob. 23 Ka tsook u sen ´ ´ ´ kaaloob carcel ´ 16 Uteenjeak taan´ k-bin te jaajatsaaloobe ´ kuuchil tuux ku yuuchul ora- yeetel aalaab ti le carcelero ka u ´ Bx 16:141 Lit.: «purpura». Le colora yaan ´ ´ yil yeetel ayikalil, tsikbeenil yeetel jalaachil. 142 Wa: «morado pintura».

´ Bx 16:201 Magistrados; lelooba maa´ koob tsaan autoridad tiob yookol jun´ peel ti u kaajiloob Roma.

BAAXOOB 16:24-40 Jeepaj ´ ´ jach kanaant ma u puutsloobo. 24 Yoolal le baax aalaabtia, ´ le carceleroo tu kaloob ti junpeel cuarto yaan tu tsu le carcelo, tsoole ka tu kalaj u yookoob ti kalabche.1 ´ ´ 25 Baale bey ´ chuumuk aaka´ be, Pablo yeetel Silase taan ´ ´ kaach u oraroob yeetel taan u ´ kiikitantkoob Dios yeetel kaay; ´ le u maasil maakoob kalaa´ noobo taan kaach u yuubi´ koob xan. 26 Cheen ka joop u ´ ´ sen ´ tıitkuba le luumo, ka tuun peeknaj u chuunpakiloob le car´ celo. Tsoole tu seebaanil jeepaj ´ tulaakal ´ u joonajiloob le carcelo ka laaj jeepaj xan le cadenaob ´ ikil kaxaanil kaach´ le maakoobo. 27 Le ka aaj t uun le carce´ lero yeetel le ka tu yilaj jeekab u ´ joonajiloob le carcelo, tu jıilpay´ taj u´ espada yeetel jach nukaaj u kıimsuba kaachi, tumen tu ´ ´ tuklaj tsook u puutsul le maaxoob kalaanoobo. 28 Baale Pabloe kaam taanaje ka tu yaalajti: ´ «¡Ma a loobiltkaba, tumen tul aakloon way yanoone!». ´ 29 Leti tuune tu yaalaj´ ka taasaak wa baax utiaal u saasilkun´ ´ tik le kuuchilo, ka ook aalkabil, tsoole tumen´ jach sajakchajaa´ ne xolaj tu taan Pablo yeetel Si´ las. 30 Ka tu joosoob paachile ´ ka tu yaalajtiob: «Nojoch maakeex, ¿baax unaj in beetik utiaal ka in salvartinba?». 31 Letiobe tu yaaloob: «Creert Yuumtsil Je´ sus utiaal ka a´ salvartaba teech bey xan le maaxoob yanoob ta wotocho». 32 Ka tu tsikbal´ Bx 16:241 Lela junpeel nuukul ku me´ yaj kaach utiaal u beetaal u muyaj maak; ´ ´ junpeel marco beetaan yeetel che yaan u ´ jooliloob tuux ku kaalal u kab yeetel u ´ yook maak.

´ carcel. Okjaanaj carcelero

238 ´ toob u taan ´ Jeeoba ti ´ leti bey xan ti tulaakal le maaxoob ya´ noob tu ´ yotocho. 33 Tu suutukil le aakab jeelo, le carceleroo tu bisoobe ka tu poaj u yajiloob. ´ ´ ´ Bey tuuno leti´ yeetel tulaakal u familiae tu seebaanil tsaab u yokjaob. 34 Tsoole ka´ tu yoksoob tu yotoch, ka tu joosaj ja´ nal yookol le mesao, ka jach kii´ ´ ´ makchaj u yool yeetel tulaakal ´ le maaxoob yanoob tu yotocho, tumen tsook u creertikoob Dios. ´ 35 Ka saaschaje u jalaachi´ loob le kaajo tu tuuxtoob le ´ ´ maaxoob kanaantkoob utiaal ka u yaaloob ti le carceleroo: «Chaa ´ ´ u jookol le´ maakooba». 36 Le carcelero tuuno tu yaalaj ti Pablo le baax aalaabtio: «U jalaa´ chiloob le kaajo tsook´ u tuux´ tikoob le maaxoob kanaantkoob ´ utiaal ka jaalkabtaakeex tu kaa´ ´ ´ tuulileexo. Beora tuuna joo´ keneex, chajoolt a bineex yeetel jeetselil». 37 Baale Pabloe tu yaalajtiob: «Kex romailoone, ´ ´ jaajatsaaboon tu taan le maa´ ka koob taanil ti k-juzgartaalo, ´ tsooke kaaloon carcel; beoraa ´ ´ ¿yaan ´ wa tuun k-joosaal sin ke u yojeeltaal tumen le kaajo? ¡Ma, ´ lela ma tu paajtal! Taalak letiob ´ ka u joosoonoob». 38 Le solda´ doob tuuno, tu yaaloob ti u jalaachiloob le kaaj le baax tu yaalaj Pabloo. Le jalaachoobo jach sajakchajoob le ka tu yuuboob ´ romail le maakooba. ´ 39 ´ Le oolal taaloobe, ka tu kaat ooltoob ´ ti Pablo yeetel Silas ma u´ beetkoob u cuentail le baax uucho; ´ ´ ka tsook u jooskoobe, tu kaatoobtiob ka lukkoob ti le kaa´ jo. 40 Le ka jookoob ti le carcelo binoob tu yotoch Lidia; ka ´ tuun tu yiloob le sukuunoobo,

´ 239 Tu kaajil Tesalonica. Binoob Berea BAAXOOB 17:1-15 ´ ´ tu lıisoob u yooloob, tsoole ka u kuchloob waye, 7 tsoole Jalukoobi. sone tsook u kamkoob bey uu´ ´ Le baaxoob Letiob tuune maanoob tu laboob tu yotoche. ´ ´ ´ ´ kaajil Anfıpolis yeetel tu ku beetik tulaakal le maakoo´ ´ ba ku bin tu contra u ley Cekaajil Apolonia, ka tuun ku´ sar, tumen ku yaalikoobe yaan choob Tesal´ onica; teela yaan ´ ´ ´ kaach junpeel u sinagoga le ju- ulaak juntuul rey, lelo Jesus ´ dıoobo. 2 Jeex suuk kaach u bin». 8 Le ka tu yaaloob lela ´ jach kuuxilnaj le yaabkach maabeetik ´ Pabloe ook te´ tuux ´ yaan koobo bey xan u gobernanteile maakoobo; ichil ooxp eel Sa´ ´ ´ badoob tuune tsikbalnaj tu yee- loob le kaajo; 9 ka tsook tuun u beetkoob u bootaal yaab taateloob ti le baax ku yaalik ´ ´ ´ le Kiliich 3 taan u kin tiob tumen Jason bey xan ´ Ts ıiboobo, ´ tumen u maasiloobo, tu chaatsolik yeetel taan u yeesik ´ yanili u muyaj le Cristoo yeetel ya- joob u binoob. ´ ´ ´ 10 Cheen pelak aakabchajnili u lıisaal ichil le kimenoobo; ´ ´ ke, le sukuunoobo tu tuuxtoob letie taan kaach u yaalik: «Lela ´ ´ Pablo y eetel Silas tu kaajil Berea. letie Cristoo, le Jesus kin kaayLe ka kuchoobe ookoob tu sinatikteexa». 4 Yoolal lela jujun´ ´ ´ le judıoobo. 11 Baale le tuul ti le maakoobo tu beetu- gogail ´ ´ baob disipuloil ti Cristo, ka tuun maakooba maas ´ uts u puksiika´ ´ le maaxoob kajaanoob joop u´ maanoob yeetel Pablo bey loob ke ´ ´ tu seebaaxan yeetel Silas; bey xan tu bee- Tesalonicao, tumen ´ ´ nil tu kamoob y eetel kiimak til yaab ti le griegoob ku adorar´ ´ oolal u taan Dios, y eetel s aamtikoob Dioso bey xan ´ yaab ti le kooleloob jach kaj oolaanoobo. samal kaach ku xakalxoktikoob ´ ´ tubeel le Kiliich Ts ıiboob utiaal 5 Baale le ´ judıoobo tumen ´ yaachaj tu yooloobe,1 maan u u yilkoob wa jaaj le baaxoob ´ ´ chaob jujuntuul ´ ti le maakool ku kaansaaltiobo. 12 Le oola´ le yaab ti letiobe tu beetuyeetel´ kasaan maakoob yanoob ´ ´ te´ k ıiwiko ka tu muchkıintoob baob disipuloil ti Jesus, bey xan tu beetil yaab ti le kooleyeetel tu beetoob u puujul tu´ ´ ´ ´ laakal le kaajo. Ka tuun tu yoo- loob griegaob ku yuuchul maatoob´ u paob u joonajil u yotoch lob taan tu yoolaloobo, bey xan ´ le xiiboobo. 13 Le ka Jason, kaach yaab ti ´ ´ ´ ´ tumen u kaatoob ´ ka joosaak Pablo yeetel Silas tu yojeeltaj le judıoob taan xan ´ ´ u kaaytaal u taan Dios tu kaajil chuumuk ti le kasaan maakooxabo. 6 Baale tumen ma ´ tu yi- Berea tumen Pabloo, binoob ´ ne ka tu puujsoob le m aakoob loob tuux tsookoobe, tu j ıiltaj u ´ ´ ´ bisoob Jason bey xan jujuntuul utiaal ka lıikkoob ´ tu contrao. ´ ´ tuuno tu seesukuunoob tu taan u gobernan- 14 Le sukuunoob ´ baanil tu tuuxtoob Pablo utiaal teiloob le kaajo, ka tu kaam aa´ ´ ´ ´ ka xiik tak te kaanaabo; baaloob: «Le maakoob ku kask ´ ´ ´ uun- le Silas yeetel Timoteoe, paatikoob u tuukul u kajnaaliloob ´ ´ toob te kaajo. 15 Ch een baale tulaakal le Luumo, tsook xan ´ le maaxoob bisik kaach Pabloo tu bisoob tak Atenas, ka tsook Bx 17:51 Wa: «celosochajoobe».

17

BAAXOOB 17:16-28 Pablo, ´ tuun u yaalaaltiob ´ tumen Pablo unaj u taal Silas yeetel Timoteo ´ tu´ yiknal u maas seebaanil ku ´ paajtale, le maakoobo lukoobi. ´ ´ 16 ´ Pabloe, le taan u paatik Silas yeetel Timoteo tu kaajil Atenaso, jach kuuxilnaj´ le ka tu yilaj chuup le kaaj yeetel beet´ ´ bil diosoobo. 17 Ka t uun kaaj ´ ´ u tsikbal yeetel le jud´ ıoob te´ sinagogao bey xan yeetel ulaak ´ maakoob´ ku adorartikoob Dios, tsoole saamsamal xan ´ ´ ku tsikbal kaach y ´ eetel le maaxoob ku yilik ´ te k ıiwiko. 18 ´ Baale jujuntuul epicureoob1 yeetel estoi´ coob,2 maakoob kaanchajaan u xookoobe, ´ ku baateltaanoob kaach tu yeetel; yaan ti letio´ be ku yaalikoob:´ «¿Baax ´ u k´aat u tsikbalt le m aak ch een t aan ´ ´ u maan u tantanpoola?».´ Ulaakoobe ku yaalikoob: «M ıin jun´ ´ tuul m´ aak ku kaaytik u diosoob le j-taanxel luumiloobo». Lela bey tu yaaliloobo tumen ´ Pabloe ku kaaytik u maalob peektsilil ´ Jesus bey xan u kaa kuxtal le ki´ menoobo. 19 Ka tuun tu ma´ choobe ka tu bisoob te Areopagoo,1´ ka tu yaaloobti: «¿Jeel wa ´ u ´ paajtal k-ojeeltik baax le tuumben kaansaj ´ ka tsikbaltika? 20 Tumen taan a tsikbal´ tik ´ jujunpeel baaloob mix junteen k-uuymaj u yaalaal. Le ´ ´ Bx 17:181 Junmuuch maakoob ku tsay´ pachtikoob´ le filosofo Epicuroo; ku yaalikoobe maake unaj u yilik u sen kii´ ´ maktal u yool le bukaaj ku paajtal ichil ´ ´ u kuxtalo. 182 Junmuuch maakoob ku ´ ´ ´ tsaypachtikoob le filosofo Zenon, yee´ tel ´ ku yaalikoobe maake unaj u kuxtal ´ cheen le bix u tuklik maalobo, yeetel ´ ´ baax u kaajti wa taan u muyaj bey xan ´ ´ wa kiimak u yool. 191 Junpeel puuk ´ yaan te uuchben Atenaso, te tuux ku muchkuba xan u nukuch jueziloob le kaajo.

´ Areopago. Tu kaajil Atenas

240 ´ ´ oolale k-kaat ojeelt baax ´ le baalooba». 21 U jaajile, tulaakal le ´ atenasiloobo bey xan le ´ ´ j-taanxel luumiloob cheen jaan taaljaanoob teelo, ma tu beetkoob ´ ´ ulaak baal wa ma cheen u yuubikoob wa u yaalikoob baaloob ´ ´ ´ tuumbentak te suutukil taan u ´ jeeleloobo. 22 Pablo t uune ´ ´ waalaj chuumuk ti le Areopagoo ka tu yaalaj: «Xiibeex ti u kaajil Ate´ nas, kin tsaaik cuentae ti tu´ laakal baax ka beetkeexe, teexe maas a chaameex saajkil ti ´ ´ le diosoobo ke´ le ulaak m ´ aakoobo. 23 Le taan in maan ichil le kaajo tin jach ilaj le baaloob ku meyajteex utiaal a ado´ rareexo, tin wilaj xan junpeel ´ altar tuux ts ıibtaan:´ ‹Utiaal jun´ tuul Dios Ma Kaj Oolaani›. Le ´ ´ baax tuun a kubmaj a wool a ´ adorarteex kex ma a kaj ooleexo ti leti kin taan. 24 Le Dios ´ ´ ´ beet yookol kaab yeetel tulaakal le baaxoob yanoobo, tumen Le´ ti u Yuumtsilil kaan yeetel Luume, maatech u kajtal ti temploob beetaan tumen u kab ´ ´ 25 ma kaab eet xan wıinikoob, ´ ´ u yaantaal tumen u kaboob wıiniki tumen mix baal ku binel´ tikti,´ tumen ´ leti tsaaik kuxtal, ´ iik yeetel tulaakal baal ti maak. ´ ´ ´ 26´ Tsoole cheen yeetel junt uul ´ wıinike tu beetaj tulaakal u kaa´ jiloob wıinik utiaal ka kajlakoob ´ ´ ´ yookol tul ´ aakal le Luuma, ´ yeetel tu tsaaj u kiiniloob u yuuchul wa baax, bey´ xan u xuul tuux kun kajtal wıinik, 27 utiaal ka u kaxtoob Dios, tumen wa ka u kaxtoob tatalkabile jeel u yilkoob tuux yane, tumen u jaajile ´ letie ma naach yanil ti cada jun´ tuul ti tooneexi. 28 Tumen tu

Bin Corinto. Sen kaaytajnaji BAAXOOB 17:29–18:10 241 ´ yoolal letie kuxaanoon, k-peek lia, tumen Claudioe tu yaalaj ´ ´ ´ yeetel yanoon, jeex u yaalunaj u lukul tul aakal le judıoob ´ ´ mil jujuntuul poetaob ichilee- tu kaajil Romao. Pablo tuune ´ xe: ‹Tumen toone u chiibaloon bin tu yiknaloobe 3 ka paat tu xan›. yotochoob, tumen le meyaj ku ´ xan 29 »Bey tumen u chiibaloon beetkoobo laayli letie meyaj ´ Pabloo, ka tuun joop Dioso ma unaj k-tuklik wa le ku beetik ´ Dioso bey jeex oro, plata, tuu- u muul meyajoob; u meyajoob ´ nich wa ul ´ aak baaloob pat- kaache u chuykoob najoob de jooltaan yeetel beetaan tumen nook. 4 Baale cada Sabadoe ´ ´ wıinike. 30 U jaajile, Diose ma Pabloe ku maansik kaach jun´ ´ tu chaaj en cuenta le´ kiinoob peel tsoltaan te sinagogao, yeema u yojel kaach maak ´ baax tel ku beetik u kexik u tuukul le ´ ku beetko; baale bejlae taan u judıoobo bey xan le griegoobo. ´ ´ ´ ´ yaalik ti tulaakal wıinik ti tu5 Le ka tuun luk Silas yeetel ´ laakal tuux ka u kex ´ u tuukul. Timoteo tu luumil Macedoniae, ´ ´ ´ 31´ Tumen tsook u yeeyik jun- Pabloe kaaj u jach tsaaik u yool ´ peel kiin utiaal u juzgartik u kaju kaayt u taan Dios, t aan u yee´ ´ ´ ´ ´ naaliloob Luum yeetel justicia sik yeetel taan u jaajkuuntik ti le ´ ´ ´ tu kab juntuul xiib u yeeymaj; judıoobo, Jesuse leti le Cristoo. ´ Dios xane u tsaai´ ´ tsook u yeesik ti tu- 6 Baale tumen ma xuul ´ laakal maak jach tu jaajil yaan u kubaob tu contra yeetel tumen beetik, tumen tsook u kaa kux- ma xuul u yaalikoob baal tie, ´ ´ kıintik le xiib ichil le kimenoo- Pabloe tu puustaj u nooke ka tu bo». yaalajtiob: «A kaakajeex wa ma ´ 32 Le ka tsook tuun u yuubi- ta salvartabaexi. Tene mix baal ´ koob u taan ti u kaa kuxyanen in wili. Desde beoraa taan ´ ´ ´ kıintaal le kimenoobo, jujunt uul in bin tu yiknal le j-taanxel luu´ ´ ti letiobe kaaj u paastikoob yee- miloobo». 7 Le oolale Pabloe ´ tel ulaakoobe ka bin kajtal tu yotoch ´ tu yaaloob: «Jeel luk teelo, ´ ´ k-uuyik tulaak kiin le baax juntuul maak ku kaabatik Ti´ ka tsikbaltika». 33 Pablo t uucio Justo; letie ku meyajtik Dios ´ ´ ´ ne luk chuumuk ti letiob, yeetel ti kajaan tu tseel le si´ 34 baale jujuntuul xiiboobe tu nagogao. 8 Crispo u nojchil le ´ muchubaob tu yeetel ka´ tu bee- sinagogao tu creertaj Yuum´ tubaob disipuloil ti Jesus. Ichi- tsil, bey xan tu beetil tulaakal ´ loobe ti yaan kaach Dionisio le m aaxoob yanoob tu yotocho. ´ ´ juntuul ti u´ jueziloob le Areo- Yaab xan ti le corintoiloob uuy ´ pagoo, junt uul koolel ku kaabale´ maalob peektsilo tu creertoob ´ ´ ´ tik Damaris, bey xan ulaak maa- yeetel okjaanajoob. 9 Tsoole ´ ´ ´ koob. ti junpeel ´ aakabe maan tu yich Ka tsook lela, Pabloe luk Pablo taan u yaalaalti tumen Yuumtsil: «Ma a chaik saajkil, Atenase ka bin Corinto. ´ ´ ´ 2 ´ Teelo tu yilaj juntuul jud´ ıo sij- baaxe seguernak a taan yeetel ma a makik a chi, 10 tumen naal Ponto ku kaabatik Aquila, ´ ´ ´ bey xan Priscila u yatan, taant u tene ti´ yanen ta ´ weetele yeetel kuchloobe; letiobe lukoob Ita- mix maak kun lıikil ta contra

18

´

´ ´ BAAXOOB 18:11-26 Tu taan Galion. Bin Efeso. Apolos 242 ´ utiaal u beetiktech loob; tsoocrease letie tu beetaj u koom´ le te kaaja yaab maakoob ken kostaal ´ u tsootsel u pool, yoolal ´ u beetmaj ti´ Dios. u creertenoobi». 11 Leti tuu- junpeel voto ´ ´ ´ ´ Efesoe ne paat kajtal junp´ eel jaab yee- 19 Ka tuun kuchoob ´ ´ tel seis mesesi, taan kaach u ka tu pataj Priscila yeetel Aquila teelo; baale letie ook te sinakaansik u taan Dios ichiloob. ´ 12 Baale te kiinoob le taan u gogao ka ´ joop u ´ beetik u tuu´ beetik Galion u gobernadoril1 tu kul le judıoob yeetel le baaxoob ´ ´ ´ taan luumil Acayae, le judıoobo lıi- ku tsikbaltiko. 20 Kex ´ koob tu contra Pablo jeex u kaach u yaalaalti ka ´ paatak tu chatukultmiloobe ka tu bisoob yiknaloob wa´ jaypeel kiinoobe, ´ tu taan le juezoobo, 13 ka tu letie ma tu yooti, 21 baaxe tu ´ ´ tiobe´ ka tu yaayaaloob: «Le maaka taan u yok- despedirtuba ´ ´ sik tu pool le maakoob ka u ado- laj: «Wa Jeeoba u kaate, yaan´ in Ka tuun rartoob Dios yaanal ti bix u yaa- kaa suut ta wiknaleex». ´ ´ chaaj junpeel´ barco tu kaajil lik le leyo». 14 Baale jach le tu nukaaj taan Pabloo, Galione tu Efesoe, 22 ka eem tu kaajil Ce´ ´ yaalaj ti le judıoobo: «Maakeex sarea. Tsoole bine1 ka tu salu´ le sukuunoob yanoob te judıoex, wa jach tu jaajil kaas le dartaj ´ ´ ´ ka tsooke ka bin baax ku maan u beet le maa- muuchulilo, ´ Antioquıa. ka,´ jeel u yantal baax oolal u ´ ´ ´ 23 Ka tsook tuun u maanchuukpajal in wool in wuuyeexe. ´ ´ ´ sik wa jayp eel kiinoob teelo, lu15 Baale wa cheen taan a baaichil u ´ luuteleex yoolal taanoob, kaabaob ke ka bin kajalkaaj ´ ´ taan´ u bey xan yoolal baaloob yaan yil mil Galacia ´yeetel Frigia, ´ muukaankuuntik u yool tulaayeetel a leyeexe, teex a wojleex kal le disipuloobo. ´ baax ken a beeteex. Tene ma ´ ´ 24 Tu kaajil ´ ´ tuun Efesoe in kaat in beetinba juezil ti le ´ judıo ku kaabatik ´ baalooba». 16 Ka tsook u yaa- kuch juntuul ´ ´ Apolos sijnaal Alejandr ´ ıa; letie lik lela tu joosaj le maakoob ti ´ jach u yojel kaansaj yeetel jach ´ le kuuchil tuux ku beetaal justi´ ´ ´ kaanbalnajaan ti le´ Kiliich Tsıile m aaciao. 17 Tulaakal tuun ´ boobo. 25 Le maaka tsikbalt´ ´ koobo tu machoob Sostenes, u bil uuchik u beetaal u bejil Jeeonojchil le sinagogao, ka joop u ba ti ka tu kanaj, tsoole tumen ´ ´ ´ jaajatskoob aktaan ti le kuuchil jach chuup yeetel kiliich muuke ´ ´ tuux ku beetaal justiciao. Baa- taan kaach u tsikbaltik yeetel u le Galione ma tu beetaj u cuen- kaansik tubeel baaloob yaan yil ´ ´ ´ ´ tail mix junpeel ti le baaxoob ku yeetel Jesus, baale cheen u kaj ´ ´ beetkoobo. ool kaach le okja ku ts aaik Jua´ ´ ´ 18 Pablo tuune ka tsook u no. 26 Le maaka kaaj u taan ´ ´ paatal yaab kiinoobe, tu despe- yeetel x-ma saajkilil ichil le sinadirtuba ti le sukuunoobo ka tu gogao. Ka uuyaab tumen Pris´ ´ ´ chaaj junpeel barco utiaal u bin cila yeetel Aquilae tu bisoob tu ´ ´ Siria; ´ tu yeetele bin Priscila yee- yiknaloobe ka tu jach tsoloob tel Aquila, tumen tu kaajil Cen-

Bx 18:121 Ilaak u tsolajil Bx 13:7.

Bx 18:221 Ku tuklaale tu kaajil Jerusa´ len bini.

´ ´ 243 U yooxpeel viaje. Bin utsil tubeel u bejil Dios ti. 27 Tsoo´ ´ le tumen u kaat kaach maan tu kaajil Acayae, le sukuunoob ya´ ´ noob Efesoo tu ts ıibtoob jun´ peel carta ti le ´ disipuloob tuux ku jach kub eentkoobtiob ka u kamoob maalob le sukuuna. ´ ´ Ka tuun kuch teelo tu jach aantaj ´ le m´ aaxoob tsook u creertikoob Jesus yoolal u nojoch ´ utsil ´ Dioso;´ 28 tumen tu t´ aan tulaakal maake tu jach chuukaan eesaj ma ´ jaaj le baax ku kaansik ´ le judıoobo, lela tu beetaj le taan u ´ ´ yeesik yeetel le Kiliich Ts ıiboobo Jesuse leti le Cristoo. ´ ´ Le taan ´ u yuuchul le baalooba yeetel le tiaan Apolos´ tu kaajil Corintoo, Pabloe ´ maan naach ti´ le ´ ´ te bej yaan ´ kaanaabo ka eem tu kaajil ´ Efeso; teelo tu yilaj wa jaytuul disipuloobi, 2 ka tu yaalajtiob: «¿Ta kameex wa kiliich muuk le ka ta beetabaex disipuloil ti Je´ suso?». Letiobe tu nuukoob: «¡Si ´ mix junteen k-uuy u yaalaal wa yaan bey xan wa minaan kiliich muuk!». 3 Letie tu yaalaj: ´ «¿Baax okjail t´ uun tsaabteex?». Letiobe tu nuukoob: «Le okja ´ ku tsaaik Juano». ´ 4 Pabloe tu yaalaj: «Juane tu tsaaj le okja ku yeesik tsook u kexik ´ u tuukul ´ maako, lela tu beetaj taan kaach u yaalik ti le kaaj ka u creertoob ´ le maax kun taal kaach paachil ´ ti letio, lela Jesus». 5 Le ka tu yuuboob lela, le disipuloobo okjaanajoob tu kaaba Yuumtsil ´ ´ ´ Jesus. 6 Le ka´ tuun tu tsaaj u kab Pablo tu yookoloobe taal le ´ kiliich muuk tu yookoloobo, ka ´ joop u taanoob ich jejelaas taanoob ´bey xan u profetizaroob. ´ 7 Tulaakloobe kex doce u tuulal xiiboob.

19

BAAXOOB 18:27–19:14 ´ ´ 8 Ichil ooxpeel mesoobe Pabloe ook te sinagogao ka joop ´ u kaansaj yeetel x-ma saajkilil, ´ ´ ´ taan u maansik tsoltaanoob yee´ tel taan u yilik u yoksik tu tuu´ kul le maakoob baaloob yaan yil ´ yeetel u Reino Dioso. 9 Baa´ le jujuntuul ti letiobe ma xuul ´ u chichkuuntik u puksiikaloob ´ utiaal ma u creertikoobi, yeetel ma xuul u taanoob kaas yoo´ ´ lal Le Bej1 tu taan le maakoob u muchmubaobo, le oolal Pabloe luk tu yiknaloobe ka tu lusaj ´ xan le ´ disipuloob ichiloobo, y ´ eetel saamsamal kaach ku maansik tsoltaanoob tu escuelail Tirano, te tuux ku muchkuba le ´ ´ maakoobo. 10 Pabloe kaapeel jaaboob kaansajnaj te escuelaa; ´ ´ ´ tulaakal tuun le maaxoob kajaa´ noob tu luumil Asiao, judıoob ´ yeetel griegoobe, tu yuuboob u tsikbaltaal u taan Dios. ´ 11 Diose yeetel u kab Pabloe seguernaj u beetik nukuch baa´ loob ku beetik u jaakal u yool ´ ˜ maak, 12 le oolal tak le panue´ loob yeetel le nookoob tsook u meyaj ti´ Pabloo ´ku bisaal kaach ti le maaxoob taan u muyajoo´ bo, letiob tuune ku xuulul u ´ muyajoob, ku jookol xan le demonioob okaantiobo. 13 Baa´ ´ le jujuntuul ti le judıoob ku ´ ´ maanoob kajalkaaj ku jooskoob ´ demonioobo, tu yootoob xan u chachiitoob u kaaba Yuumtsil ´ ´ Jesus utiaal ka u joosoob le de´ monioob okaan ti le maakoo´ bo, taan kaach u yaalikoob: «Lela kin waalikteex tu kaa´ ´ ba Jesus le maax ku kaaytaal ´ tumen Pabloo». 14 Yaan tuun ´ kaach siete maakoob beetik lela,

ti

Bx 19:91 Ilaak u tsolajil Bx 9:2.

´

´ Tu tookaj u libroob. Diosa Artemis 244 BAAXOOB 19:15-30 lelooba u paalal Esceva, jun23 Te kiinoob xan jeelo yan´ ´ tuul ti u nuuktakil u sacerdoteil chaj junpeel nojoch woochlan´ ´ le judıoobo. 15 Baale le demotaambal yoolal Le Bejo. 24 Le´ ´ nioo tu yaalajtiob: «In kaj ool la uuchi tumen Demetrio, ´ ´ ´ ´ Jesus yeetel in wojel xan maax juntuul platero ku beetik mejen ´ ´ Pablo, baale teexe, ´ ´ ¿maaxee- temploob de´ plata chıikaanoob xi?». 16 Le maak tuun okaan ti u templo Artemise, jach yaab ´ ´ ´ demonio tio tu puluba tu yoonaajal ku patik kaach ti le maa´ koloobe, ka tu machaj yee- xoob meyajtik le platao; 25 le´ ´ tel tu paaj u muuk cada jun- ti tuune tu muchaj le maakoo´ ´ tuul ti letiob, letiob t uune ba bey xan le ku meyajtikoob ´ puutsoob te najo x-ma nookil baaloob jeex lela, ka tu yaalaj´ yeetel loobiltaanoob. 17 ´ Lela tiob: «Xiibeex, teexe a wojleexe ´ kuch ojeeltbil tumen tulaakal, k-ayikalile ti le meyaj u taala. ´ tumen le judıoob bey xan ´ tumen 26 Teex xane tsook a wilkeex ´ tsook a wuuyikeexe, ma le griegoob kajaanoob Efesoo, yeetel ´ ´ ´ ´ ka t uun jach sajakchajoob; cheen Efesoi, baaxe ooli ti tu´ tsoole seguernaj u nojbeen- laakal u luumil Asiae, le Pa´ kuuntaal u kaaba Yuumtsil Je- bloa tsook u kexik baax ku ´ ´ ´ ´ ´ sus. 18 Yaab tuun ti le maa- creertik yaabkach maakoob yeexoob tu beetubaob disipuloil ´ ti tel tsook u yoksik tu tuukuloo´ Jesuso, taaloobe ka tu tsaa- be le diosoob beetaan yeetel u ´ ´ ´ joob ojeeltbil tu taan u maasil kab maako ma bin jach diole baaxoob ku beetkoob kaacho. soobi. 27 Tsoole saajken, ma ´ ´ ´ 19 Tsoole yaab ti le maaxoob cheen ka joopok u yuuchul taan kaas ti le meyaj k-beetko, baaku beetik kaach u j-meeniloo´ ´ u tembo tu muchkıintaj u libroobe ka xe ka mixbaalkuuntaak ´ ´ ´ ´ tu tookoob tu taan tulaakal. Ka plo le nojoch diosa Artemiso, bey ´ u cuentail ba- xan ka xuuluk u´ adorartaal u joop u jooskoob ´ jux u tojol tulaakale, ka tu yi- kiichpanil ti tulaakal u luumil ´ ´ loobe u tojole cincuenta´ mil u Asia bey xan ti tulaakal yookol taakinil plata. 20 Bey tuuno u kaab». 28 Le ka tu yuuboob le´ ´ taan Jeeobae tumen jach nojoch la, le maakoobo sen puujoob ka ´ ´ u paajtalile seguernaj u kiitpa- joop u yaawtoob, taan ´ u yaali´ jal yeetel u maas yantal u muuk. koob: «¡Sen nojoch Artemis, u ´ ´ diosa le efesoiloobo!». 21 ´ Ka tsook tuun u yuuchul ´ ´ tulaakal le baalooba Pabloe tu 29 U kajnaaliloob tuun le kaa´ chatuklaj u bin Jerusalen ken jo sen xaakpaj u tuukuloobe ka ´ ´ tsookok u ´ maan tu luumil Ma- teek tu ´ ookoob te teatro jeex ´ cedonia yeetel tu luumil Aca- muuch tukultiloobo, ka tuun tu ´ ´ ya. Letie tu yaalaj: «Ken kuch- jıiltaj u bisoob Gayo´ yeetel ´ Arisken teelo yaan xan in bin tarco; letiobe u yeet maanoob ´ ´ ´ Roma». 22 Ka tuun tu tuuxtaj kaach Pablo, yeetel Macedo´ tu ´ kaajil Macedonia kaatuul ´ti le nia u taaloob. 30 Baale Pa´ ´ maaxoob aantko, Timoteo yeetel bloe u kaat kaach u yoksuba ´ ´ ´ Erasto, baale letie paat wa jay- ichil le maakoobo, cheen baale ´ le disipuloobo ma tu chaapeel kiinoob tu luumil Asia.

245 Pujaan efesoiloob. Ku bin Grecia BAAXOOB 19:31–20:4 ´ ´ joobtii. 31 Tak jujuntuul ti le le maaxoob ku meyajtikoob pla´ ´ maaxoob nuuktik le kiinbesa- ta u muchmubaob tu yeetelo, wa ´ ´ ´ joob yeetel le baaxaloobo,´ maa- yaan ´baax u yaaloob tu contra xoob ku biskubaob tu yeetelo, wa maaxe, yaan u kiinil u much´ ´ tu tuuxtoob maakoob tu yik- kuba u jueziloob le kaajo, tsoole xan gobernadoroob;1 jeel u nale ka joop u sen aalikoobti yaan ´ ma u yokol te teatroo tumen paajtal u binoob u paklan tak ´ ´ jeel u tsaaik u kuxtal tu taan u pooloobe.´ 39 Baale wa yaa´ unaj u chakıimile. 32 U jaajile yaan ti le nal baal a kaateexe, ´ ´ ´ ´ maakoob u muchmubaobo taan tuklaal ti junpeel muchtaambal ´ jeex u yaalik le leyo. 40´ Tumen kaach u yawtikoob junp eel baal, ´ ulaakoobe yaanal baal, tumen u jaajile yoolal le baax uuch bej´ ´ laaj xaakpajaan u tuukuloob; laa jeel u taakal ´ k-poole ´ yeetel jeel u yaalaal t aan k-l ıikil tu tsoole u maas yaabil ti letiobe ma u yojloob kaach baax contra le gobiernoo, tumen´ mioolal u muchmubaobi. 33 Tu- naan mix baal jeel u paajtal ´ ´ ´ oolaakloob tuune tu joosoob Ale- k-aalik utiaal k-eesik baax ´ ´ lal yanchaj le woochlant aambajandro ichil le yaabkach maa´ ´ ´ koobo, baale le judıoobo taan la». 41 Ka tsook tuun u yaalik ´ kaach u lelenchintikoob; Alejan- le baalooba, tu yaalaj ti le maa´ koob u muchmubaob ka lukdro tuune tu´ beetaj u kab tiob tumen u kaat kaach taan tu koob teelo. ´ ´ ´ taan ´ le kaajo. 34 Baale le ´ ka Le ka tsook tuun u jeetsel ´ ´ tu tsaajoob cuenta judıo le maale woochlant aambalo, Pa´ ´ ´ ka, tulaakloobe ichil kaapeel bloe tu tuuxtaj tanbil le disi´ hora tu ´ kaam aaloob lela: «¡Sen puloobo; le ka tsook u lıisik u ´ nojoch Artemis, u diosa le efesoi- yooloob bey xan u despedirkuba ´ loobo!». tiobe, jook u binbal Macedonia. ´ 35 U ´ jalaachil le kaajo ka 2 Ka tsook u maan tu kaaji´ ´ tsook tuun u yilik u jetskuuntik loob Macedonia bey xan u lıisik ´ ´ ´ ´ u yool le yaabkach maakoobo, tu u yool le disipuloob yeetel yaab´ yaalaj: «Xiibeex ti u kaajil Efeso, kach taanoobo, ook tu luumil ´ ´ ´ jach u jaajile ¿yaan wa m´ aax jeel Grecia. 3 Pabloe ooxp eel me´ u yaalik wa ma u kaajil Efeso kases tu m aansaj teelo, baale ´ ´ ´ le naantik u templo le nojoch Arte- jach taaytak u chaik junpeel ´ miso bey xan le imagen luub barco utiaal u bin tu luumil Si´ ´ te kaano? 36 Le oolale tumen riao le judıoobo lıikoob tu con´ ´ ´ mix maak jeel u paajtal u yaa- tra utiaal ka u kıimsoob, le lik wa ma jaaj´ le baalooba, teexe oolale tu chatuklaj u suut Ma´ ´ unaj a jetskuuntikabaex yeetel cedonia. 4 Pabloe laakintaan ´ ´ ´ ma unaj a jaan lıikil a beeteex kaach´ tumen´ Sopater u paal Pi´ wa baaxi. 37 Tumen le maa- rro maax sijnaal Berea, Aristarco ´ ´ ´ koob tsook a taaskeex waye, yeetel Segundo maaxoob ´ sijnaa´ maatech u yoklikoob le temploo- loob Tesalonica, Gayo maax sij´ ´ bo mix tech u taanoob´ kaas tu naal Derbe, yeetel Timoteo, bey contra le k-diosa Artemisa. 38 Le oolale Demetrio bey xan Bx 19:381 Ilaak u tsolajil Bx 13:7.

20

BAAXOOB 20:5-21 Eutico. Ancianoobe bin u yiloob Pablo 246 ´ ´ ´ ´ ´ xan Tıquico yeetel Trofimo maa- ka k-beet beyo, letie bin xıimxoob ti u luumil´ Asia ´u taa- balil te kaaj jeex u chatukultloob. 5 Letiob ´ tuune ´ yaax bi- mil kaacho. 14 Le oolale ka noobe, ka paat u paatoonoob tu chukpachtoon tu kaajil Asotu kaajil Troas; 6 baale toone ne naak te barcoo ka binoon ´ ka tsook u kiinbesajil le waa- tu kaajil Mitilene; 15 ka saas´ joob ´ x-ma levadurailo, t-chaaj chaj tulaak kiine t-chaaj jun´ junpeel barco tu kaajil Filipos, peel barco teelo ka kuchoon ak´ ´ ´ ´ ka tsook tuun u maan cinco kii- taan ti u islail Quıos, baale ka ´ ´ ´ noobe kuchoon tu yiknaloob te s aaschaj tul aak kiine paatoon ´ ´ ´ ´ tu kaajil Troaso; te tuuno paa- junsuutuk Samos, tulaak kiin ´ toon siete kiinoobi. tuune kuchoon tu kaajil Mile´ ´ 7 Tu yaax kiinil tuun le se- to. 16 Tumen Pabloe u chatu´ ´ manao le muchukbaloon utiaal kultmaj kaach ma u maan Efe´ ´ k-jaanlo, Pabloe tu m aansaj so utiaal ma u xaantal tu luumil ´ ´ ´ junpeel tsoltaan ti le maaxoob Asia; tumen taan kaach u yilik ´ ´ ´ muchukbaloobo tumen tulaak u seeb kuchul Jerusalen tu kiin´ ´ kiino yaan kaach u bin; u tsolbesajil le Pentecost es, wa ka paa´ ´ ´ taan tuune x aanchaj tak ch uutako. ´ muk aakab. 8 Le oolale te 17 Baale le tiaan kaach tu ´ cuarto yaan kaanal tuux mukaajil Miletoo, tu tuuxtaj tanbil ´ chukbaloon kaacho yaan yaab ´ ´ le ancianoob1 yanoob tu muu´ lamparaobi. 9´ Juntuul taanchulil Efesoo. 18 Le ka kuch kelem xiipal tuun ku kaabatik Eutico kulukbal´ kaach te ven- le ancianoob tu yiknalo, letie tu yaalajtiob: «Teexe jach a wojtanao, weeni, yeetel ´ ´ tumen jach leex bix kuxlajiken ta wiknaleex tuub u´ wenel le taan u taan Pa´ ´ ´ desde te yaax kiin ka kuchen bloo, luub desde tu´ yooxp ´ ´ eel pi- tu luumil Asia 19 le taan in soil le najo; ka tuun lıisaabe ´ meyajtik Yuumtsil jeex u beetik kimen. 10 Baale´ Pabloe ee´ ´ uul palitsilo; lela tin beetaj me ka chilaj tu yookol, tu mee- junt ´ ´ ´ ke ka tu yaalaj: «Xuuluk a wa- yeetel nojoch kabal oolal, ´ yeewat taaneex, tumen tsook u kaa tel u´ jail in´ wich bey xan yeetel ´ oolaloob taal tin woosuut u kuxtal».1 11´ Ka naak le tuuntaj ´ ´ ´ ´ kol uuchik u l ıikil le jud ıoob Pablo tu ´ kaateene kaaj le ´ jana- tin contrao; 20 kex beyo tene lo, ´ ´ ka tuun jaani. Letie x´ aanchaj ma paat ma in waalikteex le taan u tsikbal tak ka saaschaji, ´ baaxoob jeel u taasikteex utsika´ tsook tuune bini. 12 Letiob ´ ´ ´ paat ma in kaanstuune jach kiimakchaj u yoo- lo, yeetel ma ´ ´ ´ loob tumen kuxaan le xiipal le keex tu taan le maakoob yeetel joonaj joonajilo. 21 Baaxe ti le ka tu bisoobo. ´ ´ 13 Toon tuune binoon cha judıoob bey xan ti le griegoobo ´ ´ le barcoo ka binoon Ason, tee- tin tsolaj tubeel1 kaab eet u keu nalo ti ken k-cha kaach Pabloi, xik u tuukuloob utiaal ka ´ tumen ka tsook u yaaliktoon tsubaob tu yiknal Dios yeetel ka ´ Bx 20:101 Wa: «alma». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

Bx 20:171 Ilaak Tip. 16. kaan kaaytaj».

´ 211 Wa: «chuu-

247 Tsolnuuktaaboob. Okolnajoob BAAXOOB 20:22–21:1 ´ ´ u ´ tsaa u fejoob ti ´ k-Yuumtsil Je- tali, utiaal ka u jıilt le disipuloob sus. 22 Beora tuuna, ¡ileex!, le tu paachoobo. ´ kiliich muuko ´ taan u beetik ´ 31 »Le oolale ma a weenleex, ´ ´ in bin Jerusalen, kex ma in wo- yeetel kaajseexe ichil ooxpeel ´ ´ ´ jel baaxoob´ kun uuchulten tee- jaaboobe, bul kiin yeetel bul aalo; 23 cheen baax in wojle, kab ma ´ xuul in tsolnuuktik ´ ´ kajalkaaje ´ le kiliich muuko laa- cada juntuul ti teex yeetel u jail ´ laj hora taan u yaalikten yaan in wichi. 32 Beora tuuna kin ´ ´ ´ in kaalal carcel yeetel yaan u kub eentkeex tu kab Dios bey sen beetaal in muyaj. 24 Baa- xan ti le baax tu yaalaj yoolal ´ le maatech in wilik in kuxtal u nojoch utsilo, lela jeel u lıisik ´ ´ ´ bey jach nojoch baale, utiaal ka a w ooleexe y eetel jeel u ts aaik´ paajchajak in kuchul tu xuul aalaan u tsaa´ ´ le teex le herencia ´ bej tsaan in waalkabto yeetel bal ti le maaxoob ´ kiliichoobo. ´ in tsookbesik le meyaj tu tsaaj33 Tene ma in ts ıibolt le pla´ ten Yuumtsil Jesuso: in ´ chuu- ta, le oro wa le nook yaan ´ kaan kaaytik u maalob peektsi- ti wa maaxo. 34 Teexe a woj´ lil u nojoch utsil Dios. leexe meyajnajen yeetel in ka´ 25 »Beora tuuna, ¡ileex!, in boob utiaal ka yanakten le baa´ ´ wojle mix juntuul ti ´ teex ken xoob kaab eetteno bey xan ti le ´ ´ ´ a kaa ileneex, teex maaxeex ta maaxoob ku maanoob tin weete´ wuuyeex in kaaytik le Reinoo. lo. 35 Ti tulaakal baale tsook 26 Le oolal tin waalaj ka taala- in weesikteexe, ikil a meyajeex ´ ´ keex ´ te kiina utiaal ka a beya, unaj a waantkeex le maa´ ´ ´ jaajkuunteexe minaanten culpa xoob kaab eet aantaj tiobo, y ee´ yoolal u kiikel ´ mix maak, tel unaj u kaajalteex u taanoob ´ 27 tumen ma ´ paatak ma in Yuumtsil Jesus le ka tu yaalaj: ´ waalikteex tulaakal u´ tsolnuu- ‹Maas ku taasik kiimak oolal u koob Diosi. 28 Kan aantabaex tsaabal wa baax ke u kaamal wa ´ ´ yeetel kanaanteex le ´tamanoo- baax› ». ´ bo; ichiloobe teexe yeeyaabeex 36 Le´ ka tsook tuun u yaatumen le kiliich muuk utiaal ka lik tul aakal le baalooba xolaj ´ ´ a ´ nuukteex u muuchulil ka tu beetaj jun´ Dios tu´ yeeteloobe ´ yeetel utiaal ´ ka a kanaanteex peel oracion. 37 U jaajile joop ´ jeex u u sen ookloobe ka tu mee´ kanaantaal tamanoobo. ´ ´ Le muuchulila Dios man yeetel u koob Pablo, yeetel tu tsuutsoob ´ kiikel u Paal. 29 Tene in woj- yeetel yaabilaj, 38 tumen ´ ´ baax le le ken paatak minaanen wa- maas beet u yaatal u yooloobe ´ ye,´ yaan u yokol ichileex kasaan letie uuchik u yaalaaltiob ´ maakoob beyoob loboe1 yeetel tumen Pablo ma ken u kaa iloo´ ´ ´ ´ ma ken u kan´ aantoob yeetel yaa- bo. Ka tsook tuune tu laakinbilaj le muuchulilo; 30 ichitoob tak te tuux yaan le barcoo. ´ ´ leex xane yaan u lıikil xiiboob Ka tsook tuun u chaiken u kaansoob baaloob ma pakoob k-lukul tu yiknaloo´ ´ be t-chaaj barcoe ka binoon Bx 20:291 Lela juntuul ts ıitsik baalche ´ ´ ´ ´ ku kıimsik u yeet baalcheil; chıikaan ti juntaats´ tu kaajil Cos. Ka saas´ ´ chaj tulaak kiine binoon Rodas, juntuul ts ıitsik peek.

21

´

´ BAAXOOB 21:2-19 Kuch Cesarea. Agabo. Bin Jerusalen 248 ´ ´ ka lukoone binoon tu´ kaajil Pa- kaabatik Agaboe luk Judeae ka ´ tara. 2 Ka tsook tuun k-kax- eem t-iknal. 11 Le ka kuch te ´ tik junpeel barco ku bin Feni- tuux yanoono, tu chaaj u kaxka tu kaxaj u kaciae, naakoone ka joop k-bin. nak Pabloe ´ 3 Le ka t-ilaj tsook k-ku- boob yeetel u yookoobe ka tu chul tu tojil u islail Chipree t-pa- yaalaj: «Le kiliich ´muuko ku ´ taj tx-ts ıik kabe ka t-chajooltaj yaalik beya: ‹Le maax tiaalin´ kun kaxk-bin Siria, ka jeeloon junsuu- tik le kaxnaka, bey ´ tuk Tiro, tumen teelo ti kun bil tumen le judıoob tu kaajil ´ u eemsbil kaach u kuuch le bar- Jerusaleno, ken tsookke yaan ´ ´ coo. 4 Ka tsook k-maan kaxt kubkoob tu kab le j-taanxel ». 12 Ka tsook le disipuloobo t-ilaj tuux ya- luumiloobo› ´ ´ ´ ´ lela, toon yeenoob, ka tuun paatoon siete kii- tuun k-uuyik ´ tel le m aaxoob yanoobo, joop noob tu yiknaloob. Baale tumen ´ aalikti ma´ u bin Jerusatsaab u yojeeltoob tumen le ki- k-sen ´ ´ liich muuk baax kun uuchul ti len. 13 Pablo tuune tu ´ yaalaj: Pablo tu kaajil Jerusaleno, letio- «¿Baaxten ka wokoleex ´ yeetel ka be tu sen aaloobti ma u pe- beetkeex u´ yaatal u yool in pukin prechaatik le kaajo. 5 Ka tsook siikal? Ojeelteexe tene ´ ´ ´ tuun u maan le siete kiinoobo, parartminba, ma cheen utiaal ´ baaxe tak utiaal jookoon utiaal k-binbal; baale ka kaaxkeni, ´ ´ ´ kıimsaaken tu kaajil Jerusatulaakloobe tu laakintoonoob ka ´ ´ tak´ tu jookbal le kaajo, jun- len ´ tu yoolal u kaaba Yuumtsil ´ muuch yeetel kooleloob bey xan Jesus». 14 Tumen ma tu chaaj ´ u ´ keexel u tuukule t-aalajti: ´ ´ yeetel mejen paalal. Ka kuchoon ´ «Uuchuk baax u kaat Jeeoba». tu jaal le jao, xolajoone ka ´ ´ ´ ´ 15 Ka tsook tuun u maan ´ t-beetaj junpeel oracion. 6 Ka le kiinooba t-lıisakbae ka ´ tsook k-despedirtikba ti letiobe ´ joop k-bin tu kaajil Jerusalen. ´ naakoon te barcoo, letiob tuu16 Baale jujuntuul disipuloob ti ne suunajoob tu yotochoob. u ´ kaajil Cesareae binoob xan 7 Ka tsook k-lukul ti barco t-eetel utiaal ka u´ bisoonoob te tu kaajil Tiroe binoon Tolemai- tuux ken k-kub eentbao, ´ ´ ´ ´ ´ tu yoda; te tuuno maanoon k-il bix u toch Mnason, juntuul uuchben ´ ´ beel le sukuunoobo ka paa- disipulo sijnaal Chipre. 17 Le ´ toon junpeel kiin tu yiknaloob. ka kuchoon Jerusalene kaa´ ´ ´ ´ 8 Ka saaschaj tulaak kiine moon yeetel kiimak oolal tumen ´ lukoone ka binoon Cesarea, te le sukuunoobo. 18 Ka saas´ ´ tuuno ookoon tu yotoch Felipe, chaje Pabloe bin t-eetel u yil ´ le´ maax ku kaaytajo; lela junSantiago; teelo ti u muchmuba ´ ´ ´ tuul ti le siete maakoob ku yuu- kaach tulaakal le ancianoobo.1 chul maalob taan tu yoolaloobo; 19 Pabloe ka tsook u saludarti´ ´ ka paatoon tu yotoch. 9 Letie koobe joop u laaj tsikbaltiktiob ´ yaan kaach kantuul u hijas ku le baaxoob tu beetaj Dios te tu´ ´ profetizaroob; lelooba x-chuu- laak luumoob tu ´ yoolal le meeypalaloob ma tsokaan u beeloo- jil kaaytaj kub eentaabtio. ´ bi. 10 Ka maan yaab kiinoob ´ ti yanoone, juntuul profeta ku Bx 21:181 Ilaak Tip. 16.

´ ´ 249 Pablo yeetel maakoob u beetmoob voto BAAXOOB 21:20-31 ´ ´ 20 Le ancianoobo ka tsook u 26 Ka saaschaj tulaak kii´ ´ ´ yuubikoob lela kaaj u nojbeen- ne Pabloe bin yeetel le kantuul ´ ´ ´ kuuntkoob Dios, ka tu yaaloob maakoobo, ka tu limpiokıintuba ´ ti Pablo: «Teche, sukuun, tsook tu yeeteloob jeex u yaalik le leyo; ´ a wilik bukaaj u milesil judıoob tsoole ookoob te templo utiaal ´ ´ tsook u beetkubaob disipuloil ti ka u tsaaob ojeeltbil baax kiin ´ ´ ´ Jesus; yeetel tulaakloobe jach u ken tsookok le siete kiinoob ikil ´ ´ kubmaj u yooloob ti le Leyo. u limpiokıintkubaobo, utiaal be´ ´ 21 Baale letiobe tsook u yuu- yo ka kuubuk juntuul kıimsbil ´ bikoob u tsikbaltaale teche taan baalche tumen le sacerdote tu ´ bin a kaansik baaloob ku bin tu yoolal cada juntuul ti letiob te ´ ´ contra u ley Moises ti le judıoob kiin jeelo. ´ ´ yanoob taanxel luumilo; tumen 27 Le jach taaytak tuun u ´ taan bin a waaliktiob ma u tsookol le siete kiinoobo, le ju´ ´ suutkuptik1 u paalaloob mix dıoob ku taaloob tu luumil ´ ´ u taakpajloob ti le jejelaas baa- Asiao, ka tu yiloob Pablo te ´ xoob suuk k-beetik desde uuch- temploo joop u puujsikoob tu´ ´ ´ jeakilo. 22 ¿Baax tuun unaj u laakal le yaabkach maakoob tu ´ beetaal yoolal lelo? Tumen le- contrao, ka tuun tu machoob ´ ´ tiobe yaan u yojeeltikoob tsook 28 taan u yaalikoob: «¡Xiibeex ´ a kuchul. 23 Le oolale beet le ti u kaajil Israel, aantooneexi!, ´ ´ baax ken k-aaltecha: Ichiloone le maaka letie maax ku kaansik ´ ´ ´ ´ yaan kantuul xiiboob u beet- tulaakal maak ti tulaakal tuux ´ moob junpeel voto. 24 Bisoob utiaal ka xiikoob tu contra le ´ ´ ´ ta weetele ka a limpiokıintaba kaaja, tu contra le Leyo yeetel tu ´ ´ tu yeeteloob jeex u yaalik le Le- contra le kuuchila; tsoole tsook ´ ´ yo, yeetel boot ´u kolistaal u poo- xan u yoksik maakoob grie´ ´ loob. Beyo tulaakal maak ken u goob te temploo, yeetel ´ ´ ´tsook yojeelt ma jaaj le baaxoob tsik- u yeekkuntik le kiliich kuuchi´ baltaab ta woolalo, baaxe ka u la». 29 Tumen taanil ti lelo tu ´ ´ yiloob taan a bisik junpeel toj yiloob ti yaan Pablo ich kaaj ´ ´ ´ ´ ´ ´ kuxtal yeetel taan a tsookbesik yeetel Tr ´ ofimo, juntuul maak tu baax ku yaalik le Leyo. 25 Le kaajil Efeso u taal, le oolal ku ´ disipuloob yanoob taanxel luu- tuklikoob kaach tsook u yoksik ´ ´ ´ milo, tsook k-tuuxtik aalbiltiob te temploo. 30 Tulaakal tuun ´ ´ le baax t-chatukla: ka u naach- u kajnaaliloob le kaajo sen puu´ kuntubaob ti baaxoob kubaa- joobe ka binoob aalkabil te temnoob ti beetbil diosoob, ti kiik, ploo, ka tu machoob Pabloe ka ´ ´ ´ ti u bakel baalcheob jichaan u tu jıiltaj u joosoob; tu seebaa´ ´ kaaloob,1 bey xan ti nuupke- nil tuune kaal u ´ joonajiloob ban».2 le´ temploo. 31 Le taan u yilik u kıimskoob Pabloo, bin aalbil ti Bx 21:211 Ilaak Tip. 16. 251 Wa: «baal- u comandante1 le soldadoob jach ´ ´ ´ ´ ´ cheob ku kıimil wa ku kıimsaal ma joo´ saan u kiikeloobi». 252 Gr.: porneya. pujaan tulaakal u kajnaaliloob

´ Le taana ku meyaj utiaal u yuuchul taan ´ ´ ti le jejelaas nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

´ ´ ´ Bx 21:311 Gr.: kilıarkos, juntuul maak tsaan u nuukt 1,000 soldadoob.

BAAXOOB 21:32–22:7 Ku kaaxal Pablo. Ku defenderkuba 250 ´ ´ Jerusaleno. 32 Leti tuune tu kin much kaatiktech: chaa in ´ ´ seebaanil tu chaaj le soldadoob taan tu taan le kaajo». 40 Ka ´ bey xan u nuuktakiloobo, ka bi- tsook u yaalaalti jeel u paajtal ´ noob aalkabil te tuux yaan le u taane, Pabloe waalaj te es´ ´ maakoobo; le maakoobo ka tu calerao ka tu beetaj u kab ti le ´ yiloob le comandante bey xan le maakoobo. Ka xuul u yaawtoosoldadoobo xuul u jatskoob Pa- be taanaj ich hebreoe ka tu yaablo. laj: ´ ´ ´ ´ 33 Ka naats tuun le coman«Xiibeex, in laakeex yeedanteo, tu beetaj u maachal ka tel in yuumeex, paatik in ´ ´ tu´ yaalaj ka kaaxak yeetel kaa- waalikteex baax uuchi». 2 (Le ´ peel cadena; tsoole ka joop ka tu yuuboob taan u taan ich ´ ´ ´ ´ u kaatik maax le maaka yeetel hebreoe, maas tu makaj u chiob; ´ baax tsook u beetik. 34 Baale Pablo tuune tu yaalaj:) 3 «Te´ ´ ´ yaan ti le yaabkach m aakoobo ne jud ıoen, sijnaalen tu kaajil ´ taan kaach u kaam aalikoob Tarso ti u luumil Cilicia, baale ´ ´ junpeel baal, ulaakoobe yaanal way kaaj kaansaaben tumen Ga´ ´ baal. Tumen cheen taan u sa- maliel jach jeex u yaalik le Ley ´ ´ kachtaanoobe le comandanteo tsaab ti k-uuchben laaktsiloo´ ´ ma paajchaj u yojeeltik baax bo; tsoole jach in kubmaj in ´ ´ jach tu jaajil ku yuuchli, ka wool in meyajt Dios, jeex a beet´ ´ tuun tu yaalaj ka bisaak tu keex tulaakleexo. 4 Tene tin ´ cuartel le soldadoobo. 35 Baa- chapachtaj le maaxoob yanoob ´ le ka kuchoob tu escalerail le ichil Le Beja1 utiaal in kıims´ cuartelo, le soldadoobo yanchaj koob, tin kaxaj yeetel tin kubaj ´ tak u chuuyik ´ u bisoob Pablo, xiiboob bey xan´ kooleloob utiaal tumen jach taaj pujaan kaach le ka kaalkoob carcel; 5 lela jeel ´ ´ ´ ´ yaabkach maakoobo, 36 yee- u paajtal u jaajkuuntaal tumen ´ tel taan kaach u taaloob tu u maas nojchil le sacerdoteobo ´ ´ paach taan u yawtikoob: «¡Kıim- bey xan tumen u nuuktakil le ´ saak!». kaajo. Letiob xane tu tsaajoob´ 37 Le jach taaytak u yoksaal ten cartaob utiaal in bis ti k-eet ´ ichil le cuartelo, Pabloe tu yaa- judıoiloob yanoob Damascoo, ka laj ti le comandanteo: «¿Jeel joop in bin utiaal in kax in taas ´ ´ ´ wa´ u paajtal in waaliktech jun- way Jerusalen le maaxoob yapeel baale?». Le comandanteo noob teelo, utiaal ka castigartu yaalaj: «¿Ka taan wa ich grie- taakoob. ´ ´ go? 38 ¿Ma wa teech le egip´ 6 »Baale le taan in bin xıim´ ´ ´ cio ku yaalaal tu beetaj u l ıikil ´ balil yeetel le taan in naatsal ´ ´ le maakoob tu contra le gobierno ´ ´ Damascoo, tin wilaj u teek leem´ ma sen uuchjeak y eetel tu bisaj ´ ´ bal tin bapach junpeel nojoch ´ cuatro mil j-kıimsaj maakoob te ´ saasil ku taal te kaano; lela kex ´ ´ desiertoo?». 39 Pablo tuune ´ ´ tu chuumuk kiin ka uuchi. 7 Ka nuukaj: «U jaajile tene judıoen, ´ ´ sijnaalen Tarso ti´ u luumil CiBx 22:41 Lela u kaat u yaale u kuxtal ´ ´ ´ licia, tene u kajnaalilen junpeel maak jeex tu kaansaj yeetel tu beetaj ´ kaaj jach kaj oolaan. Le oolale Cristoe.

22

251 Bix suunajik disipuloil. Puuj le kaajo BAAXOOB 22:8-25 ´ ´ tuun ´ luuben luume, tin wuuyaj 17 »Baale way ´ ´ le ka suunajen ´ junpeel taan ku yaalikten: ‹Sau- Jerusalen yeetel le taan in bee´ ´ ´ lo, Saulo, ¿baaxten taan a chatik junpeel oracion te temploo, ´ ´ ´ pachtiken?›. 8 Tene tin nuu- maan tin wich 18 taan u yaa´ kaj: ‹¿Maaxech, Yuumtsil?›. Ka laalten tumen Yuumtsil: ‹Lep a ´ ´ ´ ´ ´ tu nuukajten: ‹Teen Jesus Naza- wooli, jooken tu seebaanil ti u ´ ´ ´ ´ retil, le maax taan a chapachti- kaajil Jerusalen, tumen le maa´ ´ ko›. 9 U jaajile le ´ maaxoob ya- kooba ma ken u yoot u kamoob noob kaach tin weetelo tu yiloob le baax ken a waaltiob tin woola´ le saasilo, baale ma tu yuuboob lo›. 19 Ka tin waalajti: ‹Yuum´ u ´ taan le maax ku tsil, letiobe jach u yojloob suuk ´ tsikbal tin ´ ´ ´ weetelo. 10 Ka tuun tin kaa- in kalik carcel le maaxoob ku tajti: ‹¿Baax ken in beete, Yuum- creertikechoobo, bey xan in jaa´ tsil?›. Yuumtsile tu yaalajten: jatskoob ichil tulaakal le sinago´ ´ ‹Lıiken, chajoolt a bin Damas- gaob tuux kin bino; 20 le taan co, teelo ti kun aalbiltech tuxan u weekel u kiikel a j-jaajku´ laakal le baaxoob unaj a beetko›. naj Estebano, tene ti waalakba´ ´ 11 Baale tumen ma tu paajtal len xani yeetel maalob in wilik kaach in wilik mix baal yoolal kaach le baaxoob ku beetaaltio, ´ ´ ´ ´ le nojoch saasil leembalnajo, le tsoole taan kaach in kanaantik ´ ´ ´ ´ maaxoob yanoob tin weetelo tu u nookoob le maaxoob kıimsko›. machoob in kab utiaal ka u bi- 21 Kex beyo Yuumtsile tu yaa´ senoob Damasco. lajten: ‹Kaajak a bin, tumen tene ´ ´ ´ ´ ´ 12 »Anan ıas t uun, junt uul yaan in t uuxtikech tak te naa´ ´ maak jach u kubmaj u yool u nach luumiloobo› ». ´ meyajt Dios ´ jeex u yaalik le Leyo 22 Le yaabkach m aakoob ´ ´ yeetel ku yuuchul maalob taan tuuno tu yuuboob baax tu ´ ´ ´ tu yoolal ichil tulaakal le judıoob yaalaj Pablo tak te suutukajaanoob teelo, 13 kuch ka, baale ka tsooke kaam taa´ ´ tuux yanen. Naats tin wiknale najoobe ka tu yaaloob: «¡Kıims ´ ´ ka tu yaalajten: ‹¡Saulo, sukuun, le m aaka, tumen ma u n aa´ suunak u saasilil a wich!›. Jach jaltmaj u kuxtali!». 23 Tsoole ´ ´ ´ ´ te suutuk jeelo tin lıisaj in wi- tumen taan u yawatoob, taan ´ che ka tin paktaj. 14 Letie tu u pipikchintik u nookoob y ee´ ´ yaalajten: ‹U Dios k-uuchben tel taan u pulkoob polvo kaa´ ´ laaktsiloobe tsook u y´ eeyikech nale, 24 u comandante1 le utiaal ka kuchuk a kaj oolt baax soldadoobo tu yaalaj ka oksaak ´ ´ ´ u kaat, utiaal ka a wil le Maax Pablo te cuartelo yeetel ka jaa´ ´ toj u kuxtalo bey xan utiaal ka a jatsaak taan u kaataal u chi, ´ ´ wuuy le taan ku jookol tu chio, utiaal beyo ka u yojeelt jach ´ ´ 15 tumen yaan a jaajkuuntik ti baax oolal taan u yawat taan le ´ ´ ´ tulaakal maak le baaxoob tsook maakoob tu contrao. 25 Le ka ´ ´ ´ a wilik yeetel tsook a wuuyiko. tsook tuun u sıinkaxtaal Pablo ´ ´ 16 Beora tuuna, ¿baax ka paa- utiaal u jaajatsaale, tu yaalaj ti ´ tik? Lıiken ka okjaanakech, ka a u nojchil le soldadoob waalakbal ´ chachiit u kaaba Jesus utiaal a ´ limpiokıintkaba ti a kebanoob›. Bx 22:241 Ilaak u tsolajil Bx 21:31.

´ ´ BAAXOOB 22:26–23:9 Tu taan Sanedrın. Ku jatskubaob 252 teelo: «¿Maalob wa ka a jaajamaas nojchil le´ sacerdoteobo, tu ´ ´ tseex juntuul maak romail kex yaalaj ti le maaxoob waalakba´ ´ ma juzgartaak tu taan le juezoo- loob naats ti Pabloo ka u ´ xıikt uune bo?». 26 Le ka tu yuubaj le- lajtoob u chi. 3 Pablo ´ la,´ u nojchil le soldadoobo tu yaalajti: «J-kaapeel ich,1 tenaats yiknal le comandanteo ka che Dios kun loobiltikech. Wa u tu yaalajti: «¿Baax ka ´ tuklik a kulukbalech a juzgarten jeex ´ ¿baaxten tuun ka beetik? ¡Tumen le maaka ro- yaalik le Leyo, ´ ´ ´ mail!». 27 Ka tuun naats le co- waalik ka xıiklajtaaken kex lemandante tu yiknal Pabloo ka la ku bin´ tu contra le Leyo?». tu yaalajti: «Aalten, ¿romailech 4 Le maaxoob waalakbaloob ´ tio tu yaaloobti: «¿Bix a wa?». Letie tu nuukaj: «Beyo». naats ´ 28 Le comandanteo tu yaalajti taabal a kaakastant le maas no´ tu kaateen: «Ti tene yaab taa- joch sacerdote tsaan tumen Diokin tu tojoltajten in manik u de- so?». 5 Pabloe tu yaalaj: «Surechoil in beetkinba romail». Pa- kuuneex, ma in wojel kaach wa bloe tu yaalajti: «Tene desde ka letie maas´ nojoch sacerdoteo. ´ ‹Ma a kaakassıijen yaanten le derecho jeelo». Tumen ts ıibtaan: ´ ´ 29 Le oolale le maaxoob kun tantik juntuul u jalaachil a kaajatsik kaach Pablo utiaal u jal› ». ´ ´ ´ ´ 6 Pablo tuune le ka tu´ tsaaj kaatkoob u chio tu seebaacuenta junjaats ti le m aakoonil lukoob tu yiknal; le coman´ ´ ´ dante ´ tuuno jach sajakchaj le´ ka bo saduceoob yeetel ulaak juntu tsaaj cuenta romail le maak jaatse fariseoobe, tu kaam aalaj ´ te Sanedrino: «Xiibeex, ´sukuutsook u kaxik yeetel cadenao. ´ ´ 30 Ka saaschaj tulaak kiine, neex, tene fariseoen yeetel ´ in le comandanteo tumen´ jach taak taataobe fariseoob. Tene taan ´ kin creertik u yojeeltik baax oolal taan kaach in juzgartaal tumen ´ yaan u kaa kuxk ıintaal le kime´ u taakal u pool Pablo tumen le ´ ´ judıoobo, tu yaalaj ka joo- noobo». 7 Uuchik u yaalik le´ ´ kuuxilil ichil le farisaak yeetel tu yaalaj ti tulaakal la yanchaj ´ yeetel le saduceoobo, ka u nuuktakil le sacerdoteob bey seoob ´ ´ ´ tu jatsuba le yaabkach xan ti tulaakal le Sanedr ın1 ka u tuun ´ ´ muchubaobo. Ka tuun tu beetaj maakoobo. 8 Tumen le sadu´ Pabloe ka tu waakun- ceoobo ku yaalikoobe ma kun u yeemel ´ kaa kuxtal le kimenoobo, mitaj chuumuk ti letiob. naan angeloob mix pixanoob; ´ ´ Pablo tuune tu´ taapak- baale le baalooba letie baaxoob ´ ´ taj le maaxoob taakpajaa- ku maan u kaayt le fariseoob ´ ´ ´ ti noob te Sanedrino,1 ka tu yaa- le maakoobo. 9 Ka´ tuun kaaj´ u laj: «Xiibeex, sukuuneex, tene yawat taanoob, ka lıik jujuntuul jach junpuli ma in beetmaj mix ti le escribaob u nupmubaob ´ ´ ´ junpeel baal kaas tu taan Dios yeetel le fariseoobo ka joop u ´ ´ tak te kiina, yeetel limpio in sen baateltaanoob taan u yaali´ ´ conciencia». 2 Ananıas tuun, u

23

Bx 22:301 Ilaak Tip. 16. Tip. 16.

23:11 Ilaak

´ ´ Bx 23:31 Wa: «Beyech junpeel eek pak ´ ´ ´ cheen maansaan sak pintura tu yookole».

´ 253 Took ti Sanedrın. U sobrino Pablo BAAXOOB 23:10-23 ´ ´ koob: «Toone ma t-ilik wa ´ yaan maaka. Baale toone yaan k-lıi´ ´ baax kaas u beetmaj le maaka; sikba utiaal k-kıimsik taanil ti u ´ baale wa taan tumen juntuul pi- kuchul». ´ xan wa tumen juntuul angele...». 16 Baale u sobrino Pabloe tu 10 Le ka joop u maas nojochtal yuubaj baax ku tuklik u beetik ´ ´ le kuuxilil ichiloobo, u coman- le maakooba; bin tuune, ook tu dante1 le soldadoobo tumen sa- cuartel le soldadoobo ka tu tsik´ jak ka 17 Pablo tuune ´ xeexetaak Pablo tumen baltaj ti Pablo. ´ le maakooba, tu yaalaj ti le sol- tu tanaj juntuul ti u nuuktakil le ´ ´ dadoob ka eemkoob chuumuk soldadoobo ka tu yaalajti: «Bis ´ ti letiob utiaal u tokoob Pabloo le xiipal tu taan le comandanteo ´ yeetel ka u bisoob te cuartelo. tumen yaan baax ken u yaalti». ´ ´ ´ 11 Baale tul aak aakab o 18 Le soldado tuuna tu´ chaaj le Yuumtsile waalaj tu yiknale ka xiipalo ka tu bisaj tu taan le co´ ka tu yaalaj: «Patu yaalajti: «¡Yanak a wool! mandanteo, ´ ´ ´ Tumen jeex uuchik a chuu- blo le maax kalaano tu tanen ´ ´ ka in kaan jaajkuuntik way Jerusal en tu yiknale ka tu yaalajten ´ ´ le baaloob yaan yil tin weetelo, taas le xiipal ta taana, tumen ´ bey xan bıin a beet tu kaajil Ro- yaan bin baax ken u ´ yaaltech». 19 Le comandante tuuno tu mamao». ´ ´ chaj ´le xiipal tu kabo, tu 12 Ka saaschaje le judıoobo ´ bisaj ´ tu chatukloob bix ken u kıimsi- junpaayile ka joop u kaatikti: loob Pablo; tu yaaloobe wa ku «¿Baax ken a waalten?». 20 ´ Lejaanloob bey xan wa ku yuku- tie tu yaalajti: «Le jud ´ ıoobo ´ ´ tsook u chatuklik u kaatkoobloob ´ taanil ti u kıimskoobe ´ ´ ka a bis Pablo te Sanedrın ka luubuk kaas tu yookoloob. tech ´ ´ ´ u beetkoob bey 13 Le maaxoob tu kaatoob ka saamalo, yaan ´ ´ ´ luubuk kaas tu yookoloob wa taak u yojeeltikoob u maasil tu ma tu beetkoob lela, maas ti yoolale. 21 Baale jeel baalak ´ cuarenta u tuulaloob; 14 letiob ka u yaaloobteche ma a chaik ´ tuune binoob tu yiknal u nuuk- u yoksikoob ta pool ka a beetakil le sacerdoteobo bey xan tu te, tumen ´ maas ti ´ cuarenta ti letaan u chuuktikoob Pablo yiknal u nuuktakil le kaajo tiobe ´ ka tu yaaloobtiob: «Tsook k-aa- yeetel tsook u yaalikoob maatan mix u yukuloob wa like jach junpuli maatan k-jaan- u jaanloob ´ ´ ´ ´ tik mix baal taanil ti k-kıim- ma u kıimsoobi, wa´ mae ka luu´ buk bin kaas tu yookoloob; lesik Pablo, wa mae l uubuk ´ ´ ´ ´ ´ kaas t-ookol. 15 Beora tuuna, tiobe cheen taan u paatkoob ´ ´ ´ baax ken a waale». 22 Le coteex junmuuch yeetel le maa´ xoob taakpajaanoob te Sanedri- mandanteo ´ tu chaaj u ´ bin le xiipalo, cheen baale taanile tu no, unaj a waalikeex ti u co´ «Ma a tsikbaltik ti mix mandante le soldadoob kaab eet yaalajti: ´ ´ u taasik Pablo ta taaneexo; bee- maak wa tsook a waalikten le ´ ´ teex bey a kaat a wojeelteex tu- baalooba». ´ ´ ´ laakal baax yaan yil yeetel le ´ 23 Le comandante ´tuuno tu tuuxtaj tanbil kaatuul ti u nuuktakil le soldadoobo ka tu Bx 23:101 Ilaak u tsolajil Bx 21:31.

´ ´ BAAXOOB 23:24–24:5 Ku bisaal Cesarea. Tu taan Felix 254 yaalajtiob: «Prepararteex dos- chaje aalaab ti le soldadoob ku ´ ´ ´ cientos soldadoob utiaal ka xii- binoob yoo tsıimin ka paatkoob ´ ´ koob xıimbalil tak tu kaajil Ce- tu yeetelo, baale u maasile suu´ ´ sarea te hora ooxpeel1 ti le najoob te cuartelo. 33 Le sol´ ´ ´ aakabo, bey xan setenta solda- dadoob ku binoob yoo tsıimin ´ ´ ´ doob ku binoob yoo ts ıi- tuuno, ookoob tu kaajil Cesa´ min yeetel doscientos soldadoob reae ka tu kuboob le carta ti yaan u lanzaob. 24 Tsoole bi- le gobernadoro, ka tsooke tu bi´ ´ seex tsıiminoob utiaal ka naa- soob Pablo tu taan. 34 Le go´ tak tumen Pablo utiaal ma u bernador tuuno tu xokaj le car´ ´ yuuchul mix baal ti tak ken ku- tao ka tu kaataj tuux u taal ´ ´ chuk tu taan Felix le gobernado- Pablo, ka aalaabtie ti u luu´ ro». 25 Ka tu ts ıibtaj xan jun- mil Cilicia. 35 «Ken kuchuk le ´ ´ peel carta tuux ku yaalik beya: maaxoob takik a poolo —tu yaa´ 26 «Gobernador Felix: Teen laj le gobernadoro—, yaan in Claudio Lisiase kin tsikik a ja- chenxikintik baax ken a waale.» ´ ´ ´ laachil. 27 Le maaka maach Ka tuun tu yaalaj ka kanaantaak ´ ´ tumen le judıoobo yeetel jach Pablo tumen le soldadoob ya´ taaytak kaach u kıimskoob, noob tu palacio le rey Herodeso. ´ ´ ´ ´ baale jaan taalen yeetel junKa tuun maan cinco kii´ ´ muuch soldadoobe ka tin tokajnoobe, kuch Ananıas u ´ tiob tumen tin wojeelte ro- maas nojchil le sacerdoteob jun´ ´ ´ mail. 28 Tumen taak kaach in muuch yeetel jujuntuul u nuuk´ ´ ´ wojeeltik baax oolal taan u taa- takil le kaajo bey xan yee´ kal u poole, tin beetaj u bisaal tel juntuul abogado ku kaabatik ´ ´ tu taan le Sanedrino. 29 Teelo Tertulo, ka taanajoob tu con´ ´ ´ tin tsaaj cuentae taan u taakal tra Pablo tu taan le gobernado´ ´ u pool ti baaloob yaan yil yee- ro. 2 Ka taan Pabloe, Tertu´ ´ tel u Leyoob, baale ma tin wi- loe kaaj u takik u pool taan u laj wa yaan baax kaas u beet- yaalik ti le gobernadoro: ´ ´ maj ku naajmatik ka kıimsaak «Ta woolale jach yaantoon ´ ´ wa ka kaaxak yeetel cadenaobi. jeetselil, yeetel tumen jach ´ ´ 30 Cheen baale tumen tsaab in maalob bix a gobernare taan u ´ ´ wojeelt yaan baax tsook u cha- beetaal jejelaas keexoob te luutuklaal u beetaal tu contra le ma; 3 le baalooba, nojoch ja´ ´ ´ ´ ´ ´ maaka, kin tuuxtiktech tu seelaach Felix, yeetel kiimak oo´ ´ baanil, tsoole yaan in tuuxtik le lal k-kamik tulaakal tuux bey ´ ´ ´ maaxoob takik u poolo utiaal ka ´ xan tulaakal suutukil. 4 Baale ´ ´ taanakoob ta taan». utiaal ma k-sen naaksik a woole, ´ ´ ´ 31 Le soldadoob tuuno bin u k-kaat ooltiktech yoolal a wuchaob Pablo jeex aalaabiktiobe tsile ka a wuuy baax ken ´ ´ ka tu bisoob de aakab tak tu k-aaltech ichil u chan suutuk. ´ ´ ´ kaajil Antıpatris. 32 Ka saas- 5 Tumen tsook k-ilke le maa´ ka cheen kaxan baateel ku bee´ ´ Bx 23:231 Kex laas 9:00 aakab. Le hora ´ ´ ´ ´ tulaakaacho ku kaajal u xookol ken tuubuk tik, tsoole´ taan u puujsik ´ ´ kal le judıoobo yeetel tulaakal Kiin.

24

´ ´ 255 Ku defenderkuba tu taan Felix BAAXOOB 24:6-23 ´ ´ tuux taan u beetik u lıikloob le kasaanoobo. 16 U jaajile, tu tu contra le gobiernoo; leti xan yoolal lela mantats kin xakalu poolil u secta ´ le nazaretiloobo. tik in tuukul utiaal in wilik wa ´ 6 Tsoole tu yootaj u yeekkunt maalob ´ in conciencia bey xan wa ma taan in kebantal tu le temploo, le oolal xan t-ma´ contra ´ chaj. 71 —— 8 Wa ka ´ a kaat Dios mix ´ tu contra le maakoobo. ´ u chie jeel a wilik jaaj tulaakal le 17 Bey tuuno, ka tsook u maan yaab jaaboobe taalen in kub siibaaxoob k-aalik tu contrao». ´ baloob ti Dios bey xan utiaal 9 Le judıoobo joop xan u ´ ´ taautiaal in waannoob tu contra Pablo taan u in taas taakin ´ in w eet luumiloob. 18 Le yaalikoob jach ´jaaj le baaloo- tik ´ ba. 10 Pablo tuune, ka tsook taan in beetik le baalooba, letio´ u b eechjooltaal tumen le gober- be tu yilenoob te temploo, ´baanador utiaal u yeesaalti jeel u le limpio yanilen jeex´ u kaatik ´ le Leyo; ´ tsoole ma yeetel yaabpaajtal u taane, tu yaalaj: ´ ´ kach ´ maakoob yaneni mix yee«Jach kiimak in w ool ikil u ´ ´ ´ b eeytal in taan ta taan utiaal tel maakoob pujaanoobi. Cheen baale in defenderkinba, ´ teelo´ ti yaan kaach ju´ ´ tumen jach in wojel uuch kaajak a bee- juntuul judıoob ku taaloob ti u luumil Asiai, ´ 19 letiobe unaj tik ´ a juezil te ´ luuma. 11 Jeel ´ u paajtal a kaatik a wuuye, cheen u taaloob ta taan utiaal u tadoce kiinoob ´ beoraa, tene koob in pool wa jach tu jaajil naaken Jerusalen utiaal adorar. yaan baax u yaaloob´ tin con´ 12 Tsoole ma´ ilaab wa t´ aan in tra; 20 wa mae le maaxoob yabaateltaan yeetel wa maax te noob waye, letiob ka u yaaloob ´ wa yaan baax kaas tin beetaj temploo, mix ilaab wa ´ ´ taan in le waalakbalen kaach tu taan le beetik u puujul le maakoob te ´ Sanedrino1. 21 Jaali wa t aan u sinagogaobo mix te kaajo. ´ ´ 13 Ma tu paajtal xan u yeeskoob taanoob tin contra cheen tumen wa jaaj le baaxoob ku yaalikoob- tin ´ waalaj le waalakbalen kaach tech beora utiaal u takikoob in ch ´ uumuk tiobe: ‹¡Bejlae ´ tene poola. 14 Baale baax jaaje, le taan in juzgartaal ta taaneex, bej ku yaalikoob ‹sectao› ´ letie tumen ´ kin creertik yaan u kaa bix in meyajtik u Dios in uuch- kuxkıintaal le kimenoobo!› ». ´ 22 Baale Felixe, tumen´ jach u ben laaktsiloobo, tumen tene ´ kin creertik tulaakal le baaxoob yojel le baaloob yaan yil yeetel Le ku yaalik le ´Leyo bey xan le baa- Bejo,1 joop u kaxtik baax´ ken u xoob tu ts ıibtaj le profetaobo; yaal utiaal u maas xaankuuntik ´ 15 tumen jeex le´ maakooba, te- le juicioo, ka tu yaalaj: «Le ken ´ ne t aan xan in p aatik u kaa kux- kuchuk Lisias, u comandante2 le ´ chatuklik baax kıintaal le kimenoob jeex u yaal- soldadoobo, kin ´ mil Dioso, le utsoobo bey xan ken in beet yeetel le baaxoob´ ka waalikeexteno». 23 Ka tuun

´ Bx griego Westcott ´ 24:71 Le ts ıiboob ich ´ ´ ´ yeetel Hort bey xan ulaak uuchben ts ıiboob ku meyajoob utiaal u suutul le Ki´ liich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

Bx 24:201 Ilaak Tip. 16. 221 Lela u ´ ´ kaat ´ u yaale u kuxtal maak jeex tu kaansaj yeetel tu beetaj Cristoe. 222 Ilaak u tsolajil Bx 21:31.

´ BAAXOOB 24:24–25:11 Ku defenderkuba tu taan Festo 256 ´ tu yaalaj ti u nojchil le solda- ma kun xaantal ´ ken xiik ´ xan ledoob´ ka u kal Pabloo, baale´ ma tii. 5 «Le maaxoob tuun tsaan ´ ´ u tsaaik yaab maakoob kanaan- paajtalil tiob ichileexo —tu yaa´ ´ ´ tik, ´ yeetel tu yaalajti ka´ u chaa laj Festo—, eemkoob tin ´ weetel ´ u yaantaal tumen le u yeet maa- ka u takoob u pool le maak wa noobo. jach tu jaajil yaan baax kaas u ´ ´ 24 Ka maan´ wa ´jaypeel kii- beetmo.» ´ noobe kuch F´ elix yeetel Drusila 6 Festo tuune ka tsook u ´ ´ ´ u yatan, junt uul jud ıa. Ka t uun m aansik kex ocho wa ´ ´ diez kiitu tuuxtaj tanbil Pablo, ka tu noob tu yiknaloobe, eem tu kaa´ ´ yuubaj u tsikbaltik le baax ku jil Cesarea; ka saaschaj tulaak creertik yoolal Cristo Jesuso. kiine kulaj te tuux ku kutal le ´ 25 Baale ka tu yuubaj taan u juezo ka tu yaalaj ka taasaak Pa´ taan Pablo ti u beetaal´ baax´ toj, blo tu taan. 7 Ka taasaabe le ´ ti u controlarkuba maak yeetel judıoob taaljaanoob ti u kaajil ti´ u kiinil le juicio tsook u Jerusaleno waalajoob tu bapanaatslo, Felixe sajakchaje ka tu che ka joop u takikoob u pool ´ yaalajti: «Beoraa xeen, le ken ´ ya- taan u yaalikoob yaab baaloob nakten tiempoe kin t uuxtik kaastak bin u beetmaj, baale ´ ´ tanbilech tu kaateen». 26 Le ma paajchaj u yeeskoob wa jaaj ´ ´ taan u beetik lela, taan kaach le baaxoob ku yaalikoobo. ´ ´ xan u paatik ka tsaabak taa8 Pablo tuune utiaal u defenkin ti tumen Pablo. ´ Le oolal derkubae tu yaalaj: «Tene junmantats kaach ku tuuxtik tanpuli ma kebanchajaanen tu ´ ´ bil utiaal ka tsikbalnak tu y´ ee- contra u Ley le judıoobo, mix tu tel. 27 Baale ka tsook u m aan contra le temploo, mix tu con´ ´ kaapeel jaabe, jeelintaab gober- tra Cesar». 9 Festoe tumen ´ ´ ´ ´ u nador Felix tumen Porcio Fes- kaat luubul utsil ti le judıoo´ ´ ´ to;´ tsoole tumen u kaat kaach bo, tu kaataj ti Pablo: «¿A kaat ´ ´ ´ paatal utsil F elix tu t aan le juwa naakal tu kaajil Jerusal en ´ ´ ´ dıoobo, ma tu jaalkabtaj Pabloi. utiaal ka juzgartaakech tin taan ´ Festo tuune kuch tu luu- tu yoolal le´ baalooba?». 10 Pabloe tu nuukaj: «Tene waalakmil Judea, ka joop ´ ´ u bee´ tik´ u gobernadoril; ka maan oox- balen aktaan te tuux ku kutal peel kiine luk Cesareae ka ´ bin le juez tsaan ´ tumen Cesaro, ´ eet in juzgartaaJerusalen. 2 U ´ nuuktakil tuun te tuux kaab ´ lo. Jeex ´ taan a wilko, tene le sacerdoteob yeetel ´ ´ le u jalaach eel kaas in beetmaj ti maakiloob le judıoobo ´ taana- mix junp ´ joob tu contra Pablo tu ´ taan Fes- le judıoobo. 11 ´ Tsoole wa jach ´ juntuul kasaan maatoe, ka joop u sen k´ aatkoobti tu jaajil ´ ken y eetel tsook in beetik jun3 ka u beet uts u tuuxtik Pa´ ´ ´ ´ peel baax ku naajmatik ka kıimblo tu kaajil Jerusal ´ ´ ´ ´ en; tsoosaakene,´ ma taan in kaat ooltik le te bejo letiobe t aan kaach u ´ ´ chuuktikoob u maan utiaal ka ma in kıimsaali; baale wa ma ´ u kıimsoob. 4 Baale ´ Festoe ´ tu jaajtak le baaxoob ku yaalikoob yaale Pabloe kaab eet u paatal utiaal u takikoob in poola, mix ´ ´ ´ tu kaajil Cesarea, yeetel tu yaale maak jeel u paajtal u kubken ti

25

´ 257 Festoe ku tsikbal yeetel rey Agripa BAAXOOB 25:12-26 ´ ´ ´ letiob cheen utiaal u beetik uts yoolal juntuul m´ aak ku kaaba´ ´ ´ ´ ti´ wa ´ maaxe. ¡In kaat bin ´ tu tik bin Jesus, maax tsook u kıitaan Cesar!». 12 Ka tsook tuun mil, baale Pabloe ma tu xuu´ ´ u taan Festo yeetel le junmuuch lul u yaalik kuxaan. 20 Tumen ´ maakoob ku tsolxikinoobo, tu ma tin kaxtaj baax in beet tu ´ yaalaj: «Ta waalaj bin´ tu yoolal le baaxoob ku baatel´ ´ ´ a kaat ´ ´ taan Cesar; tu taan tuun Cesar tantikoobo, tin kaatajti wa jeel ´ kan bin». u´ yootik bin tu kaajil Jerusa´ ´ len utiaal ka juzgartaak tu yoo13 Ka maan wa jayp ´ eel kiinoobe, rey Agripa yeetel Be- lal le baalooba. ´ 21 Baale ka tu ´ Pablo u kaat ka bisaak tu renicee kuchoob u xıimbal- yaalaj ´ toob Festo tu kaajil Cesarea taan Augusto utiaal ka chatuk´ utiaal u tsikikoob. 14 Tumen laak baax kun beetbil tu yeete´ yaan kaach u paatloob wa jay- le, tin waalaj ka paatak kalaanil ´ ´ ´ peel kiinoobe, Festoe tu tsik- tak ken in tuuxt tu yiknal Cebaltaj ti le rey le baaxoob ku sar». ´ yaalaal yoolal Pabloo, ka tu yaa22 Agripa tuune tu yaalaj ti ´ lajti: Festo: «Tene in kaat xan in ´ ´ ´ «Yaan juntuul´ maak paat ka- wuuy baax ku yaalik le maalaanil tumen Felix; 15 le ka bi- ka». Ka aalaabti tumen Festo: ´ ´ nen tuun tu kaajil Jerusalene ´ u «Saamal a ´ wuuyik». ´ 23 Le oonuuktakil le sacerdoteob yeetel lale, ka saaschaj tulaak kiine ´ ´ u nuuktakil le judıoobo taanaAgripa yeetel Berenicee taaloob ´ ´ joob tu contra, ka tu kaa- te tuux u muchmuba le maa´ toobten ka in juzgart utiaal u koobo, ka ookoob taan u taas´ castigartaal. 16 Baale tene tin kubaob nojbaalil, laakintaa´ nuukajtiobe, ichil le romailoonoob tumen le comandanteobo1 ´ bo ma suuk u kuubul juntuul bey xan tumen u jalaachiloob ´ ´ ´ maak ku taakal u pool cheen le kaajo. Festo tuune tu yaa´ ´ utiaal u beetaal uts ti wa maa- laj ka taasaak Pablo tu taanoob; ´ ´ xi; taanile unaj u yilkuba y eetel ka taasaabe 24 Festoe tu yaa´ le maaxoob takik u poolo, utiaal laj: «Rey Agripa, bey xan teex ´ ´ ´ ka paajchajak u yeesik ma jaaj le tulaakal le muchukbaleex t-ee´ baax ku yaalaal tu contrao. tel bejlaa, le maak ka wilkee´ 17 Le oolale ka´ kuchoob waye, xa letie maax oolal taal yaab ju´ ´ tene ma tin paataj u sen xaan- dıoob way tin wiknale bey xan le ´ ´ tali, baaxe ka saaschaj tulaak tiaanen kaach Jerusaleno; letio´ kiine kulajen te tuux ku kutal be taan kaach u kaam aalikoob ´ le ´juezo ka tin tuuxtaj tanbil le ma unaj u seguer u kuxtali. ´ maako. 18 Baale le waalakbal 25 Baale tene tin tsaaj cuen´ kaach le ´ maaxoob takik u poo- ta ma u beetmaj mix baal ku ´ ´ lo ma paajchaj u yeeskoob wa naajmatik ka kıimsaaki. Le oo´ jaaj le baaxoob kaastak tin´ tuk- lale le ka tu yaalaj u kaat ka bi´ laj kaach u beetmaj le maako. saak tu taan Augustoe, tin cha´ ´ ´ 19 Cheen taan kaach u baatel- tuklaj in tuuxtik. 26 Baale ma taanoob yoolal baaloob yaan yil ´ yeetel u religionoob, bey xan Bx 25:231 Ilaak u tsolajil Bx 21:31.

´ BAAXOOB 25:27–26:14 Ku defenderkuba tu taan Agripa 258 ´ in wojel jach baax ´ jeel in ts ıib- koob ka tsaabaktiob le baax u tik ti Yuumtsil Cesar1 tu yoo- yaalmaj Dioso; lela ku beetkoob ´ ´ lal le m´ aaka. Le oolal tin taa- ikil u jach kubik u yooloob u me´ ´ saj ta t aaneex, baale maases ta yajtoob bul kiin y eetel bul aa´ taan, Rey´ Agripa, beyo ken tsoo- kab. Rey Agripa, lela letie baax ´ kok u kaataal u chi jeex u yaa- kin paatik xano, le oolal ku taa´ lik le´ leyo, ka in´ wil bey baax jeel kal in pool tumen le judıoobo. u paajtal in ts ıibtik tu yoolale. 8 »¿Baaxten ma ta creerti27 Tumen ´ kin tuklike wa Diose´ yaan u kaa kux´ ma´ maa- keex ´ lob ka in tuuxt juntuul maak wa kıintik le maaxoob kimenooma in waalik baax oolal ku taa- bo? 9 Tene u jaajile tin tuklaj kal u pooli». kaach ichil in puksiikal kaa´ Agripae tu yaalaj ti Pa- b eet in beetik yaab ´ baaloob tu ´ blo: «Jeel u p aajtal a taan contra u kaaba Jesus le Naza´ ta favore». Pablo tuune tu tichaj retilo. 10 Lela u jaajile bey tin ´ u kabe, ka tu yaalaj utiaal u de- beetil tu kaajil Jerusaleno, yeetel ´ fenderkuba: tin kalaj carcel yaab ti le disipu2 «Rey Agripa, te kiina jach loobo,1 tumen letie u nuuktakil ´ ´ kiimak in ´ wool ikil in defender- le sacerdoteob tu tsaajoobten u ´ kinba ta taan yoolal le baaxoob paajtalil in beetko; tsoole ken ´ ´ ku yaalik le judıoob tin contrao, aalaak u kıimsaaloobe tene kin ´ 3 maases´ tumen teche jach a tsaaik in voto utiaal ka beetaak. ´ wojel tulaakal le baaxoob suuk 11 Yaab u teenel xan tin jaaja´ u beetaal tumen le maakoobo tsoob te sinagogaobo utiaal ka ´ bey xan le baateltaanoob ku in obligartoob u xuumpattoob le ´ yantal´ ichil le jud ıoobo. Le oolal baaxoob ku creertikoobo; tsoo´ ´ ´ kin kaat´ ooltiktech ka chuukpa- le tumen jach taaj pujaanen jak a wool a wuuy baax ken in kaach tu contraobe kuchen tak ´ waale. in chapachtoob tak te naanach 4 »U jaajile wa ka taana´ ´ kaajoobo. ken ti bix uuchik in ´ maansik in 12 »Le jach chiikilen in beet kuxtal desde tin taankelmil, tin ´ kaaj in bin Damasluumil bey´ xan tu kaajil Jeru- le baalooba, ´ ´ ´ ´ co y eetel le p aajtalil bey xan yeesalene, tulaakal le jud´ ıoob 5 u ´ tel le orden tsaabten tumen u kaj oolenoob ´ desde uucho jach ´ le sacerdoteob o. u yojloob l´ ıisaaben bey juntuul nuuktakil ´ ´ fariseoe, yeetel kaansaaben jach 13 Chuumuk´ kiin tuune, Rey ´ in bin te jeex u yaalik´ le religion yaantoo- Agripa, le taan ´ ´ ´ bejo tin wilaj u leembal junpeel saano. ´ Wa u kaatoobe letiobe jeel ´ u paajtal u jaajkuuntikoob lela. sil ku taal te kaano, lela juulnaj le 6 Baale yoolal´ le baax ´ u yaal- tin´ bapach bey xan tu bapach ´ ku binoob tin weetelo; maj Dios u tsaaik ti k-uuchben maaxoob ´ ´ laaktsiloobo, le oolal waalakba- u´ leembale maas nojoch ti bix´ u ´ le Kiino. 14 Le ka laaj len ta taaneex utiaal ka juz- leembal ´ luume tin wuuyaj jungartaaken; 7 ´ tumen ´ le k-doce luuboon ´ ´ chiibaloobo taan u paatik u yil- peel taan taan u yaalikten ich

26

Bx 25:261 Lit.: «ti Yuumtsil».

´ Bx 26:101 Lit.: «maaxoob kiliichoobo».

259 Bix suunajik disipuloil. Ku taan rey BAAXOOB 26:15-29 ´ hebreo: ‹Saulo, Saulo, ¿baaxten le baalooba le judıoobo tu ´ ma´ ´ taan a chapachtiken? Cheen chenoob te temploo ka tu yootaj ´ ´ taan a ´ loobiltkaba ´ ikil u se- u kıimsenoob. 22 Baale tumen ´ guer a jaanchatik le loomcheo›.1 tsook in kamik le aantaj ku ´ ´ 15 Baale tene tin waalaj: ‹¿Maa- taal ti Dioso, tak bejlaa taan xech, Yuumtsil?›. ´ Yuumtsile tu in kaaytaj ti jalaachoobe bey ´ ´ yaalaj: ‹Teen Jesus, le maax ´ ka xan ti´ u maasil maakoob, baale chapachtiko. 16 Baale lıiken, ma taan in kaaytik yaanal baal ´ ´ waalen. Tumen lela letie baax ti le baax tu yaalaj Moises yee´ oolal tin ch ıikbesinba ti techa: tel le Profetaob le ka tu yaaloob ´ ´ utiaal le baaxoob kun uuchla: 23 ´ in yeeyikech bey in palitsi´ ´ le le yeetel utiaal ka a jaajkuunt le Cristoo yanili u muyaje yeetel ´ ´ baaxoob tsook a wilko, bey ´ xan tumen leti kun yaax lıisbil ichil le baaxoob yaan yil tin weetel le kimenoobo, yaan u kaaytik ´ ´ ken in ts xan saasil utiaal le kaaja bey xan ´ aa a wilo; 17 yaan ´ ´ in kanaantkech ti u maakiloob utiaal le ulaak luumiloobo». ´ ´ ´ le kaaja bey xan ti le j-taanxel 24 Le t aan tuun u yaalik Pa´ luumiloob tuux´ ken in tuuxte- blo le baaloob utiaal u defencho. 18 Kin tuuxtikech tu yik- derkubaa, Festoe tu kaam ´ naloob utiaal ka jeepajak u yi- aalaj: «¡T aan u chokotal a choob,´ utiaal beyo ka lukkoob pool, Pablo! ¡Le senkech baa´ ´ ti le eejocheenilo ka taalakoob loob a wojlo taan u chokokıin´ ti´ le saasilo, ka lukkoob ´ ´ ´ xan tik a pool!». 25 Baale Pabloe yaanal u paajtalil Satanas yeetel tu yaalaj: «Jalaach Festo, ma ´ ka taalakoob tu yiknal Dios. Le- taan u chokotal in pooli, baa´ la yaan u beetik u perdonartaal xe taan in waalik baaloob jaaj´ u kebanoob.´ Dios tuune yaan u tak jeex u yaalaal tumen jun´ ´ bootkoob yeetel yaan u kiliichtuul maak maalob u tuukule. ´ ´ ´ ´ kuuntkoob jeex tu beetil yeetel 26 U jaajile, le rey tu taan m´ aax ´ ´ ´ ´ le´ ulaak maaxoob chuukpaj u kin taan yeetel u jaajil in woola, ´ yooloob ti letio›. jach u kaj ool le baalooba; tene ´ 19 »Tu yoolal lela, Rey Agri- jach in wojle letie u yojel tulaapa, tene ma tin waalaj wa kal le baalooba, tumen ma taa´ ma in beetik le baax eesaab- kumbail uuchik u beetaaloobi. ten 20 baaxe 27 Rey Agripa, ¿ka creertik wa ´ desde te ´ kaano, ´ kaaj in bin, yaax taanile tu kaajil le Profetaobo? Tene in wojel ka Damasco, tsoole tu kaajil Jeru- creertikoob». 28 Baale Agri´ ´ ´ salen, ti tulaakal ´ u luumil Ju- pae tu yaalaj ti Pablo: «Cheen ´ dea bey xan ti taanxel luumi- ichil junp ıit kiine jeel a woksik loob, utiaal ka in waaltiob ka u tin pool in beetkinba cristianoikex u tuukuloob, ´ ka suunakoob le». 29 Yoolal lela Pabloe tu ´ ´ tu yiknal Dios, yeetel ka u beeyaalaj: «Kin kaat ooltik ti Dio´ toob baaloob ku yeesik tsook u se kex ichil junp ıit kiin wa ´ kexik u tuukuloob. 21 Yoolal kex ichil yaab kiine, ma cheen ´ ´ ´ ´ teechi, baaxe tul aakal le m aaBx 26:141 Lela junpeel che joosaan u ´ punta ku meyaj utiaal u loomol juntuul xoob chenxikintiken te kiina ka ´ kuchuk u beetubaob jeex tene, baalche utiaal ka xıimbalnak.

´ ´ BAAXOOB 26:30–27:12 Pabloe ku bisaal tu taan Cesar 260 ´ baale ma u kaaxloob yeetel ca- u luumil Licia. 6 Baale teelo u denaob». nojchil ´ le soldadoobo tu ´ kaxtaj ´ ´ ´ ´ ıa taan 30 Le rey tuuno lıiki, ka lıik junpeel u barcoil Alejandr ´ ´ u bin Italia, ka tuun tu beetaj xan le gobernadoro, l ıikoob xan ´ ´ ´ ´ k-naakli. 7 Ka Berenice yeetel le ulaak maa´ tsook u maan ´ koob kulukbaloob kaach tu´ yee- yaab kiinoob taan k-bin chaamteloobo. 31 ´Baale le ka jook u belile, kex istikyaje kuchoon tu binbaloobe taan kaach u bin´ u kaajil Cnido; tsoole tumen ma tsikbaloob tu baatsiloob, taan tu chaaj le iik u´ seguer k-bi´ no, joop k-bin taan k-balikba u yaalikoob: «Le maaka ´ ´ ma u tu paach u islail Creta aktaan ti beetmaj mix baal ku naajmatik ´ ´ ka kıimsaak wa ka kaaxak yee- Salmone. 8 Kex istikyaj xane ´ naats ti u jaal tel cadenaobi». 32 Ka tsooke seguernaj k-bin ´ le ´ jao, ´ ka tuun kuchoon ti junAgripae tu yaalaj ti Festo: «Le ´ ´ ´ maaka jeel u paajtal u jaal- peel kuuchil ku kaabatik Bellos ´ Puertos, naats ti u kaajil Lasea. kabtaal wa ma ´ u kaatik kaach ´ ka bisaak tu taan Cesare». 9 Tumen tsook u xaantal le ´ viajeo, y eetel tumen jeel u maas Ka tsooke tumen cha´ tuklaab ka xiikoon ti bar- talamtal ´ ´u seguer u bin maak te k aan aabo, Pabloe tu yaaco´ tak tu luumil Italiae, Pablo ´ ´ ´ ´ yeetel jujuntuul maakoob kalaa- laj junpeel baal jeel u paajtal u beetaale, tumen tak le ayuno ku noobe ´ kuuboob tu kab Julio, beetaal tu kiinil le saatsaj siipijuntuul ti u nojchil le soldadoob ´ ´ ´ yaan ichil u muuch soldadoob lo1 tsook u maan; 10 leti tuune tu yaalajtiob: «Xiibeex, kin Augustoo. 2 Naakoon ti jun´ ´ tsaaik cuentae jach yaan u tapeel u barcoil ´ ´ Adramitio le jach lamtal le viajea yeetel yaab´ baataaytak u jookol´ u bin te kaajoob yanoob tu j´ aal u jail u luu- xoob ken ´ k-peerte, ma cheen le mil´ Asiao, ka tuun joop k-bin; barco yeetel u kuucho baaxe tak t-eetele ti´ yaan ´ kaach Aristar- k-kuxtaleex».1 11 Baale u nojcoi, juntuul´ maak ku taal tu chil le soldadoobo maas ku yuubik kaach le baax´ ku yaalik´ u kaajil Tesalonica ti ´ u luumil Ma´ yuumil le barco yeetel le maax cedonia. 3 Ka saaschaj tulaak ´ nuuktiko ke le baaxoob ku yaakiine kuchoon tu kaajil Sid on; ´ te tuuno Julioe jach tu yeesaj u lik Pabloo. 12 ´ Baale tumen yutsil ti Pablo, tumen tu chaaj u ma ´ maalob ´ le kuuchil utiaal ka paatak maak tu kiinil keelo, u bin tu ´ yiknal u amigoob utiaal ka maas yaabil le yanoob te barkanaantaak. 4 Desde teelo naakoon te coo tu yaaloob ka k-seguert le utiaal ka u yiloob wa jeel barcoo ka t-chajooltaj k-bin, ka viajeo ´ ´ u paajtal maanoon naats ti u islail Chipre ´ k-kuchul Fenice utiaal ´ ´ tumen aktaan ti toon ku jaats ka k-maans´ le keel´ teelo;´ le k´ uuchila junpeel u jaal kaanaabil kaach le iiko. 5 Ka joop´ k-bin ´ te tuux maas taam le kaanaa´ Bx 27:91 Le kiinbesaja ku beetaal kaach ´ ´ bo, ka maanoon naats ku luu´ ti le kaa- tu mesil´ Tisrı; t-calendarioe ´ joob yanoob Cilicia y eetel Panfibul tu y aamil septiembre y eetel octubre. ´ liao; ka eemoon tu kaajil Mira ti 101 Lit.: «k-almaex».

27

261 Kaamkach iik. Yaan u salvartaaloob BAAXOOB 27:13-28 Creta ku paakat xaman-chikin barco tumen le ja ku wool´ ´ yeetel noojol-chikin. tikubao, kaaj k-tuklik´ ma ken ´ 13 Tsoole ka tu yiloob ma k-salvartba. 21 Ka ´ tuun maan kaam le iik ku taal noojolo tu yaab kiinoob mix maak´ ku jaan´ tukloob jeel u paajtal u binoob le, Pabloe waalaj chuumuk ti te tuux u tukultmoob kaacho, letiobe ka tu yaalaj: «Xiibeex, ´ ka tuun tu naaksoob le an- tsook kaach a beetkeex le baax claobo ka joop u binoob tin waalajteex utiaal ma k-lu´ naats tu jaal u luumil Cre- kul tu islail Cretao, beyo maa´ ta. 14 Baale ka maan wa jay- tan ´ kaach u talamtal le viajea ´ ´ ´ peel kiine kaaj junpeel jach yeetel maatan kaach k-peertik kaamkach iik ku yaalaal euroa- yaab baaloob. 22 Baale beo´ ´ ka kiimakquilon ti. 15 Tumen kaaj u yu- raa kin waalikteex ´ a wooleex, tumen´ mix yunchintaal le barco tumen le chajak ´ ´ kaamkach iiko ma paajchaj u junt ´ uul1 ti teex kun kıimili, ´ paatal u ni le barco tu tojil cheen le barco kun peertbilo. ´ le iiko, ka tuun yanji k-chaik 23 Tumen oneake ´ ´ waalaj tin u biskoon. 16 Ka tsooke joop wiknal junt ´ uul u angel Dios, ´ le ´ k-bin taan k-balikba tu paach u Dios ti maax in kubminba yeetel chan islail Cauda, kex beyo is- kin meyajtiko, 24 ka tu yaalaj: ´ tikyaj uuchik k-naaksik le chan ‹Ma a chaik saajkil, Pablo. ´ ´ Teyaan a wantal tu taan Cesar, barco k-taasik paachilo. 17 Ka che ´ ´ tsook k-naaksike, le maakoobo yeetel, ¡ile!, Diose yoolal u ´ yutsijoop u yilkoob bix jeel u kax- le ´ yaan u salvartik tulaakal ´ le koob u nak le barco tuux ya- maaxoob ku viajaroob ta weetexiibeex, kiinoon utiaal ka yanak u muuko; lo›. 25 Le oolale, ´ ´ tsoole tumen saajkoob u tsoo- makchajak a wooleex, tumen kin pol le barco te arena tukukbal creertike Diose yaan u beetik ´ ichil le jao,1 tu kooloob jujun- jach jeex aalaabikten tumen le ´ peel suumoob utiaal u chi- angelo. 26´ Baale yaan k-puuchantal u nookiloob le barcoo; lul ti junpeel isla». ´ ´ ´ 27 Tumen tsook catorce aabey tuun uuchik k-bisaal tumen ´ ´ ´ kaboob joopok k-bin y eetel t aan le iiko. 18 Baale tumen laayli ´ tumen taan u sen jaajatskoon le kaam- kaach k-yuyunchintaal ´ ´ ´ ´ tu kaan aabil Adriao, bey kach iik yeetel u jailo, ka saas- le ja ´ ´ ´ ´ chaj tulaak kiine joop u saal- chuumuk aakabe le marineroo´ ´ kuntkoob u kuuch le barcoo; bo joop u tuklikoob taan k-naa´ ´ tsal ti luum. 28 Le oolale tu 19 tu yooxpeel kiin xane tu ´ ´ ´ chaajoob u suumil yeetel ulaak jalkesoob junpeel nuukul ku u nuukulil ´ u nookiloob le bar- kaabatik sonda1 utiaal u piskoob u taamil le´ jao, ka tu yicoo ka tu pıikchintoob. ´ ´ 20 Ka tuun maan yaab kii- loobe veinte u saapal2 u taamil, ´ ´ noob ma tu chıikpajal le Kiino ka seguernaj u binoob junp ıit ´ mix le estrellaobo, yeetel tumen ´ ´ ´ Bx 27:221 Lit.: «junpeel alma». 281 Lit.: ´ laayli taan u sen jaatsal le «tu pıikchintoob le plomoo». 282 Ku Bx 27:171 Lit.: «te Sirteo».

´ tuklaale cada saape kex 1.8 metros u chowakil.

BAAXOOB 27:29–28:2 Salvartaab 276. Kuchoob Malta 262 ´ ´ ´ ´ maas taanile, tu kaa jalkesoob ichil le kaanaabo utiaal u saalkuntkoob u kuuch le barcoo. le sondao ka tu yiloob quin´ ´ ´ ce u saapal u taamil. 29 Yeetel 39 Le ka tiaalaj u saasta´ tumen saajkoob ka puulkoon tu le, ma tu kaj ooltoob ti baax ´ ´ yookol le tuunichoobo, tu pu- luumil taan kaach u kuchloo´ ´ ´ loob ichil le ja kanpeel anclaob1 bi, baaxe tu yiloob junpeel kuu´ ´ yaan´ paachil ti le ´ barcoo, yee- chil yaan tu´ jaal le jao; ka tu tel u jooskoob le barco tu ´ ´ ´ taan kaach u ts ıiboltkoob ka tukloob ja wa ku paajtalo. 40 Ka saaschajak. 30 Baale le mari- jaal ´ neroobo joop u yilkoob bix jeel tuun tu xotoob u suumil le an´ u bin u puutsloob ti le barcoo, le oo- claobo ka tu chaajoob ´ ichil le lale tu jalkesoob ´ jao, le taan u beetkoob ´ le chan baru suuco ichil le jao taan u yaalikoo- lela taan´ xan u waachal ´ be nukaaj bin u puloob le mil le guıaobo; yeetel le ka tsook anclaob yanoob tu ni le bar- u tiinil le nook yaan tu ni le le barco coo; 31 le oolal Pabloe tu yaa- barcoo, joop u bisaal ´ laj ti le soldadoob bey xan ´ ti u tumen le iik tu jaal jao. 41 Le te tuux kabal u jail nojchiloobo: «Wa ma tu paatal ka kuchoob ´ ´ ´ le kaanaabo, tu jeelsoob le barle maakoob ichil le barcoa, tee´ ´ coo xe ma kun paajtal a salvarka´ ka tsoop ´ u ni te arenao, ka ´ baex». 32 Le soldadoob tuuno paat ma tu peek; baale u paachil tu xotoob u suumil le chan bar- le barcoo joop u xeexetpajal le ja tio. coo ka tu chaajoob u bin te jao. tumen chich u jatskuba ´ ´ tuuno tu 33 Le jach ´ taaytak u saasta- 42 Le soldadoob ´ ´ chatukloob u kıimskoob le maaxoob lo, Pabloe k aaj u yaalik ti tu´ laakloob ka jaankoob; tu yaa- kalaanoobo ´ utiaal ma ´ u pulkubaob baab ka puutskoob. lajtiob: «Bejlae u catorce kiinil ´ joopok a kananeex, tsoole taan 43 Baale u nojchil le ´ soldadooma u kaat kaach a muyajtikeex wiijil tumen ma a bo, tumen ´ jaanteex mix baali. 34 Le oo- ka kıimsaak Pabloe, tu yaalajlale chaex wa baax utiaal a jaan- tiob ma u beetkoob le baax ´ tu ´ chatukloobo. Tu´ yaale le maateex utiaal ma u yuuchulteex ´ mix baal; tumen mix junkuul u xoob u yojloob ´ ´ baabo ka u pulu´ baob te kaanaab utiaal u yaax tsootsel a pooleex kun saatal». ´ kuchloob luumo, 44 baale 35 Ka tsook tuun´ u yaalik le´ le u xoola, tu´ chaaj junpeel waaje, ´ ka u maasiloobo ´ ka u chaob ´ tu tsaaj gracias ti Dios tu taa- xotal cheob yeetel ulaak ´ u nuu´ kuliloob le noob, tsoole tu xetaje ka joop ´ barcoo. Bey tuun uu´ ´ u laaj salvartaaloob le ka u jaantik. 36 Tulaakloob tuu- chik ´ ´ ´ ne kiimakchaj u yooloobe ka joosaaboob yoo luumo. ´ ´ ´ ´ joop u ´ jaantkoob junp ıit waaj. Le ka ´paajchaj k-laaj joo´ 37 Tulaakal le yanoon kaach te kol yoo luume, t-ojeelbarcoo ´ ´ kex doscientos setenti- te le isla tuux kuchoono ´ seis u tuulaloon.1 38 Ka tsook ku kaabatik Malta. 2 Le maa´ u naajtaloobe tu puloob le trigo koob tuun kajaanoob te islao1

28

Bx 27:291 Ilaak Tip. 16. maon».

371 Lit.: «al-

´ Bx 28:21 Wa: «maakoob yaanal taan ku beetkoob».

263 Chiib tumen kaan. Ku kuchul Roma BAAXOOB 28:3-17 ´ ´ jach nojoch bix uuchik u yees- tsakaj. 9 Ka tsook´ u yuuchul koobtoon u yutsiloob. Letiobe lela, le u maasil maakoob ko´ jach maalob uuchik u kamkoo- jaanoob yanoob te islao joop ´ ´ noob: tu taboob kaak tumen xan u taaloob tu yiknal yeetel ´ ´ ´ ´ taan kaach chaak yeetel taan u joop u tsaakaloob. 10 Tsoobeetik keel. 3 Baale le ka tu le jach tu yeesoobtoon u yutsi´ ´ chaaj Pablo junchaach ´ chili- loob tumen tu sıiobtoon yaab ´ ´ boob yeetel le ka tu tsaaj te baaloob, yeetel le ka naakoon ´ ´ ´ ´ ´ kaako, jook juntuul chiibal ti junpeel barcoe, tu tsaajoob ´ kaan tu yoolal u chokoil le kaa- k-bis yaab baaloob kun kaa´ ko, ka tu chiaj Pablo tu kab b eettaltoon. ´ ´ ´ ´ ´ yeetel ti p aat chuytali. 4 Le 11 Ka tsook u maan ooxpeel ´ ´ maaxoob kajaanoob teelo le ka mesoobe, naakoon ti junpeel ´ ´ tu yiloob chuyukbal le chiibal u barcoil Alejandrıa tu maansaj kaan tu kabo, joop u yaalikoob u kiiniloob keel te islao; tu ni ´ tu baatsiloob: «Jach u jaajile le le barcoa tsaan kaach le chıi´ ´ ´ ´ m´ aaka juntuul j-kıimsaj wıinik, kulala: ‹U Paalal Zeus›. 12 Ka ´ yeetel kex tu salvartuba te kaa- tsooke kuchoon tu kaajil Sira´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ naabo, ma paajchaj u puutsul cusa, te tuuno paatoon ooxpeel ti´ le Justiciao,1 le oolal yaan ´ u kiini; 13 tsoole t-chajooltaj kıimil». 5 Baale Pabloe tu tıi- k-bine ka kuchoon tu kaajil ´ ´ ´ taj le chiibal kaan te kaako, Regio. Tulaak kiino lıik jun´ ´ ´ tsoole ti letie mix baal uuchi. p eel noojol iik, tu kaap eel kiin ´ ´ ´ 6 Le maakoobo taan kaach u tuune kuchoon tu kaajil Puteo´ paatkoob ka chuupuk u kab wa li. 14 Teelo t-ilaj yaan sukuu´ ´ ´ ´ ka luubuk Pablo kimen. Baale noobi, yeetel tu kaat ooltoob´ ´ ´ ´ le´ ka xaanchaj taan u paatajoob toon ka paatkoon siete kiinoob ´ yeetel le ka´ tu yiloob mix baal tu yiknaloob; bey uuchik u ´ ´ kaas ku yuuchultie, kexpaj u kaajal k-naatsal tu kaajil Ro´ tuukuloobe ka joop u yaalikoo- mao. 15 Le ka naatsoone le ´ ´ ´ be Pabloe juntuul dios. sukuunoobo tu yojeeltoob taan ´ ´ ´ 7 Naats ti le kuuchilo ti k-taal, ka tuun jook u chaob ´ yaan kaach u´ terrenoob Publio, k-beel tak tu K ıiwikil Apio bey ´ u jalaach maakil le islao; letie xan ´ tak te kuuchil ku kaaba´ tu beetaj uts u kamkoon ´ bey tik Ooxpeel Najil Uulabo. Le ka uulaboon tu yotoch ichil oox- tu yilaj le sukuunoobo, Pabloe ´ ´ ´ peel kiinoobe. 8 Baale u taa- tu tsaaj gracias ti Diose ka lıik ´ ´ ´ ta Publioe chilikbal t aan u muu y ool. 16 Le ka t uun ookoon ´ ´ ´ yaj tumen taan u chokwil yeetel Romae, chaab u paatal Pablo ti ´ ´ ´ ´ ´ yaan disenterıa ti; Pablo tuune junpeel naj cheen yeetel le sol´ ook te tuux yano ka orarnaji, dado kanaantiko. ´ ´ ´ ´ ´ tu tsaaj u kab tu yookole ka tu 17 Ka maan ooxpeel kiinoo´ be Pabloe tu t uuxtaj tanbil u ´ ´ ´ Bx 28:41 Gr.: Dıke. Ma xaane bey u yaa- jalaach maakiloob le judıoobo. laal ti u diosail le justiciao, le diosa ku Le ka tu muchubaobe, Pabloe sutik u jeel le ´ kaas´ ku beetaalo; wa´ ma xaan xane cheen taan u taan ti tulaakal tu yaalajtiob: «Xiibeex, sukuu´ neex, kex ma in beetmaj mix baax yaan yil yeetel justicia.

´ BAAXOOB 28:18-31 Kaaytajnaj kaapeel jaab Roma 264 baal ku bin tu contra k-kaajal, be ma tu creertoobi. 25 ´ Bey ´ mix tu contra le baax suukaan u tuuno tumen ma junp´ eelili ´ ´ baax ku tuklikoobe, le taan u beetik k-uuchben laaktsiloobo, ´ desde tu kaajil Jerusalen kaa- binoobo Pabloe tu yaalaj lela: len utiaal ka kuubken tu kab «Jach jaaj´ le baax aalaab ti ´ le romailoobo. 18 Le ka tsook a uuchben laaktsileex tumen le ´ ´ u kaatkoob in chie taakchaj u kiliich muuk yeetel u chi le ´ ´ jaalkabtikenoob, tumen ma profeta Isaıas, 26 le ka tu yaa´ yanchaj baax oolal in kıimsaa- laj lela: ‹Xeen tuux yaan le li. 19 Baale tumen seguernaj kaaja ka a waalti: «Yaan ´ ´ u yaalik le judıoob ma in jaal- a wuuyikeex, baale ma ken a kabtaalo, yanchaj in waalik ka naateex; yaan xan a paakateex, ´ ´ taasaaken tu taan Cesar; ma baale mix baal ken a wileex. ´ tumen wa yaan baax oolal in ta- 27 Tumen u puksiikal le maa´ kik u pool in luumili. 20 Te- kooba ma u kaat u kam mix ´ ´ ´ ne tin sen k´aat ooltaj ka taa- baali, u xiknoobe ma ´ u kaat saaken ta taaneex utiaal ka u yuuboob mix baali, yeetel le´ taanaken ta weeteleex, tumen tiobe tsook u mutsik u yi´ mix bikin kun paatu yoolal baax ku paatik Israe- choob; beyo ´ ´ mix le kaxaanen yeetel le cadenaa». katoob yeetel u yichoob, ´ kun chenxikinoob yeetel u xik21 Letiobe tu yaaloobti: «Ma ´ kuchuktoon mix junpeel car- noob, utiaal ma u chaikoob xan u kuchul tu puksiikaloob ta ti u luumil Judea ku taan ´ ta woolali, tsoole mix juntuul le baax kin waaliktiobo utiaal ti le sukuunoob taaljaanoob ti ka u kex u tuukuloob, ka ´ in Judea u yaal wa baax kaas ta tsakoob» ›. 28 Le oolale ojeelwoolalo. 22 Baale k-tuklike teexe le baax ku meyaj ti utiaal u´ salvaro, tsook u maalob ka k-uuy baax ka tuk- Dios ´ lik, tumen u jaajile, k-ojel tu- tuuxtaal ´ ti taanxel luumiloob; ´ ´ laakal tuux ku yuuchul taan tu u kajnaaliloobe jach jeel u yuubikoobe». 291 —— contra le sectaa». ´ ´ ´ tuune paat kaa23 Ka tuun tu chatukloob u ´ ´30 Pablo ´ eel t uulis jaaboob te naj p binoob junpeel kiin tu yiknal; ´ teelo ku kaka binoob te ´ tuux ´ ku paat- alquilartaano, ´ ´ ´ lo yaab xan ulaak maakoob bi- mik yeetel utsil tulaakal le maa´ ´ tu yiknalo, noob tu yeeteloob. Pablo ´ tuune xoob ku taaloob ´ ´ desde jaatskab tak ka aakab- 31 tsoole yeetel u jaajil u yoole kaach u Reichaje tu tsolajtiob baax ku tuk- ku tsikbaltiktiob ´ le lik, tu tsikbaltajtiob xan tubeel no Dios yeetel ku kaansiktiob ´ ´ baaxoob yaan yil yeetel´ Yuumu Reino Dios yeetel tu yilaj u yoksik tu ´ tuukuloob ka u creer- tsil Jesucristoo; mix maak xan toob Jesus; utiaal u beetik le- aalti ma u beetik. ´ la taanaj ti u Ley Moises bey ´ ´ Le ts ıiboob ich griego Westxan ti le baax tu ts ıibtaj le Bx 28:291 ´ ´ ´ yeetel Hort bey xan ulaak uuchben profetaobo. 24 Yaan ti letio- cott ´ ts ıiboob ku meyajoob utiaal u suutul le ´ ´ be kaaj u creertikoob le baax ku Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, maatech u ´ yaalik Pabloo, baale ulaakoo- taaskoob le baax ku yaalik le versiculoa.

TI

ROMAILOOB Teen Pablo u palitsil Jesucristo, tanaanen utiaal ´ in beetik in apostolil yeetel ´ yeeyaanen utiaal in kaaytik ´ u maalob peektsilil Dios, 2 le ´ maalob peektsila letie baax tu ´ yaalaj u beetik desde uuchjeak ´ jeex ts ıibtaabik tumen u pro´ fetaob te Kiliich Ts ıiboobo. ´ 3 Le maalob peektsila yaan yil ´ ´ yeetel u Paal Dios, le maax taal ´ ´ bey juntuul wıinik tu chiibal ´ Davide; 4 baale yeetel nojoch ´ ´ paajtalil bey xan yeetel kiliich muuke eesaab leti u Paal Dios, ´ ´ uuchik u lıisaal ichil le kimenoobo —lela k-Yuumtsil Jesu´ cristo, 5 tu yoolal maax t-ka´ maj u nojoch utsil Dios yeetel ´ ´ tuuxtaaboon aantaj bey aposto´ lil te t aanxel luumiloobo, utiaal ka u yuuboob taan le ´ m aaxoob yaan u fejoob o; 6 ichil le kaajooba teex taaneex utiaal ka a beetabaex palitsil ti Jesucristo—. 7 Ti ´ tulaakleex yaneex Roma, yaa´ biltaaneex tumen Dios yeetel ´ ´ yeeyaaneex utiaal junpeel ´ kiliich kuxtale, kin ts ıibtikteex lela: Ka yanakteex le nojoch utsil ´ yeetel le jeetselil ku taal ti Dios k-Taatao, bey xan le ku taal ti Yuumtsil Jesucristoo. ´ ´ 8 Yaax taanile, tu kaaba Je´ sucristoe, kin tsaaik gracias ti in Dios tu yoolal tu´ ´ laakleex, tumen tulaakal tuux ´ ku yuuchul taan ti le fe yaan´ teexo. 9 Tumen Dios, le maax ´ kin meyajtik yeetel u jaajil in

1

´ wool1 ikil in kaaytik le maalob ´ ´ peektsil yaan yil yeetel u Paalo, ´ leti jaajkuuntik bix in chachiitkeex mantats ichil in oracio´ ´ noob 10 tuux kin kaat ooltik, ´ ´ wa ka paajchajak yeetel wa bey ´ u kaat Dioso, ka xiiken ta wiknaleex. 11 Tumen jach taak in ´ wilkeex utiaal ka in tsaateex ´ junpeel siibal ku taal ti Dios, utiaal beyo ka muukaanchajak ´ ´ a wooleex; 12 in kaat in waa´ ´ le utiaal k-paklan lıisik k-ooleex yoolal le fe yaantooneexo, utiaal beyo ka muukaanchajak a fejeex bey xan le fe yaanteno. ´ 13 Baale sukuuneex, in kaat ´ ´ ka a wojeelteexe yaab u teenel tin chatuklaj in bin ta wiknaleex —baale tak beoraa ma chaabakteni— utiaal ka yanak u yich in meyaj ichileex, jeex ´ ´ tsook u yuuchul ti ulaak luumiloobo. 14 Tene in paxmaj ´ le griegoobo bey xan le maaxoob ma griegoobo, le yaan u naatoobo bey xan le minaan u naatoobo. 15 Le oolale tene jach taak xan in tsikbaltik´ teex le maalob peektsil te tu kaajil Romao. 16 Tumen tene ma tin sulaktal yoolal le maa´ lob peektsilo; u jaajile lela le´ ´ tie baax chıikbesik le paajtalil yaan ti Dios utiaal u salvartik le ´ ´ maaxoob yaan u fejoobo, yaax ´ ´ taanile le judıoobo tsoole le griegoobo; 17 tumen u justi´ ´ cia Diose ku chıikpajal yeetel le ´ ´ Ro 1:91 Lit.: «yeetel in neuma». Ilaak Tip. 7B.

265

´ ROMAILOOB 1:18-30 U modos Dios. U kaakas kuxtal maak 266 ´ maalob p eektsil yoolal le fe yaan koob utiaal ka u paklan pa´ ´ ti maako, tsoole lela ´ku muu- toob ich sutsilil u wıinkliloob, ´ ´ kaankuuntik u fe maak, jeex 25 tak le maaxoob tu kexoob ´ ´ ts ıibtaanila: «Baale le maax toj le u jaajil ti Dios yoolal le ´ u kuxtalo... tu yoolal u feje yaan tuuso; lelooba tu nojbeenkuun´ u seguer u kuxtal». toob le baaloob beetaano yeetel tu adorartoob tu lugar u 18 Tumen u pujaanil Diose ´ ´ le M aax beet tudesde te kaan ku chıikbesaal tu adorartikoob ´ ´ ´ ´ laakal le baaloobo, le Maax xan contra tulaakal le maaxoob ku ´ beetkoob baaloob kaastak yee- unaj´ u kiikitantaal mantatso. ´ tel maatech u chaikoob ootsili- Amen. 26 Le oolale Diose tu ´ le baalo, maaxoob yoolal u kasaani- chaaj u binoob tu paach ´ ku ts´ ıiboltkoob loobe ma tu chaikoob u kaj loob sutsiltak ´ ´ ooltaal u jaajil, 19 tumen le yaan yil yeetel le nuupchitalo, ´ ´ baaxoob ku paajtal u kaj ooltaal tumen u kooleliloobe tu kexoob ´ ´ u beetkoob yeeti Dioso chıikaan u yilaal baax maalob ´ ´ ´ ichil le maakooba, tumen Diose tel u wıinkliloob yeetel le baax tsook u yeesiktiob. 20 Tumen ma unajo;´ 27 tak le xiiboobo ´ le´ u jatsuts modos Dios ma tu xuul u nuupchitaloob yeetel ´ le ´ kooleloobo ka joop u seten ts ıipaajtal u yilaalo, chıikaan u yi´ ´ ´ u n uupchitaloob yeelaal desde ka beetaab yookol boltkoob ´ ´ kaab, tumen yoolal le baaxoob u tel u yeet xiibiloob taan u beet´ ´ ka tuun beetmo jeel u´ paajtal u tsaabal koob baaloob sutsiltak, ´ cuentae, le paajtalil yaantio mi- tu kamoob´ tu chuukaanil le naan u xuul, tsoole le baaloo- baax ku naajaltikoob yoolal le ba ku yeeskoob leti u jaajil Dios; baaloob kaastak ku beetkoobo. ´ ´ le oolal ma tu paajtal u yaalaal 28 Tumen ma tu yootoob u ´ ´ wa ma jaajtakoobi; 21 tumen chuukaan kaj ooltoob Diose, le´ ´ le kasaan maakooba kex tu kaj tie tu xuumpattoob ti u kaa´ ´ ooltoob Diose ma tu ´ tsaajoob kas tuukuloob, utiaal ka u beenojbeenil ti bey juntuul Diose toob le baaloob ma unaj ´ mix tu tsaajoob gracias tii, u beetaalo; 29 letiobe chuu´ baaxe tu beetubaob j-ma naa- poob kaach yeetel baaloob ´ til, tsoole u kasaan puksiika- ma tojtaki, loobil, tsuutil yee´ ´ loobe eejocheenchaji. 22 Kex tel kasaanil; ku sen ts ıiku yaalikoob kaach yaan u naa- boltkoob xan baax ma u tiaa´ ´ toobe, tu beetubaob j-ma naa- loobi, j-k ıimsaj m aakoob, ´ ´ til, 23 yeetel le nojbeenil ku j-baateel m aakoob, j-tuusoob, ´ ´ tsaabal ti le Dios maatech u kıi- maakoob jach kaas u puuju´ milo, tu sutoob bey junpeel u loob, ku x-mukul taanoob, ´ yoochel wıinik ku kastale, u 30 ku taanoob kaas tu con´ ´ ´ yoochel ´ ch ıichoob, ´ baalcheob tra ulaak maakoob, u pekmoob kants ıit u yookoob yeetel u yoo- Dios, minaan u sutaloob, kaa´ chel baaloob ku jıiltikubaob. nal u yichoob, ku taaskubaob ´ 24 Le beetke, jeex u ts ıibolt- nojbaalil, ku patjooltikoob baakoob tu puksiikaloobo, Diose loob ku beetkoob loob, maatech ´ tu kuboob ti baaloob eekta- u yuubikoob u taan u taataob,

267 Juzgar. Ley tu puksiikaloob ROMAILOOB 1:31–2:15 ´ 31 minaan u naatoob, ma tu maalobo, le maaxoob ku ´ kaxtikoob nojbeenil, tsiikil y eetel junbeetkoob baax tsook u yaali´ ´ ´ koob, ma u yaabiltmoob u yeet peel wıinklil maatech u kastalo. ´ ´ ´ maakiloobi´ yeetel maatech´ u 8 Baale le j-baateel maakoob chaikoob ootsilil ti mix maak. maatech u yuubikoob le u jaa32 Kex u yojloob maalob baax u jil ku taal ti Dios, baaxe ku yaalmaj Dios toje, yaan u ´ ´ le ka tu ´ yaalaj beetkoob baax ma ´ kaab eet u kıimsaal le maaxoob taal u kuuxil yeetel u pujaanil ´ beetik le baalooba, letiobe ma Dios tu yookoloob; 9 yaan xan ´ ´ tu xuulul u beetkoob, tsoole u taal yaayaj oolal yeetel mu´ ´ ´ ma xan tu yaalikoob mix baal ti yajil y ookol tul aakal m aax1 bee´ ´ ´ ´ le maaxoob beetik le baalooba. tik baax kaas, yaax taanile yoo´ ´ ´ kol le jud ıoo, tsoole y ookol le Le oolale, wa teech´ taan a ´ 10 baale ti tulaakal juzgare,´ kex jeel maaxeche, griegoo; ´ ma tu paajtal a waalik wa maax ku beetik baax maalobe yaan u tsaabal nojbeenil, tsiiminaan a siipil, tumen le ken ´ ´ ´ ´ ´ ´ jeetselil, yaax taanile a juzgart ulaak maake taan´ a kil yeetel ´ ti le jud ıoo, tsoole ti le griegoo. condenartikaba ´ ´ tumen kex taan a juzgare, taan xan a bee- 11 Tumen Diose mix maak jetik le baaxoob´ ka juzgartiko. laan u paktik. ´ ´ 12 Tulaakal le maaxoob mi2 K-ojle le maaxoob beetik le ´ baalooba ku juzgartaaloob naanoob yaanal ley ka ´ kebanchajoobo yaan xan u k´ ıimloob tumen Dios jeex unaje. ´ x-ma leyil, baale tulaakal le 3 Baale m aak, teech le ka juz´ ´ ´ gartik le maakoob beetik le baa- maaxoob kebanchajoob yaanal looba, ku tsookole ka beetik le leyo, yaan xan u juzgartaaloob tu yoolal le leyo. 13 Tumen le xan le baaxoob ka juzgartiko, ´ ´ ´ maaxoob cheen ku yuubikoob le ¿ka ´ ´ tuklik wa jeel u paajtal a maaxoob toj yapuutsul ti u juicio Diose? leyo ma letie ´ niloob tu t aan Dioso, baaxe le 4 ¿Ka pektik wa xan u ayika´ ´ maaxoob ku tsookbeskoob le leliloob ´ u yutsil Dios, u chuu´ ´ ´ kaan oolal yeetel u chowak oo- yo letie maaxoob kun aalbil lal, tumen ma´ a wojel wa yoolal u toj u kuxtaloobo. 14 Baale le ´ yutsil Diose taan u yilik u nuuk- j-taanxel luumiloob minaan le tikech utiaal ka a kex a tuukul? ley tiobo, ku beetkoob mantats 5 Baale tumen chich ´ ´ a puksii- le baax ku yaalik le ley kex kal yeetel ´ma a kaat a ´ kex a ma u yojloobo; lela ku yeesike tuukule, taan a maas naajma- le leyo ti yaan ichil u tuukuloo´ tik´ ka taalak u kuuxilil Dios ta be. 15 Le maakooba ku yees´ wookol. Le kuuxila yaan u yee- koob xan ts ıibtaan u tuukulil saal tumen Dios ken kuchuk u le ley tu puksiikaloobo, tsoo´ kiinil u juzgar jeex unaje. 6 Te le u concienciaobe ku jaajkuun´ kiin jeelo letie yaan u bootik tik baax ku beetkoob, y eetel ichil ´ ´ ti cada juntuul le baax u beet- u tuukuloobe taan u taakal u ´ mo: 7 kuxtal minaan u xuul pooloob wa taan u yaalaal mix ´ ´ utiaal le maaxoob ku chuuk´ ´ ´ pajal u yool u beetoob baax Ro 2:91 Lit.: «u alma tulaakal maak».

2

´ ROMAILOOB 2:16–3:3 Beet le ka kaansko. Suutkuptaj 268 ´ ´ baal kaas u beetmoob. 16 Le- j-taanxel luumiloobo taan u ´ la yaan u yuuchul te kiin ken pochkoob u kaaba Dios». ´ ´ tsaabak le paajtalil ti Cristo Je25 U jaajile, le s´ uutkuptajilo1 ´ sus tumen Dios utiaal u juzgar- ku taasik utsil cheen wa ka bee´ tik le baaxoob u beetmaj le maa- tik baax ku yaalik le leyo, baakoob taakumbailo, lela yaan u le wa ka beetik baaloob ´ ku ´ beetik yoolal le maalob peektsil bin tu contra le leyo, le suutkuptajil yaantecho mix baal u kin kaaytiko. ´ ´ 26 Le oolale, juntuul 17 Baale wa cheen ka waali- biilal. ´ ´ ´ ´ kaba judıoil yeetel ka weesik bey maak ma suutkuptaane wa ku ´ ti yanech yaanal ley, ka weesik tsookbesik le maalob tsolnuu´ ´ le Leyo, ¿maabey jach maalob a biskaba yeetel koob ku taasik ´ sa kex ma s uutkuptaane yaan Dios, 18 ka weesik a wojel baax ´ ´ ´ ´ ´ u kaat Dios ka beetaak yeetel ka u yilaal bey juntuul maak suut´ 27 Baale le maax kamik le baaloob jach kaa- kuptaane? ´ ´ naantako, tumen tsikbaltbil uu- ma suutkuptaan tu chichnile, chik u kaansaaltech le baax ku ken u tsookbes le baax ku yaalik le Leyo, 19 wa beetaan yaalik le Leyo yaan´ u juzgarxan a creertik teech nuuk- tikech, ´ tumen kex suutkuptaa´ ´ ´ ´ tik le maakoob choopoobo yee- nech y´ eetel ti yanech yaanal le ´ ´ tel beyech junpeel saasil utiaal ley ts ıibtaano, teche ka beetik ´ ´ le maaxoob ti yanoob ich eejo- baaloob ku bin tu ´ contra ´ le leyo. ´ juntuul maake, ma cheenilo, 20 wa ka tojkıintik u 28 Tumen ´ ´ ´ le bix u yilaakuxtal le maaxoob ma maalob u judıo´ cheen yoolal ´ ´ tuukuloob, ka kaansik le maa- lo,´ yeetel le suutkuptajilo ma tu ´ xoob beyoob mejen paalalo, yee- wıinklil beetaani. 29 Baaxe,´ le ´ ´ yaan tu puksiikal juntuul tel cheen jujunpeel baaloob a baax ´ ´ leti eesik jach tu jaajil juwojel ti le baaloob jaajtak yeetel m´ aake ´ ´ kaanaantak ku taasik le Leyo... dıo, yeetel le suutkuptajilo letie ´ beetaan tu tsu u puksiikal yoo21 bey tuuno, teech ka kaansik ´ muuko, ma yoolal ulaakoobe, ¿ma ta kaanskaba lal le kiliich ´ teech? Teech ka kaaytik: «Ma a le ley ts ıibtbil beetaanilo. Tsooti wookol», ¿ka wookol? 22 Teech le le kiikitaan ku tsaabaltio ´ ´ ka waalik: «Ma a luubul ti adul- Dios u taal, ma ti le maakoobo. ´ ¿Baax beetik u yilaal maas terio»,1 ¿ka luubul ti adulterio? ´ ´ Teech ka waalik a pekmaj le ´ maalob maakil juntuul ju¿baax utsil ku taabeetbil diosoobo, ¿ka woklik le dıo? Wa ´ 2 U jaatemploobo? 23 Teech ka taas- sik le suutkuptajilo?1 ´ ´ jile jach yaab. Yaaxe tumen ti le kaba jach a kaj ool le leyo, ¿ka ´ ´ ´ mixbaalkuuntik Dios ikil a bee- judıoob kub eentaab le u kiliich ´ 3 ¿Baax tuun tik baaxoob ku bin tu contra taanoob Dioso. ´ ´ u yaalaal yoole Leyo? 24 Tumen jeex ts ıib- jeel u paajtal ´ taanilo: «Ta woolaleexe le lal jujuntuul ti letiob ma tu yeesoob feje? Tumen minaan u

3

´ Ro 2:221 Lela leti ken nuupkeban´ ´ chajak juntuul xiib wa juntuul koolel tsokaan u beel.

Ro 2:251 Ilaak Tip. 16.

Tip.

16.

3:11 Ilaak

269 Jaaj baax ku yaalik Dios. Kebanoon ROMAILOOB 3:4-23 ´ ´ fejoobe, ¿yaan wa u beetkoob u tsook u ´ keechloob, tulaakal ´ ´ ´ paatal cheen kunel u chuukaan tsook u paatloob mix baal u bii´ ´ oolal baax ´ Dios? 4 ¡Ma! ¡Mix bikin laloob; mix maak beetik ´ ka uuchuk lelo! Baaxe mantats uts, jach mix juntuul». 13 «U ´ ka ilaak jach jaaj baax ku yaa- kaaloobe bey junpeel muknal lik Dios, kex ka ilaak tuusna- jeekabe, tsook u tuusoob ´ ´ ´ ´ jaan tulaakal maak, jeex ts ıib- yeetel ´ u yaakoob.» «Tu paachil taanila: «Utiaal ka ilaak tojech u b ooxel u chiobe yaan u vene´ yoolal baax ka waalik yeetel ka no chiibal kaanoobi.» 14 «U ´ xiiktech maalobil ken joopok chiobe chuup yeetel loolob taan ´ ´ a juzgartaal». 5 Baale wa letie bey xan yeetel kaakaj taan.» baaloob ma maalobtak k-bee- 15 «U yookoobe jach chich u ´ ´ tik ku meyaj utiaal u chıikbesaal yaalkaboob utiaal u bin u we´ toj baax ku beetik Dioso, ¿baax koob kiik.» 16 «Kaskuunajil ´ ´ ´ ´ tuun ken k-aale? ¿Maasa Diose yeetel yaayaj oolal yaan tu bee´ ´ maatech u beetik baax ma maa- loob, 17 yeetel ma u kaj ool´ 18 «Lelob ken u yees u pujaanil? (T aan toob u bejil jeetselili.» ´ in taan jeex u taan le wıinikoo- tiobe ma u chaamoob saajkilil ´ ti Diosi.» bo.) 6 ¡Ma! ¡Mix bikin ka uu´ ´ ´ chuk lelo! Wa mae, ¿bix tuun 19 Cheen baale´ k-ojle tulaa´ kun juzgartbil le yookol kaab kal le baaxoob ts ıibtaan te Le´ ´ tumen Dioso? yo, tsaan utiaal tul ´ aakal le maa7 Baale wa ikil in tuus ku xoob yanoob yaanal le Leyo, ´ ´ ka u mak u chi tulaakal maas chıikpajal jaaj baax ku utiaal ´ ´ ´ beyo tul aakal m aak kun yaalik Dios utiaal u nojbeeni- maak, ´ ´ ´ ´ ´ le, ¿baaxten tuun laayli taan in chıikpajal yaan ´u siipil tu taan ´ ´ juzgartaal bey juntuul j-keban Dios. 20´ Bey tuuno, mix maak ´ u yaalaal toj u m´ aake? 8 Wa beyo, ¿baaxten jeel u paajtal ´ ´ tuun ma k-aalik lela: «Kooneex kuxtal tu taan Dios cheen tumen beetik baaloob kaastak utiaal ku tsookbesik le baax ku yaalik tumen le ´ leyo ku beetik ka yanak baaloob maalobtak»? le leyo, ´ u chuukaan kaj ooltaal le kebaLela letie baaloob ma ´ ´ jaajtak´ ku yaalik jujuntuul maakoob taan no. ´ bin k-aaliko. Le juicio kun taal 21 Baale beoraa ma cheen ´ ´ tu yookoloobo jach letie unaj u yoolal le ley tsook u chıikbetsaabaltiobo. saal ´ u justicia Dios jeex ´ u ´ 9 ¿Baax tuun ken k-aale? jaajkuuntaal tumen le Ley yee´ ¿Maas wa maalob yaniloon ti le- tel tumen u ts ıib le protiob? ¡Junpuli ma beyo! Tumen fetaobo; 22 jach beyo, u justi´ ´ tu kaajbale tsook k-eesike cia Diose tsook u chıikbesaal ´ le judıoob bey xan le griegoo- yoolal le fe ku tsaabal ti Jesu´ ´ ´ bo´ j-keban maakoob; 10 u yaantaal tulaa´ jeex cristoo, utiaal ´ ts ıibtaanila: «Minaan maax toj kal le maaxoob yaan u fejoobo. ´ ´ u kuxtal,´ jach mix juntuul; Tumen Diose mix maak je´ 11 mix maak yaan naatil ti, mix laan u paktik. 23 Tulaakloob ´ ´ ´ ´ tak cheen junp ıit, mix maak kebanchajaanoob yeetel ma tu ´ ´ xan kaxtik Dios. 12 Tulaakal paajtal u yeeskoob u nojbeenil

ROMAILOOB 3:24–4:10 Dios; 24 baale Diose tsook´ u ´ ´ tsaaik junpeel siibal ti le maaxoob yaan u fejoobo, tumen yoolal u nojoch utsile tsook u yaalik toj u kuxtaloob; lela tu ´ ´ beetaj uuchik u jaalkabtaaloob ti le keban yoolal le bool tu beetaj Cristo Jesuso. 25 Dio´ ´ se tu kubaj bey juntuul kıimsbil baalche utiaal ka u kaa bi´ ´ suba m ´ aak tu yeetel yoolal le fe ku tsaaikoob ti le u kiikel Cristoo. Lela Diose tu beetaj utiaal u yeesik u justicia, tumen le´ ´ tie chuukpaj u yool u perdonart ´ le kebanoob beetaab uuchjea´ kil tumen le maakoobo; 26 tu beetaj xan utiaal u yeesik u justicia te kiinooba, beyo letie ´ yaan u chıikpajal maalob baax ku beetik, tak ken u yaal toj u ´ ´ kuxtal le maax ku tsaaik u fe ti Jesuso. ´ 27 Wa beyo, ¿tuux tuun u taal ´ ´ u maas maalobil junt uul ´ ´ maak ti ulaak? Lelo tsook u paatal minaan. ¿Yoolal baax leyil? ¿Yoolal wa´ u leyil baaxoob ku beetik maak? Ma, ma beyi, baaxe yoolal u leyil le fejo. 28´ Tumen ´ k-tuklike juntuul maake ku ´ yaalaal toj u kuxtal tu taan Dios ´ yoolal le fejo, ma cheen ikil u beetik le baax ku yaalik le leyo. ´ 29 Diose ¿cheen wa u Dios le ju´ dıoobo? ¿Ma wa u Dios xan le ´ j-taanxel luumiloobo? Jach be´ ´ yo, laayli u Dios le j-taanxel luu´ miloobo. 30 U jaajile cheen ´ juntuulili Dios yaan, lela letie ´ ´ maax aalik ´ toj u kuxtal tulaakal le maaxoob yaan u fejoo´ bo, kex suutkuptaanoob wa ma. 31 Le oolale, ¿k-lusik wa le ley yoolal k-fejo? ¡Ma! ¡Mix bikin ka ´ uuchuk lelo! Baaxe k-eesik yaan ley.

´ Toj kuxtal. U fe Abrahan

270 ´ Wa beyo, ¿baax tuun´ ken k-aal tu yoolal Abrahan, le ´ k-uuchben taatao? 2 Koox aalike, wa ka aalaak toj u kuxtal ´ Abrahan tu yoolal le baaxoob tu beeto, yaan baax oolal kaach ´ u nojbaalkuuntkuba; baale ma ´ ´ tu taan Diosi. 3 Cheen baale, ´ ¿baax ku yaalik le Kiliich Ts ıi´ bo? «Abrahane tu tsaaj u fe ti ´ ´ Jeeobae1 ka ilaab bey juntuul ´ maak toj u kuxtale.» 4 Baale ´ le bool ku tsaabal ti le maax ku meyajo maatech u yilaal ´ bey junpeel ´ nojoch utsile, baaxe bey junpeel baax paxaantie. ´ ´ 5 Cheen baale le maax ma tu ´ kubik u yool ti le baaxoob ku ´ beetik cheen letio, baaxe ku ´ ´ tsaaik u fe ti Dios, le maax aalik ´ toj le j-keban maako, ku yilaal toj u kuxtal yoolal u fe. 6 Le ka taanaj xan David ti le kii´ ´ mak oolal ku yantal ti le maax ku yaalaal tumen Dios toj u ´ kuxtal kex ma taan u kuxtal jach jeex u yaalik le leyo, tu yaalaj: ´ ´ 7 «Kiimak u yool le maaxoob tsook u perdonartaal le baaloob ´ tu beetoob tu contra le ley yeetel tsook u tuubsaal u kebanoobo; ´ ´ 8 kiimak u yool le maax junpuli ma kun chaabil en cuenta u ke´ banoob tumen Jeeobao». ´ ´ 9 ¿Maaxoob tuun le kun kii´ ´ maktal u yooloobo? ¿Cheen wa ´ ´ le maaxoob ´ suutkuptaanoobo,1 ´ wa tak le maaxoob ma suutkuptaanoobo? Tumen toone k-aalik: «Abrahane yoolal u feje aalaab toj u kuxtal». 10 ¿Baax ´ kiin tuun ka aalaab tumen Dios ´ toj u kuxtal? ¿Le tsook u suut´ kuptaalo wa le ma s uut´ kuptaako? Le ma suutkuptaa-

4

Ro 4:31 Ilaak Tip. 2.

91 Ilaak Tip. 16.

´ 271 U chiibal Abrahan. U toj kuxtal ROMAILOOB 4:11–5:2 ´ ko. 11 Ka ´ tsooke Abrahane tu ku kaa kuxkıintik le kimenoo´ kamaj le suutkuptajil bey jun- bo yeetel ku taan ti le baaloob ´ ´ peel chıikulal utiaal u yeesaal toj minaanoobo bey jach yanoobe. baax oolal u u kuxtal yoolal le fe tu yeesaj 18´ Kex minaan ´ ´ u yuuchle, letie tu le ma suutkuptaako, utiaal be- paataal ´ yo ka u beetuba taatatsil ti tu- tsaaj u fe yaan u beetkuba ´ taa´ ´ laakal le maaxoob ku yantal u fe- tatsil ti yaab luumiloob yeetel ´ joob kex ma suutkuptaanoobo, tu creertaj le baax aalaabtia: «Bey kun kuchul yaabtal a utiaal xan ka ´ ´ aalaak toj u kuxtaloob, 12 yeetel ka u beetuba chiibala». 19 Yeetel kex ma tu ´ fe tie tuukulnaj ti taatatsil ti le chiibal s´ uutkup- bineltaj ´ u taano, baale ma cheen ti le u wıinklil tsook u xuupul ´ ´ ´ muuk, tumen tsook ooli cien maaxoob ku suutkuptikubao´ bo, baaxe tak ti le maaxoob jaaboob ti; ´ tsoole Sarae´ tsook ´ xan u paatal ma tu paajtal u taan u beetkoob jach jeex tu bee´ taj k-taata Abrahan yoolal le fe yantal u paalal. 20 Baale tu ´ ´ yanchajti taanil ti u suutkup- yoolal le baax aalaab u tsaabalti tumen Dioso, Abrahane ma taalo. ´ kaapeelchaj u tuukuli, baaxe 13 Tumen ma yoolal ´ ´ ´ ley aa- tu creertaj baax aalaabti yeelaab u tsaabal junpeel tuumben ´ ´ ´ tel muukaanchaj u y ool tu yooyookol kaab ti Abrahan wa ti u ´ ´ chiibali, baaxe tumen ilaab toj lal u fe, taan u ´ tsaaik nojbeenil u kuxtal tu yoolal le fe tu yeesa- ti Dios, 21 yeetel jach´ u yoj´ ´ jo. 14 Tumen wa cheen le maa- le´ Diose jeel xan u paajtal u xoob tsookbesik le ley kun ka- b eeykuntik le baax tu yaalajtio. ´ 22 ´ Le oolal «ilaab bey juntuul mik´ le herenciao, le fejo tsook ´ m aak toj u kuxtale». u paatal mix baal u biilal, yeetel ´ 23 Le uuchik ma kun tsaabil le baax aalaab ´ ´ u yaalaal «ilaab uul m aak toj u kuxtau tsaabaltiobo. 15 U jaajile, le bey junt ´ ´ Leyo ku taasik u kuuxilil Dios, le» ts ıibtaabi, baale ma cheen 24 baaxe tak baale tuux minaan leye minaan tu yoolal letii, ´ t-oolal, maaxoon aalaan yaan xan kebani. ´ ´ k-ilaal bey m aakoob toj u kuxta16 Le oolale, lela uuch tu ´ tumen k-creertik le maax yoolal le fejo, utiaal ´ ka eesaak loobe, ´ ´ l ıis k-Yuumtsil Jes us ichil le kiu nojoch utsil Dios yeetel utiaal ´ tu ka tsaabak´ ti tulaakal u chii- menoobo. 25 Letie´ kuub ´ yeetel lıisaab bal Abrahan le baax u yaalmaj yoolal k-kebanoob ´ ´ ´ Dioso, ma cheen ti le maaxoob utiaal ka b eeyak u yaalaal de ke ku tsookbeskoob le Leyo, baa- toj k-kuxtal. ´ xe tak ti le maaxoob yaan u Beora tsook u yaalaal toj fejoob jeex le yanchaj ti Abrak-kuxtal tu yoolal k-feje, ya´ ´ han, le k-taataexo. 17 (Lela naktoon jeetselil mantats yee´ bey jeex ts ıibtaanila: «Tsook in tel Dios tu yoolal k-Yuumtsil Je´ yeeyikech utiaal a beetaba taa- sucristo, 2 tu yoolal xan letie, ´ ´ tatsil ti yaab luumiloob».) Le- k-feje ku tsaaiktoon u paajta´ ´ ´ la uuch tu taan Dios, le maax lil k-natsikba tu yiknal Dios ´ ´ ti tu tsaaj u fejo, le maax xan utiaal k-kamik u nojoch utsil,

5

´ ROMAILOOB 5:3-17 Dios yaax yaabiltoon. U siibal Dios 272 ´ lela letie yaantoon beoraa; k-kamik u paajtalil k-kaa bisik´ ´ kiimakchajak xan k-ool yoolal ba yeetel Dios. ´ le nojbeenil ken u tsaatoon 12 jeel ´ ´ Le oolale, ´ ´ bix tu yoolal Dioso. 3 Ma cheen lelo, baa- cheen juntuul maak ook le ke´ ´ ´ xe kiimakchajak xan k-ool ken ban way yookol kaab, yeetel tu ´ ´ k-maans muyajiloob, tumen yoolal le keban ook le kıimilo, ´ ´ ´ k-ojle le muyajiloobo ku bee- bey xan uuchik u maan le kıi´ ´ ´ ´ tik u yantaltoon chuukaan oolal; mil ti tulaakal maako tumen tu´ ´ ´ 4 le chuukaan oolalo ku beetik laakloob kaach tsook u ´ kek-kaamal tumen Dios; le k-kaa- bantaloob... 13 Tumen taanil mal tumen Dioso ku beetik u ti u tsaabal ´ le Leyo, yaan kaach ´ yantaltoon esperanza, 5 yeetel keban te yookol kaaba,´ baale le esperanzao ma tu patkoon ich wa minaan leye mix maak ku wa yaan u keban. sutsilil; tumen yoolal le kiliich yaalaal ´ ´ ´ muuk1 tsook u tsaabaltoono, 14 Cheen baale le kıimilo kaaj ´ Diose tsook u chupik k-puksii- u reinar desde tu kiiniloob Adan ´ ´ ka tsook tu kiiniloob Mois es; kal yeetel u yaabilaj. ´ ´ 6 Tumen u jaajile, kex j-ke- reinarnaj tak tu yookol le maa´ ´ xoob ma kebanchajoob jeex uuban maakoon1 kaache, Cristoe ´ ´ ´ u kebantal Adano, le maax kıim tu yoolal le kasaan maa- chik ´ ´ koob le ka tu chukaj u kiinilo. chıikaan ti le maax aalaan kun ´ 7 Tumen u suukile mix maak taalo. ´ ´ ´ 15 Baale le baax uuch yeeku tsaaik u kuxtal yoolal ´ ´ tel u keban Adano ma letie juntuul maak toj u kuxtal; baa´ ´ ´ le yoolal le maak utso, ma baax uuch yeetel u siibal Dio´ ´ u keban le xaane yaan maax jeel u yoo- so.´ Tumen´ tu yoolal ´ ´ ´ uul maaka yaab maatik u tsaa u kuxtal tu yoolale. cheen junt ´ yoolal u no8 Diose tu yeesajtoon u yaabi- koob kıimoob, baale ´ ´ laj, tumen kex j-keban maa- joch utsil Dios yeetel yoolal u ´ siibale jach yaab utsil tu taasaj koon kaache, Cristoe kıim t-oo´ le siibala lal. 9 Baale tumen tsook u ti yaabkach´ maakoob; ´ yaalaal toj k-kuxtal yoolal u kii- tsaab junmuuch yeetel u nojoch ´ kele, maas yaan k-salvartaal ti utsil ´ Dios tu yoolal le juntuulili Jesucristo. 16 Le baax u pujaanil Dios tu yoolal Cristo. maako, ´ 10 Tumen wa kex u enemigoon xan´ uuch ´le ka ´ kebanchaj le ´ uul maako ma letie Dios kaach b eeychaj k-kaa bi- cheen junt ´ ´ ´ ´ ´ uuch yeetel le siibal tu sikba tu yeetel uuchik u kıimil u baax ´ ´ ´ ts aaj Dioso. Tumen tu yoolal u Paalo, beora tuun taan k-bisikba ´ ´ ´ m aake aalaab tu yeetela, maas jeel u salvarti- keban juntuul ´ ´ koon tu yoolal u kuxtal u Paalo. j-keban tulaakal maak, baale ´ 11 Baale ma cheen lelo, baaxe ka tsook ´ u kebanchajal yaab´ ´ ´ kiimak k-ool ikil k-bisikba yee- kach ´ maakoobe Diose tu tsaaj junp eel siibal utiaal u yaalaal tel Dios tu yoolal k-Yuumtsil Jesucristo, tumen tu yoolale tsook toj ´ u kuxtaloob. 17 Tumen wa ´ cheen yoolal u keban´ juntuul ´ ´ reinarnaj le kıimilo, le Ro 5:51 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak maak ´ maaxoob ken u kamoob le utsiTip. 16. 61 Lit.: «minaan k-muuk».

273 Okja ti Cristo. Ku lusik keban ROMAILOOB 5:18–6:14 ´ ´ ´ loob ken jeex uuchik u kıimilo, bey tuuno ´ u taas u nojoch utsil ´ ´ ´ Dios yeetel le siibal tu tsaaj jeex uuchik u lıisaal Cristo ichil utiaal ka aalaak toj u kuxtal le kimenoob tu yoolal u no´ ´ m´ aako, maas yaan u kuxtaloob joch paajtalil le Taatao, toon xa´ ´ yeetel u reinaroob tu yoolal Jene ka yanaktoon junpeel tuum´ ´ sucristo, le juntuulili maako. ben´ kuxtal. 5 ´ Tumen wa yaan ´ ´ k-kıimil jeex uuchik u kıimi18 ´ Wa ch ´ ´ een yoolal u keban lo yaan xan k-kaa kuxk juntuul m yaan u ke´ ´ ıintaal ´ aak aalaab ´ ´ u kaa kuxkıintaalo, ban tulaakal maake, bey tuun jeex uuchik ´ ´ ´ ´ xano cheen yoolal junpeel baax bey tuuno yaan k-paatal nupaanoon ti leti; 6 tumen k-ojle le toj beetaabe ´ yaan u´ yaalaal ´ toj u kuxtal tulaakal maak yeetel bix kuxlikoon kaacho baaj te ´ ´ ku naajmatkoob ka kuxlakoob. che yeetel Cristoo, utiaal beyo ´ ´ 19 Tumen jeex yaab maakoob k-keban wıinklile ma u yantal u ´ ´ ´ aalaab yaan u kebanoob tu yoopaajtalil t-ookol yeetel utiaal ma ´ lal´ u x-ma uuyajtaanil le juntuul u seguer u palitsiltkoon le keba´ ´ maake, yaab maakoob ´ xan kun no. 7 Tumen le maax tsook u ´ ´ aalbil toj u kuxtaloob´ uuchik´ u kıimilo tsook xan u jaalkabtaal yuubik taan le junt´ uulili maa- ti u keban. ´ ko. 20 Le Ley tuuno´ kuch 8 Tsoole wa tsook k-kıimil ´ antal utiaal ka maas chıikpajak pate yeetel Cristoe, k-creertik ´ le kebano. Baale le tuux maas xan pate ken k-kuxtal tu yeetel. yaabchaj le kebano maas yaab- 9 Tumen k-ojle, beora tsook u ´ chaj xan u nojoch utsil Dios. lıisaal Cristo ichil ´ ´ le kimenoo´ 21 ¿Baaxten? Tumen jeex uubo ma tu kaa kıimil; le kıimi´ ´ ´ chik u reinar le keban y eetel le lo minaan p aajtalil ti tu y ookol. ´ ´ ´ kıimilo, bey xan kun reinar u no- 10 Tumen letie cheen junteen ´ joch utsil Dios yoolal u justicia, kıim utiaal u lusik le kebano, utiaal ka yanak kuxtal minaan u baale beoraa kuxaan tu yoolal ´ xuul tu yoolal k-Yuumtsil Jesu- Dios. 11 Bey tuun xano, teexe ´ ´ cristo. tsaa ta tuukuleex tsook a kıim´ ´ leex ti baaloob yaan yil y eetel le Le oolale, ¿baax tuun ken utiaal k-aale? ¿Yaan wa u seguer kebano, baale kuxaaneex ´ k-kebantal utiaal ka yaabcha- Dios tu yoolal Cristo Jesus. 12 Le oolale, ma a ´ chaikeex jak u nojoch utsil Dios? 2 ¡Ma! ´ tu yookol le a ¡Mix bikin ka uuchuk lelo! u ´ reinar le keban ´ ´ wıinklileex ku kıimilo, utiaal ma Tumen wa tsook k-k ´ ´ ıimil ti le le baax ku ts ıiboltik baaloob yaan yil yeetel´ le ke- a beetkeex ´ bano, ¿bix jeel u paajtal u a wıinklileexo. 13 ´ Ma xan u seseguer k-kuxtal ichil le keba- guer a kubik a wıinklileex bey no? 3 ¿Ma wa a wojleexe tu- nuukuloob utiaal u beetaal baa´ loob kaastake, baaxe kubabaex laakloon le tsook k-okjao ´ ´ ´ nuti Dios bey maakoob kimenoob paanoon ti Cristo Jesus ´ yeetel kaache baale tsook u kuxtaokjaanajoon utiaal ka k ıimkoon ´ ´ ´ jeex uuchik u kıimilo? 4 Le loob; kubeex xan a wıinklileex ´ oolale muukoon tu yeetel le ka ti Dios bey nuukuloob utiaal ´ okjaanajoon utiaal ka kıimkoon u beetaal baax toje. 14 Tumen

6

´ ROMAILOOB 6:15–7:4 U boolil le kebano kıimil 274 le kebano ma unaj u palitsilt- beetik a chaikeex sutal bej´ keexi, tumen minaaneex yaanal lae. Tumen u beetaal le baa´ ´ ´ ley, baaxe yaanal u nojoch utsil looba ku bisik maak ti kıiDios. mil. 22 Baale beora tsook a ´ ´ ´ 15 ¿Baax tuun ken k-bee- jaalkabtaaleex ti le keban yee´ te? ¿Yaan wa k-luubul ti ke- tel tsook´ a beetkabaex palitsil ti ´ ban tumen minaanoon yaanal Diose, taan a´ beetkeex baaloob ´ ley, baaxe yaanal u nojoch utsil kiliichtak, yeetel lela yaan u ´ Dios? ¡Ma! ¡Mix bikin ka uuchuk biskeex ti kuxtal minaan u 23 Tumen le bool ku lelo! 16 ¿Ma wa a wojleexe, wa xuul. ´ ´ kıimilo,1 ku seguer a kubkabaex bey pa- tsaaik le kebano letie ´ ´ litsil ti wa maax utiaal a beet- baale le siibal ku tsaaik Dioso, ´ keex baax u kaate, palitsileex kuxtal minaan u xuul´ tu yoolal ti leti tumen ka beetkeex baax k-Yuumtsil Cristo Jesus. ´ ´ u kaat? Wa teex taan a beetkaSukuuneex, ¿ma wa a woj´ baex u palitsil le kebano yaan a leexe maake palitsiltaan ´ ´ ´ kıimleex, baale wa taan a beet- tumen le Ley tulaakal u kiini´ kabaex u palitsil Diose yaan u loob u kuxtalo? (Taan in taan ´ ´ ´ ´ yantalteex junpeel toj kuxtal. yeetel maaxoob u kaj ooloob le 17 Baale gracias ti Diose, teexe leyo.) 2 Tuukulneneex ti lela, ´ kex palitsileex kaach ti le keba- juntuul koolel tsokaan u beele ´ ´ ´ no tsook a wuuyikeex yeetel tu- ti yaan yaanal u ley u yıicham ´ ´ laakal a puksiikaleex u taan le ichil tulaakal le kiinoob kuxaan ´ ´ kaansajo; le kaansaj tu kubaj- u yıichamo; baale wa ku kıimil u ´ ´ ´ teex Dioso. 18 Jach beyo, le ka yıichame ku p aatal minaan yaa´ ´ tsook a jaalkabtaaleex ti le ke- nal u ley u yıicham. 3 Le oola´ bano kuch a beetabaex palitsil le, wa ku tsookol u beel yeetel ´ ti le justiciao. 19 Tumen j-ke- yaanal xiib kex kuxaan u yıicha´ ´ ´ ban maakeexe,1 taan u meyaj- me, ku luubul ti adulterio.1 Baa´ ´ ten le taanoob ku meyaj ti le le wa ku kıimil u yıichame ku ´ ´ ´ ´ maakoob utiaal ka a naateex le paatal minaan yaanal u ley u yıi´ baax ken in waala: tumen jeex cham, bey tuuno wa ku tsookol ´ ´ ´ ´ uuchik a kubkeex a wıinklileex u beel yeetel yaanale ma tu luu´ bey palitsil ti le baaloob eektak bul ti adulterio. utiaal a beetkeex baaloob kaas4 Le oolale in sukuuneex, tako, beoraa bey xan ka a ku- jeex yanil kaacho, teexe tso´ ´ beex a wıinklileex bey palitsil ti kaan a beeleex kaach yeetel le ´ le justiciao utiaal ka a beeteex Leyo, baale lelo xuul uuchik baaloob kiliichtak. 20 Tumen u kubik u kuxtal1 Cristo. Le´ ´ le u palitsileex kaach le kebano, la uuch utiaal ka yanakeex yaa´ ´ ma u palitsileex le justiciao. nal u p aajtalil Cristo le m aax kaa ´ ´ 21 ¿Ti baaxoob tuun tu bi- kuxkıintaabo, utiaal beyo ka seex le baaxoob ta beeteex te ´ kiinoob jeelo? Ti baaloob ku Ro 6:231 Wa: «u boolil le kebano kıimil».

7

´ Ro 6:191 Lit.: «a wıinklileex minaan u muuk».

´ 7:31 jun´ Lela leti ken nuupkebanchajak ´ tuul xiib wa junt uul koolel tsokaan u ´ beel. 41 Lit.: «wıinklil».

275 Talam u beetaal baax maalob ROMAILOOB 7:5-23 k-beeteex baax uts tu taan Dios. waale? ¿Letie wa in beetik baax ´ 5 Baale le palitsiloon kaach ti maalob beet in bin ti kıimilo? ´ ´ k-keban wıinklilo, le kaakas ¡Ma! ¡Mix bikin ka uuchuk lelo! ´ ´ ts ıibolaloob chıikpajoob tu yoo- Baaxe letie keban beetko. Yoo´ lal le Leyo ku tuulchintkoonoob lal baax maalobe le kebano tu ´ kaach k-beet baaloob kaastak beetaj in bin ti kıimil utiaal ka ´ ´ ´ ku bisik maak ti kıimil. 6 Baa- chıikpajak jach baax le kebano. ´ le beoraa tsook k-lusaal yaa- Le Ley xano ku yeesike le kenal le Leyo, tumen le Leyo bano jach ku beetik u bin kaa´ ´ ´ minaan u paajtalil t-ookol. Beo- sil ti maak. 14 Toone k-ojle le raa palitsiloon, baale ma tumen Leyo ti Dios u taal;1 baale tene ´ ´ ´ ´ ´ taan u´ nuuktikoon le uuchben cheen juntuul wıiniken konaaLey ts ıibtaano, baaxe tumen le- nen ti le kebano. 15 Tumen le ´ tie kiliich muuk nuuktikoono. baax in kaato ma letie baax kin ´ 7 ¿Baax tuun ken k-aale? beetko, baaxe le baax in pek¿Yaan wa k-aalik ma patal1 le mo letie baax kin beetko. Te´ Leyo? ¡Ma! ¡Mix bikin ka uuchuk ne ma in wojel baaxten kin beelelo! U jaajile, wa ma tu yoolal tik beyo. 16 Baale wa le baax ´ ´ le Leyo bejlaa kaach ma taan in ma in kaat in beet letie baax kin ´ ´ kaj ooltik baax le kebano; tsoo- beetko, kin tsaaik cuentae jach le wa ma u yaalik kaach le Ley: maalob le baax ku yaalik le Le´ «Ma unaj a tsıiboltik baax ma yo. 17 Baale beoraa ma teen ´ a tiaali», bejlaa xan ma taan in beetik le baalooba, baaxe letie ´ ´ ´ woj´ eeltik wa kaas u ts ıiboltik keban yaan tin wıinklil beetko. ´ maak baax ma u tiaali. 8 Baa- 18 Tumen in wojle tin wıinklile le kebano tumen tu chaaj u le1 minaan mix baal maalobi; ´ muuk yoolal le baax ku yaalik tumen kex teen kin ts ıibolle leyo, tu beetaj u yantalten jetik in beetik baax maalobe, ´ ´ ´ jelaas ts ıibolaloob ma maalob- ma tu paajtal in beetik baax kin ´ taki; tumen le minaan kaach ts ıiboltik. 19 Tumen le baax ´ le leyo kimen kaach le keba- maalob kin ts ıiboltiko ma tin no. 9 U jaajile tene kuxaanen beetik, baale le baax kaas ma ´ kaach te kiinoob minaan le le- tin ts ıiboltiko letie kin beetko. ´ ´ yo; baale le ka tsaab in kaj oolt 20 Bey tuuno, wa le baax kin ´ le leyo, le kebano kuxlaji, baa- beetik ma letie kin ts ıiboltiko, ´ le ´ tene kıimen. 10 Le leyo ku lelo ma teen beetki, baaxe letie ´ ´ tsaaik kuxtal ti maak, baale te- keban yaan tin wıinklil beetko. ´ ´ ´ ne tin wile ku bisik maak ti 21 Kin wilik t uune tin wıink´ kıimil. 11 Tumen le kebano tu lile ti yaan le ley jeela: le ken ´ chaaj u muuk ti le leyo, ka tu in woot in beet baax maalo´ ´ ´ taabsen, yeetel tu yoolal le le- be, ku katkuba tin taan le baax ´ yo tu kıimsen. 12 Baale le Le- ma maalobo. 22 U jaajile jach ´ yo kiliich, le baax aalaab xano ku kiimaktal u yool in puksii´ kiliich, toj yeetel maalob. kal yoolal u ley Dios, 23 baale ´ 13 Baale ¿baax tuun ken in Ro 7:71 Lit.: «keban».

Ro 7:141 Lit.: «espiritual». kel».

181 Lit.: «ba-

´ ROMAILOOB 7:24–8:13 Kiliich muuk tsaaik kuxtal 276 ´ ´ ´ ´ kin tsaaik cuentae tin w ıinklile y eetel le keban wıinklilo ku taa´ ´ ´ baale u tsaaik u tuuyaan ulaak ley ku baateel tu sik kıimil, ´ ´ contra le ley yaan tin tuukulo, kul maak ti baaloob yaan yil yee´ tel le kiliich muuko ku taasik yeetel ku bisken bey palitsil ti u ´ ´ leyil le keban yaan tin w´ ıinklilo. kuxtal ´ yeetel jeetselil;´ 7 tumen ´ u tsaaik u tuukul maak 24 ¡Jach ootsilen! ¿M aax kun ´ ´ ti baa´ ´ ´ jaalkabtiken ti´ le wıinklil taan loob yaan yil yeetel le wıinklilo ´ ku u bisken ti le kıimilo? 25 ¡Gra- beetik u xuulul u biskuba y´ eetel Dios, tumen ´ lela minaan yaanal cias ti Diose, yoolal k-Yuum´ ´ u ley Dios yeetel mix tu paajtal tsil Jesucristoe letie yaan u j aal´ ´ ´ kabtiken! Bey tuuno, yeetel in u yantali. 8 Le oolale, le maale baaxoob tuukule´ palitsilen´ ti u ley Dios, xoob ku beetkoob ´ ´ baale yeetel in wıinklile palitsi- yaan yil ´ yeetel u ts ıibolal u´ keban´ wıinkliloobo, ma tu paajtal len ti u leyil le kebano. ´ u luubloob utsil ti Dios. Le´ oolale le maaxoob jun´ ´ 9 Baale teexe ma taan a muuch yaniloob yeetel Cris´ u ts ıibolal a´ keto Jesuso, ma kun aalbil wa unaj tsookbeskeex ´ ´ ban wıinklileexi,´ baaxe taan a u kıimloob. 2 Tumen le ki´ nuuktikabaex yeetel le kiliich ´ liich ´ muuk ´ ku tsaaik kuxtal muuko; lela ku paajtal a beetjunmuuch´ yeetel Cristo Jesuso, keex wa jach tu jaajil yaantsook u jaalkabtikech ti u Le´ teex ´ u kiliich muuk Dios. Baale yil le kebano bey xan ti le k ıi´ le maax minaan u tuukul1 Cristo milo. 3 Baale le baax ma paajtie, ma tiaalintaan tumen Cris´ chaj u beetik le ley tumen ´ toi. 10 Baale ´ wa junmuuch minaan u muuk le keban w ıinkyanil Cristo ta weeteleexe, u jaa´ ´ lilo, b eeykuntaab tumen Dios´ le jile a wıinklileexe kimen yanil ´ ka tu tuuxtaj u Paal bey junt uul yoolal le kebano, baale le ki´ j-keban maak utiaal ka u lus le liich muuko yoolal le justiciao ´ ´ kebano. Yeetel le baax tu beeta, ku tsaaik kuxtal. 11 Le oolale letie´ tu xuulsaj ti le keban yaan wa´ yaanteex ´ ´ ´ u kiliich muuk le tu wıinklil maako, 4 utiaal be- maax lıis´ Jesus ichil ´ le kimenoo´ yo, le maalob tsolnuukoob yaan bo, le maax xan lıis Cristo Jesus ´ ichil le Leyo, ka b eeychajkoob ichil le kimenoobo yaan u kux´ ´ ´ ´ ´ ´ ti toon, maaxoon taan k-maan kıintik le a wıinklileex ku kıimi´ jeex u nuuktik le kiliich muu- lo; lela yaan u b eeytal yoolal u ko kiliich muuk yaan ti teexo. ´ ma jeex u nuuktik k-keban ´ ´ wıinklile. 5 Tumen le maaxoob 12 Bey tuuno sukuuneex, ´ ku chaik u ´ nuuktaaloob ´tumen toone ma taan k-obligartaal u keban wıinkliloobo cheen ku kuxtal jeex u yaalik le k-ke´ tuukuloob ti baaloob yaan yil ban wıinklilo, mix ka k-tsook´ ´ ´ yeetel u keban w ıinkliloob, baale bes u ts ıibolal; 13 tumen wa ´ le maaxoob ku chaik u nuuktaa- teex ka kuxtaleex jeex u yaalik ´ loob ´ tumen le kiliich muuko a keban ´ wıinklileexo, u jaajile cheen ku tuukuloob ti baaloob yaan a kıimleex; baale wa yoo´ yaan yil yeetel le kiliich muu´ ´ ´ ko. 6 Tumen u tsaaik u tuu- Ro 8:91 Lit.: «espıritu». Gr.: neuma. Ilaak ´ kul maak ti baaloob yaan yil Tip. 7B.

8

´ 277 Maataaboon bey u paalal Diose ROMAILOOB 8:14-28 ´ lal le ´ kiliich muuk ka kıimskeex 21 le baaloob beetaanoobo ma ´ u ts ıibolal a wıinklileexo, yaan kun seguer u palitsiltaaloob ´ ´ ´ a kuxtaleex. 14 Tumen tulaa- tumen le keban yeetel le kıimi´ kal le maaxoob ku nuuktaaloob lo, baaxe yaan u yantaltiob u ´ tumen u kiliich muuk Dioso, kiichkelem jaalkabtajil u paalal ´ u paalaloob Dios. 15 Tumen u Dios. 22 Tumen k-ojle, tulaa´ kiliich muuk Diose ma tu bee- kal le baaloob beetaanoobo taan ´ ´ ´ ´ taj a wuuyikabaex bey palitsi- u muul aakamoob yeetel taan u ´ leex utiaal ka a chaex saajkil muul muyajoob tak beoraa. ´ ´ tu kaateeni, baaxe ta kameex 23 Baale ma cheen letiobi, tak ´ ´ le kiliich muuk utiaal ka maa- toon le maaxoon tsook k-kamik ´ taakeex bey u paalaloob Diose; le kiliich muuko, le u yaax jaats tu yoolal le kiliich ´muuka k-aa- ti le baaloob aalaan u tsaa´ ´ lik ti Dios: «¡Aba,1 k-Yuum!». baltoono, taan k-aakam ichil ´ ´ 16´ Le kiliich muuka, junmuuch k-puksiikal le taan k-jach yaa´ yeetel k-puksiikale,1 ku jaaj- yamtik ka maataakoon tumen ´ kuuntiktoon u paalaloon Dios. Dios bey u paalaloone; lela u ´ 17 Tumen wa u paalaloone yaan kaat u yaale yaan u bootaal ´ xan k-kamik le herenciao. Le k-jaalkabtaal ti le k-luumka´ ´ herencia ku tsaaik Dios´ ti Cris- bil wıinklila. 24 Tumen toone too yaan xan u tsaaiktoon. salvartaaboon yoolal le esperan´ Wa k-muyaj jeex Cristoe yaan zaa; baale wa le baax ku paataal ´ k-kamik xan le nojbeenil ku ka- tsook u b eeychajlo lelo ma es´ mik letio. peranzai, tumen mix m ´ ´ aak ku 18 Le oolale kin wilke, le baa- seguer u paatik junpeel baax tsook u yilik. 25 Baale wa xoob k-muyajtik te kiinooba ´ ´ ´ le baax ma jach mix baal wa ka keetek yee- toon taan k-paatik ´ ´ yaan u chuukpajal k-ool tel le nojbeenil kun tsaabiltoo- t-ilko, ´ ´ no. 19 Tumen tulaakal le baa- k-paate. ´ loob1 beetaanoob tumen Dioso, 26 Bey tuun xano, wa lubaan ´ k-muuke le kiliich muuko taan u yaayamtikoob ka kuchuk ´ ´ wa ku u kiinil u chıikbesaal u nojbee- ku yaantkoon; tumen ´ k-kaatik wa baax nil u paalal Dios. 20 Tumen tu- talamtaltoon ´ ´ laakal le baaloob beetaanoobo ich oracion tumen ma k-ojel bix ´ tsaaboob ti junpeel kuxtal mi- jeel k-beetke, le kiliich muuko ku taan t-oolal tu yoolal le baaxoob naan u biilal, baale ´ ´ ´ lela ma uuch tumen bey tu yootilakoo- k-muyajtik baale´ ma tu paajtal ´ k-aaliko. 27 Ch een baale Dios, bo, baaxe tumen bey tu yooti´ ´ ´ baax yaan tu lak Dios, le maax tsaaob ti le le maax xakaltik ´ kuxtala; baale le ka tu beetaj puksiikal ´ ´ maako, u yojel baax ´ lela tu tsaaj xan le esperanzaa: taan u kaatik´ le kiliich muuk tu yoolal le maaxoob´ kiliichoobo, ´ ´ Ro 8:151 Lela junpeel taan ich arameo u tumen le baax ku kaatko taakaan ´ ´ kaat u yaal «taata». Lela letie taan ku ichil le baax u kaat Dioso. meyaj kaach ti le mejen paalaloob ken ´ 28 Toone k-ojle Diose ku u tan u taataobo. 161 Gr.: neuma. Ilaak ´ ´ ´ Tip. 7B. 191 Lela maases taan u taan ti beetik u muul meyaj tulaa´ kal le baaloob u beetmo, lela wıinikoob.

´ ROMAILOOB 8:29–9:7 K-naachkuntaal ti u yaakunaj Dios 278 ´ ´ ku beetik utiaal u yutsil le m aa37 Baale´ yoolal le ´ ´ maax yaabilxoob yaabiltmilo, maaxoob ta- toono taan k-tsaanchaatik tu´ naanoob utiaal u beetkoob laakal le baalooba. 38 Tumen ´ ´ baax u kaat; 29 tumen Diojach in wojle mix kıimil, mix ´ se u yaalmilie, le maaxoob tu kuxtal, mix angeloob, mix go´ ´ yaax kaj oolto yaan u beetaa- biernoob, mix le baaloob yaloob jeex u yoochel u Paale, beyo noob bejlae, mix le baaloob ku ´ ´ le u Paalo yaan u beetkuba yaax taal u kiinilo, mix paajtaliloob, paalil ichil yaab sukuuntsiloob. 39 mix kaanlil, mix taamil, mix ´ ´ 30 Tsoole tu tanaj xan le maa- junpeel ti le baaloob beetaa´ xoob u yaalmili yaan u beetaa- noob jeel u naachkuntkoon ti u loob jeex u yoochel u Paalo; le yaakunaj Dios ku yeesaal tumen ´ ´ maaxoob taanooba aalaab xan Cristo Jesus, k-Yuumtsilo. ´ toj u kuxtaloob Tene taan in waalik u jaa´ tumen Dios. Tu tsooke le maaxoob aalaab toj jil tumen u disipulo en ´ ´ u kuxtalooba, nojbeenkuuntaa- Cristo; ma taan in tuusi, le ki´ ´ boob xan tumen Dios. liich muuko1 junmuuch ´ yee´ 31 ¿Baax tuun ken k-aal yoo- tel in concienciae ku jaajkuun´ ´ lal le baalooba? Wa ti yaan tik 2 jach okom in wool yeetel ´ ´ ´ Dios t-eetele, ¿maax jeel u mantats yaachajaan u yool in yantal t-contrae? 32 ´ Diose ma puksiikal. 3 Tumen jeel tak ´ ´ tu yaalaj wa ma tu tsaaiktoon u in ts ıiboltik ka naachkuntaa´ Paali, baaxe tu kubaj utiaal ka ken ti Cristo bey xan ka kıim´ kıimik t-oolaleex, le oolale, leti saaken tu yoolal in sukuu´ ´ ´ yeetel u Paale ¿ma wa tuun jeel noob, in weet kiikeloob, 4´ le ´ xan u kiimaktal u y ooloob u israelitaobo. Letiobe ku naaj´ ´ tsaaikoobtoon le u maasil baa- matkoob ka maataakoob tumen ´ loobo? 33 Wa Dios aalik toj u Dios bey u paalaloobe yeetel ´ ´ ´ kuxtal le maaxoob u yeeymajo, ka nojbeenkuuntaakoob. Letiob ´ ´ ´ ¿maax tuun jeel´ u takik u ´ poo- xan tiaalintik le nuuptaanoo´ ´ loobe? 34 ¿Maax jeel u paajtal bo, u ts ıibil le Leyo, u paajtalil ´ ´ ´ u yaalik baax ku naajmatik u adorartikoob Dios yeetel le´ ´ maake? Cristo Jesuse letie maax kıi- tiob tiaalintik le baaxoob aa´ ´ mo, u jaajile letie maax xan lıi- laan u tsaabalo; 5 letiobe ti u ´ saab ichil le kimenoobo; letie ti taaloob ti k-uuchben taataobe, ´ ´ yaan tu x-nooj kab Diose y eetel ti maaxoob xan taal le Cristoo. ´ ku taan t-oolal tu taan Dios. Mantats ka kiikitantaak Dios, ´ ´ ´ ´ ´ 35 ¿Maax jeel u naachkunt- le maax yaan ´ ´ tu yookol tulaakal koon ti u yaakunaj Cristoe? ¿Le m aako. Am en. ´ ´ yaayaj oolalo, le muyajilo, le 6 Baale lela ma u kaat u yaal ´ chapachtajilo, le wiijilo, le x-ma wa ma b eeychaj ´ le baax tu yaalaj ´ nookilo, le sajbeentsilo, wa le u Dioso. Baax uuche ma tulaa´ ´ yaalaal yaan ´ k-k ıimsaalo? kal u paalaloob Israel taakpajaa36 Jach jeex ts ıibtaanila: «Ta noob ichil «Israeli». 7 Ma xan ´ woolale´ bul ´ kiin taan k-tsaa´ bal tu taan kıimil, tumen k-ilaal Ro 9:11 Wa: «esp ıritu santoo». Ilaak ´ bey tamanoon utiaal kıimsbile». Tip. 16.

9

279 «¿Kaas baax ku beetik Dios?» ROMAILOOB 9:8-25 ´ tumen u paalaloob Abrahane Faraon: «Yoolal le jeela tin chaaj ´ tulaakloob jach u paalaloob a kuxtal tak bejlae, utiaal beyo ´ ´ ´ Abrahan ka in wees in paajta´ tu taan Diosi, ´ baaxe ta woolale ´ jeex ts ıibtaanila: «Le maaxoob lil, yeetel utiaal ka kaaytaak in ´ ´ kun aalbil ‹a chiibalo› ti Isaak kaaba ti tulaakal yookol kaab». ´ ´ kun taal». 8 Lela u ´kaat u 18 Bey t uuno Diose ´ ´ ´ ku´ chaik yaale le paalaloob sijnaaloobo ootsilil ti maax u kaat, yeetel ku ´ ma tulaakloob jach u paalaloob chaik u chichtal u puksiikal le ´ ´ Diosi, baaxe le paalaloob tsaab maax u kaato. le promesa tiob tumen Dioso, le19 Le oolal teche yaan a ´ ´ tiob taakaanoob ichil u chiibal waalikten: «¿Baaxten tuun Dio´ Abrahan. 9 Tumen letie baax se ma tu xuulul u yaalik yaan ´ ´ ´ ´ tu yaalaj Dios kun uuchla: «Te u siipil maak? Si tulaakal maak ´ kiin in waalmo yaan in suut, taan u beetik le baax u yaalmaj ´ ´ Sara tuune yaan u yantal jun- ka beetaako». 20 Baale wıinik, ´ ´ ´ tuul u paal». 10 Baale ma ¿jach m aaxech t uun teech utiaal ´ ´ ´ cheen te kiinoob jeelo, bey xan ka a kaatnuukt u taan Dios? Le ´ ´ uuch le ka sıijsaab j-iichoob baax pataano, ¿yaan wa u yaa´ ´ tumen Rebecao, u paalal cheen lik ti le maax patmilo: «¿Baax´ ´ ´ juntuul maak, Isaak le k-uuch- ten bey ta beetileno?»? 21 ¿Bix ´ ´ ´ ben´ taatao. 11 Tumen´ taanil´ ti tuun? Le maax patik le kato, ´ u sıijil le paalalooba yeetel taa- ¿minaan wa u paajtalil ti utiaal ´ nil ti u beetkoob baax uts wa u chaik junw ool kat utiaal u pa´ ´ baax kaase, utiaal ma u yee- tik junpeel nuukul utiaal baax ´ yaal maak yoolal baax ku beetik, maalob, wa utiaal u patik jun´ ´ baaxe ka´ seguernak u yeeyaal peel nuukul utiaal ´ baax ma ´ ´ jeex u kaat le Maax tanik maa- maalobi? 22 Bey tuuno, wa ko, 12 aalaab ti Rebeca: «Le Dios, kex taak u yeesik u kuuxi´ nojocho yaan u palitsiltaal lil bey xan u paajtalil, tu chaaj u tumen le chichano». 13 Jeex yantal nuukuloob utiaal kuuxi´ Ja- lil, beetaaniliob utiaal xuulsajil, ts ıibtaanila: «Tin yaabiltaj ´ ´ ´ ´ cob, baale tin pektaj Esau». yeetel chuukpaj u yool ti letio´ ´ 14 ¿Baax tuun ken k-aale? be, ¿baax tuun yaanti? 23 Le¿Kaas baax ku beetik Dios? la beetaab´ xan utiaal u yeesaal ´ ¡Ma! ¡Mix bikin ka uuchuk le- u nojoch yeetel u kiichkelem noj´ lo! 15 ´ Tumen´ letie tu yaalaj ti beenil Dios ´ yookol nuukuloob Moises: «Le maax ku yeesik yaa- utiaal cha ootsil, le baaxoob u bilaje yaan xan in weesik yaa- beetmili Dios utiaal nojbeenilo; ´ ´ ´ bilaj ti, le maax ku chaik ´ oo- 24 le nuukulooba toon ´ maatsilile yaan xan in chaik ootsilil xoon tu tanoon ma cheen ichil ´ ´ ti». 16 Bey tuuno lela ´ ma tu le jud ıoobo, baaxe tak ichil le ´ ´ yuuchul tumen bey u ts ıiboltik j-taanxel luumiloobo; wa bey tu ´ ´ ´ maako mix tu yoolal le aalkab ku beetilo, ¿baax tuun yaanti? ´ ´ beetik maako, baaxe ku y uuchul 25 Jeex u yaalik Dios xan tu ´ ´ ´ tumen bey u kaat Dioso, le maax libroil Osease: «Le maaxoob ´ ku chaik ootsililo. 17 Tsoole ma in kaajale yaan in waalik´ ´ le Kiliich Ts ıibo ku yaalik ti tiob ‹in kaajal›, yeetel le koolel

´ ´ ROMAILOOB 9:26–10:11 U taan maak utiaal salvacion 280 ma yaabiltaano yaan in waalik ka salvartaakoob. 2 Tumen ´ ´ ‹yaabiltaan›; 26 yeetel te tuux kin jaajkuuntik tu yoolaloobe, ´ aalaabteex: ‹Teexe ma in kaaja- jach u kubmaj u yooloob ti Dios, ´ leexi›, ti kun aalbilteex ‹u paa- baale ma tumen wa u chuukaan ´ laleex le kuxaan Dioso› ». kaj ooloob u jaajili. 3 ´ ´ Baax ´ 27 Tsoole Isaıase ku kaam uuche, tumen ma u kaj ooloob aalik yoolal Israel: «Kex u yaabil u justicia ´ Diose joop u beetkoob cheen le baaxoob ku tuku paalal Israel bey jeex u yaa´ ´ ´ bil u arenail le kaanaabo, cheen likoob maalobo, ´ ´ le oolal ma tu le u yalab paatal ´ kun salvartbi- tsaajubaob yaanal u justicia lo.´ 28 Tumen Jeeobae yaan ´ u Diosi. 4 Tumen Cristoe ´ leti u kaatik cuenta ti u kajnaali- xuul le Leyo, beyo tulaakal le ´ ´ loob le yookol kaaba, lela yaan maaxoob yaan u fejoobo ka aa´ ´ ´ u tsookbesik yeetel yaan u seeb laak toj u kuxtaloob tu taan ´ beetik». 29 Lela´ jach jeex uu- Dios. ´ ´ chik u´ yaalik Isaıas 5 Tumen Moisese tu ts ıibte ´ uuchjeakilo: ´ «Wa Jeeoba, le maax gobernartik le maax ku bisik le toj kuxtal u soldadoiloob kaan ma u chaik ku yaalik le Leyo, yaan u kuxtal kaach u yantal´ k-chiibale, bej- tu yoolal. 6 Baale le justicia ku laa ´ tsook k-paatal jeex Sodoma yantal yoolal le fejo, ku yaalik leyeetel Gomorrae». la: «Ma a waalik ichil a puksiikal: ´ ´ 30 ¿Baax tuun ken ´ k-aale? ‹¿Maax kun naakal te kaano?›, ´ Yaan k-aalike u kajn aaliloob le lela utiaal u beetaal u yeemel ´ ´ ´ taanxel luumiloobo, kex maa- Cristo; 7 wa: ‹¿Maax kun eetech u beetkoob baax toje, aa- mel te taamkach cheeno?›, le´ laab toj u kuxtaloob yoolal le fe la utiaal u lıisaal Cristo ichil le yanchajtiobo; 31 ´ baale u kaa- kimenoobo». 8 Baale ¿baax ku ´ jil Israele kex taan kaach u yaalik le Kiliich Ts ıibo? Ku yaabisik ´ u leyil le toj kuxtalo, lik: «Le taano naats ti teech ´ ma paajchaj u tsookbesik le le- yaan, ti yaan ta chie yeetel ta ´ yo. 32 ¿Baaxten tuun? Tumen puksiikal»; le taana leti «u taa´ ma yoolal u fejoob ´ tu tsook- nil» le fe t aan k-kaaytiko. besoobi, baaxe cheen tu yoolal 9 ´ Tumen ´ wa teech ka waalik tu ´ le baaxoob tu beetoobo. T ´ ooch- taan le maakoob ‹le taan yaan ´ ta pajoob ti «u tuunichil t oochpachi›, de ke Jesuse Yuumtsil, yee´ ´ jal»; 33 ´jeex ts´ ıibtaanile: tel wa tu jaajil´ u yool a puksiikal ´ «¡Ileex! Taan in ts aaik junp eel ka creertik l ıisaab tumen Dios ´ u tuunichil toochpajal tu ´ ´ kaa- ichil le kimenoobo, yaan ´ a salvarjil Sion, bey xan junpeel´ no- tikaba. 10 Tumen yeetel u puk´ joch ´ tuunich ku beetik ´ u luubul siikal maake ku yeesik yaan u maak, baale jeel maaxak ka u fe utiaal ka aalaak toj u kuxtal ´ ´ ´ tsaa u fe tie ma kun patbil ich tu taan Dios, baale yeetel u ´chi ´ ´ sutsilil». maake ku taan tu taan ulaak ´ ´ ´ In sukuuneex, tene taan maakoob utiaal salvacion. ´ ´ ´ ´ 11 Tumen le Kiliich Ts ıibo in kaat oolal tu taan Dios ´ ´ ku yaalik: «Mix juntuul ti le tu yoolal le israelitaobo y eetel ´ ´ ´ kin ts ıiboltik ichil in puksiikal maaxoob ku tsaaik u fejoob ti

10

´ 281 U kaanaanil yuuchul kaaytaj ROMAILOOB 10:12–11:6 ´ leti bıin paatak ich sutsili- xileex;1 yaan xan in beetik ´ a sen lo». 12 Tumen minaan u je- puujuleex yoolal junpeel kaaj ´ ´ laanil le jud 20 Isaıas xa´ ıoob ti ´le griegoobo, minaan u naat». ´ tumen cheen juntuulili Yuum- ne ku yaalik yeetel x-ma saajkil: ´ ´ tsil yaan tu yookoloob; le Yuum- «Kaxtaaben tumen le maaxoob ´ ´ ´ tsila ku tsaaik yaab baaloob ma t aan kaach u m aan u kaxte´ ´ maalobtak ti le maaxoob cha- noobo; tsaaben kaj ooltbil ti le ´ ´ ´ chiitik u kaabao. 13 Tumen maaxoob ma taan kaach u kaat´ ´ «tulaakal maax ku chachiitik u kenoobo». 21 Baale yoolal Is´ kaaba Jeeobae yaan u salvarku- raele ku yaalik: «Bul kiin tin tiba». 14 Baale ¿bix jeel´ u chachaj in kaboob utiaal in kamik ´ ´ chiitkoob u kaaba juntuul maax junpeel kaaj maatech u yuubik ´ ´ ma u tsaamaj u fejoob´ ti letie? taan yeetel ku kakatnuuktik in Tsoole ¿bix jeel u tsaaik u fe- taan». ´ ´ ´ ´ joob ti juntuul maax ma u yuuKin kaatik tuun lela: ´ ´ boob mix baal tu yoolali? Yeetel ¿M aasa Diose ma tu ´ ¿bix jeel u yuubikoob wa baax xuumpattaj ´ ´ u kaajali? ¡Ma! ¡Mix ti leti, wa mix maak ku kaay- bikin ka uuchuk lelo! Tumen taje? 15 ¿Bix jeel xan u kaay- tak teen israelitaen; tene ti u ´ ´ ´ tajoob wa mix maak tuuxtoo- paalaloob Benjamın in taal, le´ ´ be? Jeex ts ıibtaanila: «¡Bukaaj tiobe taakpajaanoob ti u chii´ ´ kiichkelmil u yookoob le maa- bal Abrahan. 2 U jaajile Diose ´ xoob ku kaaytikoob le u kaajali, le ´ ´ maalob ma tu xuumpattaj ´ ´ peektsiloob yaan yil yeetel baa- kaaj tu yaax kaj oolto. ¿Ma wa a loob maalobtako!». wojleex le baax ku yaalik le Ki´ ´ ´ ´ 16 Cheen baale, ma tulaakliich Ts ıib yoolal Elıas le ka ´ ´ loob tsookbes le maalob peek- taanaj tu taan Dios tu contra ´ ´ tsila. Tumen Isaıase tu yaa- le israelitaobo? Elıase tu yaalaj: ´ ´ ´ ´ ´ laj: «Jeeoba, ¿maax tu tsaaj u fe 3 «Jeeoba, tsook u kıimskoob a ´ ti le baax t-kaaytajo?». 17 Bey profetaob yeetel tsook u jeni´ ´ tuuno le fejo ku tsoole cheen ´ taal ken tsoo- koob a altaroob; ´ ´ kok u yuubik maak baax ku yaa- teen paatlen yeetel taan u kaxtilaal. Bey xan le baax ku yuubaal kenoob utiaal u luskoob in ´ ´ u yaalaalo ku taal ken uuchuk kuxtal».1 4 Baale ¿baax nuu´ taan ti Cristo. 18 Baale kin kaabti tumen Dios? Nuukaabti: ´ ´ ´ ´ kaatik: ¿U kaat wa tuun ka paatak´ u yaa- «Tene tsook in wilik ´ ´ le ma tu yuuboob le peektsilo? ten siete mil maakoob, maa´ Ma, ma beyi. Tumen u jaajile, xoob ma xolajoob tu taan Baa´ ´ ´ «ti tulaakal yookol kaab jook u li». 5 Te kiinoob xana, u yalab ´ ´ ´ taanil yeetel tak tu xuul yookol ti u kajnaaliloob ´ Israele tsook´ u kaab tsikbaltaabi». 19 Kex besuutoob; lela uuchi tumen yee´ ´ ´ yo kin kaatik: ¿U kaat wa tuun yaaboob tu yoolal u nojoch utsil ´ ´ u yaale Israele ma tu yojeeltaj Dios. 6 Baale wa yeeyaaboob lela? Ma, ma beyi, letiobe tu tu yoolal u nojoch utsil Diose, ´ ´ yojeeltoob. Yaaxe Moisese ku ´ yaalik: «Yoolal le j-taanxel luu- Ro 10:191 Wa: «celosochajleex». 11:31 Wa: miloobo yaan in beetik a kuu- «alma». Gr.: sikje.´ Ilaak Tip. 7A.

11

´ ´ ROMAILOOB 11:7-21 Apostol ti j-taanxel luumiloob 282 ´ ´ ´ ´ lelo u kaat u yaale ma yeeyaa13 Beora tuuna taan in taan ´ ´ boob yoolal le baaxoob tu bee- ta weeteleex, teex taanxel luu´ toobo, tumen wa beyo, le nojoch mil a taaleex. Tumen tuuxtaa´ ´ ´ utsilo yaan u paatal ma nojoch b en b ey junt uul ap ostol ´ utsili. te taanxel luumiloobo, te´ ´ 7 ¿Baax tuun ken k-aale? Le ne kin nojbeenkuuntik le me´ ´ ´ baax tu jach tsaaj u yool u yaj tsaanten 14 wa ka paaj´ in beetik u yaatal u yool1 kaxt u kaajil Israele ma tsaab- chajak ´ ´ ´ tii, baaxe tsaab ti le maaxoob le´ maaxoob´ in weet luumiloobo ´ paajchajak in salvartik yeeyaaboobo. Le u maasiloob yeetel ka ´ ´ ti letiobi. 15 Tumen tuuno chichchaj u puksiika- jujuntuul ´ ´ ´ loob; 8 jeex ts ıibtaanila: «Dio- wa le uuchik u xuumpattaal le ´ ku beetik u kaa bisse tsook u beetik u paatloob israelitaob ´ ´ ´ ´ maak yeetel Diojeex le maaxoob jach tuubul u kuba tulaakal ´ ´ ´ u weenloobo; tsoole tu tsaaj xan so, ¿baax tuun u kaat u yaal ´ ´ Lela u kaat u tiob ichoob minaan u saasililoob kaa kaamloob? ´ ´ ´ yeetel xiknoob kooktakoob tak yaale bey ka lıisaakoob ichil le te kiinooba». 9 David xane ku kimenoobo.´ 16 Tsoole wa kiyaalik: «U kiinbesajoobe1 ka liich le u yaax jaats ti le juuch ´ ´ kuchuk u beetuba bey junpeel ku chaablo, kiliich xan tulaakal ´ ´ leeche, bey junpeel u tuunichil le juucho; wa kiliich u moots le ´ ´ ´ toochpajle yeetel bey junpeel cheo, kiliich xan u kaboob. ´ castigo utiaaloobe; 10 ka lu17 Baale wa kuulchaktaab ´ ´ ´ kuk u saasilil u yichoob utiaal jujunpeel ti u kaboob, yeetel te´ ´ ma u paakatoob yeetel beet xan che kex kaaxil olivoeche in´ ´ u wuutsul u paachoob utiaal jertartaabech1 tu jeeloob yeetel ´ mantats». tsook a poloktal yeetel u yiits ku ´ 11 Le oolale kin kaatik: Le ka taal ti u mootso, 18´ ma a taas´ ´ tu yookol le katoochpaj le israelitaobo, ¿luu- kaba nojbaalil ´ ´ boob wa ka tak paat ma tu boob jeekchaktaaboob tumen ´ ´ ´ paajtal u lıikloob? ¡Ma! ¡Mix bi- Dioso, tumen ma teech tseen´ le cheo, baaxe letie kin ka uuchuk lelo! Baale tik u moots ´ tumen ma tu tsookbesoob le moots tseentikecho. 19 Teche ´ «Jujunpeel baax ku yaalik le leyo yaan u sal- jeel wal a waalike: ´ ´ vartaal le j-taanxel luumiloobo, ti le kaboobo kuulchaktaaboob lela utiaal ka beetaak u kuuxi- utiaal ka injertartaaken tu jee´ Tumen loob.1 12 Bey tuuno wa tu taa- loob». 20 ¡Jaaj, beyo! ´ ´ saj ayikalil ti le yookol kaab le minaan u fejoobe kuulchaktaa´ ´ uuchik u paatal ma u tsookbes- boob, baale teche yoolal a fe´ koob le leyo, yeetel wa ku taasik je ti yanechi. Xuuluk a taas´ ayikalil ti le j-taanxel luumiloob kaba nojbaalil, baale cha saajkil. ´ ´ le uuchik u p ıittaloobo, ¡bukaaj 21 Tumen wa Dios ma tu chaaj ´ ´ ´ tuun maas ayikalil jeel u taas- u paatal u jach jeejekal le cheo, ´ ´ koob tu chuukaaniloobe! mix teech ken u chaa a paatli.

Ro 11:91 Lit.: «mesa». chajloob».

111 Wa: «celoso-

Ro 11:141 Wa: «celosochajal». «yemartaabech».

171 Wa:

´ 283 Kaaxil olivo. Taam u naat Dios ROMAILOOB 11:22–12:2 ´ 22 Le oolale, ilawile, Diose ku tsookok u sıik wa baax mix ´ ´ yeesik u yutsil, baale ku yee- ken tsookok u yeeyik wa maax. ´ sik xan´ u pujaanil. Ti le maa- 30 Teexe maatech a wuuyikeex xoob naachchajoobo ku yeesik u u taan Dios kaachi, baale beo´ pujaanil, baale ti teche, wa ka raa Diose ku chaikteex ootsi´ paatal ti u yutsile, yaan u yee- lil tu yoolal u x-ma uuyajtaanil ´ ´ siktech u yutsil; wa mae yaan le judıoobo; 31 bey tuun xano ´ ´ ´ xan a kuulchaktaal. 23 Tak le- uuchik u chaikteex ootsilil Dios tiobe, wa ku kaa yantal u fe- tu yoolal u x-ma uuyajtaanil le ´ ´ joobe yaan u kaa injertartaaloo- judıoobo, beoraa jeel u paajtal ´ ´ bi, tumen Diose jeel u paajtal xan u chaabal ootsilil ti letiobe. u kaa takkoobe. 24 Tumen wa 32 Tumen Diose tsook u kalik ´ ´ ´ ´ teech kuulchaktaabech ti jun- tulaakal maak yaanal x-ma uu´ ´ ´ kuul kaaxil olivo, tsoole kex yajtaanil utiaal ka u cha ootsilil ´ ma suukaan u beetaale, injer- ti tulaakloob. ´ tartaabech ti junkuul olivo yaan 33 ¡Bukaaj taamil u ayikalil ´ ´ te parcelao, ¿ma wa tuun maas Dios, u naat bey xan u kaj oolal! ´ jeel u kaa injertartaal le u jach ¡Ma tu paajtal u chanuuktaal ´ ´ jeejekal le olivo te tuux jeek- le baaxoob ku tuklik u beetchaktaaboobo? ko mix u xakaltaal u beeloob! ´ aax tsook u ku´ 25 Sukuuneex, tene ma ´ in 34 Tumen «¿m ´ ´ kaat ka a tukleex wa jach taaj chul u kaj oolt u tuukul Jeeo´ ´ yaan a naateex ka tak paa- ba, wa, maax tsook u tsolik ´ tak ma a chaikeex en cuenta u xikin?». 35 Wa, «¿maax tsook ´ ´ le kiliich baal taakaana: Tsee- u yaax tsaaik wa baax ti ´ tsek ti u kaajil Israele tsook Dios, utiaal ka kaab eetchajak u u chichtal u puksiikaloob, lela ´ bootaalti?». 36 Tumen ti leti ´ bey kun paatal tak ken okok tu´ ´ ´ u taal tulaakal baal, tu yoolal le´ ´ laakal le ´ jaytuul j-taanxel luumi- ti yanoob yeetel leti laaj tiaalinloob yeeyaanoob tumen Dioso, tikoob. Ti leti ka tsaabak noj26 utiaal beyo ka u salvartuba ´ ´ tulaakal u kaajil Israel. Jeex beenil utiaal mantats. Amen. ´ ´ ´ Le oolale, sukuuneex, kin ts ıibtaanila: «Le maax kun jaal´ ´ ´ ´ kaat ooltikteex tu yoolal kabtajo tu kaajil Si on kun j oo´ ´ ootsilal Diose, ka a kub kol yeetel yaan u beetik u xuu- u cha ´ ´ eel siilul u beetaal baaloob kaastak a wıinklileex bey junp ´ tumen u paalal Jacob. 27 Lela bal kuxaan, kiliich yeetel kam´ ´ ´ letie nuuptaan ken in b eey- been tu taan Dios; meyajteex ´ ´ ´ kunt tu yeeteloob le ken in Dios yeetel le paajtalil yaanteex lus u kebanoobo». 28 U jaaji- utiaal a tuukuleexo. 2 Xuuluk ´ ´ le, ti baax yaan yil yeetel le maa- xan a kuxtaleex jeex u maaki´ ´ lob peektsilo, letiobe pektaa- loob le yookol kaaba,1 baaxe ´ ´ noob ta woolaleex, baale uuchik kex a tuukuleex utiaal ka paaj´ u yeeyaaloob tumen Diose yaachajak a kexik a kuxtaleex, beyo ´ biltaanoob tu yoolal u uuchben ta juunaleex ken a wileexe, le ´ laaktsiloob. 29 Tumen Diose ´ maatech u yaatal u yool ken Ro 12:21 Ilaak Tip. 16.

12

ROMAILOOB 12:3-20 Ma a ´ baax u kaat Dioso uts, kambeen ´ ´ yeetel jach chuukaan. 3 Tumen yoolal le nojoch utsil eesaabteno, kin waalik ti cada ´ juntuul ti teexe, ma unaj u tuklik u maasil ti le unaj u tuklik tu yoolalo, baaxe´ tuukul´ nak jeex u tuukul juntuul maak ´ joomol u y oole; lela cada jun´ ´ tuul ti teexe unaj u beetik yeetel le bukaaj fe tsaanti tumen ´ Dioso. 4 Tumen jeex junpeel ´ ´ wıinklil yaab u x eexetal, baale ´ ´ ma junpeelili bix u meyaj tulaa´ kal le u xeexetalo,´ 5 toon xane ´ kex yaaboone, laaj taakpajaa´ ´ noon ti junp eelili wıinklil jun´ ´ muuch yeetel Cristo, baale cada ´ junt beyoon jeex u ´ uul ti toone ´ ´ xeexetal junpeel wıinklil ku pak´ ´ lan aantkubaobe. 6 Dios tuu´ ne jejelaas siibaloob u tsaamajtoon tu yoolal le u nojoch utsil tu´ yeesajtoono. Le oolale wa ´ sıiantoon paajtalil utiaal k-pro´ fetizare, profetizarnakoon yeetel le bukaaj fe tsaantoono; 7 wa ´ ´ utiaal k-meyajtik ulaak maakoobe, kooneex meyajtikoob; le ´ m´ aax ku kaansajo, kaansajnak ´ tuun; 8 le maax ku tsolnuuko, ´ ´ ´ u tsaa u yool tsolnuuk; le maax ´ ku toxik wa baaxo, u beet yee´ ´ tel tulaakal u puksiikal;´ le maax ´ ku nuuktajo, u jach tsaa u yool ´ ´ u beete; le m aax ku cha ootsili´ ´ le, u beet yeetel kiimak oolal. ´ 9 Yaabiltabaex yeetel x-ma ´ kaapeel ichil. Sen pekteex le ´ kaaso, ch ıikik a beeteex baax uts. 10 Eeseex nojoch yaabilaj ta baatsileex jeex le yaabilaj yaan ichil sukuuntsiloobo. Eeseex tsiikil xan ta baatsileex; le´ la teex unaj a yaax eeskeex ti ´ u maasil. 11 Ma a maakooltaleex ti le baaxoob ka beet-

´ bootkeex kaas yeetel kaas

284 ´ keexo. Chuupkeex yeetel kiliich ´ muuk. Meyajteex Jeeoba bey palitsileexe. 12 Kiimakcha´ jak a wooleex tu yoolal le es´ peranza yaanteexo. Chuukpajak ´ ´ a wooleex ken a maanseex muyajiloob. Ma u xuulul a ora´ ´ reex. 13 Tsaaex ti le maaxoob ´ kiliichoob le baaxoob kaab eettiobo. Ma u xuulul a kamkeex maalob le uulaboobo. 14 Ma ´ u xuulul a kaatkeex ti Dios ka ´ u kiikitant le maaxoob chapachtikeexo. Ma a taaneex kaas ´ ´ ti le maakoobo, baaxe kaateex ti Dios ka u kiikitan´ toob. 15 Kiimakchajak a woo´ ´ leex´ yeetel le maaxoob kiimak ´ u yooloobo; okolneneex yeetel le ´ maaxoob ku yokoloobo. 16 Le ´ baax jeel a wootik a beeteex ta woolaleexe, beeteex xan tu yoo´ lal u maasil. Ma a tsaaik a tuukuleex ti baaloob nuuktak, baaxe xeeneex tu paach baaloob mejentak. Ma a taaskabaex bey jach yaan a naateexe. ´ 17 Ma a bootkeex kaas yeetel ´ kaas ti mix maak. Beeteex baa´ ´ loob maalobtak tu taan tulaa´ ´ kal maak. 18 Wa ku b eeytale, ´ tak tuux ku paajtal a beetkee´ xe, beeteex baax kaab eet utiaal ´ ka jeetselil yeetel tu´ yanakteex ´ laakal maak. 19 In sukuuneex, ma a sutkeex u jeel le kaas ku beetaalteexo, baaxe pateex tu kab Dios, leti ken u yees u pu´ jaanil; tumen ts ıibtaan: «Teen ken in sut u jeel le kaas ku beet´ koobo; teen ken in tsaa baax ku ´ ´ naajmatkoob, ku yaalik Jeeoba». ´ 20 Le oolale, «wa wiij le maax ´ pekmilecho ts´ aa baal u jaante; wa ukaje tsaa baal u yuke, ´ tumen ken a beet lela taan a nik´ ´ kuuntik chakjoleen chuukoob

285 Ka bootkeex impuesto ´ yookol u pool».1 21 Ma a chaik ´ u tsaanchaatkech le kaaso, baa´ xe seguernak a tsaanchaatik le ´ kaas yeetel le baax utso. ´ ´ Tulaakal maak1 unaj u ´ ´ ´ tsaaikuba yaanal u paajtalil le autoridadoob tsaanoobo, tumen minaan autoridad wa ma tu yoolal Diosi. Le autoridadoob yanoobo, Dios tsaamiloob ´ ´ te jejelaas kuuchiloob tuux ya´ noobo. 2 Le oolale le maax ku ´ tsaaikuba tu contra le autorida´ doobo ku tsaaikuba xan tu contra baax aalaan tumen Dios. ´ ´ Le maaxoob ku tsaaikubaob tu contra lela yaan u juzgartaaloob. ´ 3 Tumen le maaxoob ku gobernaroobo ma tu chaabal saajkil ´ tiob tumen le maaxoob beetik baax maalobo, baale ku chaa´ bal saajkil tiob tumen le maaxoob beetik baax kaaso. Wa ma ´ a kaat a cha saajkil ti le autoridado, seguernak a beetik baax maalob, beyo letie yaan u taan maalob ta woolal. 4 Tumen le autoridado u palitsil Dios ku meyaj utiaal a wutsil. Baale wa ´ taan a beetik baax kaase cha saajkil: tumen yaan baax oolal u chaamaj u espada. Letie u pali´ ´ tsil Dios, juntuul maax ku taa´ ´ sik castigo yookol le maax beetik baax kaaso. ´ 5 Le oolal jach kaab eet a ´ ´ ´ tsaaikabaex tu yaanal u paajta´ liloob, ma cheen yoolal le castigoo, baaxe tu yoolal xan a concienciaex. 6 Le beetke, teexe ka bootkeex xan impuestoob, tumen Dios tsaamil le autorida-

13

´ ´ Ro 12:201 Lela u kaat u yaale u yaantaal ´ ´ juntuul maak chich u puksiikal utiaal ka u yees jatsuts modos. 13:11 Wa: «alma». ´ Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

ROMAILOOB 12:21–13:13 ´ ´ doob utiaal u yaantkoob maako, ´ yeetel mantats ku beetkoob le´ ´ ´ la. 7 Tsaaex ti tulaakal maak ´ le baax unajo: ti maax ku ´ kaatik impuestoe, impuesto; ti ´ ´ maax ku kaatik boole, bool; ti ´ ´ maax ku kaatik tsiikile, tsiikil; ´ ´ ti maax ku kaatik ka chaabak saajkil tie, chaabak saajkil ti. 8 Ma a paxkeex mix baal ti ´ mix maak, baaxe yaabiltabaex ´ ta baatsileex, tumen le maax ´ ´ ku yaabiltik u yeet maakile ku tsookbesik le leyo. 9 Tumen le ley tuux ku yaalik: «Ma unaj a ´ luubul ti adulterioi,1 Ma unaj ´ ´ a kıimsik maaki, Ma unaj a woo´ koli, Ma unaj a ts ıiboltik baax ´ ma a tiaali», bey xan jeel maa´ ´ kalmaak ulaak mandamiento ´ yane, ku laaj tsookbesaaloob ´ ikil u beetaal lela: «Kaab eet a ´ ´ yaabiltik a weet maakil jeel bix ´ a yaabiltikabae». 10 Juntuul ´ maax yaan u yaabilaje ma tu ´ beetik kaas ti mix maak; bey ´ tuuno le leyo ku tsookbesaal ikil u yeesaal yaabilaj. 11 Lela unaj xan a beetkeex tumen teexe a wojleex ti baax kiinil kuxaanoon: u kiinil a waajleex, tumen bejlae maas natsaan u kiinil k-sal´ vartaal ke le ka t-tsaaj k-fe ti ´ Cristoo. 12 Le aakabo tsook u ´ jach tuubul; jach taaytak u ´ saastal. Le oolale kooneex lusik ´ ti toon le baaloob yaan yil yee´ ´ tel le eejocheenilo, ka k-buukinteex u nuukuliloob baateel ´ ´ yaan yil yeetel le s aasilo. ´ 13 Kooneex bisik junpeel toj ´ kuxtal jeex u beetaal tu saasilil ´ Ro 13:91 Lela leti ken nuupkebanchajak ´ ´ juntuul xiib wa juntuul koolel tsokaan u beel.

ROMAILOOB 13:14–14:14 ´ Kiine, ma k-maan ti kiinbesajoob tuux mix baal ku tsaa´ ´ bal u piis, ti kaaltalil, ti nuupkeban,1 ti u beetaal baaloob x-ma ´ sutalil, ti baatelil, mix ti ts ıi´ kilil.2 14 Baaxe buukbesabaex ´ ti Yuumtsil Jesucristo yeetel ma ´ a chatuklikeex a b eeykuntkeex ´ u ts ıibolal a bakeleex. ´ ´ Kameex yeetel kiimak oo´ lal le maax ma muukaan u fejo, baale ma a waalikeex wa uts wa kaas le baaxoob cada ´ maak unaj u chatuklik baax ken ´ ´ u beeto. 2 Juntuul maak yaan u feje ku jaantik jeel baalake, ´ baale le maax ma muukaan u ´ fejo cheen ku jaantik janalbeen ´ ´ xıiwoob yeetel verduraob. 3 Le ´ maax jaantik jeel baalake ma u ´ ´ mixbaalkuuntik le maax ma tu ´ jaantik jeel baalako, le maax xan ma tu jaantik jeel baala´ ke ma u juzgartik le maax jaantik jeel baalako, tumen Diose ´ ´ tsook u kamik yeetel kiimak oo´ ´ lal le maako. 4 Teche, ¿maaxech utiaal a juzgart u palitsil ´ yaanal maak? U tsuulil kun aalik wa maalob yanil wa ma maa´ lob yanili; u jaajile jeel u paajtal u yaalaal maalob yanile, tumen ´ ´ Jeeobae jeel u paajtal u beetik lela. ´ ´ 5 Juntuul maake ku tuklike ´ junpeel kiine maas nojoch ti le ´ ´ u maasil kiinoobo; ulaak maa´ ke mix junpeel kiin ku yilik wa ´ maas nojoch ti ulaak; cada jun´ ´ tuul maake unaj u creertik jach maalob le baax ku beet´ ko. 6 Le maax ku tsookbesik

Juzgar yoolal janal 286 le´ kiino, ku ´ tsookbesik utiaal Jeeoba. Le maax´ xan ku jaanlo, ku janal utiaal Jeeoba, tumen ku ´ ´ tsaaik gracias ti Dios; le maax xan ma tu jaanle, ma tu ja´ nal utiaal J ´ eeoba, baale kex beyo ku tsaaik gracias ti Dios. ´ 7 Tumen u jaajile mix ´ juntuul ti toon ku kuxtal cheen utiaal ´ u kaxtik u nojbeenil, ´ yeetel mix ´ ´ juntuul ti toon ku kıimil cheen utiaal u kaxtik u nojbeenil; 8 tumen wa kuxaanoone, ku´ ´ xaanoon ´ utiaal Jeeoba;´ wa k-kıimile k-kıimil utiaal Jeeoba. Bey ´ tuuno wa kuxaanoon bey ´xan wa kimenoone u tiaaloon Jeeo´ ba. 9 Tumen ´ Cristoe kıimi ´ yeetel kaa kuxkıintaab tu yoolal lela: ´ utiaal u beetkuba Yuumtsil tu yookol le kimenoobo bey xan ´ tu yookol le kuxaanoobo. ´ 10 Baale ¿baaxten tuun ka juzgartik a sukuun? Wa ¿baax´ ten xan ka mixbaalkuuntik ´ a sukuun? ´Si tulaakloon yaan ´ k-antal tu taan le kuuchil tuux ku kutal Dios utiaal juzgaro; ´ 11 tumen ts ıibtaan: « ‹ Jach jeex tu´ jaajil kuxaanene —ku yaalik ´ ´ Jeeoba—, tulaakal maake yaan ´ ´ ´ u ´ xoltal tin taan, yeetel tulaakal ´ wıinike yaan u yaalikoob tu taan ´ tulaakale tene Diosen› ». 12 Le ´ oolale cada juntuul ti toone yaan u kubik cuenta ti Dios yoolal baax u beetmaj. 13 Le beetke xuuluk k-juzgartikba t-baatsil, baaxe chatukleex a beetkeex lela: ma a ´ ´ ts´ aaikeex mix baal tu taan jun´ tuul sukuun utiaal ka toochpa´ jak, mix utiaal ka luubuk. 14 Tumen tu yoolal Jesuse, tene ´ ´ Ro 13:131 Gr.: ´porneya. Le taana ku me´ in wojel yeetel yaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ oksaan tin tuuku´ ´ eekchajaan cheen tu nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dio- le mix baal ´ ´ juunal; cheen ken u tukult maak so. Ilaak Tip. 4. 132 Wa: «celos».

14

´ ´ 287 Paklan lıis a wooleex ´ ´ eekchajaan wa baaxe ku paatal ´ ´ eekchajaan tu taan. 15 Baale wa ikil a jaantik wa baax ka ´ beetik u yaatal u yool a sukuu´ ne ma taan a weesik yaabilaji. Ma a beetik u saatal u kuxtal ´ ´ ´ le maax oolal kıim Cristo cheen ikil a jaantik wa baaxo. 16 Ma ´ ´ a tsaaikeex tuux u yuuchul taan kaas ti le baaloob maalobtak ´ ka beetkeexo. 17 Tumen maake ma tu yokol tu Reino Dios ´ ikil u janal yeetel u yukul, baa´ xe ikil u bisik junpeel toj kuxtal ´ ´ yeetel jeetselil, kiimak oolal bey ´ ´ xan yeetel u yaantaj le kiliich ´ muuko.1 18 Tumen jeel maaxak palitsil ti Cristo yaan le baaloob tia, ku kaamal tumen Dios ´ ´ ´ yeetel ku luubul utsil ti le maakoobo. ´ 19 Le oolal tuune, ma u xuulul k-beetkeex le baaxoob ku ´ yaantajoob utiaal ka yanak jeetselilo bey xan le baaxoob ku ´ meyajoob utiaal u paklan lıisik ´ ´ u yool maako. 20 Xuuluk a ni´ kik u meyaj Dios cheen tu yoolal ´ janal. U jaajile tulaakal le baaloobo limpiotakoob, baale kaas ´ ´ u yilaal wa juntuul maak ikil u ´ jaanle ku beetik u toochpajal wa ´ maax. 21 Le oolale maalob ma a jaantik bak, mix a wukik vino, ´ mix a beetik ulaak wa baax jeel ´ u beetik u toochpajal a sukuune. 22 Le fe yaantecho, meyaj´ ´ naktech cheen tu taan Dios. ´ ´ Kiimak u yool le maax ma tu juzgarkuba ken tsookok u chatuklik u beetik wa baaxo. ´ 23 Baale wa kaapeelchajaan u tuukule, tsook u kebantal wa ku janal, tumen ma tu yoo-

´ Ro 14:171 Wa: «espıritu santoo». Ilaak Tip. 16.

ROMAILOOB 14:15–15:8 ´ lal fe ku jaanli. U jaajile, tulaakal baax ku beetaal wa ma yoolal feje keban. ´ ´ Bey tuuno, toon maaxoon muukaan k-feje unaj ´ ´ k-aantik le maaxoob ma muukaan u fejoobo´ utiaal ka ´ chuukpajak u yooloob ti le ´ baaxoob pechikoobo, ´ yeetel ma unaj k-kaxtik ´ cheen k-utsili. 2 Cada juntuul ti toone ka ´ ´ u kaxt u yutsil u yeet m ´ aakil ti baax maalob utiaal u l ıisik ´ u yool. 3´ Tumen mix Cristo tu kaxtaj cheen u yutsil, baaxe jeex ´ ´ ts ıibtaanila: «U poochil le m ´ aaxoob pochkecho, tsook u luub´ loob tin wookol». 4 Tumen tu´ ´ laakal le baaxoob ts ıibtaaboob ´ ´ uuchjeakilo ts ıibtaaboob utiaal k-kaanbal, utiaal ´ ´ ´ beyo ikil ´ u chuukpajal k-ool yeetel ikil u lıi´ ´ saal k-ool tumen le Kiliich Ts ıiboobo, ka yanaktoon esperanza. ´ ´ 5 Beora tuuna, ´le Dios aant´ koon utiaal ka chuukpajak k-ool ´ ´ ´ yeetel´ ku lıisik koolo, leti ka ´ ´ u tsaa ti tulaakleex u paajtalil u yantalteex le tuukul yanchaj ti Cristo Jesuso, 6 utiaal be´ ´ yo´ yeetel junpeelili taane ka a ´ m´ uuch nojbeenkuunteex u Dios yeetel u Taata k-Yuumtsil Jesucristo. ´ 7 Le oolale kamabaex yeetel ´ kiimak oolal ta baatsileex, jeex ´ ´ uuchik u kamkoon Cristo yeetel ´ kiimak oolale, utiaal u tsaabal nojbeenil ti Dios. 8 Tumen tene kin waalikteexe Cristoe jach ´ tu jaajil kuch u meyajt le maa´ xoob suutkuptaanoobo,1 utiaal u yeesik jach jaaj baax ku yaalik Dios, bey xan utiaal u yeesik ´ yaan u b eeykuntik Dios le baax

15

Ro 15:81 Ilaak Tip. 16.

´ ´ ROMAILOOB 15:9-24 U yaantaal j-taanxel luumiloob 288 ´ ´ ´ u yaalmaj ti u uuchben laak- maj in wool ti u kiliich meeyjil u ´ ´ tsiloob le maakooba, 9 utiaal kaaytaal u maalob peektsilil xan ka tsaabak nojbeenil ti Dios, utiaal beyo ka kuubuk le ´ ´ Dios tumen le j-taanxel luumi- j-taanxel luumiloob ti Dios ´ ´ ´ loob yoolal u cha ootsilalo. Jeex bey junpeel siibal kambeen yee´ ´ ts ıibtaanila: «Yoolal lela yaan tel kiliichkuuntaan tumen le ki´ ´ in waalik in kaj oolech tu taan liich muuko. ´ ´ le j-taanxel luumiloobo yeetel 17 Le beetke yaan baax ´ yaan in kiikitantik a kaaba oolal u kiimaktal in wool ti ´ ´ yeetel kaayoob». 10 Aalaab Cristo Jesus yoolal le baa´ xan: «Taanxel luumileex, kii- loob tiaalintaan tumen Dioso. ´ ´ ´ makchajak a wooleex junmuuch 18 Tumen ma tin taabal in waal ´ ´ ´ yeetel u kaajal Dios». 11 Ulaak mix baal wa ma cheen le baa´ ts ıibe ku yaalik: «Teex u kaj- xoob tu beetaj Cristo utiaal u ´ ´ ´ naalileex tulaakal luumile, kii- yuubik taan le j-taanxel luumi´ ´ kitanteex Jeeoba, yeetel kiiki- loobo. Utiaal u beetik lela, ´ tantaak xan tumen tulaakal le ti Cristoe meyajnaj le baa´ ´ ´ kaajoobo». 12 Ti ulaak ts ıi- xoob tin waalaj yeetel tin beeto ´ ´ be Isaıase ku yaalik: «Yaan 19 bey xan chıikulaloob, mila´ ´ ´ ´ ´ u chıikpajal u moots Jese, yee- groob yeetel u paajtalil le kiliich ´ ´ ´ ´ tel yaan juntuul maax kun lıikil muuko; bey tuuno desde Jeru´ ´ utiaal u gobernart le luumiloo- salen tak tu maas naachil u luu´ ´ ´ ´ bo; ti leti kun paataj le j-taan- mil Ilırico bey xan ti tulaakal le xel luumiloobo». 13 Le Dios bejoob yaan tu bapacho, tsook ´ ´ ku tsaaik esperanzao ka u chu- in chuukaan kaaytik u maalob ´ ´ ´ ´ peex yeetel kiimak oolal bey xan peektsilil Cristo. 20 Bey tuu´ yeetel jeetselil tu yoolal a fe- no u jaajile, tin chatuklaj ma ´ ´ jeex; yeetel ka maas yanakteex in kaaytik le maalob peektsil ´ ´ esperanza yoolal le paajtalil ku te tuux tsook u yuuchul tsik´ ´ tsaaikteex le kiliich muuko.1 bal ti Cristoo, utiaal ma in lıi´ ´ ´ 14 Beora xana, in sukuuneex, sik junpeel naj yookol junpeel ´ ´ jach in wojle chuupeex yeetel chuunpak yaanal maax beetmil; ´ ´ utsil tumen chuupeex yeetel tu- 21 baaxe jeex ts ıibtaanila: «Le ´ ´ ´ ´ laakal kaj oolalil; yeetel jach in maaxoob ma kaaytaaktiob u ´ ´ ´ wojle teexe jeel u paajtal a tsolpeektsilil le maako, yaan u yil´ ´ nuuktikabaex ta baatsileexe. koob; yeetel le maaxoob ma u ´ ´ 15 Baale yeetel u jaajil in wool ´ yuuboob mix baal ti letio, yaan kin ts ıibtikteex le baalooba, ´ u kuchul u naatoob». utiaal in kaajsikteex tu kaateen; 22 Tu yoolal xan lela yaab lela kin beetik yoolal le u nojoch ´ u teenel ma chaab in kuchul utsil Dios tsaab ti tena: 16 in ´ beetkinba palitsil ti Cristo Je- ta wiknaleexi. 23 Cheen baa´ ´ ´ le beora tsook in kaaytaj ti tusus utiaal in waantik le j-taan- ´ ´ yeetel tumen xel luumiloobo. Tene in kub- laakal le kaajooba, ´ tsook u maan jaaboob taakcha´ Ro 15:131 Wa: «espıritu santoo». Ilaak jak in ´ bin ta wiknaleexe, ´ 24 kin paatik ka paajchajak in Tip. 16.

´ 289 Siibal utiaal ootsiloob. Febe ROMAILOOB 15:25–16:7 ´ ´ wilkeex le ken j ookok in bin- yo wa Dios u kaate, ka kuchken ˜ ´ ´ ´ bal Espana, yeetel ken tsookok u yeetel kiimak oolal ta wiknaleex ´ ´ kiimaktal in wool ikil in wantal utiaal ka muukaankuuntaak ´ ´ ´ ´ ta weeteleex kex cheen u chan k-ooleex. 33 Le Dios ku tsaaik ´ ´ ´ suutuke, ka a laakinteneex tak jeetselilo ka yanak yeetel tu´ ´ junjaats ti le bejo. 25 Baale laakleex. Amen. ´ beoraa jach taaytak in bin JeruKin kub eentikteex kiik ´ ´ ´ ´ salen utiaal in meyajt1 le maaFebe, le maax taan u me´ xoob kiliichoobo. 26 Tumen yaj te muuchulil yaan Cencreale sukuunoob yanoob Macedo´ ´ ´ a kameex yeenia yeetel Acayao, yeetel kii- so, 2 utiaal ka ´ ´ ´ tel kiimak oolal tu kaaba mak oolal tu sıiajoob junjaats jeex unaj u kaamal le ti le baaxoob yaantiob utiaal Yuumtsil, ´ ´ bey xan ka tsaabak ti le maaxoob kilii- maaxoob kiliichoobo1 ´ ´ ti jeel baachoob ootsiltakoob yanoob Je- utiaal ka a waanteex ´ eetchajaktie, rusaleno. 27 U jaajile letiobe xak ka kaab ´ ´ ´ ´ tu beetoob yeetel kiimak oolal, tumen letie´ laayli xan tu yaantaj yaab maakoobe, tak teen tu baale lela u paxmiliob ti le j-ki´ ´ liichoobo; tumen wa le j-taan- yaanten.´ ´ 3 Tsaaex in Prisxel luumiloob tsook u joos´ saludos ti ´ ´ mekoob utsil ti le baaloob ku taal ca1 yeetel ti Aquila, in weet ´ ti Dios yaan ti le j-kiliichoobo, yajoob ti le meyaj tu kub eentaj´ unaj xan u tsaaikoob le baaxoob toon Cristo Jesuso; 4 letiobe ´ ´ ´ ´ ku kaab eettal ti letiob saamsa- tu tsaaj u kuxtaloob1 tu taan ´ ´ malo. 28 Le oolale ken in taas kıimil tin woolal;2 teen tuune ´ ´ le siibala yeetel ken tsookok kin tsaaik u diosbootikil tiob, ´ in wilik ka kuubuktiobe, yaan baale ma cheen teeni, tak ´ ´ ´ ´ in maan in wileex ken jookok in tulaakal le muuchuliloob ya˜ ´ binbal Espana. 29 Tsoole in noob te taanxel luumiloobo; ´ wojle ken xiiken ta wiknaleexe, 5 tsaaex xan in saludos ti le ´ yaan in kuchul chuupen yeetel sukuunoob ku muchkubaob tu ´ u nojoch utsil Cristo. yotochoobo. Saludarteex Epe´ ´ 30 Beora tuuna, sukuuneex, neto, le maax in yaabiltmo; ´ kin jach aalikteex yoolal letie ti yaan ichil le yaax ´ k-Yuumtsil Jesucristo bey xan maakoob tu beetubaob disipuyoolal le yaabilaj ku taal loil ti Cristo tu luumil Asiao. ´ ti le ki´ ´ liich muuko, ka a tsaa a woo- 6 Saludarteex Mar ıa, letie leex orar ti Dios tin woolal jeex yaab baaxoob tsook u beetik in beetik teno, 31 utiaal ka ka´ ´ ta woolaleex. 7 Saludarteex ´ ´ naantaaken ti le maaxoob yaAndronico yeetel Junias in ´ ´ noob Judea maatech u creerti- ´ ´ l aaktsiloob, le maaxoob muul koob Dioso, yeetel utiaal ka ´ ´ kaamak tumen le j-kiliichoob le kaaloob carcel tin weetelo;

16

meyaj ken in beet tu yoolal u ´ Ro 16:21 Wa: «jeex u beetik le m aakaajil Jerusaleno; 32 utiaal be- xoob kiliichoobo». 31 Wa: «Priscila». ´ Ro 15:251 Wa: «aant».

41 Lit.: «kaaloob». 42 Lit.: «tu yoolal in ´ alma». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

´ ROMAILOOB 16:8-23 Baaxoob taasik jatslantaambail 290 ´ ´ letiobe jach kaj oolaanoob 17 Beora tuuna sukuuneex, ´ tumen´ le apostoloobo, yeetel kin jach aalikteex ka a wi´ ´ ´ maas uuch kaajak u tsaypachti- leex maaxoob le taan u beet´ koob Cristo ke teen. koob u yantal jatslant aambai´ ´ ´ ´ 8 Tsaaex in saludos ti Am- loobo, yeetel taan u tsaaikoob ´ ´ ´ pliato, le m ´ ´ aax in yaabiltmaj tuux u toochpajal maak ikil u yeetel in weet meyaj ti Yuum- beetkoob baaloob ku bin tu tsilo. 9 Saludarteex Urbano contra le baax kaansaanteexo, ´ ´ k-eet meyaj ti Cristo, bey xan utiaal ka a naachkuntabaex ti ´ ´ Estaquis le maax in yaabiltmo. letiob. 18 Tumen le maakoob ´ 10 Saludarteex Apeles, le maax beya ma palitsiloob ti k-Yuumku beetik baaloob maalobtak tsil Cristoi, baale palitsiloob ti ´ ´ ikil u tsaaik u ´ fe ti Cristoo. u nakoob; tsoole yeetel chujuk ´ Saludarteex le maaxoob yanoob taanoob bey xan yeetel jatsuts ´ ´ tu yotoch Aristobuloo. u yool u ´ ´ 11 Sa- taanoobe ku satkoob ´ ludarteex Herodion, in l aaktsil. puksiikal le maaxoob ma u kaj ´ ´ Saludarteex le maaxoob yanoob ooloob baax kaaso. 19 Tumen ´ ´ ´ ´ tu yotoch Narcisoo, maaxoob tulaakal maak tsook u yojeeltsaypachtik Yuumtsil. 12 Sa´ tike, teexe jach suuk a wuuludarteex Trifena yeetel Trifosa, ´ yikeex taan. Le oolale jach ku ´ kiikoob jach u tsaamaj u yookiimaktal in wool ta woolaleex. loob u meyajtoob Yuumtsil. Sa´ ´ ´ ludarteex Persida, le maax Tene in kaat ka yanakteex naak-yaabiltmo, tumen letie´ yaab til utiaal a beetkeex baaloob ´ baaloob u beetmaj le taan u maalobtak, baale ma in kaat ka yanakteex naatil utiaal a beetmeyajtik Yuumtsilo. ´ 13 Salu´ kaastaki. 20 Le darteex Rufo, le maax yee- keex baaloob ´ ´ Dios tuun ku tsaaik jeetselilo, yaan utiaal u meyajt Yuumtsi´ ´ ´ ma kun x aantale yaan u puulo, bey xan ´ ´ u maama, maax xan chaatik Satanas utiaal ka u pat bey juntuul maamatsil in tiaale. ´ ´ 14 Saludarteex Asıncrito, Fle- yaanal a wookeex. Yanakteex u gonte, Hermes, Patrobas, Her- nojoch utsil k-Yuumtsil Jesumas bey xan le sukuunoob cristo. ´ ´ 21 Timoteo le maax aantkeyanoob tu yiknaloobo. 15 Sa´ ´ ludarteex Filologo, Julia, Nereo no, ku tuuxtikteex saludos, bey ´ ´ ´ ´ yeetel u kiik;1 bey xan Jason yeetel Sosıpa´ ´ ´ Olimpas xan Lucio, ´ yeetel tulaakal le maaxoob ki- tro, in laaktsiloob. ´ liichoob yanoob tu yiknaloobo. 22 Teen Tercio, le m aax ´ ´ ´ 16 Cada junt´ uul ti teexe saluts ıibt le cartaa, kin tuuxtikteex ´ dartabaex yeetel junpeel´ kiliich saludos tu kaaba Yuumtsil. ´ ´ tsuuts. Tulaakal´ u muuchuli23 Gayo, le maax kamken bey ´ loob Cristoe ku tuuxtikoobteex uulab tu yotoche yeetel ku ka´ ´ saludos. mik tulaakal le muuchulilo, ´ ku tuuxtikteex saludos. Eras´ ´ Ro 16:151 Le taan´ ich griego ku meyaj to, le maax kanaantik u ayikateela ma xaane t aan u taan ti kiktsil wa ´ ´ lil le kaajo ku tuuxtikteex saluıitsintsil.

291 Taakaan ROMAILOOB 16:24—1 CORINTOILOOB 1:9 ´ ´ dos, bey xan Cuarto, u yıitsin.1 kaano. Lela desde jach uuchjeakil x-mukul taakaak. 26 Baale 241 —— ´ ´ 25 Diose jeel u paajtal u le baal taakaano tsook u´ chıik´ besaal bejlae. Tsoole y eetel le muukaankuuntik a fejeexe. Le´ ´ ´ tu beetaj le profetaobo, la taakaan ichil le maalob peek- ts ıiboob ´ ´ ´ tsook u tsil kin kaaytiko, yeetel taakaan tulaakal le luumiloobo ´ ´ xan ichil le kaaytaj yaan yil yee- kuchul u kaj ooltoob le kiliich ´ taakaano. Lela yaan yil tel Jesucristoo. Le maalob peek- baal ´ ´ ´ ´ tsila yaan yil yeetel le uuchik u yeetel le baax u kaat ka beetaak ´ le Dios kuxaan utiaal mantatso. ´ ´ ´ chıikbesaal le kiliich baal taaLetie u kaate tulaakal le j-taan´ xel luumiloobo ka u ts aa u feRo 16:231 Le taan´ ich griego ku ´ ´ meyaj joob ti leti yeetel ka u yuuboob teela ma xaane taan u taan ti ´ ´ ıitsintsil wa sukuuntsil. 241 Jujunpeel bibliao- u taan. 27 Ti Dios, le cheen ´ ´ be ku taaskoob le baax ku yaalik le ver- juntuulili maax yaan u naato, ka ´ ´ ´ siculoa, baale yaab ti le uuchben ts ıiboob ich griego kamaanoobo, maatech nojbeenkuuntaak tu yoolal Je´ sucristo utiaal mantats. Amen. u taaskoob.

dccc

ccc

´ YAAX TI

CORINTOILOOB Teen Pablo, tanaanen utiaal ´ in beetkinba apostol ti Jesu´ cristo jeex u kaat Diose, tene ti ´ ´ yanen yeetel k-sukuun Sostene´ ´ se, 2 kin ts ıib ti teex, u muu´ chulil Dios yaan Corinto, maa´ xeex tsook a kiliichkuuntaaleex ´ ´ ´ junmuuch yeetel Cristo Jesus, ´ yeetel tanaaneex utiaal ka ki´ ´ liichchajkeex junmuuch yeetel ´ ´ ´ tulaakal le maaxoob taan u chachiitkoob u kaaba k-Yuum´ tsil Jesucristo tulaakal tuuxo, u ´ Yuumtsiloob yeetel k-Yuumtsil xan: 3 Ka yanakteex le nojoch utsil ´ yeetel le jeetselil ku taal ti Dios k-Taatao, bey xan ti Yuumtsil Jesucristoo. ´ 4 Mantats kin tsaaik gracias ´ ti Dios ta woolaleex uuchik u yeesikteex u nojoch utsil tu yoo-

1

´ lal Cristo Jes ´ us; 5 tumen teexe ti tulaakal baal tsook a ´ ayikalkuuntaaleex ´ tu yoolal leti, utiaal u paajtal a kaaytikeex le taano, bey xan utiaal ´ ´ ka chuupkeex ´ yeetel kaj oolalil. 6 Bey tuuno le baax ku ´ jaajkuuntaal tu yoolal Cris´ too, tsook u jach jeetsel paatal ta puksiikaleex, 7 le oolal mix ´ ´ junpeel ti le siibaloob ku ts ´ aaik Dios ku bineltikteex le taan a ´ ´ ´ paatkeex ´ yeetel nojoch ts ıibolal u chıikbesaal k-Yuumtsil Jesucristoo. 8 Diose yaan xan u ´ ´ muukaankuuntik a wooleex tak tu xuul, utiaal ma u yantal baax oolal u taakal a pooleex tu kiinil k-Yuumtsil Jesucristo. ´ 9 Dios, le maax taneex utiaal ´ ka a bisabaex1 yeetel k-Yuumtsil ´ 1Co 1:91 Wa: «taakpajkeex».

1 CORINTOILOOB 1:10-25 ´ Jesucristo u Paalo, chuukaan u ´ yool ti baax ku yaalik. ´ 10 Beora tuuna, sukuuneex, tu kaaba k-Yuumtsil Jesucristoe kin jach aalikteex ka taa´ ´ nakeex yeetel junpeelili tuukul ´ yeetel ma u yantal jatslan´ taambail ichileex, baaxe ka ya´ ´ nakteex junp´ eelili tuukul yeetel ka junpeelilichajak bix a tuukuleex. 11 In sukuuneex, lela kin waalikteex tumen ´ ´ jujuntuul ti le maaxoob yanoob tu yotoch Cloeo tu ´ yaaloobtene yaan bin jatslantaambailoob ichileex. 12 ´ Baax in ´ kaat in waale, jujuntuul ti tee´ xe taan bin u yaalik: «Tene u disipuloen Pablo», «Baale tene u disipuloen Apolos», «Baale tene u disipuloen Cefas»,1 «Baale tene u disipuloen Cristo». 13 Cristoe jaajatspajaan ´ ichileex. ¿Maasa ma Pablo baaj ti che ta woolaleexi? ¿Tu kaaba wa Pablo tsaab a wokjaex? 14 U maalobile´ ma teen ´ tsaa u yokja mix junt´ uul ti tee´ xi, cheen Crispo yeetel Gayo ´ tin tsaaj ´ u yokjaob, 15 beyo mix maak kun aalik wa tin kaaba okjaanajeex. 16 Baale ´ tak le maaxoob yanoob tu yo´ ´ toch Estefanas tin tsaaj u yokjaobo. Ma ´ ´ in wojel wa ´ yaan ulaak maaxoob tin tsaaj u yokjaobi. 17 Tumen tene ma ´ tuuxtaaben tumen Cristo utiaal ´ ka in tsaa okjai, baaxe utiaal ka ´ in tsikbalt le maalob peektsilo; ma utiaal ´ ´ xan ka taanaken jeex juntuul maak sen kaanchajaan u ´ xooke, utiaal beyo ma u paatal mix baal u biilal u cheil u muyaj1 Cristo. ´ 1Co 1:121 Lela ulaak kaaba ku tsaabal ´ ti apostol Pedro. 171 Ilaak Tip. 6.

292 ´ 18 Tumen u yuuchul taan ti ´ u cheil le muyajo cheen kunel ´ ´ ´ utiaal le maaxoob taan u kıim´ loobo, baale k-tiaal toon taan ´ k-salvartaale lela bey u paajta´ lil Diose. 19 Tumen ts ıibtaan: «Yaan in beetik u xuulul le naat ´ yaan ti le maaxoob yaan u naa´ toobo, yeetel ma ken in kam le ´ ´ ojeelal yaan ti le maaxoob yaab baax u yojloobo». 20 ¿Tuux ´ ´ tuun yaan le maak yaan u naato? ¿Tuux yaan le escribao?1 ¿Tuux ´ yaan le maax ku baateltaan tu ´ yoolal le yookol kaaba?2 ¿Ma wa tsook u patik Dios mix baa´ lil le naat yaan te yookol kaaba? ´ 21 Le yookol kaabo tumen ku tuklik jach yaan u naate ma ´ kuch u kaj oolt Diosi. Le oolale Diose, yoolal le naat yaantio, maalob tu yilil ka kaaytaak jun´ peel baax ku tuklaal mix baal u ´ biilal, utiaal ka u salvart le maaxoob yaan u fejoobo. ´ ´ 22 Tumen jeex le judıoob taan ´ ´ u kaatkoob ka eesaak chıikula´ loobe, bey xan le griegoobo taan u kaxtikoob naatil; 23 baale ´ toone taan k-kaaytike Cristoe baaj ti che, lela ku beetik u ´ ´ ´ toochpajal le judıoobo, yeetel ´ utiaal le j-taanxel luumiloobo mix baal u biilal; 24 baa´ le utiaal le maaxoob tanaanoo´ ´ bo, judıoob yeetel griegoobe, ti ´ ´ Cristoe ku chıikpajal u paajtalil Dios bey xan u naatil Dios. ´ 25 Tumen junpeel baax ku taal ti Dios ku tuklaal mix baal u bii´ lale, maas yaan u naat ke le maa´ ´ koobo; yeetel junpeel baax ku taal ti Dios ku tuklaal minaan u Cristoe jaajatspajaan

´ ´ 1Co 1:201 Lela junt uul m aak jach u ´ kaj ool baax ku yaalik le leyo. 202 Ilaak Tip. 16.

293 Maas nojoch u naat Dios muuke, maas yaan u muuk ke le ´ maakoobo. 26 Tumen jeex a wilkeexa, su´ kuuneex, ichileex maaxeex tanaaneexe, ma taan yaab ´ maakoob ku tuklaal yaan ´ u naatoobi, ma taan yaab maakoob ´ yaan paajtalil´ tiobi ´ mix xan taan yaab maakoob sıijoob ich ayikalili; 27 baaxe Diose tu ´ yeeyaj le baaxoob minaan u naa´ toob te´ yookol kaaba utiaal u ´ sulakkuuntik le maaxoob yaan ´ u naatoobo; Diose tu yeeyaj xan le baaxoob minaan u muukoob ´ te´ yookol kaaba utiaal u sulakkuuntik le baaxoob yaan u muu´ koobo; 28 Diose tu yeeyaj le baaloob mix baal u yilaal tumen ´ le maakoobo: baaloob minaan´ u ´ biilaloob te yookol kaaba yeetel baaloob pektaanoob, utiaal ´ u mixbaalkuuntik le baaxoob ´ kaanaantak utiaal le maakoo´ ´ bo. 29 Bey tuuno mix maak ka ´ ´ u nojbaalkuuntuba tu taan Dios. 30 Baale tu yoolal letie teexe ´ ´ junm uuch yanileex y eetel Cristo ´ ´ Jesus, le baax uucha toone k-ilik bey naatil ku taal ti Diose, bey tojile, bey kiliichkunaji´ ´ le yeetel bey jaalkabtajil yoolal le bool beetaabo; 31 utiaal ka ´ ´ b eeychajak le baax ts ıibtaana: ´ ´ «Le maax ku nojbaalk uuntku´ bae ´ u nojbaalkuuntuba tu yoolal Jeeoba».1 ´ Bey tuuno, sukuuneex, le ka binen´ ta wiknaleexe ma tin taneex yeetel taanoob jelaantaki mix tin taasinba bey jach yaan in naat le ka tin tsolajteex le kiliich baal taakaan tumen Dioso. 2 Tumen le tiaanen ta wiknaleexe tin chatuklaj in beetik bey

1 CORINTOILOOB 1:26–2:10 ´ mix baal in wojle, cheen baax ´ kaach in wojle in kaj ool Jesu´ cristo yeetel baaj ti che. 3 Ka binen ta wiknaleexe minaan in ´ ´ muuk, saajken yeetel taan in sen kikilankil; 4 tsoole le ka taa´ najen yeetel le ka tin kaaytajteex ´ le maalob peektsilo, ma tin bee´ taj yeetel le taanoob ku meyaj ti ´ le maakoob kaanchajaan u xookoob utiaal ka in woks ta pooleexo, baaxe tin beetaj utiaal in ´ chıikbesikteex u kiliich muuk ´ ´ yeetel u paajtalil Dios, 5 utiaal ´ beyo ma´ a tsaaik a fejeex ti u ´ naat cheen wıinik, baaxe ti u ´ paajtalil Dios. ´ 6 Toone, ichil le maaxoob yiijchajaan u tuukuloob o, ´ k-taan ti baaloob yaan yil yeetel le naato, baale le naata ma le´ tie yaan ti le yookol kaaba1 mix ´ ti u jalaachiloob le yookol kaaba, tumen letiobe yaan u xuulsaaloob. 7 Baaxe k-taan ti le ´ naat ku taal ti Dios ku chıikpa´ jal ti junpeel kiliich baal taakaano, lela letie naat taakaano, ´ le baax u yaalmili Dios taanil ´ ti u beetaal tulaakal baal utiaal ´ k-nojbeenilo. 8 Mix juntuul ti ´ u jalaachiloob le yookol kaab ´ kuch u kaj ooltoob le naata, ´ tumen wa ka u kaj ooltoob kaa´ che bejlaa ma taan u bajkoob ti che le Yuumtsil yaan nojbeenil ´ tio. 9 Baale jeex ts ıibtaanila: «Iche ma u yil mix baali, xiki´ ne ma u yuub mix baali, yeetel ´ wıinike ma u tukult ichil u puksiikal le baaloob u beetmaj Dios ´ ´ utiaal u tsaaik ti le maaxoob yaabiltmilo». 10 Tumen lela ti ´ toon tsook u tsaabal k-ojeelt tumen Dios tu yoolal u kiliich

1Co 1:311 Ilaak Tip. 2.

1Co 2:61 Ilaak Tip. 16.

2

1 CORINTOILOOB 2:11–3:8 muuk, tumen le kiliich muuko ´ ku xakaltik tulaakal baal, tak le taamtam baaloob ku taal ti Dioso. ´ 11 Mix maak u yojel baax ´ ´ ku tuklik ulaak maak. Tumen ´ ´ ´ cheen cada juntuul maak u yojel baax yaan ichil u puksiikal.1 ´ ´ Bey tuun xano mix maak ku´ chuk u kaj oolt le baaxoob ´ ku taal ti Dioso, baaxe cheen u kiliich muuk Dios. 12 Baale toone ma t-kamaj le tuukul ´ ku taal ti le yookol kaaba, baaxe t-kamaj u kiliich muuk Dios, ´ utiaal beyo ka k-kaj oolt le baa´ xoob tu tsaajtoon Dios tu yoolal u yutsilo. 13 Toone le baaloo´ ba k-tsolik, ma yeetel le taa´ noob ku kaansik le wıinikoob ´ yaan u naatoobo, baaxe yeetel le taanoob ku kaansik le kiliich muuko; lela k-beetik ken meyajnaktoon le taanoob ku taal ti le kiliich muuk utiaal k-tsolik1 le ´ baaloob yaan yil yeetel Dioso. ´ 14 Baale le luumkabil maako ma tu kamik le baaloob ku taal ti u kiliich muuk Dioso, tumen utiaal letie mix baal u biila´ ´ loob; yeetel ma tu paajtal u kuchul u naate, tumen le baaloo´ ´ ba cheen ku paajtal u xakaltaal ´ ´ yeetel u yaantaj le kiliich muu´ ´ ko. 15 Cheen baale le maax ku chaik u nuuktaal tumen u kiliich muuk Diose ku xakaltik ´ bix yanil tulaakal baal, baale le´ tie mix maak xakaltik u tuukul. ´ ´ 16 Tumen «¿maax jeel u paajtal ´ ´ u kaj ooltik u tuukul Jeeobae? ´ ¿Maax jeel u kaansik wa baax tie?». Baale toone jach tu jaajil yaantoon u tuukul Cristo. ´ 1Co 2:111 Gr.: neuma. Ilaak Tip. 7 B . 131 Wa: «k-nupik».

´ Luumkabil maak. Chich janal

294 ´ Bey ´ tuuno, sukuuneex, ma b eeychaj in tankeex jeex u ´ taanal maakoob nuuktaanoob tumen u kiliich muuk Diose, ´ baaxe jeex u taanal maakoob ´ yaan luumkabil tsıibolal tiobe, ´ bey xan jeex u taanal maakoob beyoob mejen paalal ti baaloob ´ yaan yil yeetel Cristoe. 2 Te´ ´ ne tin tseenteex yeetel leche, ´ ma yeetel chichich janali, tumen ´ ma tu paajtal kaach a jaacheex. U jaajile, tak beora ma tu ´ paajtal a jachkeex chichich ja´ nala, 3 tumen laayli yaanteex ´ luumkabil ts ıibolaloobe. Tsoo´ ´ le tumen yaan ts ıikilil1 yeetel baatelil ichileexe, lelo ¿ma wa ´ ´ ´ tuun taan u yeesik laayli yaan´ teex luumkabil ts ıibolaloob, ´ ´ ´ ´ yeetel laayli taan a maaneex ´ jeex le maakoob yaan luumkabil ´ ts ıibolal tiobo? 4 Tumen ken ´ u yaal wa maax: «Tene u disi´ puloen Pablo», yeetel ken aa´ laak tumen ulaak: «Tene u disi´ puloen Apolos», ¿ma wa taan´ a beetkabaex jeex u maasil maakoobo? ´ 5 Tumen ¿maax Apolos? Wa, ´ ´ ¿maax Pablo? Letiobe cheen pa´ litsiloob, tu yoolal maaxoob kuch a beetabaex disipuloil ti ´ ´ Jesus, jeex uuchik u tsaabal u ´ ´ paajtalil ti cada juntuul ti letiob tumen Yuumtsil utiaal ka u beetoobe. 6 Teen pake, Apolos ´ jooyabte, baale Dios beet u no´ ´ jochtal; 7 bey tuuno le maax ku paakalo maatech u nojbeen´ ´ kuuntaal, mix le ku jooyabo, ´ baaxe cheen Dios, tumen leti ´ beetik u nojochtal. 8 Le maax ´ ´ ´ tuun ku paakal yeetel le ku joo´ yabo, ku muul meyajoob, baale

3

1Co 3:31 Wa: «celos».

´ 295 U yeet meyajoon Dios ´ cada juntuule yaan u kamik u boolil yoolal le meyaj tu beeto. ´ 9 Tumen toone u yeet meyajoon Dios. Teex le luum ku meyajtaal tumen Dioso; ´ ´ teexe junpeel naj tsook u lıisaal tumen Dios. 10 Yoolal le u nojoch utsil ´ Dios ´ tsaabteno, tene tin tsaaj junpeel chuunpakil jeex u bee´ ´ tik juntuul maak yaan u naat ´ ku nuuktik u lıisaal jun´ ´ peel naje, baale yaan ulaak ´ ´ ´ maax taan u meyaj tu yookol le´ chuunpaka. Cada jun´ tuul tuune unaj u seguer u ka´ ´ naantik bix u meyaj tu yookol le chuunpaka. 11 Tumen mix ´ ´ ´ maak jeel u paajtal u tsaaik ´ ulaak chuunpak utiaal u jee´ lint le yaax tsaano, lela ´ Jesucristo. 12 Baale wa yookol le ´ ´ chuunpak yaan maax ku lıi´ ´ sik junpeel naj yeetel oro, plata, kiichkelem tuunichoob, wa ´ yeetel che, suuk, bey xan wa ´ yeetel chiliboobe, 13 le meyaj ´ ku beetik cada juntuulo yaan ´ u chıikpajal baax clase meyajil, tumen ´ken kuchuk le kiino yaan u chıikbesaal tu yoolal le ´ ´ ´ kaako; le kaak tuuno yaan u yeesik baax clase najil tu beetaj ´ cada juntuul. 14 Wa ma tu ´yelel le meyaj u beetmaj wa maax ´ ´ yookol le chuunpako, le maaka yaan u kamik u boolil; 15 baale ´ wa le meyaj u beetmaj wa ´ ´ maax ku laaj elelo, yaan u laaj peertik, baale letie ´ yaan u salvarkuba; wa ku yuuchul lela le´ ´ tie´ yaan ´ u paatal ´bey juntuul maak puuts ti le kaako. 16 ¿Ma wa ´ a wojleexe u temploex Dios, yeetel ti yaan u kiliich muuk Dios ichileexe? ´ ´ 17 Wa juntuul maak ku xuulsik

1 CORINTOILOOB 3:9–4:3 u templo Diose, Diose yaan u xuulsik ti leti; tumen u templo ´ Diose kiliich, yeetel le temploa teex. ´ 18 Mix maak ka u tusuba tu ´ juunal: Wa yaan maax ichileex ´ ku tuklik yaan u naat tu taan ´ ´ u maakiloob le yookol kaaba,1 u beetuba j-ma naatil utiaal ka yanak u naat. 19 Tumen le naat ´ ku taal ti le yookol kaaba, mix ´ baal u biilal tu taan Dios; tumen ´ ´ ts ıibtaan: «Le maax yaan u naa´ to ku beetaal u luubul tumen Dios ichil le tuus u beetmaj ´ ´ ti ´ u yeet maakilo». 20 Tsoole ´ ts ıibtaan xan: «Jeeobae u yojel ´ cheen kunel le baaxoob ku tuk´ lik le maakoob yaan u naatoo´ bo». 21 Le oolale, mix maak ´ ka u nojbaalkuuntuba tu yoo´ ´ lal le maakoobo; ´ ´ tumen ´tulaakal baal yeetel tulaakal maake a tiaaleex, 22 wa Pablo, ´ wa Apolos, wa Cefas, wa le yookol kaa´ bo, wa le kuxtalo, wa le kıimilo, wa le baaxoob yanoob bejlao, wa le baaxoob ku taal u kiinilo, tu´ laakal a tiaaleex; 23 baale tee´ xe u tiaaleex Cristo, yeetel Cristoe u tiaal Dios. ´ Le maakoobo ka u yiloo´ noob jeex ´ maaxoob ´meyajtik1 Cristoe, yeetel bey maaxoob ´ tsaan u kanaantoob le kiliich baaloob taakaanoob tumen ´ Dioso. 2 Ti baax yaan yil yeetel le ´ meyaja, baax ku paataal ti le j-kanan ayikaliloobo, ka u yee´ ´ soob chuukaan u yooloob u tsookbesoob le meyaj tsaan´ tiobo. 3 Tumen tene ooli mix baal in wilik ka a juzgarteneex wa ka juzgartaaken tumen

4

´ 1Co 3:181 Ilaak Tip. 16. 4:11 Wa: «maa´ ´ xoob yanoob yaanal u paajtalil».

1 CORINTOILOOB 4:4-15 ´ juntuul juez.1 U jaajile mix teen kin juzgarkinba tin juunal. 4 Tumen tene ma kajaanten wa yaan baax kaas in beetmi. Baa´ le lela ma u kaat u yaal wa ´ toj in kuxtali, baaxe Jeeoba juzgartiken. 5 Le oolale ma a juz´ gartikeex mix baal taanil ti u kuchul u kiinil, baaxe tak ken taalak le Yuumtsilo. Letie yaan ´ ´ u joosik ich saasilil le baax taa´ ´ kaan ich eejocheenilo, yeetel ´ yaan u chıikbesik baax ku cha´ tuklik le maakoob ichil u puksii´ kaloobo; bey tuuno Diose yaan ´ ´ u tsaaik ti cada juntuul le kiiki´ taan ku naajmatiko. 6 Sukuuneex, le ka tin waalaj le baalooba taanajen tin woolal ´ yeetel tu yoolal Apolos utiaal a wutsileex, utiaal beyo ti le baaxoob t-beeto ka a kaneex lela: ´ ´ «Ma a pıitmaan ti le baa´ xoob ts ıibtaano», utiaal ma a ´ nojbaalkuuntkabaex ikil a tukli´ ´ keex maas maalob juntuul maak ´ ´ ti ulaak. 7 Tumen ¿maax bee´ tik a jelaantal ti ulaak? U jaajile, ´ ¿ma wa Dios tsaamiltech tulaakal le baaxoob yaantecho? Jeelo, wa leti tsaamilteche, ¿baax´ ´ ten tuun ka nojbaalkuuntkaba ´ b ey ma tsaabil uuchik u beetaalteche? 8 Ti teexe tsook u yantal tu´ ´ ´ laakal baax kaab eetteex, ¿maa´ sa? Tsook a ayikaltaleex, ¿maasa? Tsook a patkooneex paachil ´ tumen tsook u kaajal a reina´ reex ta juunaleex, ¿maasa? U jaajile bukaaj maalobil wa tsook ´ u kaajal a reinareex, utiaal xan ´ ´ ka muuch reinarnakoon ta wee´ ´ 1Co 4:31 Lit.: «u kiinil juntuul maak», le´ ´ la junpeel kiin aalaan tumen juntuul juez.

´ Chaan utiaal yookol kaab

296 teleex. 9 Tumen tene kin wilke, toon le apostoloobo, tsook k-tsaabal tumen Dios tu tsook ´ le baax ku ´ chaantaalo, yee´ tel beyoon m aakoob y eeyaanoob ´ utiaal kıimile; tsook k-kuchul ´ xan k-beetba bey junpeel chaan ´ utiaal le yookol kaabo, utiaal ´ le angeloobo bey xan utiaal le wıinikoobo. 10 Toone j-ma naatoon tu yoolal Cristo, baale teexe yaan a naateex tu yoolal Cristo; toone minaan k-muuk, baale ´ teexe yaan a muukeex; ku yuuchul maalob taan ta woolaleex, baale toone k-mix´ baalk uuntaal. 11 Tak beoraa ´ ´ ´ laayli t aan k-m aansik wii´ jil, ukajil, ´ ooli x-ma nookil yani´ loon, taan k-jaajatsaal yeetel k-poopochaal, minaan k-otoch, ´ ´ ´ 12 taan k-kıimsikba meyaj, ´ yee´ ´ tel laayli taan k-meyaj yeetel k-kaboobe. Le ´ ken poochkoon tumen le maakoobo, k-kiikitantkoob; le ken ´ chapachtaa´ koone ku chuukpajal k-ool k-muyajte; 13 le ken aalaak baaloob ma ´ jaajtak t-contra tumen le maakoobo, k-utsultantkoob;1 tak beoraa tsook k-kuchul k-beetba ´ ´ jeex u sojlil le yookol kaaba, yeetel beyoon xan ´ le baaxoob ma kaab eettio. ´ 14 ´ Le baalooba ma taan in ts´ ıibtikteex utiaal in sulakkuuntikeexi, baaxe utiaal in tsolnuuktikeex, ´ tumen beyeex in paalale yeetel in yaabiltmeex. 15 Tumen kex ka yanak ´ diez mil maakoob kaansikteex1 ´ baaloob yaan yil yeetel Cristoe, u jaajile ma yaab a taataex yani; tumen tu yoolal Cristoe te-

´ ´ 1Co 4:131 Wa: «k-kaat ooltik tiob». ´ ´ 151 Wa: «tutores», maaxoob ku kanaantkoob mejen paalal.

´ 297 Tsolnuuk yoolal nuupkeban ne tsook in kuchul in beetinba ´ a taataex uuchik in kaaytikteex ´ le maalob peektsilo. 16 Le oo´ ´ lale kin kaat ooltikteex: beeteex jeex in beetko. 17 Le beetke ´ ´ taan in tuuxtik Timoteo ta wiknaleex tumen letie in paal, jach ´ ´ in yaabiltmaj yeetel jach chuu´ kaan u yool ti Yuumtsil; letie yaan u kaajsikteex bix in tsook´ besik le meyaj tu kub eentajten Cristo Jesuso, jeex in kaansik ´ ´ ´ tulaakal tuux ti tulaakal muuchulile. ´ 18 Yaan maakoobe ku noj´ baalk uuntkubaob tumen ku tuklikoobe ma tin bin ta wik´ naleex. 19 Baale wa Jeeoba u ´ ´ kaate, ma kun xaantale yaan in ´ bin ta wiknaleex. Ma taan in bin ´ utiaal ka in wojeelt baax ku yaa´ ´ lik le maaxoob ku nojbaalkuuntkubaobo, baaxe utiaal ka in ´ ´ wojeelt wa taan u nuuktaa´ loob tumen u paajtalil Dios wa ma. 20 Tumen u Reino Dio´ se minaan mix baal u yil yeetel ´ baaxoob ku yaalik maak, baa´ ´ xe yaan yil yeetel le paajtalil ku ´ ´ tsaaik Dioso. 21 ¿Baax tuun a ´ kaateex? ¿Ka xiiken ta wikna´ ´ leex yeetel junpeel u cheil jaats, ´ wa ka xiiken yeetel yaabilaj bey ´ ´ xan yeetel jeetsel oolal? U jaajile, tsook in wuuyik u ´ ´ yaalaale yaan maax taan u ´ ´ nuupkebantal1 ichileex, yeetel le ´ ´ nuupkebana mix junteen ilaak ´ tak ichil le j-taanxel luumi´ loobo: tumen juntuul xiib bi´ ne u kajkuuntmaj u yatan u ´ ´ taata. 2 ¿Taan wa tuun a noj-

1 CORINTOILOOB 4:16–5:10 ´ baalkuuntkabaex tu yoolal lela? ¿Ma wa maas maalob ´ ´ ka yaachajak a wooleex yeetel ka a ´ wileex u lusaal ichileex le maax beet le baal kaasa? 3 Kex minaanen ta wiknaleexe, in puksii´ ´ kale ti yaan ta weeteleexe yee´ tel´ tsook in juzgartik le maax nuupkebanchajaano, jeex jeel in juzgartik wa ti yanene. 4 Le ken a muchabaexe, in puksii´ kale bey xan le paajtalil yaan ti k-Yuumtsil Jesuso yaan u yantal ´ ´ ta weeteleex. Bey tuuno tu kaaba Yuumtsil Jesuse, 5 unaj a ´ kubkeex le maak tu kab Satanaso, utiaal ka xuuluk u beetik ´ u kebantal le m ´ uuchulilo, utiaal beyo ka kanaantaak le maalob ´ tuukul yaan ti le muuchulil le ´ taan u yilaal u kiinil Yuumtsilo. 6 Junpuli ma maalob le baax ´ oolal ka nojbaalkuuntkabaexo. ´ ¿Ma wa a wojleexe ´ junpıit ´levadurae ku beetik u lıikil tulaakal le u ´ juuchil harinao? 7 Lim´ piokıinteex le u uuchben juuchil ´ harinao utiaal ka paatkeex bey ´ tuumben juuche, tumen tsook u lusaal le levadura yaan ichilee´ xo; lela ku b eeytal tumen Cristo, le taman ku kuubul utiaal le ´ Pascuao, tsook u kıimsaal. 8 Le oolale kooneex beetik le ´ ´ kiinbesajo, ma yeetel uuchben juuch´ yaan u levaduraili, mix xan yeetel u levadurail kasaani´ li, baaxe yeetel waajoob x-ma ´ levadurail ku chıikbeskoob toj ´ kuxtal bey xan x-ma kaapeel ichil. ´ 9 Te carta tin ts ıibtajteexo tin waalajteex ka xuuluk a bis´ ´ kabaex yeetel le maaxoob ku ´ ´ 1Co 5:11 Gr.: porn eya. Le taana ku me´ ´ nuupkebantaloobo, 10 baale yaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ ´ junnuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dio- ma taan in waalikteex jach ´ puli ma unaj a taaneex yeetel le so. Ilaak Tip. 4.

5

1 CORINTOILOOB 5:11–6:10 ´ ´ maaxoob ´ yanoob te yookol kaab ku nuupkebantaloobo, ´ ´ ´ wa yeetel le ´ maaxoob ku pıit´ maan´ u ts ıiboltkoob wa baaxo, ´ wa yeetel le m´ aaxoob ku ´yookoloobo, wa yeetel le maaxoob ku adorartikoob beetbil diosoobo. Tumen wa beyo yaan u ´ ´ kaab eettal a jookleex ti le ´ yookol kaaba. 11 Baale beo´ raa kin ts ıibtikteex ka xuu´ ´ luk a biskabaex yeetel jeel maaxak ku yaalikuba sukuun, baale ´ ´ ´ ku n´ uupkebantal, ku pıitmaan u ts ıiboltik wa baax, ku adorartik beetbil diosoob, ku poochil, ´ ´ ku kaaltal wa ku´ yookol; y´ eetel mix a jaanleex yeetel le maaka. 12´ Tumen ¿baax yanen ´ in wil yeetel u juzgartaal le´ maaxoob minaanoob ichil le muuchulilo? ´ ¿Ma wa teex juzgartik le´ maaxoob yanoob ichil le muuchulilo, 13 baale Dios juzgartik le ´ maaxoob minaanoob ichilo? ´ «Luseex le kasaan maak ichileexo.» ´ Jeel maaxak ichileex ka ya´ nak junp eel baateel ti ´ tu ´ contra ulaak sukuune, ¿ku taa´ bal wa bin te tu kuuchil juzgar ´ ´ tu taan kasaan maakoob, baa´ le ma tu bin tu taan le j-kiliichoobo? 2 ¿Ma wa a wojleexe le j-kiliichoobo yaan u juzgarti´ koob le yookol kaabo? Wa yaan ´ a juzgartikeex le yookol kaabo, ´ ´ ¿ma wa tuun tu paajtal a juzgartikeex le baaloob mejentak ku yantal ichileexo? 3 ¿Ma wa a wojleex yaan k-juzgartik ´ angeloobi? Jeelo, ¿baaxten tuun ma ´ taan k-juzgartik u baalubaob le kuxtala? 4 Le oolale, wa ´ ´ kaab eet u juzgartaal´ jujunpeel baaloob yaan yil yeetel le kuxtala, ´ ´ ¿ka bineex wa tuun tu taan le

6

´ ´ U bisaal maak tu taan juez 298 ´ ´ maaxoob ka tsaaikeex bey juezoob kex ma maalob yaniloob ´ ´ ´ tu taan le muuchulilo? 5 Taan ´ in taan utiaal in sulakkuuntkeex. ¿Minaan wa ichileex jun´ ´ tuul maak yaan u naat utiaal ´ ka paajchajak u beetik u juezil ichil a sukuuneex? 6 ¡Baax ku ´ ´ yuuchle juntuul sukuune ku bi´ sik u sukuun tu taan le juezoobo, kex le juezoobo maatech u creertikoob Dios! ´ 7 U jaajile tsook a tsaanchaataaleex le ken baatelnakeex ´ ta baatsileex tu taan le jue´ ´ zoobo. ¿Baaxten t uun ma taan ´ ´ u chuukpajal a wooleex a muyajteex le baaloob kaastak ku beetaalteexo? ¿Baaxten´ ma ´ ´ taan u chuukpajal a wooleex muyaj le ken lusaakteex le baaxoob yaanteexo? 8 Tu lugar a beetkeex lela, ka beetkeex baaloob kaastak ti a sukuuneex ´ yeetel ka tuskeexoob. ´ 9 ¿Ma wa a wojleexe le maaxoob ku beetkoob baaloob kaastako ma ken u tiaalintoob u Reino Dios? Ma a tuskabaex. ´ ´ Tumen le maaxoob ku nuupkebanoobo,1 le ku adorartikoob ´ beetbil diosoobo, le ku luubloob ti adulterioo,2 le xibil chuupoo´ bo bey xan ´ le xiiboob ´ ku nuupchitaloob yeetel u yeet xiibiloobo, 10 le ku yookoloobo, le ku ´ ´ ´ pıitmaan u ts ıiboltkoob wa baa´ xo, le ku kaaltaloobo, le ku ´ poochiloobo, bey xan le maaxoob ku tokikoob le baax yaan ´ ´ ´ ti ulaak maako, mix juntuul ti

´ 1Co 6:91 Gr.: pornos. Le taana ku me´ yaj utiaal u yuuchul taan ti le jeje´ ´ laas nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4. 92 Lela leti ken ´ ´ nuupkebanchajak juntuul xiib wa jun´ tuul koolel tsokaan u beel.

´ ´ 299 Puutsul ti nuupkeban letiob ken u tiaalintoob u Rei´ no Diosi. 11 Baale jujuntuul ´ ti teexe beyeex kaacho. Cheen baale tsook a poobleex, tsook a ´ kiliichkuuntaaleex, tsook u yaalaal toj a kuxtaleex tu kaaba k-Yuumtsil Jesucristo bey xan tu yoolal u kiliich muuk k-Dioso. ´ 12 Tulaakal baal ku chaabal in beetik tumen le leyo; baale ´ ma tulaakal baal ku taasik utsi´ li. Tulaakal baal ku chaabal in beetik tumen le leyo; baale ma ´ ken in chaa ka tsaabaken yaa´ nal u paajtalil mix baal. 13 Le ´ janalo utiaal le nako, yeetel le nako utiaal le janalo; kex beyo ´ Diose tu kaapeelal ken u xuulse, ti le nako bey xan ti le jana´ lo. Baale le wıinklilo ´ ´ ma utiaal u nuupkebantal maaki, baaxe ´ utiaal Yuumtsil, yeetel Yuumtsi´ le utiaal le wıinklilo. 14 Tsoo´ le jeex Dios tu lıisaj Yuumtsile, ´ Diose yaan xan u lıiskoon ti le ´ ´ kıimil tu yoolal u paajtalilo. 15 ¿Ma wa a wojleexe teex u ´ ´ xeexetal u wıinklil Cristo? ¿Yaan ´ ´ wa tuun in lusik u xeexetal u ´ wıinklil Cristo utiaal ka in nu´ ´ poob ti u wıinklil juntuul koo´ ´ lel cheen bey u m aano? ¡Ma! ´ ¡Mix bikin ka uuchuk lelo! ´ 16 ¿Ma wa a wojleexe le maax ´ ´ ku nupkuba yeetel juntuul koo´ ´ lel cheen ´ bey u m ´ aano ku suut ´ bey junpeelili wıinklil tu yeetele? Tumen Diose ku yaalik: «Tu ´ kaatuulaloobe yaan u suutoob ´ ´ junpeelili wıinklil».1 17 Baale ´ le maax ku nupkuba ti Yuum´ tsile ku yantalti junpeelili tuu´ ´ kul tu yeetel. 18 Puutseneex ti ´ ´ le nuupkebano. Tulaakal u maa-

´ 1Co 6:161 Lit.: «junpeelili bak».

1 CORINTOILOOB 6:11–7:5 ´ sil keban ku beetik maake mi´ naan mix baal u yil yeetel le ´ ´ wıinklilo, baale le maax ma tu ´ xuulul u nuupkebantale ku ke´ bantal tu contra u wıinklil. ´ 19 ¿Ma wa a wojleexe le a wıinklileexo leti u templo le kiliich muuk1 tsaanteex tumen Dioso? Tsoole teexe yaan a yuumileex, ´ 20 tumen kooj uuchik a maan´ ´ leex. Bey tuuno, nojbeenkuun´ ´ teex Dios yeetel a wıinklileex. ´ Beora tuuna, tu yoolal le ´ baaxoob ta ts ıibteexo, le xiibo maalob ma u machik1 koolel; ´ 2 baale tumen jach taaj yaab ´ nuupkeban1 yane, maas maalob cada xiibe ka yanak u yatan, ´ yeetel cada koolele ka yanak u ´ ´ yıicham. 3 Le ıichamtsilo ka u ´ ´ tsaa baax kaab eet1 ti u yatan; ´ le atantsil xano ka u tsaa baax ´ ´ kaab eet ti u yıicham. 4 Le ´ atantsilo minaan paajtalil ti ´ ´ yookol u wıinklil, tumen utiaal ´ ´ ´ u yıicham; bey tuun xano le ıi´ chamtsilo minaan paajtalil ti ´ ´ yookol u wıinklil, tumen utiaal u ´ yatan. 5 Cada juntuul ti teexe ´ ´ ma u paatal ma u tsaaik ´ ´ ´ baax kaab eet ti u nuup, cheen jaali wa bey a chatukultmileex ´ a beetkeex ichil wa jaypeel kii´ noob utiaal u yantal u suutukil a orareexe; tsoole nupabaex ´ tu kaateen, beyo Satanase ma ´ ´ kun seguer u tuuntik a wooleex ´ ikil ma tu paajtal a controlartik

7

´ 1Co 6:191 Wa: «esp ıritu ´ santo». Ilaak Tip. 16. 7:11 Lela u kaat u yaale ma u ´ yantal mix baal u yil yeetel koolel. Ilaak ´ Pr 6:29. 21 Gr.: porneya. Le taana ku ´ meyaj utiaal u yuuchul taan ti le jeje´ ´ laas nuupchitaloob ku bin tu contra u ´ ley ´ Dioso. Ilaak Tip. 4. 31 Teela t´ aan u yuuchul taan ti baaloob yaan yil yeetel le ´ nuupchitalo.

1 CORINTOILOOB 7:6-23 ´ ´ a ts ıibolaleex. 6 Lela taan in ´ waalikteex bey junpeel baal jeel ´ u paajtal a chatuklik a beetkee´ xe, ma u kaat u yaal wa jach bey unaj a beetkeexo. 7 Baale bu´ kaaj maalobil wa tulaakal le ´ xiiboob´ ka b eeyakoob jeex ´ tene. Cheen baale, ti cada juntuu´ le tsaan u paajtalil tumen Dios utiaal u beetik wa ma u beetik. 8 Beoraa kin waalik ti le ´ maaxoob ma tsokaan u beeloobo bey xan ti le kooleloob kimen ´ u yıichamoobo: maas maalob ´ ka paatkeex jeex´ tene. 9 Baale wa ma tu paajtal a contro´ lartik a ts ıibolaleexe, tsookok a beeleex, tumen maas maalob ka ´ tsookok a beeleex ke´ ka paatkeex taableex ti a ts ıibolaleex. ´ 10 Ti le maaxoob tsokaan u beeloobo kin waalik —baale Yuumtsil aalik, ma teeni—: le ´ atantsilo ma unaj u patik u yıichami; 11 baale wa ku patke, ma unaj u kaa tsookol u beeli, ´ wa mae suunak´ tu yiknal u yıicham; tsoole le ıichamtsilo ma unaj u patik u yatani. 12 Baale ti u maasiloobo kin waalik —lela jach teen aalik, ma ´ Yuumtsili—: wa u yatan juntuul sukuun maatech u meyajtik Dios, baale uts tu taan kajlik ´ yeetel le sukuuno, le sukuuno ma unaj u patki; 13 tsoole ´ ´ wa u yıicham juntuul kiik maatech u meyajtik Dios, baale uts ´ tu taan kajlik yeetel le kiiko, ´ le kiiko ma unaj u patik u yıi´ chami. 14 Tumen le ıichamtsil maatech ´ u meyajtik Dioso ku kiliichkuuntaal tu yoolal u yatan, le atantsil xan maatech u me´ yajtik Dioso ku kiliichkuuntaal tu yoolal le sukuuno; wa mae u ´ paalaloobe jeel u paatloob ma

Tsolnuuk: tsookol beel 300 ´ limpioob tu taan Diose, baale ´ beoraa kiliichoob. 15 Cheen ´ baale wa le maax maatech u meyajtik Dios ku chatuklik u pa´ tik u nuupe, u pate; ti le sukuun wa ti le kiiko ma tu yaalaal wa ´ ´ ´ kaab eet u paatal kajtal yeetel le ´ u nuupo. Diose tsook u tankeex utiaal ka kuxlakeex ich jeetselil. ´ 16 Teche, atantsil, ¿bix a wojeel´ tik wa ma ken a salvart a wıi´ cham? Wa, ıichamtsil, ¿bix a wo´ jeeltik wa ma ken a salvart a watan? ´ ´ 17 ´ Cheen baale, cada juntuule xıimbalnak jeex tsaabik u ´ ´ paajtalil ti tumen Jeeoba le ka taano. Lela letie baax kin waa´ lik ka beetaak ichil tulaakal ´ le muuchuliloobo. 18 ¿Yaan ´ ´ wa maax suutkuptaan1 le ka taano? Ma u beetkuba jeex le ´ ´ maaxoob ma suutkuptaanoo´ ´ bo. ¿Yaan wa maax ma suutkuptaan le ka taano? Ma ´ ´ u suutkuptikuba. 19 Le suutkuptajilo mix baal u biilal, le u ´ ´ paatal xan ma u suutkuptikuba ´ ´ maako mix baal u biilal, cheen baax yaan u biilale u tsookbesaal baax ku yaalik Dios. 20 Le ´ bix yanil cada juntuul ka taane, ´ bey ka paatko. 21 ¿Palitsilech wa ka taanech? Ma a chaik u ´ chiichnakkuuntikech lelo; baa´ ´ le wa jeel u paajtal a jaalkabtikabae, kaxt bix ´ jeel a beetke. 22 Tumen jeel maaxak ku tsaypachtik Yuumtsil palitsiltaan ´ ´ le ka taano, jaalkabtaan yeetel tiaalintaan tumen Yuumtsil; ´ ´ bey tuun xano le maax ma palitsiltaan le ka taane, kuch u beetuba palitsil ti Cristo. ´ 23 Teexe kooj uuchik a maan-

1Co 7:181 Ilaak Tip. 16.

301 U chiichnakil tsookol beel leex, le oolale xuuluk a´ beetkabaex palitsilil ti le maakoobo. 24 Sukuuneex, le bix yanil cada ´ juntuul ti teex le ka taane, bey ´ ´ unaj u paatal tu taan Dioso. ´ 25 ´Ti le xiipalaloob yeetel le x-chuupalaloobo1 mix baal tu yaalajten Yuumtsil ka in waaltiob,´ baale tene yaan baax jeel u paajtal in waaliktiobe, tumen ´ Yuumtsile tu´ chaajten ootsilil ´ utiaal ka chuukpajak in wool. 26 Le beetke ´ yoolal le talam kiinoob k-aktaantik bejlaa,´ kin tuklike maas maalob ka paatak le xiib jeex yanilo. 27 ¿Yaan wa a watan? Xuuluk a wilik bix jeel a patke. ¿Minaan wa a watan? Xuuluk a kaxtik ka yanak a watan. 28 Baale ´ kex ka tsookok a beele, ma taan ´ a kebantali. Tsoole wa juntuul xiipal wa ´ x-chuupal1 ku tsookol u beele, ´ ´ ´ ma taan u´ luubul ti junpeel ke´ bani. Cheen baale le maaxoob ku tsookol u beeloobo yaan u yantaltiob muyajiloob ichil u ´ kuxtaloob.2 Baale tene t´ aan in ´ waantkeex utiaal ma u yuuchulteex beyo. 29 Tsoole, sukuuneex, kin ´ ´ waalik lela: jach cheen junp ıit kiin paatal. Desde bejlae le ´ maaxoob yaan u yatanoobo, u beetoob bey minaan u yatanoo´ be; 30 le maaxoob xan ku yokoloobo, u beetubaob jeex le ´ maaxoob maatech u yokoloobo; ´ ´ le maaxoob ku kiimaktal u yooloobo, u beetubaob jeex le ´ maaxoob maatech u kiimaktal ´ ´ ´ u yooloobo; yeetel le maa-

1 CORINTOILOOB 7:24-36 xoob ku maanoobo, u beetu´ baob jeex le maaxoob minaan ´ mix baal tiobo; 31 le´ maaxoob xan ku meyajtiob le yookol ´ kaaba u beetubaob jeex le maaxoob ´ maatech u meyajtiob tu chuukaanilo; tumen le baaxoob ´ ´ ´ ku yuuchul te yookol kaaba taan u ´ kexpajal. 32 U jaajile ma in kaat ka yanakteex chiichnakiloobi. Le xiib ma tsokaan u beelo, ku chiichnaktal ti baaloob ´ yaan yil yeetel Yuumtsil, utiaal ´ u yilik bix jeel u paatal maalo´ bil tu taan Yuumtsile. 33 Baale le xiib tsokaan u beelo ku chiichnaktal ti u baalubaob le ´ yookol kaaba, utiaal u yilik ´ ´ bix jeel u paatal maalobil tu taan u ´ yatane, 34 yeetel´ jaatsal u tuukul. Tsoole juntuul koolel ma tsokaan u beele —bey xan le ´ x-chuupal ma´ yanchajaan mix baal u yil yeetel xiibe—, ku chiichnaktal yoolal u baalubaob Yuumtsil,´ utiaal ka kiliichchajak ti u wıinklil bey ´ xan ti u tuukul.1 Baale juntuul koolel tsokaan u beele ku chiichnaktal ´ yoolal u baalubaob le yookol kaaba, utiaal u yilik bix jeel ´ ´ ´u paatal maalobil tu´ taan u yıichame. 35 Lela taan in waalik utiaal a wutsileex, ma utiaal´ in katik a beeleexi.1 U jaajile taan ´ in waalik utiaal in peeksikeex a beeteex baax maalob, bey xan utiaal ka yanak tuux a kubik ´ a wooleex a meyajteex Yuumtsil mantats. ´ 36 Baale wa ´ yaan maax ku tuklik ma tu p aajtal u jetsik u ´ ´ ts ıibolal u wıinklile, wa ma ´ 1Co 7:251 ´ Le taan meyajnaj ich grie- jach taankelme, letie baax unaj ´ goo ku tsaaik naatbil maakoob mix jun´ ´ ´ ´ ´

teen nuupchilakoob yeetel mix maak. 281 Ilaak u tsolajil v. 25. 282 Lit.: «muyajiloob tu bakeloob».

1Co 7:341 Gr.: neuma. Ilaak Tip. 7 B . ´ 351 Wa: «ka in leeex jeex u leebel wakaxe».

´ Janal kubaan ti ıdolos 302 ´ toone k-ojle juntuul beetbil´ diose mix baal u biilal te yookol ´ kaaba, ´ tsoole k-ojel xane cheen juntuulili Dios yaan. 5 Tumen kex yaan le ku yaalaaltiob «diosoob» te kaan wa te Luuma, ´ ´ yeetel kex yaab «diosoob» yeetel yaab «yuumtsiloob» yane, 6 u ´ jaajile k-tiaal toone cheen jun´ tuulili Dios yaan, le Taatao, ti ´ ´ ´ maax ku taal tul´ aakal baal, yeetel tu yoolal maax kuxaanoon. ´ ´ Cheen xan juntuulili Yuumtsil ´ yaan, lela Jesucristo le maax oo´ ´ lal beetaab tulaakal baalo, yeetel tu yoolal xan letie yanoon. ´ ´ 7 Cheen baale, ma ti tulaa´ ´ kal maak yaan le´ kaj oolalil jeela; baaxe jujuntuuloobe, tu yoolal le baaloob suukaan kaach u ´ beetkoobo, baaloob yaan yil yeetel u adorartaal le beetbil diosoobo, ken u jaantoob wa baaxe ku yilkoob bey kubaan ti le beetbil diosoobo; u concien´ ciaob tuune,´ tumen ma muukaane, ku yeektal. 8 Baale le janalo ma tu maas natskoon ti Dios; wa ma k-jaanle ´ mix baal ku bineltiktoon, yeetel wa ´ k-jaanle mix ´ baal xan k-naajaltik. 9 Cheen baale, tu yoolal bix u meyajteex le derecho yaanteex utiaal a chatuklik a beetkeex wa baaxo, seguer´ nak a kanaantkeex ma a beet´ ´ keex u toochpajal le maaxoob ma muukaan yaniloobo. 10 Tumen wa ka ilaakech tumen ´ ´ wa maax, teech maax yaantech ´ kaj oolalil kulukbalech janal te templo tuux ku adorartaal beet´ bil diosoobo, ¿ma wa le maax ´ ma muukaan yanilo jeel u tuulchintaal tumen u conciencia ka ´ ´ 1Co 7:371 Wa: «ma u nuupchital yeetel tak u jaant baaloob kubaan ti ´ beetbil diosoobe? 11 U jaajile, mix maak».

1 CORINTOILOOB 7:37–8:11 u beetaala: ´ chaabak u beetik le baax u kaato, ma tu kebantal. Tsookok u ´ beeloob. 37 Baale wa yaan maax tsook u chatuklik ichil u puksiikal ma u tsookol u beele, baaxe ku controlar´ ´ ´ tik u ts ıibolalil u wıinklil yeetel tsook u chatuklik ichil u puksii´ kal u paatal beyo,1 maalob baax tsook u chatuklik. 38 Le oo´ lale le maax ku tsookol u beele maalob baax ku beetik, baale ´ le maax ma tu tsookol u beele maas maalob baax ku beetik. ´ 39´ Le atantsilo ti yaan yaanal ´ ´ u paajtalil u yıicham ichil tulaa´ kal le kiinoob kuxaan u y ıicha´ ´ mo. Baale wa ku kıimil u yıicha´ me, le koolelo ´ jeel u paajtal u ´ tsookol u beel yeetel jeel maaxak ´ ´ ´ u ´ kaate, ´ baale cheen yeetel juntuul maax ku meyajtik Yuumtsil. ´ 40 Cheen baale tene kin tuklike ´ maas jeel u kiimaktal u yool wa ´ ´ ku paatal jeex yanilo; yeetel jach tu jaajil kin tuklike, tene yaan xan ten u kiliich muuk Dios. ´ ´ Bey t uuno, tul aakloone ´ yaantoon kaj ´oolalil ti baaloob yaan yil yeetel le janaloob kubaanoob ´ ti beetbil diosoobo. Le kaj oolalilo ku beetik ´ ´ u nojbaalkuuntkuba maak, baale le yaabilajo ku muukaan´ ´ kuuntik ´ u fe maak. 2 Kex wa ´ yaan maax ku tuklik u kaj ool wa baaxe, u jaajile ma kuchuk ´ u kaj oolt tubeel jach jeex unaj ´ u kaj ooltiko. 3 Baale wa yaan ´ maax u yaabiltmaj Diose, Diose ´ ´ u kaj ool xan le maaka. ´ 4 Beora tuuna ti baax yaan ´ yil yeetel u jaantaal baaloob kubaanoob ti beetbil diosoobe,

8

´ 303 Toochpajal yoolal janal ´ yoolal le kaj oolalil yaantecho, ´ le maak ma muukaan yanilo ku kastal´ u fe,´ le a sukuun tu yoolal maax kıim Cristoo. 12 Bey ´ tuuno, ken kebanchajkeex tu ´ contra a sukuuneexoobo, yeetel ´ le ken a tuulchinteexoob u beetoob baaloob ku binoob tu contra u concienciaob ma muukaa´ no, teexe taan a kebantaleex tu contra Cristo. 13 Le oolale wa le baax kin jaantik ku beetik u ´ toochpajal in sukuune, junpuli ma ken in kaa jaant bak, utiaal ´ ma in beetik u toochpajal in sukuun. ´ ¿Ma wa jaalkabtaaneni? ¿Ma wa apostoleni? ¿Ma wa in wilmaj k-Yuumtsil Jesusi? ¿Ma wa ´ teex u yich le meyaj tu kub eentajten Yuumtsi´ ´ lo? 2 Kex wa ulaak maakoob ma tu yilkenoob bey apostole, tene jach in wojel apostolen a ´ tiaaleex, tumen teex le chıikulal ´ eesik juntuul u apostolen Yuumtsilo. 3 Lela letie baax kin ´ waalik ´ tin woolal tu taan le maaxoob juzgartikeno: 4 Yaantoon u ´ ´ paajtalil k-jaantik yeetel k-ukik ´ wa baax, ¿maasa? 5 Yaantoon ´ ´ u paajtalil ´ u tsookol k-beel yeetel juntuul koolel ku meyajtik ´ ´ Dios yeetel k-bisik t-eetel, jeex u beetik u maasil ´ apostoloobo, jeex u beetik u yıitsinoob Yuum´ tsilo yeetel jeex u beetik Cefa´ ´ so,1 ¿maasa? 6 ¿Cheen wa teen ´ ´ yeetel Bernab e minaantoon u ´ paajtalil k-patik le meyaj k-beetik utiaal k-kaxtik k-kuxtalo? ´ 7 ¿Maax soldadoil jeel u meyaj ´ wa maatech u bootaale? ¿Maax

9

´ 1Co 9:51 Lela ulaak kaaba ku tsaabal ti ´ apostol Pedro.

1 CORINTOILOOB 8:12–9:13 ku pakik uvaob baale maa´ tech u jaantik u yich? Wa, ¿maax ´ ku kanaantik tamanoob baale ´ maatech u yukik mix junpıit u leche le x-chupul tamanoobo? ´ 8 ¿Ka tuklikeex wa taan in waalik le baaloob jeex u yaa´ lik u ley wıinikoobe? ¿Ma wa tak le Ley aalik le baalooba? ´ 9 ´ Tumen ts ıibtaan tu ley Moises: «Ma´ unaj a jokik u ni le wakax le taan u tsatsachaatik1 le ´ trigoo». ¿Taan wa kaach u tuukul Dios ti wakaxoob? 10 ¿Ma wa t-oolal aalaab lelo? U jaa´ jile´ t-oolal ´ts ıibtaabi, tumen le maax ku p´ eeksik le luumo bey xan le maax ku lusik u sojlil ´ le trigoo unaj u beetkoob yeetel u tuukulil u jaantkoob u yich u meyajoob. 11 Wa toon tsook k-pakik baaloob ku taal ti Dios ichi´ leexe, ¿ma wa tuun maalob ka k-joch ti teex le baaxoob kaa´ b eettoon´ utiaal le kuxtalo? ´ 12 Wa ulaak maakoob ku meyajtiob ´ le derecho yaantiob utiaal u kaatkoobteex le baalooba, ¿ma ´ wa tuun maas unaj u meyaj ti toon le derecho yaantoono? Baale ti toone ma meyajnak ´ le derechoa, baaxe ku ´ ´ chuukpajal k-ool muyajt tulaakal baal utiaal ma k-beetik wa baax jeel ´ u katik u beel ´ le maalob peektsil yaan yil yeetel Cristoo. ´ 13 ¿Ma wa a wojleexe le maaxoob ku beetkoob kiliich meyajoobo, ku jaantkoob´ le baaloob ´ yaan te temploo, yeetel le maaxoob mantats ku meyajoob te 1Co 9:91 Lela´ letie baax ku beetaal ti le trigo wa ti ulaak neek utiaal u lusaal u sojlilo; yaan kiin xane utiaal u beetaal ´ lela ku meyaj nuukuloob jıiltaan tumen baalcheob.

1 CORINTOILOOB 9:14-27 altaro ku tsaabaltiob junjaats ti le baaxoob yanoob te altaro? 14 Lela bey xan tu yeesil Yuum´ tsil le ka tu yaale, le maaxoob ku ´ kaaytikoob le maalob peektsilo ´ ka kuxlakoob ti le maalob peektsilo. 15 Baale ti tene ma meyaj´ nak mix junpeel ti le utsiloob tsaanooba. U jaajile le baaloo´ ba ma tin ts ıibtaj utiaal ka a beeteex tin woolali, ¡tumen ´ maas maalob ka´ kıimken ke ka in chaa ti wa maax u lusikten le ´ baax oolal kin nojbaalk uuntkin´ ´ bao! 16 Beora tuuna, wa taan ´ in kaaytik le maalob p eektsilo ´ ma taan in beetik utiaal in ´ nojbaalkuuntkinbai, tumen aa´ laanten kaab eet in beetik. U jaa´ jile, ¡ootsilen wa ´ ma tin kaaytik le maalob peektsilo! 17 Wa ´ ´ kin beetik yeetel kiimak oolale yaan in kamik u boolil, baale wa ´ ´ ma yeetel kiimak oolal kin beet´ ke, jeel bixake, kub eentaanten ka in beet le nojoch meyaja. ´ ´ ´ 18 ¿Maakalmaak tuun le bool ken in kamo? Le ken in kaayt ´ le´ maalob peektsilo ka in beet yeetel x-ma boolil, utiaal ma in ´ ´ ´ pıitmaan ti le paajtalil tsaanten utiaal in kaaytik le maalob ´ peektsilo. 19 Tumen kex ma´ palitsiltaanen tumen mix maake, tsook ´ in ´ beetkinba palitsil ti tulaakal maak, utiaal in natsik le bu´ ´ kaaj maakoob ku paajtal tu yiknal Cristoo. 20 Le oolale ti ´ le´ judıoobo tin beetinba bey´ judıoe, utiaal in natsik le judıoob ´ tu yiknal Cristoo; ti le maa´ xoob yanoob yaanal leyo tin bee´ tinba bey ti yanen yaanal leye, ´ kex tene minaanen yaanal ley, utiaal in natsik tu yiknal Cris-

´ ‹Ootsilen wa ma tin kaaytaj›

304 ´ ´ to le maaxoob yanoob yaanal le´ yo. 21 Ti le maaxoob minaa´ noob yaanal leyo tin beetinba ´ bey minaanen yaanal leye, kex tene kin tsookbesik u ley Dios bey xan u ley Cristo, utiaal in ´ natsik tu yiknal Cristo le maa´ xoob minaanoob yaanal leyo. 22 Ti le minaan u muukoobo tin beetaj minaan in muuk, utiaal in natsik tu yiknal Cris´ to le maaxoob minaan u muukoobo. Tsook in beetkinba jeex ´ ´ ´ tulaakal u jejelaasil maakoobe, ´ utiaal beyo ka in beet tulaakal ´ le ku paajtal utiaal in salvartik ´ ´ wa jaytuuli. 23 Baale tulaakal le baaloob kin beetko kin bee´ tik tu yoolal le maalob peektsi´ lo, utiaal ka paajchajak in kaay´ ´ tik ti ulaak maakoob. 24 ¿Ma wa a wojleexe, le ´ ´ maaxoob ku yaalkaboob ti jun´ ´ ´ peel ketlan aalkabe tulaakloob ´ ´ ku yaalkaboob, baale cheen jun´ ´ tuul kamik le premioo? Aalkabneneex utiaal ka a wil a ´ ´ naajaltikeex. 25 Tsoole tulaa´ ´ ´ kal maak ku taakpajal ti junpeel ´ ketlan aalkabe u yojel u contro´ lartuba ti tulaakal baal. U jaajile, letiobe ku beetkoob utiaal u ´ kamkoob junpeel corona ku kastal, baale toone k-beetik ´ utiaal k-kamik junpeel corona maatech u kastal. 26 Le oola´ ´ le le bix taan in waalkabo ma ´ cheen minaan u cuentaili; le bix ´ taan in looxo ma utiaal in loxik le iiko; 27 baaxe kin looloxik ´ ´ in wıinklil yeetel kin nuuktik bey ´ juntuul palitsile, utiaal beyo ma ´ u paatal ma in kaamal tumen Dios ken tsookok in kaaytik le ´ ´ ´ maalob peektsil ti ulaak maakoobo.

305

´ Uuch utiaal ka kaanbalnakoon

´ Beora´ tuuna, sukuuneex, ´ in kaat ka a wojeelteexe ´ ´ k-uuchben taataobe tulaakloob ´ ´ yanchajoob y aanal le m uuyalo, ´ ´ ´ tul´ aakloob k aatm aanoob ichil le ´ ´ kaanaabo, ´ 2 tulaakloob tsaab ´ u yokjaob yeetel´ le m ´ ´ uuyalo bey xan yeetel le kaanaab utiaal ka u´ tsaypachtoob Moiseso, 3 tulaakloob tu jaantoob le janal ´ ´ ´ tu tsaaj Dioso 4 yeetel tulaak´ loob tu yukoob le ja tu tsaaj Dioso. Lela tu beetoob tumen ´ tulaakloob ku yukikoob kaach ´ u jail le nojoch tuunich tu tsaaj Dioso, le tuunicha Cristo le ´ ´ maax ku bin kaach tu yeeteloobo. 5 Kex beyo u maas yaabil ti letiobe ma kaamoob tumen ´ Diosi, le oolal kıimoob te desiertoo. ´ 6 Le baalooba uuchoob utiaal ka kaanbalnakoon, utiaal ma ´ k-ts ıiboltik baaloob kaastak jeex tu beetil letiobe. 7 Mix k-adorartik beetbil ´ diosoob jeex tu beetil jujunt ´ uul ti letiobe; tumen jeex ts ıibtaanila: «U kaj´ naaliloob le kaajo kulajoob ja´ nal yeetel ukul, tsoole ka ´ ´ ´ lıik u kiimakk uunt u´ yooloob». ´ 8 Mix´ k-luubul ´ ti nuupkeban1 jeex ´ uuchik u nuupkebantal ju´ junt´ uul ti letiobe, ka kıim´ vein´ titres´ mil u tuulaloob cheen ti ´ junp eel kiin. 9 Mix k-t uuntik ´ ´ ´ u ´ yool Jeeoba jeex t´ uuntaabik u ´ yool tumen jujunt uul maakoo´ ´ be, ka kıimoob uuchik u chiibloob tumen kaanoob. ´ 10 Mix xan k-tutukchiex´ jeex uuchik u tutukchi jujuntuul ti letiobe, ´ ´ ka kıimsaaboob tumen le maax

1 CORINTOILOOB 10:1-18 ´ ku ´ xuulsajo. 11 Bey ´ tuuno, tulaakal le baalooba uuchtiob ´ utiaal´ ka kaanbalnakoon, yeetel´ ts ıibtaaboob utiaal ka k-ka´ naant ma u yuuchultoon beyo, ´ toon maaxoon kuxaanoon te tu ´ tsook kiiniloob le yookol kaaba.1 ´ 12 Le oolale le maax ku tuklik ´ waalakbal maalobe, u kanaant ´ ´ ma u l uubul. 13 Minaan ul ´ ´ ´ aak tuuntaj ´ oolal taalak ta w ooko´ ´ leex, cheen le tuuntaj oolal suuk ´ u yantal ti le m aakoobo. Baale ´ ´ Diose chuukaan u yool ti baax ´ ku yaalik, ´ yeetel letie ´ ma ken u chaa u tuuntaal a wooleex maas ´ ti le ku paajtal ´ a muyajtikee´ xo, ´ baaxe le taan u ´ tuuntaal a wooleexo yaan u ts aaik ´ ´ tuux a puutsleex utiaal´ ka paajchajak ´ u chuukpajal a wooleex a muyajteex. ´ 14 Le oolale, in sukuuneex, ´ naachkuntabaex ti le adoracion ku tsaabal´ ti le beetbil diosoo´ bo. 15 Taan in taan´ ta weete´ leex jeex in taan yeetel maakoob yaan u naatoobe; ileex wa jaaj le baax kin waalika wa ma. 16 Le copa ikil u tsaabal´ gracias, le baax oolal xan k-tsaaik gracias ti Dioso,1 ¿ma wa letie u kiikel Cristo ku taasiktoon utsilo? Le waaj k-xetiko, ¿ma wa ´ letie u wıinklil Cristo ´ ku taasiktoon utsilo? 17 Cheen ´ jun´ peelili waaj yaan, toon ´ tuune kex yaab oone, tul aakloon k-jaantik le ´ waaj jeelo, tumen ´ junpeelili wıinkliloon. ´ 18 Ileex le u ´ kajnaaliloob Israelo:1 Le maaxoob jaantik le

´ 1Co 10:81 Gr.: porn ewo. Le taana ku me´ ´ yaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

1Co 10:111 Ilaak Tip. 16. 161 Lit.: «Le u copail kiikitaan ku meyajtoon utiaal k-kiikitaano». 181 Wa: «luumkabil Israel».

10

´ U mesa Jeeoba. Nojbeenil 306 chupmilo». 27 Wa ka invitar´ taaleex janal tumen juntuul ti ´ le maaxoob ma tu´ creertikoob ´ Dios, yeetel a kaateex bine, jaanteex jeel baaxak ka tsaabak ´ ta taaneexe, baale ma a beet´ keex kaatchiob tu yoolal, utiaal ´ ma a chiichnakkuuntaaleex tumen a concienciaex. 28 Baa´ le wa yaan maax ku yaalik´ teex: «Lela junpeel baal kubaan ti beetbil diosoob», ma a jaantkeex utiaal ma´ a beetkeex u ´ toochpajal le maax aalteexo mix a beetkeex u chiichnaktal mix ´ maak tu´ yoolal u conciencia. 29 Ma taan in taan ti a concienciai, baaxe ti u conciencia ´ ´ le ulaak maako. Tumen ¿baax´ ´ ten u conciencia juntuul maake unaj u juzgartik le baax ku chaabal in beetik tumen ´ in concienciao? 30 Wa kin tsaaik gracias ti Dios yoolal le ´ baax kin jaantiko, ¿baaxten tuun ku yaalaal´ ten baal yoolal le baax kin tsaaik gracias ti Dioso? ´ 31 Le oolale wa taan a jaan´ leex, wa t´ aan a wukuleex ´bey xan wa taan a beetkeex ulaak ´ baale, beeteex tulaakal baal utiaal u nojbeenil Dios. 32 Ka´ naanteex ma a´ beetkeex u ´ toochpajal le judıoobo, le grie´ goobo mix u muuchulil Dios, 33 beeteex jeex tene, tumen te´ ne t aan in beetik ´ ´ ´ u kiimaktal´ u yool tulaakal maak ´ yoolal tulaakal´ baal; ma taan in kaxtik cheen in wutsili, baaxe u yutsil ´ yaabkach maakoob, utiaal ka u salvartubaob. Beeteex jeex´ in beetko, tumen tene taan in beetik jeex Cristoe. 2 Jach maalob baax ka beet1Co 10:221 Wa: «celosochajak». 251 Wa: ´ keex sukuuneex, tumen man«carnicerıa».

1 CORINTOILOOB 10:19–11:2 ´ kıimsbil baalcheob ku kuubloo´ bo, ¿ma wa taan u jaantkoob le baaxoob ku tsaabal te altaro? ´ ´ 19 ¿Baax tuun in kaat in waal ´ ´ yeetel lela? ¿In kaat wa in waal yaan u biilal le baax ku kuubul ´ ti juntuul beetbil dioso, wa yaan u biilal le beetbil dioso? 20 Ma; ´ baax in kaat in waale, le baax ku ´ kuubul tumen le j-taanxel luumiloobo ti demonioob ku kubkoob, ma ti Diosi; tsoole tene ´ ma in kaat ka a jaanteex le baaxoob ku kuubul ti le demonioo´ bo. 21 Ma tu paajtal a wuki´ keex le baax yaan tu copa Jeeoba ´ wa taan a wukikeex le baax yaan tu copa le demonioobo; ma tu ´ paajtal a jaantkeex le baax yaan ´ ´ ´ yookol «u mesa Jeeoba» wa taan ´ a jaantkeex le baax yaan yookol u mesa le demonioobo. ´ 22 ¿Baax tuun k-kaxtik? ¿Ka ´ «puujuk1 Jeeoba» t-oolal? Toone ma maas muukaanoon ti le´ tii, ¿maasa? ´ 23 Tulaakal baal ku chaabal u beetaal tumen le leyo, baale ´ ma tulaakal baal ku taasik utsi´ li. Tulaakal baal ku chaabal u beetaal tumen le leyo, baale ma ´ ´ ´ tulaakal baal ku lıisik u yool ´ ´ ´ maaki. 24 Cada juntuul maa´ ke ma u seguer u kaxtik cheen u ´ ´ yutsil, baaxe u yutsil u yeet maakil. ´ 25 Jeel u paajtal u seguer a jaantkeex jeel baaxak ku koonol te mercadoo,1 baale ma ´ a beetkeex kaatchiob tu yoo´ lal, utiaal ma a chiichnakkuuntaaleex tumen a concienciaex; ´ 26 tumen «Jeeoba tiaalintik le Luumo bey xan le baaxoob

11

307 U pixik u pool koolel ´ tats ka kaajsikeneex yeetel mantats ka beetkeex le baaloob ´ jach jeex uuchik in tsolikteexo. ´ ´ 3 Baale in kaat ka a wojeelteexe u pool le xiibo Cristo, u pool le koolelo letie xiibo, u pool ´ Cristoe Dios. 4 Tulaakal xiib ku orar wa ku profetizar u pixmaj u poole, ku taasik sutsilil ti ´ u pool; 5 baale tulaakal koolel ku orar wa ku profetizar ma u pixmaj u poole, ku taasik sutsilil ti u pool; tumen wa ma ´ tu pixik u poole laayli bey jeex ´ ´ juntuul koolel koliskuuntaane.1 6 Tumen wa le koolel ma tu pixik u poolo, koosok u pool. Baale wa sutsil u yilik le koolel ka koosok wa ka kolistaake, u pix u pool. 7 Le xiibo ma unaj u pi´ xik u pooli, tumen letie chıi´ kaan ti Dios yeetel ku yeesik u nojbeenil Dios; baale le koolelo u nojbeenil le xiibo. 8 Tumen ´ le xiibo ma chaab ti u wıinklil le koolelo, baaxe letie koo´ lel chaab ti u wıinklil le xiibo; 9 tsoole le xiibo ma beetaab tu yoolal le koolelo, baaxe letie koolel beetaab tu yoolal le xiibo. 10 Le oolal le koolelo unaj u pixik u pool utiaal u yeesik ´ ´ ´ ti yaan yaanal u paajtalil u yıichame, lela unaj xan u beetik tu yoolal le angeloobo. 11 Tsoole ti baaxoob yaan ´ yil yeetel Yuumtsile, le koole´ lo kaab eet ti le xiibo, le xiib ´ xano kaab eet ti le koolelo. 12 Tumen jeex le koolel taal ti le xiibo, le xiib xano ti koolel ku ´ ´ sıijil; baale tulaakal le baaloobo ti Dios u taaloob. 13 ¿Bix a

1 CORINTOILOOB 11:3-22 wilkeex lela? Le koolelo, ¿maalob wa ka orarnak ti Dios kex ma u pixmaj u pooli? 14 Le xiib xano, ¿ma wa a wojleex sutsil u yilaal u chaik u chowaktal u tsootsel u pooli? 15 Baale ¿ma wa a wojleexe u chowaktal ´ u tsootsel u pool juntuul koolele ku taasik nojbeenil ti? Tumen u tsootsel u poole tsaan utiaal u pixik u pool. 16 Baale wa yaan ´ ´ maax u kaat baateltaan utiaal u yoksik ta tuukuleex yaanal baale, kaajakteexe mix toon k-beetik yaanal baal ti le kaansaan´ toono mix xan u muuchuliloob Dios. ´ 17 Ch ´ een baale, le tsolnuuk kin tsaaikteexo ma utiaal in waalik jach maalob baax ka beetkeexi, tumen ka muchkabaex utiaal baax kaas, ma utiaal baax utsi. 18 Tumen ´ ´ yaaxe, ken a muchabaex yee´ tel le muuchulilo kin wuuyik ´ u yaalaal yaan jatslantaambail ichileex; kin tuklike yaan baax jaaj ti le baax ku yaalaalo. 19 Tumen u jaajile yaan u yantal sectaob ichileex, utiaal ´ ´ beyo ka chıikpajak le maaxoob kamaanoob tumen Dios ichileexo. 20 Le oolale, ken a mucha´ ´ baex ti junpeelili kuuchile ma ´ tu paajtal u jaantaal u ookin janal Yuumtsil jeex unaje. 21 Tumen tu yorail u ookin ´ janal Yuumtsile, cada juntuul ti teexe tsook u jaantik u yooch tu biso; le oolal yane wiij, baa´ le ulaake kalaan. 22 ¿Minaan wa a wotocheex utiaal a jaan´ ´ leex yeetel a wukuleex? ´ ¿A kaateex wa a mixbaalkuunteex u ´ ´ ´ ´ 1Co 11:51 Lela junpeel u castigoil nuup- m´uuchulil Dios ´ yeetel a sulakkuunteex le maaxoob minaan keban.

1 CORINTOILOOB 11:23–12:6 ´ mix baal tiobo? ¿Baax tuun ken in waalteex? ¿Yaan wa in waalik jach maalob baax ka beetkeex? Ti lela ma ken in waal wa maalob baax ka beetkeex. 23 Tumen tene ti Yuumtsil tin kanaj le baax tin tsolajteexa: ´ Yuumtsil Jesuse tu aakabil yaan u traicionartaale tu chaaj jun´ ´ peel waaj, 24 ka tsook tuun u ´ tsaaik gracias ti Diose, tu xe´ taje ka tu yaalaj: «Lela u kaat ´ u yaal in wıinklil kun kubbil ta woolaleex. Ma u xuulul a beetkeex lela utiaal a kaajsikeneex». 25 Bey tu beetil xan ´ yeetel le copa ka tsook u jaanloobo, letie tu yaalaj: «Le co´ ´ paa u kaat u yaal le tuum´ ben nuuptaan ku beetaal yoolal in kiikel kun wekbil ta woolaleexo. Ken a wukeex lela, beeteex mantats utiaal a kaajsike´ neex». 26 Tumen jeel jayteen ´ ka a jaanteex le waaj yeetel ka a wukeex le vino yaan te copaa, ´ ´ ´ taan a tsaaikeex kaj ooltbil le ´ ´ uuchik u kıimil Yuumtsilo, tak ken kuchuk leti. ´ ´ 27 Bey tuuno jeel maaxak ka ´ u jaant le waaj yeetel ka u yuk ´ u copa Yuumtsil kex ma tu naaj´ matike, taan u kebantal tu con´ ´ tra u wıinklil yeetel u kiikel ´ ´ Yuumtsil. 28 Yaax taanile u ´ xıixt u puksiikal utiaal u yi´ lik wa ku naajmatik, ken tsook´ ke jeel u paajtal u jaantik le ´ waaj yeetel u yukik le copao. ´ 29 Tumen le maax ku jaantik ´ ´ yeetel ku yukike, ku jaantik yeetel ku yukik juicio tu contra wa ´ ma tu naatik baax ku chıikbesik ´ u wıinklil Yuumtsil. 30 Le oolal yaab ti teexe minaan u muu´ koob, kojaanoob yeetel yaabe

U Ookin Janal Yuumtsil 308 kimenoob.1 31 Baale wa ka ´ k-xıixt k-puksiikal utiaal k-ilik ´ ´ jach maaxoone, ma taan k-juzgartaal. 32 Baale ken juzgar´ taakoone, ku tojkıintaal k-beel ´ tumen Jeeoba utiaal ma k-xuul´ ´ saal pate yeetel le yookol kaaba. 33 Le oolale, in sukuuneex, ken a muchabaex utiaal a jaantkee´ xe paklan paatabaex. 34 Baa´ le wa yaan maax wiije janak tu yotoch, beyo ken a muchabaexe ma u yantal tuux a juzgartaa´ leex. Baale le ulaak baaloobo ´ yaan in wutskıintik ken xiiken ta wiknaleex. Beoraa sukuuneex, ti ´ baax yaan yil yeetel le sii´ baloob ku tsaaik Dioso, ma in ´ ´ ´ kaat ka paatak ma a wojeeltikeex le baalooba. 2 Teexe a wojleexe, le maatech a creertikeex Dios kaacho, ka chaikeex a bisaaleex tumen le beetbil dio´ soob toottakoobo yeetel ka bineex kaach jeel tuuxak ka u nuuktoobteexe. 3 Le oolal in ´ ´ ´ kaat ka wojeelteexe, le maax ´ ku taan yeetel u kiliich muuk Diose junpuli ma tu yaalik: ´ ´ «¡Jesuse juntuul kaakas maak!»; ´ tsoole mix maak jeel u yaalik: ´ «¡Jesuse Yuumtsil!», cheen jaali wa yaan kiliich muuk1 tie. ´ 4 Yaan jejelaas siibaloob ku ´ ´ tsaaik Dios, baale lelooba cheen ´ ti junpeelili muuk u taa´ loob; 5 yaan xan jejelaas me´ yajoob kub eentaantoon, baale ´ ´ cheen juntuulili Yuumtsil yaan; ´ 6 yaan jejelaas baaloob jeel u ´ ´ paajtal u beetik maake, baale ´ ´ ´ cheen juntuulili Dios tsaaik ti

12

´ 1Co 11:301 Lit.: «taan u weenloob ichil ´ ´ le kıimilo». 12:31 Wa: «espıritu santo». Ilaak Tip. 16.

´ ´ 309 U xeexetal le wıinklilo ´ ´ m aak u p aajtalil u beetik. 7 Tsoole le ´ ´ kiliich muuko ken u peeks maak u beet wa baaxe, ´ ku beetik utiaal junpeel baax maalob. 8 Le kiliich muuko ´ ´ ´ ku peeksik junt ´ uul maak utiaal ´ ka taanak yeetel naat, yeetel ´ ´ laayli letie kiliich ´ ´ muuk ´ peeksik xan ulaak juntuul maak utiaal ´ ´ ka´ taanak y´ eetel ojeelalo; 9 ti ulaak juntuule le kiliich muu´ ´ ´ ko ku tsaaik fe, yeetel ´ laayli letie kiliich muuk tsaaik xan ti ´ ´ ´ ´ ulaak juntuul maak u paajtalil u tsakik kojaanoobo; 10 ti ´ ´ ´ ´ ulaak ´ juntuul maake ku tsaaik u paajtalil u beetik milagroob, ´ ´ ti ulaake u profetizar, ti ulaake u naatik le baaxoob ku yaalaalo ´ kex ti Dios u taal wa ma; ti ´ ulaak juntuul xane u taan ichil ´ ´ ´ jejelaas taanoob yeetel ti ulaake u tsolik baax ku yaalaal ichil ´ le´ jejelaas taanoobo. 11 Baale ´ laayli letie kiliich muuk peek´ ´ sik maak u beet tulaakal le baa´ looba; le baax u kaat le kiliich ´ muuko letie baax ku tsaaik ti ´ cada juntuulo. ´ ´ 12 Tumen u´ wıinklil maa´ ke cheen junpeelili, baale yaab ´ u x´ eexetal; tsoole kex ´ yaab ´ u xeexetale tulaakloob taakpa´ ´ jaanoob ti le junpeelili wıinkli´ ´ lo; lela bey xan u yuuchul yeetel Cristoo. 13 Tumen u jaajile, ´ tulaakloon tsaab k-okja ichil ´ ´ junpeelili muuk utiaal ka´ taak´ pajkoon ti junpeelili wıinklil, ´ kex judıoon wa griegoon, kex pa´ litsiloon wa jaalkabtaanoon; ´ ´ yeetel´ tulaakloone t-kamaj le junpeelili muuka. ´ 14 Tumen u jaajile le wıinkli´ ´ lo ma cheen junx ´ eet yaantii, baaxe yaab u xeexetal. 15 Wa ´ u yook maak ka u yaal: «Tumen

1 CORINTOILOOB 12:7-26 ´ ma kabene ma taakpajaanen ´ ti le wıinklilo», ma yoolal lelo ´ ku´ xuulul u taakpajal ti ´ le wıinklilo. 16 Wa u xikin maak ka u yaal: «Tumen ma ichene ´ ´ ma taakpajaanen ti le wıinklilo», ma tu yoolal lelo ku xuu´ ´ lul u taakpajal ti le wıinkli´ lo.´ 17 Tumen wa tulaakal le ´ wıinklil icho, ¿bix jeel u paajtal ´ u chenxikine? Tsoole wa tulaa´ kal le wıinklil xikino, ¿bix jeel u ´ paajtal u yuubik u book wa baaxe? ´ 18 Le oolale´ Diose tsook ´ u tsaaik cada junxeet ti u wıink´ ´ ´ lil maak tu kuuchil, jeex tu yootilake. ´ ´ 19 Wa juntakaalili tulaakal le ´ ´ u xeexetal le wıinklilo, lelo ´ ´ u jaajile ma junpeel wıinklili. ´ ´ 20 Le oolale le wıinklilo jejelaas ´ u ´ xeexetal. 21 Le icho ma tu paajtal u yaalik ti le kabo: «Ma ´ kaab eetech teni»; wa, le poolo ´ ma tu paajtal u yaalik ´ xan ti le ookoobo: «Ma kaab eeteex te´ ni». 22 Ma, baaxe le u xeexe´ tal le wıinklil ku yilaal bey maas minaan u muukoobo, u jaaji´ ´ le kaab eetoob; 23 le u xeexe´ tal le wıinklil xan k-tuklik ma jach jatsutstakoobo maas k-ee´ sik tsiikil tiob; bey´ tuun xano ´ le u xeexetal k-wıinklil sutsil ´ u yeesaaloobo maas k-kanaant´ koob, 24 baale le u x eexetal ´ k-wıinklil jatsutstakoobo mix ´ ´ baal kaab eettiob. Cheen ´baale Diose bey tu beetil le wıinklilo, tu beetaj u maas tsaabal tsii´ kil ti le xeexetaloob ku bineltik tsiikil tio, 25 utiaal beyo ma ´ u yantal jatslantaambail ichil le ´ wıinklilo, baaxe ka´ u paklan ´ kaab eetkuntuba u xeexetaloob. ´ ´ 26 Wa junxeet ti le wıinklil ku ´ muyajo, tulaakal le u maasil

1 CORINTOILOOB 12:27–13:9 ´ xeeteloobo ku muyajoob tu ´ ´ yeetel; wa junxeet ku nojbeen´ ´ kuuntaale, tulaakal le u maasil ´ ´ xeeteloobo ku kiimaktal u yoo´ loob tu yeetel. ´ 27 Bey tuun xano teexe u ´ ´ wıinklileex Cristo, yeetel cada ´ juntuul ti teexe yaanal bix u ´ ´ t aakpajal ti le w ıinklilo. 28 Dios xane u tsaamaj jeje´ ´ ´ laas maakoob ichil le muuchuli´ lo: yaaxe apostoloob, tu kaa´ ´ ´ peele profetaob, tu yooxpeele ´ j-kaansajoob, tsoole maaxoob ´ ku beetkoob milagroob, maaxoob ku tsakikoob kojaanoob, ´ ´ maaxoob ku yaantkoob u maa´ ´ sil maakoob, maaxoob u yojloob ´ nuuktaj, maaxoob tsaantiob ´ u paajtalil u taanoob ichil ´ ´ ulaak taanoob. 29 Ma tulaak´ loob apostoloobi, ¿maasa? Ma ´ ´ tulaakloob profetaobi, ¿maa´ sa? Ma tulaakloob j-kaansa´ ´ joobi, ¿maasa? Ma tulaakloob ´ ku beetkoob milagroobi, ¿maa´ sa? 30 Ma tulaakloob ku tsa´ kikoob kojaanoobi, ¿maasa? ´ Ma tulaakloob ku suttaanoobi,1 ´ ¿maasa? 31 Baale ma u xuu´ ´ lul a tsaaik a wooleex utiaal ka yanakteex le siibaloob maas ´ nuuktako. Teen xane laayli ´ ´ taan in weesikteex junpeel bej ´ ´ sen pıitmaanjaan u nojchile. Wa kin taan ichil le taan ´ ku beetik le maakoobo bey xan ichil le taan ku beetik le angeloobo, baale minaan in ´ yaabilaje, kin suut bey junpeel ´ nuukul de bronce ku yaambal ´ ´ u juume wa bey junpeel cımba-

´ U wıinklil Cristo. Yaabilaj 310 ´ lo1 cheej´ u juume. 2 Wa sıian´ ten u paajtalil in´ profetizar yeetel in wojel tulaakal le kiliich baaloob taakaano bey xan tu´ ´ laakal´ le baax unaj u yojeeltaalo, yeetel yaanten le´ bukaaj fe ´ kaab eet utiaal in peeksik puukoobo, baale minaan in yaabila´ je mix baalen. 3 Wa kin tsaaik ´ tul´ aakal baax yaanten utiaal ka ´ tseentaak u´ maasil yeetel ´ kin kubik in wıinklil utiaal k´ ıimil ´ cheen utiaal in nojbaalkuuntkinba, baale minaan in yaabila´ je, lelo mix junpeel utsil ku taasikten. ´ 4 Le´ maax yaan ´ u ´yaabilaje chuukaan u yool, y´ eetel ku yeesik u yutsil. Le maax yaan ´ u yaabilaje ma tu yaatal u yool yoolal baax yaan ti u maasil,1 ´ ma tu nojbaalkuuntkuba mix tu kaantal u yich, 5 ma tu beetik baaloob sutsiltak, ma tu ´ ´ kaxtik cheen u yutsil, ma tu seeb kuuxil, ma tu kaajsik le baax kaas ku beetaaltio, ´ ´ 6 ma tu kiimaktal u yool yeetel le baaloob kaastako, baaxe ku kiimaktal u ´ ´ ´ yool yeetel le jaajo. 7´ Tulaakal baal ku muyajtik,´ tulaakal baal ku´ creertik, ´ tulaakal baal´ ku paatik, tul ´ aakal baal ku chuukpajal u yool u muyajte. 8 Le yaabilajo mix bikin kun ´ xuulul.1 ´Baale wa yaan u paajtalil u yuuchul profetizare, wa yaan u ´ yaan u xuulul; ´ paajtalil u yuuchul taan ich je´ jelaas taanoobe, yaan u xuulul; ´ wa yaan ojeelale, yaan u xuu´ lul. 9 Tumen bejlae ma ch´ uukaan le baaxoob k-ojlo yeetel

´ ´ 1Co 12:301 «Traductor»; juntuul maax ku sutik wa ´ ku tsolik baaxoob ku yaalaal wa ku ts ıibtaal ichil yaanal taan utiaal ´ ka naataak tumen le maakoobo.

´ 1Co 13:11 Lela junpeel u nuukulil paax bey jeex le platillos ku meyaj bejlaa utiaal ´ u yuuchul paaxo. 41 Wa: «ma celosoi». ´ 81 Wa: «mix bikin kun paatal minaan».

13

´ 311 Ich jejelaas taanoob ´ ma chuukaan k-profetizari; 10 ´ baale ken kuchuk le baax ´ chuukaano, le baax ma chuukaano yaan u xuulul. 11 Tin paalil kaache, kin taan bey´ paale, kin tuukul bey paale yeetel u naat paal yaanten;´ baale beora tsook in nojoch maaktala, tsook u xuulul in beetik baaloob jeex mejen paalale. 12 Tumen beoraa butsuknak k-ilik le baaloobo, u paktaaloob ti jun´ jeex ´ peel neen de hierroe, baale ´ yaan u kuchul u kiinil k-ilik tulaakal baal jach jeex yaniloobo. Bej´ lae ma chuukaan baax in wojel ti Diosi, baale yaan u ku´ chul u kiinil in kaj ooltik Dios ´ tubeel jach jeex ´ u kaj ooltmile´ ne.´ 13 ´ Beora tuuna, ku paatal le ooxp eel baalooba: fe, esperan´ za yeetel yaabilaj; baale u maas nojchil ti lelooba letie yaabilajo. Ma u xuulul a weeskeex yaabilaj; beeteex xan tu´ ´ laakal le ku paajtal utiaal u yantalteex le siibaloob ku taal ti Dioso, baale maases le utiaal a profetizareexo. 2 Tumen le ´ ´ maax ku taan ichil´ jejelaas taa´ ´ ne ma yeetel u yeet maakil ku ´ taani, baaxe yeetel Dios ku ´ ´ taan. Le maaka mix maak naa´ tik baax ku yaalik, tumen taan u taan ti kiliich baaloob taakaanoob, jeex u tsaabal u ´ paajtalil ti tumen le ´ kiliich muuko. 3 Baale le maax´ ku profetizaro ku muukaankuun´ ´ ´ ´ tik´ u yool ´ maak, ku lıisik ´u yool maak y eetel ku kiimakk uuntik ´ ´ u yool u maasil yeetel le´ baaxoob ku yaaliko.´ 4 Le maax ´ ku taan ichil jejelaas taane ´ cheen tu juunal ku muukaank uuntik ´ ´ u yool, baale le maax ku pro´ fetizare ku muukaankuuntik u

14

1 CORINTOILOOB 13:10–14:12 ´ ´ yool le ´ muuchulilo. 5 U jaaji´ le in kaat ka taanakeex tulaak´ leex ich jejelaas taanoob, baale ´ maases in kaat ka profetizarna´ keex. Tumen le maax ku profe´ tizare maas nojoch ti le maax ´ ku taan ichil jejelaas taano, jaali wa yaan u sutik ichil le taan ´ ku naatik le muuchulil utiaal u ´ ´ lıisik u yoolo. 6 Baale beoraa, sukuuneex, wa ka xiiken ta wik´ ´ naleex taan in taan ich jejelaas taanoobe, ¿baax utsil jeel u taa´ ´ sikteexe? Wa in kaat in waan´ teexe, baax kaab eet in beetke ´ in tsikbaltikteex junpeel baax ´ tsook u tsaabal in wojeelte, wa ´ junpeel baax tsook in naatik, ´ ´ ´ wa junpeel profecıa, wa junpeel kaansaj. ´ ´ 7 Lela bey xan u yuuchul yeetel le u nuukuliloob paax, jeex le f lauta wa le arpao. Wa ma ´ tu yuubaal u jejel ´ aasil u juume, ¿bix jeel u kaj ooltaal baax ku ´ ´ paaxal yeetel le flauta wa yeetel le arpao? 8 Tumen wa jelaan bix u juum le trompeta ´ ´ ken paaxko, ¿maax jeel u lıiskuba utiaal le baatelo? 9 Bey ´ tuun xano wa ma ta waali´ keex yeetel a waakeex taanoob ´ seeb u naataaloobe, ¿bix jeel u ´ ´ yojeeltik maak ti baax ka taaneexe? Wa ma ta beetkeex beyo, ´ cheen kunel baax ka waalikeex. ´ 10 Ma xaane yaab u jejelaasil ´ taanoob ku beetaal te yookol ´ kaaba, baale tulaakloob jeel u ´ paajtal u naataaloobe. 11 Bey ´ tuuno wa teen ma tin naatik le ´ baax ku yaalaalo, kin paatal bey ´ ´ juntuul j-taanxel luumil utiaal ´ ´ le maax ku taano; le maax ´ ´ xan ku taano ku paatal bey j-taanxel luumil in tiaale. 12 Teex xane ´ ´ tumen taan a jach ts ıiboltkeex

1 CORINTOILOOB 14:13-26 ´ le siibaloob ku tsaaik le kiliich muuko, ilawileex ka yanakteex ´ yaab ti le jejelaas siibaloob jeel ´ ´ u ´ muukaankuuntik u yool le muuchulilo. ´ 13 Le oolale le maax ku ´ taan ichil ul ´ aak taane, orarnak utiaal ka paajchajak u suttantik le baax ku yaaliko. ´ 14 Tumen wa kin orar ichil ulaak taane ´ ´ le paajtalil sıianten tumen le kiliich muuko leti ku orar, baa´ le ma tu paajtal in naatik ichil ´ in tuukul. 15 ¿Baax tuun unaj ´ in beetik? Yaan in orar yeetel ´ ´ le paajtalil sıianten tumen le kiliich muuko, baale yaan in orar xan ichil in tuukul. Yaan in kaay ´ utiaal Dios yeetel ´ in kiikitantik ´ le paajtalil sıianten tumen le kiliich muuko, baale ichil in tuukule yaan xan in kaay utiaal in kiikitantik Dios. 16 Tumen ´ ´ wa taan´ a kiikitantik Dios yee´ tel le paajtalil sıiantech tumen le kiliich ´ ´muuko, baale yaan juntuul maax ma kaansaan kuluk´ bal ta weeteleexe, ¿bix ken u ´ yaalil «Amen» wa ma tu naatik ´ le baax ka waalik utiaal a tsaaik gracias ti Dioso? 17 U jaajile ´ jach maalob bix a tsaaik gra´ cias ti Dios, baale le maaka ma ´ tu ´muukaantal u yooli. 18 Kin tsaaik gracias ti Dios tumen ´ tene ku paajtal in taan ichil ´ maas yaab taanoob ke tulaak´ leex. 19 Kex beyo te muuchulilo maas maalob in wilik ka in ´ waal cinco baaloob yeetel ´ in tuu´ kul utiaal in kaansik ulaak maakoob, ke ka in waal diez mil baa´ loob ichil ulaak taan. 20 Sukuuneex, ma a beetkabaex jeex mejen paalal ti bix a tuukuleex, baaxe beetabaex bey jeex mejen paalal ti baax

Mejen paalal ti baax kaas 312 ´ yaan yil yeetel le kaaso; kanchajak xan a tuukuleex jeex ´ nukuch ´ maakoobe. 21 Te Leyo ts ıibtaan: « ‹Le kaaja yaan ´ in tanik ichil u taan le j-taan´ xel luumiloobo bey xan y ee´ tel u chi le j-taanxel luumiloo´ bo, kex beyo ma ken u y ´ oot u yuubenoob›, ku yaalik Jeeoba». ´ 22 Jeex tuun k-ilko, u taan ´ ´ maak´ ich jejel aas taanoobe ma ´ ´ junpeel chıikulal utiaal le maaxoob ku creertikoob Dioso, baa´ xe utiaal le maaxoob maatech u ´ creertikoobo; u profetizar maak ´ xane ma utiaal le maaxoob maatech u creertikoob Dioso, ´ baaxe utiaal le maaxoob ku creertikoobo. 23 Le oolale wa ´ ´ tulaakal le muuchulil ku much´ ´ kuba ´ ti junpeelili ´ tuuxo yeetel tulaakloob ku kaajal u taanoob ´ ich jejelaas taanoob, baale ku ´ yokol maakoob ma kaansaanoob, wa maatech u creertikoob Diose, ¿ma wa jeel u yaalikoob tsook u chokotal a pooleexe? ´ ´ 24 Baale wa tulaakleex taan a profetizareexe, le ken okok jun´ ´ tuul maax maatech u creertik ´ ´ Dios wa juntuul maax ma kaansaane, yaan u yuubik bey leti ku ´ tsolnuuktaale yeetel yaan u xakaltik u tuukul utiaal u yilik wa maalob baax ku beetik. 25 Le´ la ku beetik u chıikpajal le baaxoob u taakmaj ichil u puksii´ kalo, tsoole ku xoltal yeetel ku ´ chintal u adorart Dios taan u yaalik: «Diose jach tu jaajil ti yaan ichileexe». ´ 26 Sukuuneex, ¿baax tuun unaj u beetaal? Tumen ken ´ ´ a muchabaexe juntuule ´ taan ´ u kayik junpeel salmo, ulaake ´ ´ taan u kaansik junpeel baal, ´ ´ ´ ulaake taan u tsikbaltik junpeel

´ 313 «Tulaakal baal tu tsoolol» ´ ´ baax tsaab u yojeelte, ulaake ´ ´ ´ taan u´ taan ichil ulaak taan yee´ tel ulaake taan u tsolik le baax ´ ku yaalaalo. Beetaak tulaakal ´ baal utiaal u muukaantal ´ u yool u maasil. 27´ Wa yaan maax ku taan ´ ichil ul´ aak taane, ´ taanak ´ cheen kaatuuli wa tak ooxtuul, ´ baale jujuntuulil ka taanakoob; ´ tsoole unaj u yantal maax suttantik le baax ku yaalaalo. ´ 28 Baale wa minaan maax suttantike,1 maas maalob ´ ´ ma u taanoob tu taan le m´ uuchulilo, baaxe taanakoob yeetel Dios ichil u puksiikaloob.´ 29 Tsoo´ le taanak xan cheen kaat´ uul ´ ´ wa tak ooxtuul profetaob, yeetel u maasiloobo u yil u chanuuktikoob le baax ku ´ yaalaa´ lo. 30 Baale wa ti ulaak maak kulukbal´ ta wiknaleex ku tsaabal u yojeelt wa´ baax tumen Dio´ se, le maax taan u taano unaj u´ xuulul u taan. ´ 31 Tumen tulaakleexe jeel ´ u paajtal a profeti´ zareex jujuntuulile,´ beyo tul ´ aakal kun kaanbal y eetel tul aakal ´ ´ kun ´ lıikil u yool.´ 32 Tumen le paajtalil ku tsaaik le kiliich muuk ti le profetaob utiaal u profetizaroobo, letiob unaj u ´ controlartikoob. 33 Tul aakal lela bey unaj u beetaalo,´ tumen Diose u Diosil jeetselil ´ yeetel uts tu taan ka beetaak tulaakal baal tu tsoolol. ´ Jeex suuk u beetaal ti ´ tulaa´ kal u muuchulil le maaxoob kiliichoobo, 34 le kooleloobo ´ ma unaj u taanoob ichil le muuchuliloobo, tumen lela ma tu chaabaltiob. Baax unaj u beet-

1 CORINTOILOOB 14:27–15:6 ´ ´ koobe u tsaaikubaob yaanal u ´ paajtalil le xiibo, jeex xan u yaalik le Ley ka beetaako. 35 Wa yaan´ baax ma tu naatoobe, unaj ´ u kaatkoob ti u yıichamoob tu yotochoob, ´ tumen sutsil´ ka taanak juntuul koolel te muuchulilo. ´ 36 ¿Ta wiknaleex wa jook´ u taan Dios? A tuklikeexe, ¿cheen wa ti teex kaaytaabi? ´ 37 Wa yaan m´ aax ku tuklik ´ profeta y eetel s ıian wa baax ´ paajtalil ti tumen ´ le kiliich muuko, jeel u tsaaik cuen´ tae le baaxoob kin ts ıibtikteexa Yuumtsil aalik ka beetaak. ´ 38 Baale wa ´ yaan maax ´ ma tu naatike, paatak bey yeetel le tuukul yaantio. 39 Le oola´ le, in sukuuneex, beeteex tulaa´ kal le ku p ´ aajtal utiaal a profetizareex,´ yeetel ma a waalikeex´ ti mix maak ma u taan ich jejelaas taanoob. 40 Baale beetaak ´ ´ tulaakal baal tu nuuk yeetel tu tsoolol. ´ Beora tuuna, sukuuneex, kin kaajsikteex le maalob ´ ´ peektsil tin kaaytajteex yeetel ta ´ kameexo; teexe l aayli a tsaa´ maj a wooleex tie. 2 ´ Wa ku seguer a jach´ kubik a wooleex ti le maalob peektsil tin kaaytajtee´ xo, teexe taan xan ´ a salvartaa´ leex; jaali wa cheen kunel uuchik a creertikeex Cristoe. ´ 3 Tumen ichil le yaax baaloob tin kaaytajteexo ti yaan xan le´ baax kaansaabtena: Cristoe kıim tu yoolal k-kebanoob, jeex ´ u yaalik le´ Kiliich Ts ıiboobo, ´ ´ 4 ´ muuki yeetel lıisaab tu yooxp eel kiin jeex u yaalik le Kiliich ´ ´ ´ ´ 1Co 14:281 «Traductor»; juntuul maax Ts ıiboobo, 5 tu chıikbesuba ku sutik wa ´ ku tsolik baaxoob ku yaalaal ti Cefas, ka tsooke ti tu doceiwa ku ts ıibtaal ichil yaanal taan utiaal ´ ´ loob. 6 Tu chıikbesuba xan ti ka naataak tumen le maakoobo.

15

1 CORINTOILOOB 15:7-25 maas ti quinientos sukuunoob ´ ´ muchukbaloob; ooli tulaakloo´ be tak bejlaa paatloob t-eetele, ´ ´ ´ cheen wa jaytuul tsook u kıimi´ li.1 7 Ku tsookole tu chıikbesuba ti Santiago, tsoole ti tu´ laakal le apostoloobo; 8 tu ´ tsooke tu chıikbesuba ti teen, ´ ´ kex tene beyen juntuul maax ma ´ kuchaan u kiinil ka sıije. 9 Tumen teen u maas chichnil ti le apostoloobo; tsoole ma tin ´ ´ naajmatik ka aalaakten apostol, ´ tumen tin chapachtaj u muuchulil Dios. 10 Baale tu yoolal u nojoch utsil Diose yaan´ ten le meyaja. Tsoole ma cheen ´ kunel uuchik u yeesikten u nojoch utsili, tumen tene maas ´ ´ yaab uuchik in meyaj ke le ulaak apostoloobo. Baale ma teen meyajnajeni, baaxe letie u nojoch utsil Dios ku yeesikten tak bejlao. 11 Jeel bixake, wa teen wa ´ le ulaak apostoloobo, lela letie ´ baax t-kaaytajteexo, teex tuune kucheex a creerteex Cristo. ´ 12 Baale wa taan u kaaytaal ´ tsook u lıisaal Cristo ichil le ki´ menoobo, ¿baaxten tuun jujun´ ´ tuul ti teexe taan u yaalik ma ´ kun kaa kuxkıintbil le kimenoobo? 13 Jeelo, wa ma kun ´ kaa kuxkıintbil le kimenoobo, ´ mix Cristo t uun kaa kux´ kıintaak. 14 Baale wa ma kaa ´ kuxkıintaak Cristoe, u jaajile ´ cheen kunel le baax k-kaayti´ ko yeetel k-feje mix baal u biilal. 15 Tsoole jeel tak u yaa´ laal taan k-aalik baaloob ma jaajtak tu contra Diose, tumen ´ tsook k-aalik leti kaa kuxkıint ´ Cristo, le maax ma u kaa kux´ ´ 1Co 15:61 Lit.: «maaxoob taan u weenloob».

´ U lıisaal kimenoob 314 ´ kıint wa jach tu jaajil ma kun ´ kaa kuxkıintbil le kimenoobo. 16´ Tumen wa ma kun kaa ´kuxkıintbil le kimenoobo, u kaat u yaale mix Cristo kaa kux´ kıintaak. ´ 17 Tsoole wa ma kaa kuxkıintaak Cristoe a´ fejeexe mix baal u biilal, yeetel a kebaneexe ma ´ perdonartaaki. ´ 18 Tak le maaxoob kıimoob1 bey u disipuloob Cristoe, tsokaantiob beyo. 19 Tumen wa le esperanza yaantoon ti Cristo ´ ´ cheen utiaal le kuxtala, ti tulaa´ kal le maakoobo ti toon unaj u ´ maas chaabal ootsilil. 20 Baale jach u jaajile Cris´ toe tsook u lıisaal ichil ´ le kime´ noobo; Cristoe letie yaax maak1 ´ ´ kaa kuxkıintaab ichil le maaxoob kimenoobo.2 21 Jeex le ´ kıimil kuch antal tu yoolal jun´ ´ tuul maako, le u kaa kux´ k ıintaal le kimenoob o ku ´ ´ b eeytal xan tu yoolal juntuul ´ maak. ´ 22 Tumen jeex tu yoo´ ´ ´ lal Ad ´ an tulaakal maak taan u kıimile,´ tu yoolal Cristo xa´ ne ti tulaakal maak kun tsaabil kuxtal. 23 Baale tu tsoolol kun tsaabil kuxtal ti cada jun´ ´ tuul: ´yaaxe ti Cristo, tsoole ti le m´ aaxoob u tiaaloob Cristo tu yaamil le kiinoob´ way yano.1 24 Tu tsooke tu seebaanil ken ´ u kub le Reino ti u Dios yeetel u Taatao; lela yaan u beetik ´ ken tsookok u xuulsik ti tulaa´ kal gobierno, ti tul aakal autori´ ´ dad bey xan ti tulaakal paajtalil. 25 Tumen Cristoe yaan ´ u reinar tak ken tsaabak tulaakal u ´ enemigoob tu yaanal u yook

´ ´ 1Co 15:181 Lit.: «maaxoob taan u ween´ loob». 201 Lit.: «yaax ichoob». 202 Lit.: ´ ´ «maaxoob taan u weenloob». 231 Gr.: ´ parousıa. Ilaak Tip. 5.

315 Kaakas bisbailoob ´ tumen Dios. 26 Le kıimilo letie u tsook enemigo kun xuulsbilo. 27´ Tumen Diose «tu ´ ´ tsaaj tulaakal baal tu yaanal u yook Cristo». Baale ken aalaak ´ ‹tsook u´ tsaabal tulaakal baale›, ma u kaat u yaal wa tak Dios tu ´ ´ ´ tsaajuba y´ aanal u paajtalil Cristo pate yeetel u maasil baaloob ´ tu tsaajtio. 28 Lela ma bey u ´ ´ yuuchul yeetel le Paalo, tumen ´ letie ken u kub ti Dios tulaakal ´ le baaloobo, yaan xan u ts aaiku´ ´ ba yaanal u paajtalil Dios, le ´ ´ Maax kub tulaakal le baaloob tio, utiaal ´ beyo Diose ka u bee´ tuba tulaakal baal utiaal tulaa´ kal maak. 29 Tsoole wa ma kun kaa ´ kuxkıintbil le kimenoobo, ¿baax ´ ´ tuun ken u beet le ´ maaxoob ku yokjaob utiaal kıimilo? ¿Baaxten ku yokjaob xan utiaal ka ´ ´ taakpajkoob ichil le maaxoob´ kimenoobo? 30 ¿Baaxten tuun ´ laalaj hora xan ti yanoon tu chi ´ ´ kıimile? 31 Tene saamsamal ´ ´ in baateel yeetel le kıimilo. Lela jach´ jaaj sukuuneex, jeex jaaj xan saamsamal ku kiimaktal in ´ wool ta woolaleex tu yoolal Yuumtsil Jesucristoe. 32 Wa ´ ´ tsook in baateel yeetel ´ ts ıitsik baalcheob tu kaajil Efeso jeex ´ ´ tsook u beetik ulaak maakoobe, ´ ¿baax utsil tuun jeel u taasik´ tene? Wa ma kun kaa kuxkıint´ bil le kimenoobo, «kooneex tuun ´ ´ janal yeetel ´ukul, tumen saamale yaan k-kıimil». 33 Ma a tus´ ´ kabaex. U biskuba maak yeetel ´ maaxoob kasaanoobe ku kas´ ´ kuuntik u maalob modos maak. ´ 34 Suunakeex ta w ooleex jeex ´ unaje, yeetel ma a kebantaleex, ´ tumen yaan jujuntuul ichileexe ´ ´ ma u kaj ooloob Diosi. Lela taan

1 CORINTOILOOB 15:26-43 in waalikteex utiaal ka sulakchajkeex. 35 Baale ma xaane yaan ´ maax jeel u yaalike: «¿Bix kun ´ kaa kuxkıintbil le kimenoobo? ´ Tsoole, ¿baax claseil wıinklil ´ kun yantaltiob ken lıisaakoob?». 36 ¡J-ma naat! Le baax ka paki´ ´ ´ ko taanil kaab eet u kıimil utiaal ka kuxlak; 37 tsoole le baax ´ ka pakik yeetel ku nojochtalo ´ ma letie cheo,1 baaxe cheen ´ ´ junpeel semilla minaan u sool, ´ ma xaane trigo wa ulaak clase semilla. 38 Baale Diose ti le semillao ku beetik u yantal u cheil jeex uts tu taane, ti cada semillae ku beetik u yantal u ´ wıinklil jeex unaje. 39 Ma jun´ ´ takaalili u wıinklil le baaloob ya´ ´ noobo; yaanal bix u wıinklil wıi´ nik, yaanal bix u wıinklil wakax, ´ ´ yaanal ´ bix u wıinklil le ch´ ıichoobo yeetel yaanal bix u wıinklil le kayoobo. 40 Yaan kaanilbeen ´ ´ wıinkliloob yeetel yaan luumka´ bil wıinkliloob; baale u ´ kiichkelmil le kaanilbeen wıinkliloobo ´ yaanal bixi, yeetel u kiichkelmil ´ le luumkabil wıinkliloobo yaanal xan bixi. 41 U kiichkelmil ´ le Kiino yaanal bixi yeetel u kiichkelmil le Lunao yaanal bixi, le estrellaob xano yaanal bix u kiichkelmiloob; tsoole cada estrellae jelaan u kiichkelmil ti u maasil estrellaobo. ´ 42 Lela bey xan u yuuchul ´ ´ yeetel u kaa kuxkıintaal le ki´ menoobo. Le wıinklilo bey jun´ ´ peel semilla ku kıimil ken paa´ kake, baale ku kuxkıintaal ´ ´ ´ yeetel junpeel wıinklil maatech u kastal. 43 Ku paakal ich ´ sutsilil, ku lıisaal ich nojbeenil. ´ 1Co 15:371 Lit.: «wıinklil».

1 CORINTOILOOB 15:44–16:1 Minaan u muuk ken paakak, ´ yaan u muuk ken lıisaak. ´ 44 Ku muukul junpeel luum´ ´ ´ kabil wıinklil, ku lıisaal junpeel ´ kaanilbeen1 wıinklil. Wa yaan ´ luumkabil wıinklile, yaan xan ´ kaanilbeen w ıinklil. 45 Bey ´ xan u yaalik le Kiliich Ts ıi´ ´ ´ bo: «Adan, le yaax wıiniko, suu´ ´ naj juntuul kuxaan maak».1 Le u tsook Adano kuch u bee´ ´ tuba juntuul kaanilbeen maak ´ ku tsaaik kuxtal. 46 Baale ´ ma letie kaanilbeen1 wıinklil ´ ´ ´ ku yantal taanilo. Yaax taanil ´ ku yantal le luumkabil wıinkli´ lo, yeetel ken tsookke ku yantal ´ le kaanilbeen wıinklilo. 47 Le ´ ´ yaax wıiniko ti luum u taal, ´ tumen yeetel luum beetaabi; le ´ ´ ulaak juntuulo te kaan taalo. ´ 48 Le luumkabil maakoobo be´ ´ yoob jeex le maak beetaab yee´ tel luumo; le kaanilbeen maa´ koob xano beyoob jeex le maax ´ te kaan u taalo. 49 Jeex chıi´ kaaniloon ti le maax beetaab ´ ´ yeetel luumo, bey xan bıin ´ ´ chıikpajkoon ti le maax kaan u taalo. 50 Baale, sukuuneex, letie ´ baax kin waalika: bak yeetel ´ kiike ma tu paajtal u tiaalintikoob u Reino Dios, jun´ ´ peel wıinklil ku kastale ma tu ´ ´ paajtal xan u paatal jeex le ´ wıinklil maatech u kastalo. 51 Uuyeex le kiliich taakbil baal ken in waalteexa: Ma ´ ´ tulaakloon ken k-kıimili,1 baa´ le tulaakloon yaan k-jelbesaal ´ ´ 52 tu seebaanil, cheen bey ka ´ 1Co 15:441 Gr.: neumatik os. Ilaak ´ Tip. 7B. 451 Wa: «juntuul alma». Gr.: sik´ ´ je. Ilaak Tip. 7A. 461 Gr.: neumatikos. Ilaak Tip. 7B. 511 Lit.: «ken k-weenli».

´ Keban: u yaach kıimil 316 ´ u muts yeetel ka u pil u yich ´ ´ maake; lela yaan u yuuchul le ´ taan u paaxal le u tsook trompetao. Tumen le ken juumnak le trompetao le kimenoobo ´ ´ yaan u kaa kuxkıintaaloob yee´ ´ tel junpeel wıinklil maatech u ´ kastal, toon tuune yaan k-jel´ besaal. 53 Tumen ti le maax ´ ku kastal u wıinklila yaan u ´ ´ tsaabal junpeel wıinklil maa´ ´ tech u kastal, yeetel le maax ´ ku kıimila yaan u tsaabalti u ´ ´ paajtalil ma u kıimil. 54 Baa´ ´ le ken tsaabak junpeel wıink´ lil maatech u kastal ti le maax ´ ´ ku kastal u wıinklila, yeetel ken ´ ´ tsaabak u paajtalil ma u kıi´ ´ mil ti le maax ku kıimila, leti ´ ´ tuun ken b eeychajak le baax ´ ku yaalik le Kiliich Ts ıiba: ´ ´ «Le kıimilo yaan u tuutsluktaal ´ utiaal mix bikin». 55 «Kıimil, ´ ¿tuux yaan a paajtalil utiaal a ´ ´ tsaanchaatikoon? Kıimil, ¿tuux tsook a yaach?» 56 Le yaach ´ ´ ku kıimsik maako letie kebano, le keban xano ku chaik u muuk ti le Leyo. 57 ¡Baale gracias ti ´ ´ Dios ku tsaaiktoon u paajtalil ´ ´ k-tsaanchaatik le kıimil tu yoolal k-Yuumtsil Jesucristoo! 58 Le oolale, in sukuuneex, ´ ´ jeetsel paateneex, ma u peek ´ a wooleex, mantats yanak yaab baal a beeteex ti u meeyjil Yuumtsil, tumen a wojleexe ma ´ cheen kunel le baaxoob ka beetkeex ikil a meyajtikeex Yuumtsilo. ´ Beora tuuna, ti baax ´ yaan yil yeetel le taa´ kin ka molkeex utiaal le maa´ xoob kiliichoobo, jeel u paajtal a beetkeex jeex tin waalil ti u ´ muuchuliloob Galacia ka u bee-

16

´ 317 Kookoch joonaj. Ma a weenleex 1 CORINTOILOOB 16:2-19 ´ toobe. 2 Tu yaax kiinil cada ka taalak tin wiknal, tumen ´ ´ ´ semanae, cada junt uul ti tee- teen yeetel le sukuunoobo taan ´ ´ ´ xe u joos junpaayil le bukaaj k-paatik. ´ ´ ku paajtal u lıisik tu´ yotoche, 12 Ti k-sukuun Apolose, tin utiaal beyo ma u maan molbil sen aalajti ka xiik ta wiknaleex ´ ´ taakin ken kuchken ta wikna- junmuuch yeetel le sukuunoo´ leex. 3 Baale ken kuchkene, bo, baale ma tu yootaj bin beo´ ´ ´ le maaxoob ken a waaleex nooraa; cheen baale ken paajchaj´ jaanoob te cartaob ken a ts ıib- ke yaan u bin ta wiknaleex. ´ ´ teexo, yaan in tuuxtikoob tu 13 Ma a weenleex, ma a pee´ ´ kaajil Jerusalen utiaal ka u bi- keex ti a fejeex, xiixibmaak´ soob le baaxoob ta sıiajeexo. chajkeex, muukaanchajkeex. ´ ´ 4 Baale wa maalob xan u yilaal 14 Beeteex tulaakal baal yeetel ka xiiken tene, letiobe yaan u yaabilaj. ´ binoob tin weetel. 15 Beoraa, sukuuneex, kin 5 Baale yaan in bin ta wik- jach aalikteex ka a beeteex le´ ´ ´ naleex ken tsookok in maan la: A wojleexe Estefanas yeetel ´ Macedonia, tumen yaan in bin le maaxoob yanoob tu yotocho, ´ Macedonia. 6 Tsoole ma xaa- letiob yaax kuch u beetu´ ´ ne kin paatal ta weeteleex wa baob disipuloil1 tu kaajil Aca´ ´ kin maansik tak u kiiniloob ya, yeetel letiobe tu kubu´ keel ta wiknaleex, utiaal beyo baob u meyajtoob le maaxoob ´ ka a laakinteneex junjaats ti le kiliichoobo. 16 Ma u xuulul a ´ ´ ´ bej tuux´ kin bino. 7 Tumen tsaaikabaex yaanal u paajtalil le ´ ´ ma in kaat in xıimbalteex beo- maakoob jeex lelooba bey xan ´ ´ ´ ´ ´ ra cheen ichil u ´ chan suutuka; yaanal u paajtalil le maaxoob ´ ´ ´ wa Jeeoba u kaate, kin paa- jach ku xupkubaob meyaj yee´ ´ ´ tik ka paajchajak in p´ aatal ta tel ku yaantajoobo. 17 Baale ´ wiknaleex wa jaypeel kii- ku kiimaktal in wool, tumen ´ noob. 8 Baale yaan in p aatal ´ kex teex minaaneex tin wiknale ´ tu kaajil Efeso tak tu kiinbe- way yanoob1 Estefanas, Fortu´ sajil le Pentecosteso; 9 ´ tumen nato yeetel Acaicoe. 18 Letio´ ´ ´ ´ tsook u jeebelten junpeel koo- be tsook u lıiskoob in wool yee´ koch joonaj utiaal in maas metel tsook xan u lıiskoob a ´ ´ yajtik Dios, cheen baale yaab wooleex. Le oolale eeseex tsiikil ´ ´ ´ maakoob taan u katkubaob tin ti maakoob jeex lelooba. ´ beel. 19 U muuchuliloob Asiae ku ´ 10 Wa ku kuchul Timoteoe ´ tuuxtikoob saludos ti teex. ´ ilawileex ma u sajaktal paatal ´ Aquila yeetel Prisca1 bey xan ta wiknaleex, tumen jeex tene, ´ le sukuunoob ku muchku´ letie taan´ xan u beetik ´ le mebaob tu yotochoobo, ku tuux´ yaj u kub eentmajtoon Jeeobao. tikoob saludos ti teex yee´ 11´ Le oolale ma u mixbaal´ tel tulaakal u puksiikaloob tu kuuntaal tumen mix maak. ´ ´ ´ Laakinteex utiaal u jookol u 1Co 16:151 Lit.: «yaax ichoob». 171 Gr.: ´ binbal te bejo, yoolal ma u parousıa. Ilaak Tip. 5. 191 Wa: «Prisci´ ´ yuuchulti mix baal yeetel utiaal la».

1 CORINTOILOOB 16:20—2 CORINTOILOOB 1:11 318 ´ ´ kaaba Yuumtsil. 20 Tulaakal 22 Wa yaan maax ma u yaa´ le sukuunoobo ku tuuxtikoob biltmaj Yuumtsile kaakassaludos ti teex. Saludartabaex tantaak. ¡K-Yuumtsil, kooten! ´ ´ ´ ta baatsileex yeetel junpeel ki- 23 Ka yanak ta weeteleex u no´ liich tsuuts. joch utsil Yuumtsil Jes us. ´ ´ 24 In sukuuneex, in yaabilt21 Teen Pabloe taan in tuux´ ´ tikteex saludos, lela teen ts ıibt meex tulaakleex jeex u yaabilt´ mileex Cristo Jesuse. yeetel in kab.

dccc

ccc

´ KAAP EEL T I

CORINTOILOOB Teen Pablo, apostolen ti ´ ´ 1 Cristo Jesus jeex tu yootilak ´ Diose; ti yanen yeetel k-sukuun

´ Timoteoe. Kin ts ıib ti teex, ´ u muuchulil Dios yaan Corin´ to bey xan ti le maaxoob kilii´ choob yanoob ti tulaakal u luumil Acayao: 2 Ka yanakteex le nojoch ´ utsil yeetel le jeetselil ku taal ti Dios k-Taatao bey xan ti Yuumtsil Jesucristo. ´ 3 Kiikitantaak u Dios yeetel u Taata k-Yuumtsil Jesucristo, le Taatatsil jach nojoch u cha ´ ´ ootsilalo yeetel le Dios mantats ´ ´ ´ ku lıisaj oolo. 4 Letie ku lıi´ ´ sik k-ool ti tulaakal le baaxoob k-muyajtiko, utiaal beyo jeex ´ ´ ´ uuchik u lıisaal k-ool tumen ´ ´ Diose, ka ´ paajchajak ´ ´ xan k-l´ ıisik u yool ulaak maakoob taan ´ u maanskoob jeel baalak muyajile. 5 Tumen jeex jach yaab baaloob k-muyajtik tu yoolal ´ Cristoe jach yaab xan u lıisaal ´ k-ool tu yoolal Cristo. 6 Le oo´ lale wa taan k-muyaje, le´ ´ la ku yuuchul utiaal u lıisaal ´ ´ a wooleex yeetel a salvartaa´ ´ ´ leex; wa taan xan u lıisaal k-oo-

´ ´ le, lela ku yuuchul utiaal u lıi´ saal a wooleex bey xan utiaal ´ ´ a waantaaleex ka chuukpajak ´ a wooleex a muyajteex le baa´ xoob k-muyajtiko. 7 Bey tuu´ no le baax k-paatik ta woolaleexo ma tu kexpajal, tumen ´ k-ojle jeex a taakpajleex ti le ´ muyajilo bey xan kan taakpaj´ ´ leex ti le lıisaj oolo. ´ 8 Sukuuneex, k-kaat ka a ´ ´ wojeelteex bix uuchik k-muyaj tu luumil Asia, tumen tee´ lo jach taaj muyajnajoon, maas ´ ti le bukaaj ku paajtal k-muyaj´ tik cheen t-juunalo, jach t-tuk´ laj kaach ma ken k-jookol kuxaanooni. 9 U jaajile t-uuyaj bey jach tsook u kuchul u ´ ´ yorail k-kıimsaale, lela uuch ´ ´ utiaal ma k-kubik k-ool cheen ´ ti toon, baaxe ti le Dios ku lıi´ sik le maaxoob kimenoobo. ´ 10 Tumen tak ti le kıimilo, ´ kex junpeel nojoch baale, Diose ´ tsook u salvartikoon yeetel yaan u kaa salvartikoon; tsoole ´ k-kubmaj k-ool yaan u seguer u salvartikoon. 11 Teex xane ´ ´ jeel u paajtal a waantajeex ikil ´ ´ a kaat oolaleex t-oolale, utiaal

´ ´ 319 Oracion. U sello Dios t-ookol ´ beyo ka yaabchajak maaxoob ´ ku tsaaikoob gracias yoolal le ´ utsil t-kamaj uuchik u orar ´ yaabkach maakoob t-oolalo. 12 Tumen le baax oolal k-noj´ baalkuuntikbao letie baax xan ´ ku jaajkuuntaal tumen k-con´ ´ cienciao: tsook k-maan yeetel ´ kiliichil bey xan yeetel u jaa´ ´ ´ jil k-ool tu taan Dios te yookol kaaba, lela ´maases bey t-beeti´ lak le ka maanoon ta weetelee´ ´ xo, ma yeetel u naat wıiniki ´ baaxe yeetel u nojoch utsil Dios. ´ 13 Tumen u jaajile ma taan ´ ´ k-ts ıibtikteex ulaak baaloobi, ´ cheen le ´baaxoob maalob a ´ wojlileex yeetel ka kaj ooltikee´ xo; kin paatik xan ma u xuulul ´ a kaj ooltikeex le baalooba. ´ ´ 14 Teexe tsook a´ weej kaj ooltikeex´ jeel u paajtal a nojbaalkuuntkabaex t-oolale, jeex ´ toon jeel u paajtal xan k-noj´ baalkuuntikba ta woolaleex tu kiinil k-Yuumtsil Jesuse. ´ 15 Tu yoolal tuun le baax ´ kin paatika, tene in tukultmaj kaach in bin ta´ wiknaleex utiaal ka yanak ulaak baax oolal ´ u kiimaktal a wooleex. 16 Le ken xiiken Macedoniae yaan in ´ jeelel junsuutuk in wileex, le ken ´ lukken Macedoniae kin kaa maan ta wiknaleex utiaal ka a ´ laakinteneex junjaats ti le bej ku bin Judeao. 17 Le ka tin tuklaj kaach in bin ta wiknalee´ ´ xe, ma cheen tin ´ tuklaj in jaajan beetki, ¿maasa? ¿Ka tukli´ keex wa cheen utiaal in wutsil kin chatuklik in beetik wa baax, le oolal kin waalik «Beyo, Beyo», ku tsookole «Ma, Ma»? 18 Baaxe tu yoolal Diose jeel ´ ´ u paajtal a kubik a wooleex

2 CORINTOILOOB 1:12–2:2 ti le baax k-aalikteexo, maatech k-aalikteex Beyo, ku tsookole Ma. ´ 19 Tumen tu yoolal ´ Cristo Jesus u Paal Dios,´ le maax t-kaaytajteexo, teen yeetel Silvano1 bey xan Timoteoe, ma t-aalaj Beyo, ku tsookole Ma, baaxe t-aalaj Beyo, ku´ tsookole tu yoolal Cristoe Beeychaji. 20 Tumen kex jeel bukaaj baaloob u yaalmaj Dios u beet´ ke tsook u b eeytaloob tu yoolal Cristo. Le oolale tu yoolal ´ xan letie ku yaalaal «Amen» ti Dios, utiaal u tsaabal nojbeenil ti Dios t-oolal. 21 Baale Dio´ se, leti´ maax eesik jach tu jaajil toon yeetel ´ teexe u tiaalooneex ´ Cristo, yeetel leti xan yeeymilooneex. 22 Letie tsook ´ ´ ´ xan u tsaaik u sello t-ookol yeetel tsook u yeesiktoon jach tu jaa´ jil yaan u yuuchul le baaxoob ku ´ taal u kiinilo, u kaat u yaale ´ tsook u tsaaik u kiliich muuk t-puksiikal. 23 Beoraa kin chachiitik Dios utiaal ka taanak bey jun´ tuul j-jaajkunaj tin contra1 wa ma jach tu jaajil kin chaik´ teex ootsilil le beetik tak bejlaa ma xiiken Corintoe. ´ 24 Ma tumen wa taan k-beetikba u´ yuumil a fejeexi, baa´ xe taan k-aantkeex utiaal ka ´ kiimakchajak a wooleex, tumen ´ yoolal a fejeexe laayli waalakbaleexe. Tumen tsook in chatuklike le ken kaa xiiken´ ta wiknaleexe ma okom in wooli. 2 Tumen wa ´ kin beetik ´ u ´ yokomtal a wooleexe, ¿maax´ tuun ´ kun kiimakkuuntik in wool wa

2

2Co 1:191 Wa: «Silas». 231 Lit.: «tu contra in alma». Ilaak Tip. 7A.

´ 2 CORINTOILOOB 2:3-17 Perdon. Ma k-konik u taan Dios 320 ´ ´ ´ ma juntuul ti teex, le maa- jaajil in wool) tsook ´ in beetik xoob tin beetaj u yokomtal u utiaal a wutsileex ´ tu taan Cristo, ´ ´ ma k-taabsaal tumen yooloobo? 3 Le oolal tin ts ıib- 11 utiaal ´ tajteex le baax tin beeto, beyo Satanas, tumen k-ojel baax ku ken kuchken ta wiknaleexe ma tuklik u beetik. ´ ´ 12 Le ka tuun kuchen tu kaakun okomtal in wool tu yoolal ´ in kaaytik ´ u le maaxoob unaj u kiimaktal in jil Troas utiaal ´ ´ woolo; tumen jach in wojle, le maalob peektsilil Cristo yee´ tel le ka jeebten le joonaj utiaal baax ´ beetik u kiimaktal in woolo laayli letie baax beetik u kii- in maas meyajtik Yuumtsilo, ´ maktal a wooleexo. 4 Tumen 13 ma xuul u chiichnaktal in ´ le ka tin ts ıibtajteex lela tin puksiikali, tumen ma tin wilaj ´ beetaj yeetel u jail in wichoob, tuux yaan ´ in sukuun Titoi. Ka ´ tumen taan kaach in sen mu- tsook tuun´ in waalik ti ´ le su´ ´ yaj yeetel jach yaachajaan u yool kuunoob taan in bino, jook in in puksiikal; lela ma tin beetaj binbal Macedonia. ´ ´ 14 ¡Baale kin tsaaik gracias utiaal ka okomchajak a woolee´ ku xi, baaxe utiaal ka a wojeelteex ti Dios tumen mantats ´ nuuktikoon ti junpeel procebukaaj in yaabiltmileex. ´ ´ ´ ilaak tsook 5 Bey tuuno wa yaan maax sion utiaal ka ´ ´ tsook u beetik u yantal okom k-ganar junmuuch yeetel Cris´ ´ oolale, ma teen tu beetaj u yo- to, tsoole t-oolale Diose tulaa´ kal tuux ´ ku beetik u yuukomtal in wooli, baaxe teex tu ´ baal ´ u jaatsal u kiibokil ´ u beetaj u chan okomtal a wooleex kaj ooltaal tumen le maa—lela bey in waalika utiaal ma ´ koobo! 15 Tumen utiaal Diou yuubaal bey taan in keeyase toone beyoon ´ ´ u kiibokil u je—. 6 In tuklike yaan yeetel kaaytaal u peektsilil Cristo ´ ´ ´ ´ le bukaaj keeyaj ta ts aajeex ti le chuumuk ti le maaxoob taan´ u ´ ´ ´ maak ooli tulaakleexo, 7 baa- salvartaaloobo, bey xan chuu´ ´ ´ le baax unaj a beetkeex beoraa muk ti le maaxoob taan u kıim´ a perdonartikeex y eetel u jaaloobo; 16 utiaal lelooba, le ´ ´ ´ jil a wooleex bey xan a lıis- booka u bookil kıimil ku bisik ´ ´ ´ ´ keex u yool, utiaal ma u sen maak ti kıimil, yeetel utiaal le ´ yaatal u yool u puksiikal ikil jach u maasiloobo u kiibokil kuxtal ´ ´ okomchajaanil u yool. 8 Le oo- ku bisik maak ´ ´ ´ ti kuxtal. Baalal taan in jach aalikteex ka a le ¿maaxoob tuun noojaanoob ´ weeseex laayli utiaal ka u beetoob le baa´ a yaabiltmeexe. ´ 9 Tene tin tuuxtajteex le ts ıib looba? 17 Toon; tumen toone ´ ´ tu yoolal lela: utiaal in wi- ma taan k-maan k-kon u taan ´ lik wa jeel a wuuyikeex taan ti Dios jeex u beetik yaab maa´ ´ ´ tulaakal baale. 10 ´ Wa ka per- koobe, baaxe junmuuch y ee´ donartikeex jeel maaxak yoolal tel Cristoe k-taan yeetel u jaajil ´ jeel baalake, teen xane kin per- k-ool, beyo, toone k-taan jeex ´ ´ donartik. U jaajile, le baax tsook maaxoob tuuxtaanoob tumen ´ ´ in perdonartiko (wa yaan baax Dios yeetel ku meyajoob tu taan ´ tsook in perdonartik yeetel u Diose.

321

´ ´ ¿Taan wa u kaa kaajal k-aalik noojaanoon? Jeex u bee´ ´ tik ´ jujuntuul maakoobe, ¿kaab eet wa k-eesikteex cartaob ´ tuux ku yuuchul ´ maalob ´ taan t-oolal, wa ´ kaab eet k-kaatikteex ka a tsaaextoon? 2 U jaa´ jile, teex le carta tuux ku yuuchul maalob taan t-oolalo; lela ´ ts ´ ıibtaan´ ichil k-puksiikal, kaj oolaan yeetel ku xookol tumen ´ ´ tulaakal wıinik. 3 Tumen ´ teexe u cartaex Cristo k-ts ıibtmaj yoolal le meyaj t-beeto; lela ma ´ ´ yeetel tinta ts ıibtaani, baaxe ´ ´ yeetel u kiliich muuk le ´ juntuul Dios kuxaano; ma ts ıibtaab ti jaajay tuunichoobi, baaxe tu ´ puksiikal maakoob.1 4 Tu yoolal Cristoe jach ´ k-ojel noojaanoon tu ´ taan Dios. 5 Lela´ ma u kaat u yaal wa cheen t-juunal k-jach noojaantal tubeel utiaal k-beetik wa baaxi, baaxe le k-noojaan´ talo ti Dios u taal, 6 le maax jach tu jaajil ku beetik k-noojaantal tubeel utiaal k-meyaj ´ ´ ´ ´ yaanal junpeel ´ tuumben ´ nuuptaan, ma yaanal junp ´ eel ley ´ ts ıibtaani, baaxe yaanal u nuuktaj le kiliich muuko; ´ tumen´ le ley ts ´ ıibtaano ku bisik maak ti kıimil,´ baale le kiliich ´ muuko ku tsaaik kuxtal ti maak. 7 Ku le ley ku taa´ tsookole, ´ sik kıimil ts ´ ıibtaan ti tuunicho, taal yeetel yaabkach nojbeenil, le´ oolal le israelitaobo ma tu paajtal kaach u pakti´ ´ koob u taan u yich Moises tu yoolal le nojbeenil yaan tu yicho, baale le nojbeenil jeelo

2 CORINTOILOOB 3:1-17 ´ lusaabi. 8 Le oolale wa yeetel yaabkach nojbeenil taal le´ ley ´ jeelo, ¿ma wa tuun maas yeetel yaabkach nojbeenil kun tsaabil le kiliich muuko? 9 Tumen wa yaan nojbeenil kaach ti le ´ ley ´ ku taasik kıimilo, ¿ma wa tuun maas yaan u nojbeenil le baax tsaan utiaal u yaalaal toj ´ u kuxtal maako? 10 U jaajile, tak le baax tsaab kaach nojbeenil tio tsook u lusaal u nojbeenil yoolal le baax maas nojoch u ´ nojbeenilo. 11 Tumen wa yeetel nojbeenil taal le baax yanili ´ u xuulsaalo, ¿ma wa tuun maas nojoch u nojbeenil le baax ma kun xuululo? 12 Le´ oolale tumen ´ k-kubmaj k-ool yaan u´ yuuchul lela, ´ toone jach yeetel u jaajil ´ k-ool k-taan, 13 yeetel maatech k-beetik le baax ku beetik kaach Moiseso; tumen´ letie ku ´ pixik kaach u yich yeetel junpeel jaajay nook utiaal ma u jach paktaal tumen le israelitaob u nojbeenil le baax yanili u xuulsaalo. 14 Baale letiobe piix u tuukuloob. Tumen ´ tak bejlaa ken ´ xookok u ts ıi´ bil le uuchben n´ uuptaano, piixil ´ u tuukuloob yeetel junp eel jaa´ jay nook, tumen ch een tu yoo´ lal Cristo ku paajtal u lusaal le nooka. 15 U jaajile, tak bej´ laa ken xookok u ts ıib Moisese, piixil u puksiikaloob. 16 Baa´ le le ken´ u kaa natsuba maak yiknal Jeeobae,1 ku ´ lusaal le jaajay ´ nooko. 17 J´ eeobae letie Maax ma tu paajtal u yi´ laalo yeetel ti yaan te kaano;1 tsoole le tuux yaan u kiliich

´ 2Co 3:31 Lit.: «tuunichoob beetaan yee´ tel bak, yookol puksiikaloob».

2Co 3:161 Ilaak Tip. 7B.

Noojaanoon. Jaajay nook

3

Tip.

2.

171 Ilaak

2 CORINTOILOOB 3:18–4:14 ´ ´ muuk J´ eeobae yaan jaalkabili. ´ 18 Tulaakloon tuune, tumen ´ mix baal pixmil k-iche, taan ´ k-eesik u nojbeenil J eeoba jeex ´ ´ ´ u yilaal ti ´junpeel neene, u kaat u yaale t aan k-jelbesaal utiaal ´ ka´ paatkoon jeex Letie. Bey tuuno ku lusaaltoon le nojbeenil yaantoono, ku tsaabaltoon ´ junpeel nojbeenil maas´ nojoch, jach jeex u beetik Jeeoba, le ´ ´ M´ aax ma tu paajtal u yilaalo yeetel ti yaan te kaano. ´ Le oolale, tumen kub eentaantoon le meyaj tu yoolal ´ le cha ootsilil ma ´ eesaabtoona, ´ t-chaik u luubul kool; 2 baa´ ´ xe tsook k-tsaaik juntseelil le baaloob ku beetaaloob taa´ kumbail yeetel sutsiltako, tsoole maatech u meyajtoon k-naat utiaal k-beetik baaloob kaastak, maatech xan k-jelbesik baax ku yaalik ´ u taan Dios, ´ baaxe ikil k-tsaaik kaj oolt´ bil u jaajile, k-eesik tu taan Dios baaxoob maalobtak jeel u ´ p´ aajtal u kamik u conciencia tu´ laakal maake. 3 Baale wa le ´ maalob´ peektsil ´ k-kaaytik pixaan yeetel junpeel jaajay noo´ ko, pixaan utiaal le maa´ ´ xoob t aan u k ıimloobo; 4 le ´ maakoob maatech u creertikoob Diosa pixaan´ u tuukuloob tumen u diosil le´ yookol kaaba,1 utiaal ma u saasilkuntaaloob tumen le kiichkelem maalob ´ ´ peektsil ´ yaan ´ yil yeetel Cristo, le maax chıikaan ti Dioso. ´ 5 Tumen ma taan ´ k-kaaytik baaloob yaan yil t-eeteli, baa´ xe taan kaaytike Cristo Jesuse ´ ´ Yuumtsil, yeetel taan k-kaaytik palitsiloon ti teex tu yoolal

4

2Co 4:41 Ilaak Tip. 16.

´ U diosil yookol kaab

322 ´ Jesus. 6 Tumen Diose leti aal ´ ´ lela: «Juulnak le saasil te eejo´ cheenilo»; Dios tuune tsook u juul ichil k-puksiikal utiaal ´ ´ u saasilkuntkoon yeetel u kaj ´ oolalil; lela ku beetik tu yoolal u ´ taan u yich Cristo. 7 Baale le kookoj baalooba tsaantoon ti nuukuloob de kat, utiaal beyo ma u yilaal wa ti ´ ´ toon u taal le paajtalil ku pıit´ ´ maan ti u muuk wıiniko, baaxe ka ilaak ti Dios u taal. 8 Je´ jelaas bix k-sen peechel, baale ´ maatech k-peechel ka tak paa´ tak junpuli ma tu paajtal ´ ´ k-peek; ku paatal ma t-kaxtik baax jeel k-beetke, baale maa´ tech k-paatal x-ma aantajil; 9 k-chapachtaal, baale maa´ ´ tech k-xuumpattaal; k-luusaal, baale maatech k-xuulsaal. ´ 10 Mantats ku ch uukpajal ´ ´ ´ k-ool k-muyajt yeetel k-wıinklil le baaxoob tu muyajtaj Cris´ to le ka kıimsaabo, utiaal be´ ´ yo yeetel le wıinklil yaantoona ka kuxlakoon jeex kuxlajik Jesuse. 11 Tumen toon kuxaa´ noon bejlae mantats taan ´ k-tsaabal tu chi kıimil tu yoolal ´ ´ Jesus, utiaal beyo, yeetel k-ke´ ban wıinklile ka kuxlakoon jeex ´ kuxlajik ´ Jesuse. 12 ´ Bey tuuno ´ toone taan k-aktaantik le kıimilo, baale teexe yaan a kamkeex le kuxtalo. 13 Toone yaan k-fe jeex le ´ fe yanchaj ti le maax oolal ´ ts ıibtaab lela: «Yanchajten fe, le oolal taanajen». Toon xane yaantoon fe le oolal ´ k-taan, ´ 14 tumen k-ojle le maax lıis ´ Jesuso yaan xan u l ıis´ ´ koon junmuuch yeetel Je´ ´ ´ sus, tsoole junmuuch ta wee-

´ 323 Luumkabil wıinklil teleexe yaan u biskooneex ´ ´ tu taan. 15 Tumen tulaakal le ´ baalooba ku yuuchul utiaal a wutsileex, utiaal beyo ka maas yaabchajak u yeesaal u nojoch ´ utsil Dios, ´ tumen ´yaab ulaak ´ maakoob taan u tsaaikoob gracias ti Dios utiaal u nojbeenil. ´ 16 Le oolale, ma t aan ´ ´ k-chaik u luubul kool; tumen ´ ´ kex k-wıinklil taan u bin u xuupule, le ´ bixoon ichil ´ k-puksiikalo1 s aamsamal t aan u bin u ´ t u u m b´ en ch a j a´ l . 17 T u m e n kex seeb u m´ aan le muyajil yaantoona yeetel kex ma ´ jach yaje, ku taasiktoon junp eel noj´ beenil maas jach taaj kiichkelem, tsoole mix bikin kun xuu´ ´ lul; 18 lela ku yuuchul le taan k-chikik k-paakat, ma ti baaloob ku yilaaloobi, baaxe ti baaloob maatech u yilaaloob. Tumen le baaloob ku yilaaloobo ku xuululoob, baale le baaloob maatech u yilaaloobo mix bikin kun xuululoob. Tumen k-ojel wa ku paabal´ le k-luumkabil´ otocha, le k-wıinklil bey junpeel naj de nooka, yaan u tsaabaltoon jun´ peel ´ pakil naj tumen Dios, jun´ peel naj ti yaan te kaan yeetel minaan kastal tio, ma beetaan ´ tumen u kab w ıinikoobi. 2 Tumen ´ te ´ naj tuux kajaanoona cheen´ aakam k-sen ´ beetik, tsoole taan k-sen ts ıiboltik ka u pixoon le naj beetaantoon ´ te kaan jeex u pixkoon junpeel nooke, 3 beyo ken´ u pixoone k-ojel ma ken k-paatal x-ma ´ nookil. 4 U jaajile toon maa-

5

´ 2Co 4:161 Teela taakaan le modos yaan ´ ti maako bey xan le tsiikil ku yeesik ti Dioso.

2 CORINTOILOOB 4:15–5:11 xoon kajaanoon te´ naj de noo´ ka, k- aakam yeetel k-sen chiichnaktal; ma tumen wa ma ´ k-kaat ka u pixoon le naja, baa´ xe´ maas k-kaat ka u pixoon le ulaako, utiaal beyo le baax ku kastalo ka jeelintaak tumen le baax maatech u kastalo. ´ ´ 5 Bey tuuno, Diose ´ letie maax ´ ´ tsaa u ´ paajtalil u ´yuuchultoon lela, yeetel leti tsaatoon le kiliich muuk utiaal u yeesiktoon ´ jach tu jaajil yaan u b eeytal le ´ baax ku taal u kiinil u yuuchlo. 6 K-ojle mientras ti yanoon ´ te naj yaan ti le wıinklila minaanoon tu yiknal Yuum´ tsil,´ kex beyo mantats ku lıikil ´ ´ k-ool, 7 tumen taan k-xıimbal yoolal fe ma yoolal baax ´ k-ilki. ´ ´ 8 Le beetik ku lıikil k-ool yeetel maas ´ maalob k-ilik ka k-pat le wıinklila utiaal ka xiikoon kajtal tu yiknal Yuumtsil. 9 Le oolale kex ti yanoon tu yiknal wa kex minaanoon´ tu yiknale, baax k-kaxtike k-luubul ´ utsil ti leti. 10 Tumen tul k-waatal tu ´ aakloone yaan ´ taan Cristo te kuuchil tuux kun kutal juzgaro, utiaal´ beyo ka tsaabak ti cada juntuul le baax ´ ku naajmatik tu yoolal le baa´ xoob tu beetaj le ´ kuxaan yeetel u luumkabil wıinklilo, kex wa utstak wa kaastak le baaxoob tu beeto. 11 Le oolale tumen k-ojel ´ baax u kaat u yaal u chaabal saajkilil ti ma ´ Yuumtsile, ´ tu xuulul k-aantik le maakoob utiaal ka u kex u tuukuloobo. Baale toone tsook k-kaj ´ ooltaal tubeel tumen Dios. ´ K-paatik xane teexe1 ka a kaj 2Co 5:111 Wa: «a concienciaex».

2 CORINTOILOOB 5:12–6:4 ´ ooltooneex tub eel. 12 Ma ´ taan k-kaa aalikteex noojaa´ ´ nooni, baaxe taan k-ts aaik ´ baax oolal a nojbaalkuuntka´ baex t-oolal, utiaal beyo ka paa´ tak a nuukikeex u taan le ´ ´ maaxoob ´ ku nojbaalkuuntkubaob cheen yoolal le baax ´ chıikaan u yilaalo, ma yoolal ´ le baax yaan tu puksiikal maako. 13 Tumen wa tsook u ´ ´ paatal ma t-ool yanoone, lelo ´ uuch utiaal k-natskeex ti Dios; wa xan maalob k-tuukule, lelo ´ utiaal k-aantkeex. 14 Tumen ´ u yaabilaj Cristoe ku peeksi´ koon k-beet tulaakal baal, ´ ´ tumen jach k-ojle juntuul maa´ ´ ´ ke kıim tu yoolal tulaakal maak; ´ ´ bey tuuno tulaakloob kimenoob ´ kaachi;´ 15 letie kıim tu yoo´ lal tulaakal maak, utiaal beyo ´ le maaxoob kuxaanoobo ma u kuxtaloob utiaal u beetkoob ´ ´ cheen baax u kaatoob, baaxe ´ utiaal ka u beetoob baax u kaat ´ ´ ´ le maax kıim tu yoolaloob yeetel ´ kaa kuxkıintaabo. ´ 16 Tu yoolal tuun lela´ desde beoraa toone ma k-kaj ool mix ´ ´ m´ aak cheen tu ´ yoolal baax ku paajtal k-ilik yeetel k-ichi. Wa ´ kuchoon k-kaj oolt Cristo bey ´ wıinike, u jaajile ma bey k-kaj ´ ´ ooltmil beoraa. 17 Bey tuu´ ´ no wa junt uul m aak jun´ ´ muuch yanil ´ yeetel ´ ´ Cristoe, le maaka junpeel tuumben baal ´ beetaan tumen Dios; le uuch´ ben baaloobo tsook u maa´ noob, ¡ileex!, tuumben baaloob tsook u yantaloob. 18 Baale ´ ti Dios u taal tulaakal baal; tu yoolal Cristoe, letie tsook u ´ ´ yaantkoon k-kaa bisba tu yee´ tel, tsook xan u kub eentiktoon

K-taan tu kaaba Cristo 324 ´ u ´ meeyjil u kaa biskuba m aak tu ´ yeetel. 19 Lelo u kaat u yaa´ le Diose, tu yoolal Cristoe, taan u kaxtik ka u kaa bisuba tu´ ´ ´ laakal wıinik tu yeetel; letie ma tu chaaj en cuenta le baaxoob kaastak´ u beetmoob tu´ contrao, yeetel tsook u kub ´ eentikeektsilil u toon ka k-kaayt ´ u p ´ kaa biskuba maak tu yeetel. ´ 20 Le oolale, toone tuuxtaanoon taan tu kaaba1 Cris´ to,´ u k´ aat u yaale bey Dios ku ´ ´ kaat oolal ti le maakoob yee´ tel k-chio. Tumen tuuxtaanoon ´ taan´ tu´ kaaba Cristoe taan k-kaat ooltik: «Bisabaex tu kaa´ ´ teen yeetel Dios». 21 T-oolale ´ Diose tu sutaj kebanil le maax ´ ma tu kaj ooltaj kebano, beyo tu yoolal letie ka kuchkoon ´ k-beetba toj kuxtalil tu taan Dios. ´ Tumen u yeet meyajoon Dio´ se, toon xane taan k-sen aalikteex ma a kamkeex u nojoch´ utsil wa ma kun seguer a b eeykuntkeex le baax oolal ku tsaabalteexo. 2 Tumen letie ku yaalik: ´ «Tu kiinil utiaal in kamik ´ maake tin chenxikin´ tech, yeetel ti junp eel u ´ kii´ nil in salvartik maake tin waantech». ¡Ileex! ´Bejlae jach u kiinil u kaamal maak. ¡Ileex! Bejlae u ´ kiinil salvacion. ´ 3 Jach junpuli ma´ t aan ´ k-tsaaik ´ baax oolal u toochpajal maaki, utiaal ma u yaalaal wa yaan baax kaas ichil le meyaj k-beetko; 4 baaxe ti ´ tulaakal baax k-beetke k-eesik noojaanoon utiaal k-meyajtik Dios. Lela k-beetik ikil u

6

2Co 5:201 Lit.: «tu jeel».

325 U temploon le Dios kuxaano 2 CORINTOILOOB 6:5-18 ´ ´ chuukpajal k-ool´ ti yaabkach 11 Corintoileex, tsook k-jeik ´ baaloob, ikil k-maan ti muyaji- k-chi utiaal k-tankeex, yeeloob, tu kiiniloob yaan baaxoob tel tsook k-jeik k-puksiikal ´ ´ ku bineltiktoon, ikil k-maan- ti teex. 12 Toone ma taan sik talamiloob, 5 ikil k-jaajak-taakikteex k-yaabilaji, baale ´ ´ tsaal, ikil k-sen kaalal carcel, teex taan a taakikeextoon a ´ ikil u puujul le maakoob t-con- yaabilajeex. 13 Teexe unaj a ´ ´ trao, ikil u beetaal k-sen kıimbeetkeex jeex k-beetko —taan ´ ´ sikba meyaj, ikil k-maansik aa- in tankeex bey in paalaleexe—, ´ kaboob x-ma weenlil, ikil u teex xane pıi jeekabt a puksii´ paatal minaan baal k-jaante, kaleex. ´ ´ 6 ikil k-bisik junpeel toj 14 Ma a nupkabaex yeetel ´ kuxtal, ´ ikil u ´ yantaltoon ´ kaj oolalil, ikil maaxoob maatech u meyajtiu chuukpajal k-ool muyaj, ikil koob Dios.1 Tumen, ¿baax yaan ´ k-eesik utsil, ikil k-eesik yaan- yil le tojil yeetel le kasaanilo? ´ ´ toon kiliich ´ muuk,1 ikil k-eeWa, ¿baax yaan yil le saasil yee´ ´ sik yaabilaj yeetel x-ma kaapeel tel le eejocheenilo? 15 Tsoo´ ´ ichil, 7 ikil k-aalik u jaajil, ikil le, ¿ jeel wa u paajtal u muul ´ ´ u meyajtoon u paajtalil Dios; meyaj Cristo y eetel Belia´ ikil k-machik tx-nooj kab bey le?1 Wa, ¿baax yaan yil juntuul ´ ´ ´ ´ xan tx-ts ıik kab le u nuukuli- maax chuukaan u yool u me´ ´ ´ loob baateel ku taal´ ti le justi- yajt Dios yeetel juntuul maax ciao; 8 kex wa taan u yee- maatech u meyajtik? 16 Tsoosaaltoon tsiikil bey xan wa le, ¿baax yaan yil u templo ´ ´ taan k-tsaabal ich sutsilil, kex Dios yeetel le beetbil diosoobo? ´ ´ wa taan u yuuchul maalob Tumen toone u temploon jun´ ´ taan´ t-oolal bey xan wa ma taan tuul Dios kuxaan; jeex tu yaalil u yuuchul maalob «Tene´ yaan in kajtal tu ´ taan t-oola- Diose: ´ ´ li; k-ilaal bey maaxoob ku tuuyeeteloob, yeetel yaan in xıim´ soobe kex toone taan k-aalik ´ bal ichiloob, tene yaan in beetu jaajil, ´ 9 k-ilaal bey maaxoob kinba u Diosoob, letiobe yaan u ma kaj oolaanoobe kex toone ´ ´ kuchul u beetubaob in kaa´ kaj oolaanoon, k-ilaal bey m aa´ ´ jal». 17 « ‹Le oolale, jookeneex ´ ´ xoob ku naajmatik u ´ kıimsaaichiloob yeetel naachkuntabaex ´ loobe baale, ´ ¡ileex!, laayli kutiob —ku yaalik Jeeoba—, xuu´ xaanoone, taan k-castigartaal luk a machkeex le ´ baax eekchabaale ma kuubkoon utiaal ´ jaano› »; « ‹teen t uune yaan in kıimsbili, 10 bey okomcha´ kamkeex› ». 18 « ‹Tene yaan´ in jaan k-oole baale mantats kii´ ´ mak ´ k-ool, bey ootsiloone baa- beetkinba taatatsil ti teex, yee´ le ´ taan k-ayikalkuuntik yaab tel teexe yaan u kuchul´ a beetabaex in xibil paalal yeetel in maakoob, bey mix baal yaan´ toone baale yaantoon tulaakal ´ ´ 2Co 6:141 Lit.: «ma a tsaaikabaex yaanal ´ baal. junpeel u cheil kuuch chechebaan u bi´ 2Co 6:61 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak Tip. 16.

´ saal». 151 Lela junpeel kaaba ich he´ breo u kaat u yaal «Mix baal u biilal». Le´ la ti Satanas ku yaalaal.

2 CORINTOILOOB 7:1-12 x-chupul paalal›, ku yaalik ´ ´ ´ Jeeoba, le Maax yaan tulaakal ´ paajtalil tio.» Le oolale, in sukuuneex, tumen aalaan u tsaabaltoon le baalooba,´ kooneex lim´ piokıintikba ti tulaakal baax jeel ´ ´ ´ u yeekkuntik k-wıinklil yeetel k-tuukule,1 utiaal beyo ka jach ´ ´ chuukpajak k-kiliichil yeetel ka k-maas cha saajkilil ti Dios. 2 Jeekabteex a puksiikaleex ti toon. Toone ma k-beetmaj ´ kaas ti mix maaki, ma k-kas´ ´ kuuntmaj u kuxtal mix ´ maaki, mix k-tusmaj mix maak utiaal k-kaxtik k-utsili. 3 Lela ma ´ taan in waalik utiaal ka in juz´ garteexi. Tumen jeex tin yaax aalajteexe, teexe ti yaneex ´ t-puksiikale, beyo wa ka kıim´ ´ ´ leexe k-m ´ uul kıimil ta weeteleex yeetel wa ka kuxtalee´ ´ xe k-muul kuxtal ta weeteleex. ´ ´ 4 Jach yeetel u jaajil in wool kin tankeex. Jach yaan baax oolal ´ in nojbaalkuuntkinba ta woola´ ´ leex. Jach tsook u lıikil in wool ´ ´ yeetel jach kiimak in w ool kex ´ ´ taan k-maansik yaab muyajil. 5 U jaajile le ka kuchoon Macedoniae ma yanchajtoon jee´ ´ tselili, baaxe laayli jejelaas bix ´ taan kaach u beetaal k-mu´ yaje. Tu paachil le muuchulilo ´ yaan kaach baateli, yeetel ichile yaan kaach saajkili. 6 Baa´ ´ ´ le ´ Dios, le maax lıisik u y´ ool le maaxoob yaachajaan u yooloo´ ´ ´ bo, tu lıisaj k-ool uuchik u yantal1 Tito t-iknal; 7 baale ´ ´ ma cheen uuchik u yantal t-ik´ ´ nali, baaxe uuchik xan a lıis-

7

´ 2Co 7:11 Gr.: ´ n euma. Ilaak Tip. 7 B . 61 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

´ Unaj limpioon tu taan Dios

326 ´ keex u yool, tumen le ka suunaj ´ t-iknale tu yaalaj jach a kaat a wileneex, jach yaachajaan bin ´ ´ a wooleex yeetel jach ka tuu´ kuleex bin tin woolal, ka tuun ´ maas jach kiimakchaj in wool. 8 Kex tin beetaj u yokomtal a ´ ´ wooleex yoolal le baax tin ts ıib´ tajteexo, ma ´ tu yaatal in wool; u jaajile tu kaajbale yaachaj in ´ ´ wool (kin tsaaik cuentae le baax ´ tin ts ıibtajteexo tu beetaj u yo´ ´ komtal a wooleex, baale cheen ´ ichil u chan suutuk), 9 beora ´ ´ tuuna ku kiimaktal in w´ool, ma tumen okomchaj a wooleexi, ´ baaxe tumen leti aanteex a kex a tuukuleex. Teexe okomchaj ´ a wooleex tu yoolal baax maa´ lob tu taan Dios, le oolal jeel ´ u paajtal k-aalike ma t-loobil´ taj a puksiikaleex yeetel le baax t-aalo. 10 Tumen ´ ´ ´ u yokomtal u yool maak tu taan Diose ku ´ beetik u kexik u tuukul ´ maak utiaal ka yanak salvacion ti; lela´ ma unaj u beetik u yaatal´ u ´ yool maaki; baale le okom oo´ lal yaan te yookol kaaba ku ´ ´ bisik maak ti kıimil. 11 ¡Ileex bukaaj ´ utsil tsook u taasik´ teex uuchik u yokomtal a wooleex tu yoolal baax maalob tu ´ taan Dios! ¡Tu beetaj a weeskeex minaan baax kaas a beetmeex!, ¡tu beetaj a pektikeex baax kaas!, ¡tu beetaj a chaikeex saaj´ kil ti Dios!, ¡tu beetaj a jach ts ıiboltkeex a kexik a ´ tuukuleex!, ´ ¡tu beetaj a jach tsaaik a woo´ leex!, ¡tu beetaj a wutsk ´ ıintikeex le talamilo! Ti tulaakal baax ta beeteexe ta weeseex minaan ´ a siipileex ti le baax uucho. ´ 12 Kex ts ıibnajen ti teexe, ma ´ tin beetaj tu yoolal le maax ke-

´

´ Aantajnajoob kex ootsiloob 327 ´ banchajo, mix tu yoolal le maax ´ beetaab kaas tio, baaxe ts ıib´ najen utiaal ka chıikpajak tu ´ taan Dios jach taak a wuuyikeex baax ken k-aalteex. 13 Le oo´ ´ lal tsook u lıisaal k-ool. ´ Baale, kex tsook u lıisaal ´ k-oole, beoraa maas ku kii´ maktal k-ool yoolal ´ u kiimak ´ oolal Tito, tumen tulaakleex ta ´ ´ lıiseex u yool. 14 Tumen wa tsook in taan maalob ta woola´ leex tu taan Titoe, ma ta pateneex kaasili; tumen jeex jaaj ´ tulaakal le baaxoob t-aalajteexo bey xan jaaj le baaxoob maalobtak t-aalaj ti Tito ta woolaleexo. 15 Tsoole, le nojoch yaabilaj ku yuubik Tito ta woolaleexo ku maas nojochtal ken kaajakti jach ka wuuyikeex taan, bey xan ken kaajakti bix ´ ´ uuchik a kamkeex yeetel nojoch tsiikil. 16 Jach ku kiimaktal ´ in´ wool ta woolaleex, tumen tulaakal le baaxoob ka beetkeexo ´ ´ jach ku beetik u lıikil in wool. ´ Beora tuuna, sukuuneex, ´ ´ ´ k-kaat tsaa a wojeelteex le u nojoch utsil Dios tu yeesaj ´ ti u muuchuliloob Macedoniao, ´ 2 tumen le ´ taan u ´ muyajti´ koob junpeel nojoch tuuntaj´ oolalo, u´ nojoch kiimak oola´ loob yeetel u jach ootsililoobe tu beetaj u maas eeskoob u yutsiloob. 3 Beyo, tene kin jaaj´ ´ ´ kuuntik ma ch´een tu tsaajoob le ´ baaxoob ku paajtal ´ u tsaaikoobo, baaxe ´ tu tsaajoob u maasil; 4 le taan u beetkoob lela, ´ ´ ma xuul u sen kaat ooltikoob ti´ toon ka yanaktiob u ´ ´ jatsuts paajtalil u tsaaikoob yeetel yaabilaj le baaxoob yaantiobo, bey ´ xan ka taakpajkoob ti le me-

8

2 CORINTOILOOB 7:13–8:11 ´ yaj ku ´ beetaal utiaal u yaantaal le maaxoob kiliichoobo. 5 Letiobe tu beetoob u maasil ti le ´ k-paatik kaacho, tumen desde ´ tu kaajbale tu kububaob u me´ yajtoob Yuumtsil yeetel tu ku´ bubaob xan u yaantoonoob jeex ´ tu yootilak Diose. 6 Bey xan ´ ´ k-lıisik u yool Tito utiaal ka se´ guernak u muchk ıintik le baa´ ´ xoob ka tsaaikeex yeetel yaabi´ laj, jeex uuchik u beetik tu ´ kaajbalo. 7 Teexe ayikaleex ´ ti tulaakal baal, ti a fejeex, ti ´ ´ a taaneex, ti a tsaaik a wooleex ti baax ka beetkeex, bey xan ti a weeskeex le yaabilaj t-eesajteexo. Le oolale ayikalchajkeex ´ ´ xan ikil a sıikeex yeetel yaabilaj le baaxoob yaanteexo. 8 Lela ma tin waalikteex bey ´ ´ junpeel ley kaab eet a tsookbeskeexe, baaxe kin waalikteex utiaal ka kaajakteex yaan ´ ´ ´ ulaak maakoob jach ku tsaaik ´ u yooloob xan ti baax ku beet´ koob; beyo jeel u paajtal a weeskeex wa jach tu jaajil yaan a yaabilajeexe. 9 Teexe a wojleex bukaaj nojoch utsil tu yeesaj Yuumtsil Jesucristo, tumen ´ letie kex ayikal kaache tu yootsilkuntuba ta woolaleex utiaal xan´ ka ayikalchajkeex tu yoolal u yootsilil leti. 10 Tu yoolal lela tene kin waalik: le baaxoob kin waalikteexa utiaal a wutsileex, ´ ´ tumen tsook junpeel jaab kaajak a beetkeex le meyajo, baa´ ´ le ma ch een ta k aajseexi, baaxe ta weeseex xan ´ jach a kaat a beeteex. 11 Beo´ ra´ tuuna tsookseex le baax ta ´ kaajseexo, utiaal beyo ka chıik´ pajak jach tu jaajil a kaateex

2 CORINTOILOOB 8:12–9:3 ´ ´ aantaj yeetel le baaxoob yaanteexo. 12 Tumen wa tu puk´ ´ ´ siikal maak ku sıijil u ts ´ aaik wa baaxe, lela jach ku luubul utsil ti Dios, tumen Diose uts ´ ´ tu taan ka u tsaa maak le baax ´ ´ ku paajtal ´ u tsaaiko, ma le baax ma tu paajtalo. 13 Tumen ma ´ ´ ´ in kaat ka paatak cheen chaa´ bil utiaal ulaakoobi baale ka talamchajak ti teexi, 14 baax ´ in kaate, le baax ku yalabtik ´ ti teexo ka u chuukbes le baax ku bineltik ti letiobo; le baax ku yalabtik ti letiobo ka u ´ chuukbes le baax ku bineltik ti teexo, utiaal beyo ka yanaktiob xan jach le bukaaj yaantee´ xo. 15 Jeex ts ıibtaanile: «Le ´ maax yaan kaach yaab tie ma ´ ´ ´ pıitmaan u yantaltii, le maax ´ yaan kaach junp ıit tie ma xan tu bineltajtii». ´ ´ 16 Beora t uuna, k-tsaaik ´ ´ gracias ti Dios uuchik u tsaaik ´ xan tu puksiikal Tito u ts ıibo´ lal u yaantkeex, 17 tumen letie tsook u beetik le baax t-aalajtio, baale tumen jach taak ´ u yaantkeexe, tu juunal tu chatuklaj u bin ta´ wiknaleex. ´ 18 Baale tu y eetele t aan ´ ´ k-tuuxtik xan junt uul sukuun ´ ku yuuchul maalob taan ti le´ ´ ti ichil tulaakal le muuchuli´ loob yoolal le maalob peektsil ´ ku kaaytiko. 19 Ma cheen le´ lo, baaxe tsook xan u yee´ yaal tumen ´ le muuchuliloob utiaal ka u laakintoon bey xan utiaal ´ ka u tox le baaxoob ´ ´ sıian yeetel yaabilajo. Tulaakal lela k-beetik utiaal u nojbeenil ´ ´ Yuumtsil yeetel utiaal ka chıik´ ´ pajak jach tu jaajil k-kaat aan´ taj. 20 Beyo mix maak kun

Siibal utiaal kiliichoob 328 aalik wa ma maalob bix k-to´ xik le yaabkach baaloob sıiano. 21 Tumen toone «k-ilik k-bee´ ´ tik toj baal, ma cheen ´ tulaakal ´ tu taan Jeeobai, baaxe tak tu ´ ´ taan le maakoobo». ´ ´ 22 Tsoole tu yeeteloobe taan ´ ´ xan k-tuuxtik juntuul k-su´ kuun yaab u t´ eenel tsook u yee´ ´ ool u yaant sik jach ku tsaaik ´ uy u maasil ti jejelaas ´ baaloob; bejlae maas ku ts ıiboltik u bee´ tik tumen letie jach u kaj ooleex. 23 Baale, wa yaan baax ´ ´ a kaat a wojeelteex tu ´ yoolal´ Ti´ toe, letie in weet maan yeetel ´ in weet meyaj utiaal a wutsileex; ´ ´ wa yaan baax a kaat ´ a wojeelteex xan tu yoolal le ulaak k-sukuunoobo, letiobe apostoloob ´ ´ ti ´ le muuchuliloobo yeetel ku tsaaikoob´ nojbeenil ti Cristo. 24 Bey tuuno, eeseex a yaa´ bilajeex ti letiob yeetel eeseex ´ baaxten k-nojbaalk uuntikba ta ´ ´ woolaleex tu taan le muuchuliloobo. ´ Beora ´ tuuna, ti baax yaan ´ yil y eetel´ u meeyjil u yaantaal le maaxoob kiliichoobo, u jaajile ma tin wilik wa ´ ´ jach kaab eet in ts ıib ti teex tu yoolal le jeelo, 2 tumen tene ´ in wojel jach taak a waantajeex, ´ le oolal kin nojbaalk uuntkinba ´ ta woolaleex´ tu taan le macedoniailoobo yeetel kin waaliktiobe´ u luumil Acayae tsook ´ jun´ peel jaab u´ lıisuba utiaal´ aantaj; le oolale uuchik u yojeeltik le ´ macedoniailoob bix a tsaaik ´ ´ ´ ´ a ´ wooleex ´ aantajo lıik u yool ´ ooli tulaakloob utiaal u yaanta´ ´ joob. 3 Baale taan in tuuxtik le sukuunooba utiaal ma u ´ ´ paatal cheen kunel le baax

9

´ ´ 329 Siibal yeetel kiimak oolal maalob tin waalaj ta woolaleexo, baaxe ka u yiloob jach jaaj ´ a lıismabaex jeex tin waalilo. 4 Tumen wa ka kuchuk taal le ´ ´ macedoniailoob tin weetel yeetel ´ ka u yiloob ma a lıismabaexe, toone —utiaal ma k-aalik wa ´ teex— jeel k-sulaktal uuchik ´ k-kubik ool ti teexe. 5 Le oo´ ´ lal tin tuklaj kaab eet in lıi´ sik u yool le sukuunoob utiaal ´ ka xiikoob ta wiknaleex taanil ´ ´ ti k-kuchlo, yeetel ka a seeb ´ listokıinteex le siibal a waalmaj ´ a tsaaikeexo, beyo ka ilaak ta ´ ´ puksiikaleex ku sıijil a tsaaikeex, ma wa tumen obligartbil a beetaaleexi. 6 Baale tu yoolal lela, le ´ ´ ´ maax cheen junp ıit baax ku pa´ ´ kike cheen junp ıit baax xan ´ ken u joche; le maax xan yaab baax ku pakike yaab baax xan ´ ken u joche. 7 Cada juntuule u beet jeex tsook u chatuk´ lik ichil u puksiikale, ma yeetel ´ kuuxili mix bey taan u obligartaale, tumen Diose u yaabilt´ ´ ´ maj le maax´ ku sıik wa baax yeetel kiimak oolalo. ´ 8 Tsoole Diose jeel u paajtal u maas eesikteex u nojoch utsil utiaal ka jach kiimak´ ´ chajak a wooleex mantats cheen ´ ´ yeetel le baaxoob kaab eetteexo, bey xan utiaal ka yanakteex yaab baaloob utiaal a beetkeex jeel baalak utsil meyaje. ´ 9 (Jeex ts ıibtaanile: «Tsook u toxik yaab baaloob, tsook u ´ ´ ´ tsaaik ti le maaxoob ootsiloobo; le baaloob maalobtak tu beeto yaan u kaajsaal utiaal ´ mantats». 10´ Beora tuuna, le ´ maax ku tsaaik yaab semi´ ´ lla ti le maax ku paakalo yeetel

2 CORINTOILOOB 9:4–10:2 ´ ku tsaaik xan yaab waaj utiaal ´ jaantbilo, leti xan kun tsaaik ´ yeetel kun yaabkuntik ´ le semilla utiaal a pakkeexo yeetel leti xan kun beetik u maas yaabtal u yich le baaloob maalobtak ´ ka beetkeexo.) 11 Teexe jejelaas bix a kamkeex yaab utsiloob ´ ´ utiaal ka paajchajak a sıikeex ´ ´ baaloob y eetel kiimak oolal ikil ´ ´ a waantajeex jejelaas bixi. Ken ´ k-tox le baaxoob ka sıikeexo ku beetik u tsaabal gracias ti Dios; ´ 12 ´ tumen u meeyjil u yaantaal ´ maake ma cheen ku beetaal ´ utiaal u ´ tsaabal baax kaab eet ti le maaxoob kiliichoobo, baaxe ku beetaal xan utiaal u maas yaabtal u tsaabal gracias ti Dios. 13 Letiobe ku nojbeen´ kuuntkoob´ Dios tumen´ tu yoolal le bukaaj aantaj ka tsaaikeex´ ti ´ letiob bey xan ti tul ´ aakal maa´ ko, ku chıikpajal taan a tsookbeskeex le baaxoob ka kaayti´ ´ ´ keex tu taan ´ tulaakal maako, ´ le maalob peektsil yaan yil yee´ tel ´ Cristoo; 14 letiobe ku kaat oolaloob ta woolaleex tumen u yaabiltmeexoob yoolal le sen nojoch utsil tu yeesajteex Dioso. 15 Tsaabak gracias ti Dios tu yoolal le sen nojoch siibal ku ´ tsaaiko. ´ Beora tuuna, teen Pa´ bloe, kin kaatikteex ka a wuuyeneex ´ ´ tu kaaba Cristo, ´ maax ma seeb u kuuxili yeetel ku yeesik u yutsil. Jeex´ a wojlileexe ken yanaken ta taaneexe ´ kabal in wool, baale le minaanen ta wiknaleexe ma saajken in waalteex wa baaxi. 2 Kexi wa´ ken kuchkene ma u kaab eettal in beetik juntaats le

10

2 CORINTOILOOB 10:3-16 baaxoob unaj u beetaal ti´ le ´ maaxoob ku tuklikoob taan ´ ´ k-m ´ aan jeex u maakiloob le yookol kaaba. 3 Tumen kex ´ luumkabil wıinikoone1 maa´ tech k-baateel jeex u beetik wıinike. 4 Tumen u nuukuliloob k-baatele ma luumkabiloobi; ´ le nuukulooba tsaan paajtalil tiob tumen Dios utiaal u nikikoob baaloob jach chich pakaa´ niloob. 5 Tumen toone taan ´ ´ k-nikik ´ jejelaas tuukuloob yeetel ´ jejelaas nukuch baaloob ku lıikloob tu contra le baaxoob ´ kaj oolaan ti Dioso; lela ´ bey ka k-kal u tuukul le maakoob utiaal ka u yuuboob ´u taan Cristoo. 6 Tsoole k-lıismak´ ba utiaal k-castigartik jeel maaxak ma tu yuubik taane, baale ´ lela yaan k-beetik cheen pelak a weeskeex jach tu jaajil ka wuuyikeex taan. 7 Teexe ka juzgartikeex wa ´ baax cheen ´ yoolal bix u yilaal. Wa yaan maax ku tuklik tiaalintaan tumen Cristoe, tuukulnak ti lela: jeex leti tiaalintaan tumen Cristoe, toon xane tiaalintaanoon tumen Cristo. ´ 8 Tene kex´ ka in nojbaalkuuntinba junp ıit maas tu yoolal le ´ ´ paajtalil tu tsaajten Yuumtsilo,´ ma tin sulaktal, tumen ´ le paajtalil´ tsaabtena utiaal in lıisik a wooleex, ma ´ ´ utiaal in beetik u luubul a wooleexi. 9 Le´ la kin waalik tumen´ ma in kaat ka a tukleex wa taan in bee´ tik a sajaktaleex yeetel le baa´ xoob tin ts ıibtajteex te cartaobo. 10 Tumen yane ku yaalik: ´ «Te cartaob ku ts ıibtiko ma sajak u yaal juntaats le baaloobo,

U nuukuliloob k-baateel 330 baale te kiinoob way yano,1 le bix u yilaalo ´ ´ ma tu beetik ´ u jaakal k-ool yeetel mix maak ku taaktal u yuubik´ le baax ku yaaliko». 11 Le m´ aax ku tuukul beya, ka u yojeelte le baax ´ k-ts ıibtik te cartaob le ´ minaanoon ta wiknaleexo, laayli letie baax ken k-beet ken yanakoon ta wiknaleexo. 12 Too´ ne maatan k-taabal k-aal wa ´ beyoon´ jeex le maaxoob ku nojbaalkuuntkubaob tu juunaloobo. Letiobe ku´ juzgarkubaob tu ´ juunaloob cheen yeetel le baaxoob ku tuklikoob maalobo. ´ Yeetel le baax ku beetkooba ku yeeskoob minaan u naatoob. ´ 13 Toone yaan k-nojbaal´ kuuntikba, baale cheen le bu´ kaaj´ aalaantoono, y eetel yaan ´ k-paatal cheen te tuux u pismajtoon Dioso, te tuux okaaneex xano. ´ ´ 14 U jaajile ma ´ taan k-pıitmaan ti le bukaaj pisaantoon tumen Dios utiaal ´ ka paajchajak k-kuchul ´ ta wiknaleexo, tumen toon yaax kuchoon ta wiknaleex utiaal k-tsikbaltikteex u maalob ´ peektsilil ´ Cristo. 15 Ma, ´ toone ma taan k-nojbaalkuuntikba maas ti le bukaaj aa´ laantoono, tumen ma taan k-oksikba ichil u meyaj yaana´ li. Toone k-paatike, jeex u bin u maas nojochtal a fejeexe bey xan ka nojbaalchajak a wilkeex le baax t-beetaj ichil le tuux ´ pisaantoono. Ken tsookok tuune yaan u tsaabaltoon k-beet u maasil, 16 utiaal ka ´ k-kaayt le maalob peektsil´ te luumiloob yanoob maas naach ti teexo, utiaal beyo ma k-noj-

2Co 10:31 Lit.: «bakel».

´ 2Co 10:101 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

331 Nukuch apostoloob ´ baalkuuntikba tu yoolal u meyaj yaanal, te tuux tsook ´ u meyajo. 17 ´ «Baale le maax ku nojbaalkuuntkubae, u nojbaal´ ´ kuuntuba tu yoolal Jeeoba.» ´ 18 Tumen le maax ku kaam´ lo, ma letie maax ku yaaliku´ ba noojaano, baaxe ´ letie maax ku yaalaal tumen Jeeoba noojaano. ´ ´ Kexi ma u jaan naakal a ´ w ooleex kex ka a tukleex ´ ´ ´ taan in taan bey juntuul maak minaan u naate. ¡Baale u jaajile ´ ´ tak beoraa ma in naaks a´ wooleexi! 2 Tene jach in ´ kaat in ´ kanaanteex jeex u kanaantkeex Diose, tumen teen ´ aal yaan´ u tsookol a beeleex yeetel juntuu´ ´ ´ lili maak, Cristo, yeetel in ´ kaat´ in kubeex ti ´ leti bey juntuul x-loobayan chuupal1 mix baal kas´ k´ uuntmile. 3 Baale saajken´ ka uuchukteex wa baax, jeex uu´ chik ti Eva le ka taabsaab tumen ´ le kaan y ´ eetel le naat yaanti utiaal´ u taabsajo, saajken xan ´ ka kaskuuntaak a tuukuleex yeetel ´ ka naachkuntaakeex ti le jaajil bey xan ti le kuxtal ma kasaan ku taal ti Cristoo. 4 Tumen jeex yanil le baaloobo, wa ku taal ´ ´ wa ´ maax u kaaytteex juntuul Jesus yaanal´ ti le t-kaaytajteexo, teexe seeb jeel a wuuyikee´ xe; wa ka tsaabakteex junpeel muuk yaanal ti le tsaanteexo, ´ teexe seeb jeel a kamkeexe; wa xan ´ ka kaaytaakteex maalob p´ eektsiloob, baale ´ ma letie ta yaax kameexo, seeb xan jeel a kamkeexe. 5 Tumen in tuk-

11

2Co 11:21 Ich griegoe, le taan ku meyaj ´ ´ ´ teela ku tsaaik naatbil juntuul ´ x-chuupal mix baal yanchajaan u yil y eetel jun´ tuul xiib.

2 CORINTOILOOB 10:17–11:12 ´ like, ti tulaakal le baaxoob kin beetko mix baal eesik wa maas ´ chichnen ti le maaxoob yanoob ichileex ku taaskubaob nukuch apostoloobo. 6 Ma xaane ma jach in wojel taani, baale yaab ´ baaxoob in wojel; lela jejel ´ aas bix tsook k-eesikteex ti tulaakal baal. ´ 7 ¿Kebanchajen wa uuchik ´ in mixbaalk uuntkinba utiaal ka ´ ´ nojbaalkuuntaakeex uuchik in ´ kaaytikteex yeetel x-ma boo´ ´ lil u maalob p ´ eektsilil Dios yeetel´ kiimak oolal? 8´ Tene tin wootsilkuntaj1 le muuchuliloo´ bo, tumen le baaxoob tu s´ıiobteno tin chaaj utiaal in waantkeex. 9 Baale le tiaanen ta ´ ´ wiknaleex yeetel le ka paat´ minaanten le baaxoob kaab eetteno, jach ´junpuli ma chuylajen ti mix maaki, tumen le sukuunoob macedoniailoob´ taaljaanoob kaacho, tu tsaajoobten ´ yaab ti le baaloob kaab eetchajteno. Beyo, sukuuneex, ´ ´ tin beetaj tulaakal le ku paajtal utiaal´ ma in chuytal ti teexo, yeetel bey xan kun seguer in beetko. 10 Tene kin waalik u jaajil jeex u beetik Cristoe, le oolale ma kun xuulul in ´ nojbaalkuuntkinba tu kaajiloob Acaya tu yoolal lelo. 11 ¿Baax oolal kin beetik? ¿Tumen ma in yaabiltmeexi? Diose u yojel in yaabiltmeex. 12 Baale le baax kin beetko yaan u seguer in beetik utiaal ka ´ in´ lus tuux u taan le maaxoob taan u kaxtikoob baax u yaaloob utiaal ka ilaakoob apos´ toloob jeex toone, y eetel utiaal ´ ma u nojbaalkuuntkubaob tu 2Co 11:81 Lit.: «tin wokoltaj».

2 CORINTOILOOB 11:13-27 ´ yoolal lelo. 13 Tumen le maakoob jeelo ma jaaj wa apos´ toloobi; letiobe cheen tuus ku ´ ´ beetkoob yeetel cheen ku yeeskubaob bey u apostoloob Cristoe. 14 Lela ma utiaal u ´ ´ jaakal u yool maaki, tumen Satanase ma tu xuulul u yeesku´ ´ ba bey juntuul u angelil saasile. 15 Le oolale ma jelaan u yi´ laal u yeeskuba le maaxoob me´ ´ yajtik Satanas bey maaxoob ku beetkoob baax tojo. Baale yaan ´ u xuulsaaloob jeex u naajmatkoob yoolal le baaxoob ku beetkoobo. ´ 16 Kin kaa aalik: Mix maak ka u tukult wa minaan in naat. Baale wa teex jach tu jaajil ka tuklikeex beyeno, kameneex ´ ´ ´ tuun jeex juntuul maak minaan u naate, utiaal beyo ka in noj´ ´ baalkuuntinba kex cheen jun´ p ıit. 17 Le bix in taan beoraa ma jeex u taan Yuumtsile, ´ baaxe jeex u taan juntuul ´ maak ´ minaan u naat ku nojbaalkuuntkuba tumen ku ku´ ´ bik u yool cheen´ ti letie. ´ 18 Tumen yaab maakoob taan ´ u nojbaalkuuntkubaob tu yoolal luumkabil baaloobe, teen ´ xane yaan in nojbaalkuuntkinba. 19 Tumen teex «jach yaan ´ ´ a naateexe», yeetel ´kiimak oolal ´ ku chuukpajal a wool a muyaj´ teex le maaxoob minaan u naatoobo. 20 U jaajile teexe ku ´ ´ chuukpajal a wool a muyajteex ´ jeel maaxak ku palitsiltkeexe, ´ ´ jeel maaxak ku lusikteex yeetel ku tokikteex le baaxoob yaan´ teexo, jeel maaxak ku nojbaal´ ´ ´ kuuntkuba ta wookoleexo yee´ ´ tel jeel maaxak ku lajik u taan a wicheexo.

´ Bey u angelil saasile

332 21 Lela kin waalik utiaal ´ k-paatal ich sutsilil, tumen ma ´ xaane yaan maax jeel u yilik ma maalob bix u meyajtoon le autoridad yaantoono. ´ ´ ´ Baale wa ulaak maakoob yeetel x-ma saajkilil ku beetkoob ´ wa baaxe —taan in taan jeex ´ ´ juntuul maak minaan u naa´ te—, teen xane yeetel x-ma saajkilil kin beetik wa baax. 22 ¿Hebreoob letiob? Teen xane hebreoen. ¿Israelitaob letiob? Teen xane israelitaen. ´ ¿U chiibaloob Abrahan? Bey xan teen. 23 ¿Ku meyajtikoob ´ ´ Cristo? Kin nuukik jeex juntuul ´ ´ maak ma tu yool yane: tene maas kin meyajtik Cristo ke letiob, tumen maas yaab baaloob´ tsook in beetik, maas yaab ´ u teenel tsook in kaalal car´ cel, yaab u teenel tsook ´ in muyajtik in sen jaajatsaal, yee´ tel yaab u teenel tsook in ´ wantal tu chi kıimil. 24 Cinco ´ u teenel tsaabten treintinueve u ´ puulul tumen le judıoobo. ´ jaats ´ ´ 25 Ooxt een jaatsen y eetel che, ´ junteen sen chiinchinaaben, ´ ´ ´ ooxteen in muyajtmaj u buulul le barco tuux kin bino, jun´ ´ ´ ´ peel aakab yeetel junpeel kiin ´ ´ ´ ´ tin maansaj cheen ich kaanaab; ´ 26 yaab tuuxoob kaab eetchaj in bin, in kuxtale yanchaj tu ´ ´ chi kıimil te aalkab´ jaobo, ´ tu ´ taan j-ookoloob, tu taan in weet ´ ´ kaajaloob, tu taan ´ le j-taanxel ´ luumiloobo, tu taan u kajnaaliloob le noj´ kaajoobo, te desier´ ´ too, te kaanaabo, ichil maa´ xoob cheen ku taaskubaob bey ´ sukuunoobe, 27 tin sen kıim´ ´ sinba meyaj, tin maansaj aaka´ boob x-ma weenlil, paat ma tin

333 Kiix chiikil tin bakel ´ janal yeetel ma mix ´ tin wukik ´ baal, yaab u teenel paat minaan ´ baal in jaante, tin maansaj kee´ ´ lil yeetel paat minaan in nook. ´ 28 Tsoole ma cheen le ´ ´ baaloob uuchtena, baaxe saamsamal xan kin chiichnaktal tu ´ ´ yoolal tulaakal´ le muuchuli´ loobo. 29 ¿Maax ku luubul u ´ muuk wa ma ´ tu luubul in ´ muuk xan tu yeetel? ¿Maax ku ´ beetaal u toochpajal wa ma tu taabal in kiikel tu yoolal le baax ku beetaaltio? ´ 30 Wa yaan in nojbaalkuunt´ kinbae, yaan in nojbaalkuuntkinba tu yoolal le baaxoob eesik lubaan in muuko. 31 U ´ Dios yeetel´ u Taata Yuumtsil Je´ sus, le Maax mantats unaj´ u kiikitantaalo, u yojel ma taan in tuusi. 32 Tu kaajil Damas´ coe, le gobernador tsaan yaa´ nal u paajtalil le rey Aretaso, tu bapachtaj u kaajal le damascoiloob utiaal u chukikeno. ´ 33´ Baale tsaaben ti junpeel xuuxake ka jalkesaaben ti jun´ peel ventana ´ yaan´ tu bapakil le kaajo, ka tuun puutsen ti leti. ´ Yaan in nojbaalkuuntkinba. In wojel ma ken u taas ´ mix junpeel nikaaj ´ utsil, baale ´ taan ti naayoob yeetel ti´ baaloob tsook u tsaabal kaj ooltbil ´ tumen 2 ´ In kaj ool ´ Yuumtsil. ´ junt uul m aak junm uuch yanil ´ ´ yeetel Cristo; le maaka walajki catorce ´ jaabooba —ma in wo´ jel wa yeetel u´ luumkabil wıinklili wa ma y eeteli, lela Dios ´ ´ u yojel— teek bisaab tak tu yoox´ peel ´ kaan. 3´ Jach tu jaajil in kaj ool ´ le maaka —ma in wo´ jel wa yeetel u´ luumkabil wıinklili wa ma yeeteli, lela Dios u

12

2 CORINTOILOOB 11:28–12:10 ´ yojel—; 4 letie teek bisaab te ´ paraısoo ka tu yuubaj taanoob ´ ´ ma tu paajtal u yaalaaloob yee´ tel ma uts u yaalaal tumen wıiniki. 5 Tene yaan in nojbaal´ ´ kuuntkinba tu yoolal le maaka, ´ baale ma ken in nojbaalkuun´ tinba tin woolal, baaxe cheen yoolal le baaxoob ku yeesik lubaan in muuko. 6 Tumen kex ´ ka taakak in ´ nojbaalkuuntkinbae ma u kaat u yaal wa minaan in naati, tumen yaan in waalik u jaajil. Baale ma ken ´ in ´ nojbaalkuuntinba, beyo mix maak kun tuklik u maasil tin woolal tu yoolal le baax ku yi´ lik yeetel ku yuubik ti teno ´ 7 cheen tumen ku yuubik yaan nukuch baaloob tsook u tsaa´ bal in wojeelte. ´ Utiaal tuun ma in sen uuyikinba nojbaalile, beetaab u ´ ´ ch ıikil junpeel kiix tin bakel, ´ ´ ´ bey juntuul u angel Satanas ma tu xuulul u laalajken utiaal ma ´ ´ ´ u pıitmaan in nojbaalk ´ uuntkin´ bae. 8 Le oolale ooxteen tin ´ ´ kaat ooltaj ti Yuumtsil ka u lusten le kiixo. 9 Baale le´ tie tu yaalajten: «Yaan yeetel le in nojoch utsil kin weesikte´ cho; tumen le nojoch p´ aajtalil ´ kin tsaaiktecho, utsil chuukaan ´ utiaal le baax beetik u luubul a muuko». Le oolale maas maa´ lob in wilik in nojbaalkuuntkinba tu yoolal le baaxoob beetik ´ u luubul ´ in muuko, ´ utiaal beyo ka paatak u paajtalil Cris´ to bey junp ´ eel naj de nook tsaan tin wookole. 10 Le bee´ tik ku kiimaktal in wool ikil u ´ paatal minaan in muuk, ikil in ´ ´ poochol, ikil in maansik ootsi´ lil, ikil in chapachtaal yeetel ikil

2 CORINTOILOOB 12:11-21 ´ in maansik talamiloob ´ tu yoolal Cristo. Tumen ken paatak lubaan in muuke maas muukaan in wuuyikinba. 11 Tsook in´ beetkinba j-ma naatil. Teex tuulchinten in beetinba beyo, tumen teex unaj kaach a taaneex maalob tin woolal. Tumen kex teen mix baalene, mix baal ees ´ wa maas chichnen ti le maaxoob ku taaskubaob nukuch apostoloob ichileexo. 12 U jaajile, teexe tsook ´ a wilkeex jach tu ´ jaajil junt uul apostolen; lela chıikpaj ´ ´ ´ uuchik oo´ in weesik chuukaan ´ lal, uuchik in beetik chıikula´ loob, milagroob bey xan ulaak baaloob ´ ´ ku beetik u jaakal u yool maak. 13 Teexe ´ ma beyeex jeex u maasil muuchuliloobo, tumen tene ma chuyla´ jen ti teexi. ¿Kaas wa tuun ´ ´ uuchik u paatal ma in chuytal ti teex? Wa beyo, beeteex uts a perdonartikeneex. ´ ´ 14´ ¡Ileex! Beoraa u yooxteen in lıiskinba utiaal in bin ta wik´ naleex, kex beyo laayli ma tin chuytal ti teexe. Tumen ma ´ taan in taal in kaxt le baaxoob yaanteexo, baaxe teex kin taal in kaxteex. Tumen letie taata´ ´ tsiloob ku paataal ka u lıisoob taakin utiaal u paalaloobo, ma le paalaloob ´ utiaal u taataobo. 15 Tene yeetel kii´ mak oolal ken in xup ta woolaleex le baaxoob yaanteno ´ yeetel yaan xan in jach xupkinba ta woolaleex.1 Wa teen in jach yaabiltmeexe, ¿baax´ ´ ´ ten tuun cheen junp ıit yaabilaj ka weeskeexten? 16 Jeel bixa2Co 12:151 Lit.: «tu yoolal a almaex». Ilaak Tip. 7A.

Ma tin chuytal ti u maasil 334 ´ ´ ke mix junteen tin tsaaj a kuucheex. Baale teexe ka waalikeexe jach yaan in «naat utiaal in ´ beet baax kaas» yeetel tsook bin ´ ´ in taabskeex «yeetel tuusoob». ´ ´ 17 Le ka tin tuuxtaj jujuntuul ´ ´ maakoob ta wiknaleexe, ¿maa´ ´ sa ma tin wootsilkunteex yee´ tel u kab mix juntuul ti letiobi? 18 Tene tin sen aalaj ti Tito ka xiik ta wiknaleex, tsoole ´ ´ tin tuuxtaj xan juntuul sukuun ´ ´ utiaal ka xiik tu yeetel. ¿Maasa ´ Titoe ma tu yootsilkunteex xa´ ´ ´ ni? ¿Maasa maanoon yeetel jun´ ´ ´ peelili tuukul? ¿Maasa junpeelili bej t-bisaj? 19 ¿Ka tuklikeex wa le baa´ ´ xoob kin ts ıibtikteexa taan in ´ ts ıibtik utiaal k-defendertikba ´ ´ ta taaneex? Toone taan k-aa´ lik u jaajil tu taan Dios tu kaaba Cristo. Baale, in sukuuneex, ´ tulaakal baax k-beetke k-bee´ tik utiaal k-muukaankuuntik ´ a wooleex. 20 Tumen saajken wa ken kuchkene ma in wilkeex ´ ´ jeex in kaat in wileexo, yeetel ´ ma a wilkeneex jeex a kaateexo. Saajken ka yanak baatelil, pek´ bail,1 kuuxilil, jatslantaambail, ´ ´ ´ lıisaj taan, joosaj tsikbal, maa´ xoob nojbaal u taaskubaob, yeetel saajken xan wa ma tu tsoolol yanil le baaloobo. 21 Ma xaane, ken kaa xiiken ta wiknalee´ xe, in Diose yaan u kabalkuun´ ´ tik in wool, yeetel tene yaan u ´ ´ yaatal in wool tu yoolal le maa´ xoob kebanchajoob yeetel ma tu kexaj u tuukuloob utiaal ka xuuluk u beetkoob baa´ ´ loob eektak, ka xuuluk u nuup-

2Co 12:201 Wa: «celos».

335 Pablo: tsook tsolnuukoob ´ kebantaloob,1 yeetel ka xuuluk ´ u biskoob junpeel kuxtal ich x-ma sutalil. ´ ´ Lela letie u yooxteen in bin ta wiknaleexa. «Utiaal ´ u yojeeltaal wa jaaj wa ma jaaj ´ jeel baalake, kaab eet u jaaj´ ´ k´ uuntaal tumen kaatuul wa ´ ´ ooxtuul maak.» 2 Kex beora minaanen ta wiknaleexa, tukulteex bey ti´ yanen ta wiknaleex tu kaateene; tsoole kin ´ kaa aalik baax kun uuchul ti ´ le maaxoob kebanchajaanoobo bey xan ti le u maasilo: wa kin kaa bin ´ ta wiknaleexe ´ ma ken in cha ootsilil ti maax beetik baax kaas; 3 ´ kin waalik lela tumen ´ teexe taan a kaxtikeex junpeel baax ka u yeese, Cris´ to, le´ maax ma lubaan u muuk ta´ taaneexo baale muukaan´ u yool ti baaxoob ´ yaan yil ta weeteleexo, leti tsaaik tin tuukul le baax kin waaliko. 4 U jaajile, Cristoe baaj ti che tumen minaan u muuk, baale´ beoraa kuxaan tu yoolal u paajtalil Dios. Toone k-ojel xan minaan k-muuk jeex leti kaache, baale ´ ´ yaan k-kuxtal junm ´ uuch tu yeetel yoolal le u paajtalil Dios ku yeesikteexo. ´ 5 Seguernak a xıixtik a tuukuleex utiaal ka a wileex wa ´ laayli yaan a fejeex ti le baaxoob kaansaanteexo, ´ seguernak xan a weeskeex maaxeexi. ¿Ma ´ wa a wojleex´ Cristoe junmuuch yanil ta weeteleex? Jaali wa ma kamaaneexe. 6´ Tu ´ jaajil kin paatik ka a tsaaex

13

´ 2Co 12:211 Gr.: ´ porneya. Le taana ´ku meyaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

2 CORINTOILOOB 13:1-14 cuentae, toone kamaanoon xan. ´ 7 Beoraa k-kaatik ti Dios ´ ich oracion ma a beetkeex mix baal kaas, ma utiaal ka ´ chıikpajak kamaanooni, baaxe utiaal ka seguernak a beet´ keex baax maalob kex ka chıikpajak bey ma kamaanoone. ´ 8 Tumen ma tu paajtal k-beetik mix baal tu contra le jaajo, ´ baaxe cheen tu yoolal le jaajo. 9 Wa lubaan k-muuk baale teexe yaan a muukeexe, toone ´ ku kiimaktal k-ool; tsoole le´ la letie baax k-kaatik ich ora´ ciona: ka tojk´ ıintaak a tuukuleex tu kaat een. 10 Le oolal ´ kin ts ıibtik le baaloob le minaanen ta wiknaleexa, ´ utiaal beyo ken yanaken ta weeteleexe, ma ´ ´ u kaab eettal in chichkuuntik in puksiikal ken meyajnakten le ´ paajtalil tsaanten tumen Yuum´ ´ tsilo; le p aajtalila utiaal in lıisaj ´ ´ ´ ool, ma´ utiaal in luusik u yool mix maaki. ´ 11 Bey tuuno, sukuuneex, ´ seguernak u kiimaktal´ a wooleex, a chaikeex u tojkıintaal a ´ tuukuleex, a chaikeex u lıisaal ´ ´ a wooleex, u´ yantalteex junpeelili tuukul yeetel a kuxtaleex ich jeetselil; beyo le u Diosil yaabi´ ´ laj´ yeetel jeetselilo bıin yanak ta weeteleex. 12 ´ Saludartabaex ´ ta baatsileex yeetel junp ´ eel kiliich tsuuts. 13 Tul aakal ´ ´ le maaxoob kiliichoobo ku tuuxtikoobteex saludos. 14 Le u nojoch utsil Yuumtsil Jesucristo, u yaabilaj Dios bey xan le kiliich muuk1 ´ tsaabteexo, ka yanakoob ta weeteleex. ´ 2Co 13:141 Wa: «espıritu santo». Ilaak Tip. 16.

TI

GALACIAILOOB Teen Pablo, apostolen, ´ ´ ma tuuxtaanen tumen maakoo´ bi´ mix ´ xan cheen tumen jun´ tuul maaki, baaxe tuuxtaanen ´ tumen Jesucristo yeetel ´ ´ tumen Dios le Taatao, le maax lıis Jesucristo ichil le ´ kimenoob o. ´ 2 Teen yeetel tulaakal le sukuu´ noob ´ yanoob tin ´ wiknalo, ´ taan k-tuuxtik le ts ıib ti le muuchuliloob yanoob Galaciao: ´ 3 Ka yanakteex u nojoch utsil yeetel u jeetselil Dios k-Taata bey xan le ku taal ti Yuumtsil Jesucristoo. 4 Letie tu kububa tu yoolal k-kebanoob utiaal ka u ´ tokoon ti le kasaan yookol kaa´ ba;1 lela tu beetaj jeex tu yootilak k-Dios le k-Taatao, 5 le ´ maax ti unaj u tsaabal nojbee´ nil utiaal mantatso. Amen. ´ 6 Jach ku jaakal in wool ´ ´ tumen tu s eebaanil t aan a ´ ´ naachkuntaaleex ti le Maax ta´ neex yeetel u nojoch utsil´ Cris´ to o, y eetel tumen t aan a wuuyikeex yaanal clase maa´ lob peektsiloob. 7 Baale mi´ ´ naan ul´ aak maalob peektsi´ loob; cheen baale yaan jujuntuul ´ ´ maakoobe taan u yilkoob ka ya´ ´ nakteex talamiloob yeetel u kaat u kexoob u tuukulil le maalob ´ ´ peektsiloob yaan yil yeetel Cristoo. 8 Baale, wa toon bey xan ´ wa juntuul u angelil kaan ka u tsikbalt ti teex maalob ´ peektsiloob jelaantak ti le maa´ lob peektsiloob t-kaaytajteexo, loolobtantaak. 9 Jeex tsook ´ k-yaax aalikteexo, beoraa kin

1

Gal 1:41 Ilaak Tip. 16.

´ kaa aalikteex: Jeel maaxak ´ ka u tsikbalt ti teex maalob p´ eektsiloob jelaantak ti le ta yaax kameexo, loolobtantaak. ´ ´ 10 Beoraa, ¿taan wa tuun´ in ´ wilik in p aatal maalobil tu taan ´ ´ maakoob, wa tu taan Dios? ´ ´ ¿Taan wa xan´ in wilik in l´ uubul ´ utsil ti maakoob? Wa laay´ li t´ aan in wilik in luubul utsil ti ´ maakoobe, lelo u kaat u yaale ma u palitsilen´ Cristoi. 11 ´ Sukuuneex, in kaat´ ka a wojeelteexe, le maalob peektsil tin tsik´ baltajteexo, ma ti wıinik u taali; ´ 12´ tumen´ lelooba ´ mix juntuul ´ wıinik tsaaten, yeetel mix maak ´ kaansten, baaxe Jesucristo tsaa ´ in wojeeltoob. 13 Teexe ta wuuyeex u yaalaal bix le kuxtal yaanten ´ ´ kaach ichil u religion le judıoo´ bo;´ te kiinoob jeelo, jach pıitmaan in kab in sen chapachtik ´ u muuchulil Dios bey xan in wilik in xuulsikti; 14 teen kaache maas yaab meyaj kin bee´ ´ tik ichil u religion le judıoob ke le ´ bukaaj ku beetik yaab ti in weet jaabiloob yanoob tin kaajalo, tumen jach in kubmaj ´ in wool kaach in beet le baaxoob suukaan u beetaal tumen in ´ taataobo. 15 Baale, Dios le maax tu tselen ti u jobnel in ´ maama yeetel tu tanen yoolal u nojoch utsilo, le ka tu yilaj maalob 16 ka meyajnakenti ´ utiaal in kaaytik le maalob peektsil ti ´ le j-taanxel luumiloob utiaal ka ´ u´ kaj ooltoob ma ´ u Paalo, tene ´ juupen in kaat ti mix maak bix unaj in beetki. 17 Ma xan naa-

336

´ 337 U kaajbal u kaaytaj Pablo ´ ken tu kaajil Jerusal en tu yiknal ´ le maaxoob kuch u beetubaob ´ apostolil taanil ti teno, baaxe binen tu luumil Arabia, tsoole ka suunajen Damasco. ´ ´ 18 Le ka tsook u maan oox´ peel jaaboobe, naaken tu ´ ´ kaajil Jerusalen utiaal in xıimbalt ´ ´ Cefas,1 ka tuun paaten quince kiinoob tu yiknal. 19 Baale ma tin wilaj le u ´ maasil apostoloobo, baaxe cheen Santiago, u ´ y ıitsin Yuumtsil. 20 Beora ´ ´ tuuna, le baaxoob kin ts ıib´ tikteexa kin jaajk ´ ´ uuntikoob tu taan Dios, ma taan in tuusi. 21 Le ka tsook in lukle bi´ nen tu kaajiloob Siria yeetel Cili´ cia. 22 Baale ´ ma kaj oolaanen kaach te tu muuchuliloob Cris´ to yanoob Judeao. 23 Cheen ku yuubikoob kaach lela: «Le ´ maak chapachtikoon kaache, ´ beoraa taan u tsikbaltik u maa´ lob ´ peektsililoob le fejo, le fe u kaat kaach u xuulse». 24 Ka ´ ´ tuun joop u nojbeenkuuntkoob Dios tin woolal. ´ ´ Ka tsook tuun u maan catorce jaaboobe naaken tu kaa´ ´ ´ ´ teen Jerusalen yeetel Bernab´ e, tsoole tin bisaj xan Tito tin wee´ tel. 2 Naaken Jerusalen tumen Yuumtsil eesten unaj in bini, ka ´ ´ tin´ tsaaj ojeeltbil baax maalob ´ p eektsilil t aan in kaaytik ´ te taanxel luumiloobo. Baale ´ ´ lela ma tin beetaj tu taan tulaa´ ´ ´ kali, cheen tu taan le m´ aaxoob jach kaanaanoob te muuchulilo, ´ utiaal beyo ka in´ wil wa ma ´ cheen kunel le bix taan in waal´ ´ kabo, wa le bix uuchik in waal´ kabo. 3 Baale Tito, le maax

GALACIAILOOB 1:18–2:9 ´ yaan kaach tin weetelo, kex grie´ goe ma obligartaab u suutkuptubai.1 4 Baale le ´ talamila, yanchaj tu yoolal le maaxoob ku yaalikubaob sukuunoob ´ ookoob taakumbail ichil le muuchulilo; lela tu beetoob utiaal ka ´ u yiloob bix u meyajtoon le jaalkabil yaantoon yoolal Cristo Jesuso, ´ yeetel ´ beyo ka u palitsiltoonoob ´ ti tulaakal baal... 5 toon tuu´ ne ma ´ t-chaaj k-tsaabal yaanal´ u paajtaliloobi, ma, mix tak ´ cheen´ junsuutuk,1 utiaal beyo ka paatak ta wiknaleex le ´ u jaajil ku taasik le maalob peektsilo. ´ 6 Baale ti baax yaan yil yeetel ´ le maaxoob ku yilaaloob ´ kaach jach kaanaanoob te muuchuli´ lo, —jeel ´maaxakoob kaache tene junpeelili bix in wilkoob... ´ Diose maatech u paktik maak ´ cheen yoolal bix u yilaal— u jaa´ ´ jile, le maakoob jach ´ kaj oolaanooba mix baal tuumben tu kaansoobten. 7 Baale, le ka tu ´ yiloob ti teen kub´ eentaan in kaayt le maalob ´ ´ peektsil ti le maaxoob ´ ma suutkuptaanoob, jeex kub eentaanil xan ti ´ ´ Pedro u kaayt ti le maaxoob suutkup´ taanoobo ´ ´ 8 (tumen le Maax tsaa u paajtalil ti Pedro utiaal u ´ beetik u´ apostolil ichil le maaxoob ´ suutkuptaanoobo, le´ ti xan tsaaten u paajtalil in ´ beetik in apostolil ichil´ le j-taanxel luumiloobo), 9 yeetel le ka tu yiloob xan le nojoch utsil tsaab ´ ti teno, Santiago, Cefas yeetel ´ ´ Juan, le maaxoob kaj oolaanoob ´ bey u yokomiloob le muuchulilo, tu tichaj u x-nooj kaboob ti ´ ´ teen yeetel ti Bernab e utiaal u yeeskoob maalob u yilkoob ka

´ Gal 1:181 Lela ulaak kaaba ku tsaabal ´ ti apostol Pedro.

Gal 2:31 Ilaak Tip. 16. hora».

2

´ 51 Lit.: «junpeel

GALACIAILOOB 2:10–3:3 ´ xiikoon yiknal le j-taanxel luumiloobo, baale ´ ´ letiobe yiknal le maaxoob suutkuptaanoobo. ´ ´ 10 Cheen tu kub eentoob ti ´ toon ka k-cha en cuenta le maaxoob ´ ootsiloobo; lela letie ´ baax xan jach in tsaamaj in wool in beeto. 11 Baale, ka taal Cefas tu kaa´ ´ jil Antioquıae, tu taan u yich tin waalaj ma maalob baax ´ ku beetki. 12 Tumen ´ ´ taanil ti u kuchul jujuntuul maakoob ku ´ biskubaob yeetel Santiagoe, Ce´ fase suuk kaach u janal yee´ tel le j-taanxel luumiloobo; baa´ le le ka kuch le maakooba, letie ´ ´ xuul u ´ beetik yeetel naachchaj ti le j-taanxel luumiloobo, tumen ´ ´ sajak kaach ti le maaxoob suutkuptaanoobo. 13 U maasil le ´ judıoobo tu beetoob´ xan le baax tu beetaj Cefas yeetel u kaa´ peel´ ichilo, ka tsooke tak Bernab e joop xan u beetik beyo. ´ 14 Baale le ka tin wilaj taan u beetkoob baaloob ku bin tu contra le jaajil ku taasik le maalob ´ peektsilo, ´ ´ tin waalaj ti Cefas tu taan tulaakal: «Wa teech, kex ju´ ´ dıoech, ma taan a kuxtal jeex le ´ ´ judıoobo, baaxe taan a kuxtal ´ jeex le ´ j-taanxel luumiloobo, ´ ¿bix a taabal a obligart le j-taanxel luumiloob utiaal ka´ kuxlakoob jeex u kuxtal le judıoobo?». ´ 15 Toone judıoon desde ka ´ ´ ´ sıijoon, yeetel ma´ j-keban maakoon jeex le j-taanxel luumi´ ´ loobo, 16 k-ojle juntuul maake maatech u yilaal toj u kuxtal ikil u tsookbesik baax ku yaa´ lik le leyo, baaxe cheen yoolal u ´ fe ti Cristo Jes ´ us. Le oolal toone tsook k-tsaaik k-fe ti Cristo Je´ sus utiaal ka aalaak toj k-kuxtal tu yoolal k-fe ti Cristo, ma ikil k-beetik baax ku yaalik le leyo,

´ Cefase j-kaapeel ich 338 ´ tumen mix maak1 ku yaalaal toj u kuxtal ikil u tsookbesik baax ´ ku yaalik le leyo. 17 Bey tuuno, wa ´ tsook xan u´ yilaal j-keban maakoon le taan k-ilik u yaalaal toj k-kuxtal tu yoolal ´ ´ Cristoo, ¿u k ´ aat wa tuun u yaale Cristo tuulchintkoon utiaal ka kebanchajkoon? ¡Mix bikin ´ ka uuchuk lelo! 18 Tumen ´ wa le baaxoob tin nikaj desde uuch´ jeakil letie baaxoob kin jel lıisik beoraa, lelo ku yeesik kin bin tu contra le leyo. 19 Tumen te´ ne kıimen yoolal le baax ku yaalik le leyo. Baale yoolal le´ la kuchen kuxtal tu taan Dios. ´ bajaanen ti 20 Beora tuuna ´ ´ junpeel che yeetel Cristo. Bejlae ma teen le kuxaaneno, baa´ xe´ Cristo kuxaan junmuuch tin weetel. U jaajile, le kuxtal yaanten beoraa letie yaanten yoolal le fe ´ in tsaamaj ti u ´ Paal Dioso, maax tu yaabilten yeetel tu kubaj u kuxtal tin ´ woolal. 21 Ma tin patik juntseelil u nojoch utsil Dios; tumen wa le justicia ku ´ yantal yoolal leyo,´ u jaajile cheen ´ kunel uuchik u kıimil Cristo. ´ Galaciaileex, ¡jach tuun mi´ ´ naan a naateex! ¿Maax kaskuuntik a tuukuleex? ¿Ma wa eesaabteexe´ Jesucristoe baaj ti che?´ 2 Cheen letie baax taak in kaatikteexa: ¿Ta kameex wa ´ kiliich muuk uuchik a beetkeex le baax ku yaalik ´ ´ le leyo, wa letie uuchik a tsaaik a fejeex ti le baax ta wuuyeexo? 3 ¿Jach wa minaan a naateex? Wa tsook a ´ kaajsik a kuxtaleex jeex u yaalik ¿baaxten ´ le kiliich muuko, ´ ´ tuun beoraa taan a kubik a woo´ leex cheen ti luumkabil baaloob

3

Gal 2:161 Lit.: «bak».

U chiibal Abrahane Cristo GALACIAILOOB 3:4-19 339 utiaal a tsooksikeex ´ ´ le baax ta besik le baalooba yaan u kuxtal kaajseexo? 4 ¿Cheen wa kunel tu yoolaloob». 13 Cristoe le ´ uuchik a sen muyajeex? ¡Jach ka tu manoone tu tokoon ti u ´ in waalike ma cheen kuneli! loolobtaanil le Leyo, ka loolob´ ´ 5 Le maax xan ku tsaaikteex ki- tantaab leti tu lugar k-loolob´ ´ liich muuk yeetel ku beetik mi- tantaal toon, tumen ts´ıibtaan: le maax ku lagroob ichileexo, ¿ku beetik wa «Loolobtantaan ´ tumen ka tsookbeskeex baax ku chuykıintaal ti cheo». 14 Jeex ´ yaalik le leyo, wa tumen ka aalaabik ti Abrahane, lela uuch ´ tsaaik a fejeex ti le baax ta wuu- utiaal ka kiikitantaak le luumiyeexo? 6 Jeex Abrahane, letie loob tu yoolal Jesucristoo, utiaal ´ ´ «tu tsaaj u fe ´ ti Jeeobae1 ka beyo ka k-kam le kiliich muuk ´ ilaab bey juntuul maak toj u tu yoolal k-fejo. kuxtale». 15 Sukuuneex, le baax ken in ´ kin ketik y´ eetel jun7 Jach in waalike teexe a woj- waala ´ u yuuchul ichil leex u paalaloob Abrahane le- peel baax suuk ´ ´ wıinik: Ken tsookok u tie maaxoob mantats ku yees- u kuxtal ´ uuntaal baax ku yaalik junkoob yaan u fejoobo. 8 Baale jaajk ´ ´ ´ ´ nuuptaane, kex ´cheen juntumen le Kiliich Ts ıib tu yilaj peel ´ ´ maak ka u jaajkuunte, mix yanili u yaalik Dios toj u kuxtal tuul ´ ´ ´ m´aak jeel u paajtal u mixbaalle j-taanxel luumiloob tu yoolal ´ ´ ´ u fejoobo, tu tsaaj ti Abrahan kuuntike mix u yoksik´ ulaak ´ ´ u yojeelt le maalob peektsiloob baaloob ichil. 16 Bey tuuno le ´ ´ baaxoob u tsaabalo, ti taanil ti u yuuchlo: «Ta woolale ´ aalaab ´ ´ yaan u kiikitantaal tulaakal le Abrahan yeetel ti u chiibal aa´ Ts ıiluumiloobo». 9 Tu yoolal lela, laab u tsaabal. Le Kiliich ´ ´ ´ «yeetel ti chiile maaxoob yaan u fejoobo taan bo ma tu yaalik: ´ ´ u ´ kiikitantaaloob junmuuch baloob», bey taan u taan ti ´ yaab ´ baaxe cheen ti yeetel le Abrahan yanchaj u fejo. chiibaloobe, ´ ´ ´ 10 Tumen tulaakal le maa- junpeel: «ti a chiibal», lelo Cris´ ´ xoob cheen u kubmaj u yooloob to. 17 Tsoole, kin waalik leu beetoob baax ku yaalik le la: Le Ley beetaab cuatrocientos leyo, loolobtantaanoob; tumen treinta jaaboob tsookok u´ yaa´ ts ıibtaan: «Loolobtantaan le laal ´ lelo, ma tu ´ mixbaalkuuntik ´ ´ maax ku xuulul u beetik tulaa- le´ nuuptaan u´ yaax beetmaj´ Dios kal baax ku yaalik u rolloil le yeetel Abrahan, utiaal ka paatak ´ Leyo». 11 Tsoole jeel u paajtal ma u tsaabal le baax aalaano. ´ ka tsaabak k-ilke mix maak ku yaalaal 18 Tumen wa utiaal ´ ´ ´ toj u kuxtal tu taan Dios cheen le herencia kaab eet u tsookbeku yaalik le leyo, ma ikil u tsookbesik le leyo, tumen saal baax ´ ´ ´ «le maax toj u kuxtalo yaan u jaaj tuun´ wa cheen bey kun tsaakuxtal tu yoolal u fe». 12 Baa- bil ti ´ maako; baale lelo ma´ bey le le Leyo ma tu yaalik wa kaa- u yuuchlo, tumen Diose yeetel ´ ´ u puksiikal tu yaalaj u b eet u yantal fe ti maak, baaxe u yutsil ´ ´ ´ le herenciao. ku yaalik: «Le maax ku tsook- tsaaik ti Abrahan ´ 19 ¿Baaxten tuun tsaab le Leyo? Lela tsaab utiaal ka u Gal 3:61 Ilaak Tip. 2.

GALACIAILOOB 3:20–4:6 ´ ´ chıikbes u keban wıinik tak ken ´ kuchuk le chiibal, le maax ti aalaan u tsaabal le herenciao; ´ le Leya tsaab kaj ooltbil tumen ´ ´ angeloob yeetel u kab juntuul ´ mediador.1 20 Baale wa cheen ´ ´ juntuulili maak ku yaalik u ´ ´ tsaaik wa baax ti wa maaxe, ´ ´ ma kaab eet mix juntuul media´ ´ dori; lela bey u yuuchul yeetel ´ ´ Dios, tumen letie cheen juntuu´ lili. 21 ¿Ti yaan wa tuun le Ley tu contra le baax u yaalmaj Dios ´ u tsaaiko? Ma, ¡junpuli ma beyi! Tumen wa ka tsaabak kaach ´ ´ ´ junpeel ley ku paajtal u tsaaik ´ ´ kuxtal ti maake, jeel u paajtal kaach u yaalaal toj u kuxtal ´ maak ikil u tsookbesik le leyo. ´ 22 Baale le Kiliich Ts ıibo tu ´ ´ kubaj tulaakal maak tu kab le ´ kebano, utiaal beyo le maaxoob yaan u fejoobo ka u kamoob le ´ baax aalaan u tsaabal ti le maa´ xoob ku tsaaik u fejoob ti Jesucristoo. ´ 23 Baale le ma k-tsaa kaach ´ k-fe ti Cristoe, kanaantaanoon ´ tumen le leyo yeetel kubaanoon kaach tu kab le kebano; le´ ´ ´ la uuch le taan k-paatik u ku´ chul u kiinil k-tsaaik k-fe ti le ´ ´ maax aalaano. 24 Bey tuuno, ´ ´ le Leyo kuch b eeytal bey juntuul ´ ´ ´ maax ku kanaantkoon yeetel ku biskoon tu yiknal Cristo, utiaal ka aalaak toj k-kuxtal yoolal k-fe. 25 Baale beora tsook ´ k-tsaaik k-fe ti Cristoe, ma ku´ baanoon ti mix maak utiaal ka ´ kanaantaakooni. ´ 26 U jaajile tulaakleexe u paalaleex Dios tu yoolal a fejeex ´ ´ Gal 3:191 Lela juntuul maak ku waatal ´ ´ chuumuk ti kaa jaats maakoob utiaal u yaalik baax ku tuklik cada jaats.

340 ´ ti Cristo Jesus. 27 Tumen tu´ ´ laakleex, maaxeex tsaab a wok´ ´ jaex, yeetel beoraa junmuuch ´ ´ yanileex yeetel Cristoe, a buuk´ besmabaex yeetel u jatsuts mo´ dos Cristo. 28 Tumen tulaak´ ´ leexe juntuuliliex junmuuch ´ ´ yeetel Cristo Jesus, minaan ju´ dıo mix griego, minaan palitsil mix wa ma palitsili, minaan xiib mix x-chuup. 29 Tsoole wa u tiaaleex Cristoe, u jaajile u chii´ ´ baleex Abrahan, yeetel yaan a tiaalintkeex le baax aalaan u tsaabalo. ´ Beora tuuna kin waalike, le ´ maax kun tiaalintik le heren´ ciao, kex leti u yuumtsilil tulaakal baale, tu chichnile minaan u jelaanil ti le palitsilo 2 tumen ´ ti yaan yaanal u kab le j-ka´ nan paalaloobo bey xan yaanal u kab le j-kanan ayikaliloob tak ken kuchuk le kiin u yaalmaj u taatao. 3 Toon xane, le kaach paalaloono palitsiltaanoon tumen le baaloob yaan ´ te yookol kaab suuk u beetaal tumen mejen paalalo. 4 Baale le ka tu chukaj u kiinile, Diose ´ ´ tu tuuxtaj u Paal; le Paala sıij ti ´ ´ juntuul koolel yeetel kuch antal ´ yaanal ley, 5 utiaal ka u boot u ´ ´ jaalkabtaal le maaxoob yanoob ´ ´ yaanal leyo, utiaal beyo ka paaj´ chajak u maatkoon Dios bey u paalale. ´ 6 Bey tuuno, tumen u paala´ leexe, Diose tsook u tuuxtik le kiliich muuk tsaab t-puksiikal tumen u Paalo; le kiliich muu´ ka ku kaam aalik: «¡Aba,1 in

Mediador. J-kanan paaloob

4

´ Gal 4:61 Lela junpeel taan ich arameo u ´ kaat u yaal «taata». Lela letie taan ku meyaj kaach ti le mejen paalaloob ken u tan u taataobo.

´ Baaloob cheen kuneloob 341 ´ Yuum!». 7 Beora tuuna ma palitsilechi, baaxe u paalech Dios; ´ wa u paalech tuun Diose, tu yoolal u yutsile yaan xan a tiaalintik le herenciao. ´ 8 Baale le ma a kaj ooltmeex kaach Dioso, palitsiltaaneex tumen le baaloob ma jaaj wa diosoobo. 9 Baale beo´ ra tsook u kuchul a kaj oolteex Diosa, wa maas maalob ka k-aa´ le, beora tsook a kaj ooltaaleex ´ tumen Diosa, ¿bix a taabaleex ´ suut ti baaloob cheen kuneloob ´ yeetel minaan u biilaloob suuk u beetaal tumen mejen paalal, ´ ´ yeetel a kaateex ka u palitsil´ teexoob tu kaateen? 10 Teexe ´ jach a tsaamaj a wooleex a kiinbeseex kiinoob, mesoob, tempo´ radaob1 yeetel jaaboob. 11 Le ´ ´ oolal saajken ka paatak cheen ´ kunel uuchik in xupik in muuk ta woolaleex. ´ ´ 12 Sukuuneex, kin kaat ooltikteex lela: Beetabaex jeex tene, tumen tene beyen kaach jeex teexo. Teexe ma ta bee´ teexten mix junpeel kaasi. 13 Baale jeex a wojlileexe, yoo´ lal junpeel kojaanil tin muyaj´ ´ te yanchajten u paajtalil in yaax ´ kaaytikteex le maalob peektsilo. 14 Tsoole kex le kojaanil ´ ´ yanchajten tu tuuntaj a wooleexo, ma ta pekteneexi mix xan ´ ´ jaak tuubnajeex utiaal a weeskeex ma a yaabiltmeneexi, baa´ xe ta kameneex bey jeex juntuul ´ u angel Diose, jeel bix ta kamileex Cristo Jesuse. 15 ¿Tuux ´ ´ tuun tsook le kiimak oolal yaanteex kaacho? Tumen jach tu jaa-

GALACIAILOOB 4:7-24 ´ jil kin waalike, wa ka paajchajke, ´ jeel tak a jooskeex kaach u neek ´ a wicheex utiaal a tsaaextene. 16 ¿Tsook wa in beetkinba ene´ migoil ti teex cheen tumen kin ´ waalikteex u jaajil? 17 Le´ maakooba jach u tsaamaj u yooloob u yiloob ka xiikeex tu paachoob ´ —baale ma utiaal junpeel baax ´ maalobi—; baax u kaatoobe u ´ beetoob a naachtaleex ´ ti teen, utiaal beyo ka a jach ts ıibolteex a bineex tu paachoob. 18´ U jaajile, maalob ka yanak maax ´ ´ u tsaa u yool u kaxteex man´ tats utiaal junpeel baax maalob, baale lela ma unaj u beetaal ´ cheen le tiaanen ta wiknaleexo. 19 In mejen paalaleex, ta ´ woolaleexe taan in kaa muyaj ´ ´ ´ jeex juntuul koolel taan u sıij´ sik u paale, yeetel yaan u xuulul in muyaj tak ken a weeseex u jatsuts modos Cristo. 20 Bu´ kaaj maalobil wa ka paajchajak in´ wantal ´ta wiknaleex jach te suutuka yeetel ka in taneex yaanal bixi, tumen jach chiichnakchajaanen ta woolaleex. ´ ´ 21 Teex a kaateex antal yaanal leye, aaleexten lela: ¿Ma wa ta wuuyikeex baax ku yaa´ lik le Leyo? 22 Teelo ts ıibtaa´ ne Abrahane yanchaj ´ kaatuul ´ u paalal: juntuule yeetel le ´ ´ ´ x-palitsilo, ulaak juntuule yeetel le koolel ma palitsiltaano. ´ 23 Baale u paal le x-palitsilo sıij ´ ´ jeex u sıijil ´ tulaakal ´ mejen paalale; le ulaak juntuulo, le u paal ´ le koolel ma ´ palitsiltaano, sıij tu yoolal junpeel baax u yaalmaj ´ Dios u tsaaik. 24 Le baalooba ´ ´ tu chıikbesoob ´ baax kun uuchul, ´ tumen le kaat uul koolelooba tu Gal 4:101 Lela u kaat u yaale kiinoob ´ ´ ´ ´ kaapeel nuuptaan; junpaaykuntaan utiaal u kiinbesaal wa chıikbesoob ´ le yaaxo letie beetaab tu Witsil baax.

GALACIAILOOB 4:25–5:11 ´ ´ Sinaıo, le ku sıijsik paalaloob ´ utiaal ka ´ palitsiltaakoobo, yeetel chıikbesaab tumen Agar. ´ ´ 25 Agar tuune ku keetel yeetel ´ ´ Sinaı, junpeel wits yaan tu luu´ mil Arabia; le koolela ku chıik´ besik le Jerusalen yaan bejlaa, ´ tumen palitsiltaan pate yeetel u paalal. 26 Baale le kaanil´ Jerusaleno ma palitsiltaani, yeetel leti k-maama. ´ 27 Tumen ts ´ ıibtaan: «Kiimakchajak a w ool, koolel ma tu ´ p ´aajtal u yantal´ a paalal; t´ aaj awatnakech yeetel kiimak oolal tumen ma ta muyajtik le´ kiinamil ku ´ muyajtik juntuul koolel ku sıijsik u chaambalo. Tumen maas yaab u paa´ lal le koolel xuumpattaano ke ´ u paalal le koolel yaan u yıichamo». 28 Tooneexe, su´ kuuneex, sıijooneex tu´ yoolal le baax u yaalmaj u ts ´ ´ aaik Dioso, jeex uuchik u ´ sıijil Isaake. ´ 29 Baale le paal sıij jeex u s´ ıi´ jil tulaakal mejen paalalo, k aaj ´ u chapachtik le paal sıij tu ´ yoolal kiliich muuko; jeex uuchik ´ te kiinoob jeelo bey xan u yuu´ chul bejlae. 30 Cheen baale, ´ ¿baax ku yaalik le Kiliich Ts´ ıibo? «Tojolchint le x-palitsil yeetel u paalo, tumen u paal le x-palitsilo junpuli ma ´ ken u tiaalint ´ le herencia junmuuch yeetel u paal le koolel ma palitsiltaano». 31 Le beetke, sukuuneex, ´ ma u paalaloon juntuul x-palitsili, baaxe u paalaloon le koolel ma palitsiltaano. ´ Cristoe tu jaalkabtoon u´ tiaal ka yanaktoon le jaalkabil yaan Le oo´ ti le koolel jeelo. ´ lale paatkeex beyo, yeetel ma a chaik a palitsiltaaleex tu kaa´ teen.

5

´ Kaanilbeen Jerusalen

342 ´ 2 ¡Ilawileex! Teen Pabloe taan ´ in waalikteexe, wa ka suut´ kuptikabaexe1 mix junpeel utsil ken u taasteex le baax tu bee´ taj Cristoo. 3 Tsoole, ti tulaa´ ´ kal maax ku suutkuptikubae, ´ kin kaa aaliktie kaab eet xan u ´ tsookbesik tulaakal le baax ku ´ yaalik le Leyo. 4 Jeel maaxak ichileex ka u yaal toj u kuxtal ´ tumen taan u tsookbesik le Le´ yo, tsook u naachtal ti Cristo ´ yeetel ma ken u kam u nojoch utsil. 5 Baale toone tumen ´ taan u nuuktikoon le kiliich ´ muuko, k-jach tsıiboltik u kuchul u kiinil u yaalaal toj k-kuxtal tu yoolal le fe yaan´ toono. 6 Tumen utiaal le maa´ ´ xoob junmuuch yaniloob yeetel Cristo Jesuso mix baal u biilal ´ ´ u suutkuptaal maak bey xan wa ´ ´ ma u suutkuptaal maak, baax yaan u biilale letie fe ku meyaj yoolal le yaabilajo. 7 Teexe maalob baax ka beet´ keex kaachi. ¿Maax beet u xuulul a tsookbeskeex le baax maalob kaansaabteexo? 8 Le baax ku yoksaal ta tuukuleexa ma ´ tu taal ti le Maax tankeexo. ´ 9 Junp ıit levadurae ku bee´ ´ tik u lıikil tulaakal le u juuchil harinao. 10 Tene jach in woj´ ´ le, teex junmuuch yanileex yeetel Yuumtsile ma kun kexpajal ´ ´ a tuukuleex; baale le maax taan u taasikteex talamiloobo, jeel ´ maaxake, yaan u tsaabalti le ´ castigo ku naajmatiko. 11 Su´ ´ kuuneex, wa teen laayli taan in ´ kaaytik le suutkuptajilo, ¿baax´ ´ ´ ten tuun laayli taan in chapach´ taale? Wa letie suutkuptajil kin Gal 5:21 Ilaak Tip. 16.

343 U yich le kiliich muuko ´ ´ kaaytiko, u kaat tuun u yaale le u cheil u muyaj1 Cristo bee´ tik u toochpajloobo, tsook u lu´ ´ saal. 12 Le maaxoob taan u yilik u yoksikoob yaanal baal ta tuukuleexo maas maalob ka tak ´ u kuulxottoob u xiibiloob. 13 Sukuuneex, teexe taa´ neex utiaal jaalkabil, baale ma ´ unaj a tuklikeex tumen jaalkab´ taaneexe jeel u paajtal a beet´ keex le baax ku ts ıiboltik a ´ keban wıinklileexo; baaxe yoolal le yaabilaj yaanteexo paklan meyajtabaex bey palitsilee´ xe. 14 Tumen tulaakal le baax ku yaalik le Leyo ku tsookbe´ saal ken beetaak lela: «Kaab eet ´ ´ a yaabiltik a weet maakil jeel bix a yaabiltikabae». 15 Baale wa ´ ku seguer a chiikabaex yeetel a ´ paklan jaantkabaexe, kanaantabaex tumen jeel u kuchul u kiinil a paklan xuulskabaexe. ´ 16 Cheen baale kin waalik: Ma u xuulul a nuuktikabaex ´ yeetel le kiliich muuko, beyo ´ ´ ma taan a luubleex ti mix jun´ ´ ´ peel u ts ıibolal a keban wıink´ lileex. 17 Tumen u ts ıibolal le ´ keban wıinklilo ti yaan tu con´ tra le kiliich muuko, yeetel le kiliich muuko ti yaan tu con´ ´ tra u ts ıibolal le keban wıinklilo; le baalooba ma tu biskubaob, le oolal ma ta beetkeex xan le ´ baaxoob a kaat a beeteexo. ´ 18 Tsoole wa taan a nuuktaaleex tumen le kiliich muuko, ´ ma yaanal ley yaneexi. ´ 19 Le baaxoob ku t uul´ chintaal u beet maak tumen u ´ ´ keban wıinklilo jach chıikaan u ´ yilaaloob, yeetel letie jeelooba: Gal 5:111 Ilaak Tip. 6.

GALACIAILOOB 5:12–6:1 ´ ´ nuupkeban,1 eek kuxtal, kuxtal x-ma sutalil, 20 u adorartaal beetbil diosoob, meenil,1 pek´ ´ bail, baatelil, ts ıikilil,2 seeb puujul, baateltaanoob, jatslan´ ´ taambail, sectaob, 21 u ts ´ ıiboltaal baal utiaal yaanal, kaaltalil, kiinbesajoob tuux mix baal ´ ku tsaabal u piis, bey xan ulaak baaloob jeex lelooba. Tene kin waalikteex jeex ´ tsook ´ in yaax aalikteexo, le maaxoob beetik le baalooba ma ken u tiaalintoob u Reino Dios. 22 Baale u yich le kiliich muuko´ leti lela: yaabilaj, kii´ mak oolal, jeetselil, chuu´ kaan oolal,1 maalob´ bisajbail, utsil, fe, 23 ma u seeb ´ kuuxil ´ maak, u controlarkuba maak. Tu contra le baalooba minaan ley. ´ 24 Tsoole le maaxoob u tiaaloob Cristo Jesuso, tsook u ´ bajkoob ti che u´ luumkabil wıinkliloob pate yeetel le baaxoob ku ´ ´ yaayamtik yeetel ku ts ıiboltik u ´ wıinkliloobo. ´ 2 5 Wa t´ a a n k - n u  u k t i k k-kuxtal yeetel kiliich muuke, ma u xuulul xan k-beetik tubeel le baax ku yaalik le kiliich muuko. 26 Ma k-taasik´ baex nojbaalil utiaal´ k-ilik maax maas maalob ti ul aak mix xan ´ utiaal k-ts ıiboltik baax yaan ti ´ ulaak. ´ Sukuuneex, wa ´ junt uul ´ ´ maak ka wilkeex taan u joo´ ´ kol ti le bej yeetel ma u tsaa cuentao, teex le yaanteex le jatsuts modos ku taal ti Dioso,

6

´ Gal 5:191 Gr.: porneya. Le taana ku me´ ´ yaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4. 201 Wa: «espiritismo». Ilaak Tip.´ 16. 202 Wa: «celos». 221 Wa: «chowak oolal».

GALACIAILOOB 6:2-18 Ku joochol baax ku paakal 344 ´ ´ ilawil a tojkıintkeex u beel, nuuktakil le letraob uuchik in ´ ´ ´ baale beeteex yeetel jeetsel oo- ts ıib ti teexo. ´ ´ ´ ´ ´ lal. Cheen baale kanaantaba 12 Tulaakal le maaxoob taan ´ ´ ken a beete, tumen bik taab- u obligartikeexoob a suutkup´ ´ saakech xan. 2 Ma u xuulul a tabaexo,1 letie maaxoob u kaa´ ´ ´ ´ paklan aantkabaex utiaal a bis- toob paatal maalobil tu taan wıikeex a kuucheex, tumen beyo niko; letiobe ku beetkoob ´ ´ taan a tsookbeskeex u ley Cris- cheen utiaal ma u chapachtaa´ to. 3 Tumen wa yaan maax ku loob yoolal´ u cheil u muyaj2 Jesus. 13 Tumen tak le yuubikuba jach kaanaan, baale Cristo, ´ ´ ´ u jaajile ma kaanaane, taan u maaxoob ku suutkuptikubaobo tuskuba tu juunal. 4 Baale maatech u tsookbeskoob baax ´ ´ ´ le Leyo, baaxe cheen cada juntuule u xıixt baax ku ku yaalik ´ ´ ´ beetik yeetel ma unaj u ketik u kaatoob ka a suutkuptabaex ´ ´ yeetel le baax ku beetik u yeet utiaal ´ ka yanak baax oolal u noj´ maakilo. Beyo yaan u kiimaktal baalkuuntkubaob ta woolaleex.1 ´ tene jach junpuli ma u yool yoolal le baaxoob tsook u 14 Baale ´ ´ ´ tu beetko. 5 Tumen cada juntuu- in kaat in nojbaalkuuntinba ´ yoolal mix baali, baaxe cheen tu le yaan u bisik u kuuch. ´ ´ 6 Tsoole jeel maaxak taan u yoolal u cheil u muyaj k-YuumJesucristo; tu yoolal letie le kaansaal u Taan Dios tie, unaj tsil ´ ´ ´ u taakbesik ti tulaakal baax yookol kaabo tsook u baajal ti ´ che in tiaal, teen xane tsook maalob le maax kaansiko. ´ ´ 7 Ma a tuskabaex: mix maak in baajal ti che utiaal le yoo´ jeel u paajtal u burlarkuba ti kol kaabo. ´ 15 Tumen mix baal ´ maak Diose. Tumen jeel baaxak ka u u biilal u´ suutkuptikuba ´ ´ mix u p aatal ma u s uutkuptipak maake le xan ken u joche; ´ ´ ´ ´ 8 tumen le maax cheen ku tuu- kuba maak, ch´ een baax yaan ´ kul ti u keban wıinklil ken paa- u biilale letie tuumben baax ku tumen Dioso. 16 Tukalnake, yaan u jochik xuul- beetaal ´ ´ ´ sajil ti u keban w ıinklil; laakal le maaxoob ku nuuktik u ´ kuxtaloob tubeelo ka yanakbaale le maax ku tuukul ti u ´ ´ kiliich muuk Dios ken paakal- tiob ´jeetsel oolal yeetel ka chaabak ootsilil tiob; lelooba u Israel nake, yaan u jochik kuxtal miDios. naan u xuul ti le kiliich muuko. ´ ´ 17 Desde bejlae, mix maak ka 9 Bey tuuno ma u xuulul k-beeu yaal wa baax tin contra, tumen tik baax jach maalob, tumen wa ´ ´ ma t-kaanle yaan k-jooch jach tin wıinklile yaan ch´ ıikulaloob eesik u palitsilen Jes us. tu kiinil. 10 Le oolale mien´ 18 Sukuuneex, ka yanakteex tras ku paajtal k-beetke, kooneex beetik baax maalob utiaal u nojoch utsil´ k-Yuumtsil Jesu´ ´ ´ mok-aantik tulaakal maak, baale cristo pate yeetel le jatsuts ´ ´ maases ti le sukuunoob yeetel le dos ka weeskeexo. Amen. ´ kiikoob te muuchulilo. Gal 6:121 Ilaak Tip. 16. 122 Ilaak ´ ´ 11 Lela jach teen ts ıibt yee- Tip. 6. 131 Lit.: «tu yoolal a baketel in kaboob. Ilawileex bukaaj leex».

TI

EFESOILOOB Teen Pablo, apostolen ´ ti ´ Cristo Jesus jeex tu yoo´ ´ tilak Diose, taan in ´ ts ıib ti ´ le ´ maaxoob yanoob Efesoo, maa´ ´ xoob kiliichoob yeetel chuukaan ´ u yooloob u tsaypachtoob Cristo ´ Jesus: 2 Ka yanakteex le nojoch utsil ´ yeetel le jeetselil ku taal ti Dios k-Taatao, bey xan le ku taal ti Yuumtsil Jesucristoo. ´ 3 Kiikitantaak u Dios yeetel u Taata k-Yuumtsil Jesucristo, ´ le´ Maax tsook u kiikitantkoon yeetel le baaloob ku taal ti u ki´ liich muuk te kaanilbeen kuu´ ´ chiloobo; letie junmuuch uu´ chik u kiikitantkoon yeetel ´ Cristo; 4 tumen taanil ti u ´ ´ ´ ´ kaajal u sıijil wıinike1 tu yeeyajoon utiaal ka yanakoon jun´ ´ muuch yeetel Cristo, utiaal be´ yo ka k-ees yaabilaj tu taan leti, ´ ka kiliichchajkoon yeetel ma u yaalaal mix baal kaas t-contra. 5 Tumen Diose u yaalmi´ li yaan u maatkoon bey u paalaloon tu yoolal Jesucristo jeel bix ´ ´ uts tu taan yeetel jeel bix u kaa´ te. 6 Lela uuch utiaal k-utsultantik tu yoolal le u kiichkelem nojoch utsil tu yeesajtoon ´ ´ uuchik u tsaaiktoon u Paalo, ´ le maax u yaabiltmo. 7 Tumen yaab u yeesik xan u nojoch utsi´ le, tsook u bootik k-jaalkabtaal ´ yeetel u kiikel u Paal, jach beyo, tu yoolal xan lela tsook u perdonartaal k-kebanoob. 8 Diose tu jach eesajtoon u

´ nojoch utsil tumen tu tsaajtoon ´ ´ ´ tulaakal naatil yeetel tulaakal ´ ´ ojeelalil; 9 lela tu beetaj uu´ ´ chik u tsaaik k-ojeelt le kiliich taakbil baal u tukultmaj u bee´ tik jeel bix u kaato. Tumen bey uts tu taano, letie tu chatuklaj ´ 10 u nuuktik tulaakal baal tak ´ ken laaj tsookok le kiin aalaano, utiaal beyo ka u kaa much´ ´ kıint tulaakal baal utiaal u nupik ti Cristo, le baaloob yanoob te kaano bey xan le baaloob yanoob way Luume. Jach be´ yo, Diose yaan u nupik tulaakal ´ baal ti Cristo, 11 le maax ti ´ nupaanoon xano. Dios le maax ´ beetik tulaakal baax jeex u cha´ ´ tuklik yeetel jeel bix u kaato, leti aalmil yaan k-kamik le herenciao, 12 utiaal beyo ka kiikitantaak u kiichkelmil t-oolal, ´ ´ ´ toon maaxoon t-yaax tsaaj k-fe ti Cristo. 13 Baale tak teex ta ´ tsaaj a fejeex ti leti le ka ta kaj ´ ´ oolteex le jaajo, le maalob peek´ tsil yaan yil yeetel a salvacioneexo. Le ka tsook xan a creerti´ keexe, sellartaabeex yeetel le kiliich muuk1 aalaan u tsaabal tu yoolal Cristoo. 14 Lela jun´ ´ peel garantıa eesik jach tu jaajil yaan k-kamik le herenciao, ´ ´ yeetel ku tsaabal utiaal u jaal´ kabtaal le maaxoob u tiaaloob ´ Dioso; lelooba ku jaalkabtaa´ ´ loob yeetel junpeel bool utiaal ka kiikitantaak u kiichkelmil. 15 Le oolal xane, tumen tin wuuyaj u yaalaal jach a tsaamaj

´ ´ Ef 1:41 Teela taan u yuuchul taan ti u ´ ´ paalal Adan yeetel Eva.

´ Ef 1:131 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak Tip. 16.

1

345

´ EFESOILOOB 1:16–2:10 Tsaab ti maas kaanal kuuchil 346 ´ ´ ´ ´ a fejeex ti Yuumtsil Jes us y eetel u beetik u m aakiloob le yookol ´ ´ jach ka weeskeex tu taan le maa- kaaba, jeex uts tu taan u goberxoob kiliichoobo, 16 ma tu nanteil le iik ku controlartik le ´ ´ xuulul in tsaaik gracias ta woo- maakoobo; lela letie iik wa tuu´ laleex. Ichil xan le oracionoob kul1 ku meyaj ichil le maaxoob ´ ´ kin beetko mantats kin kaat oo- maatech u yuubikoob taano. lal ta woolaleex, 17 utiaal beyo, 3 U jaajile le tiaanoon kaach ´ u Dios k-Yuumtsil Jesucristo, u ichiloobe tulaakloon k-nuuk´ ´ Taatail le kiichkelmilo, ka u tikba yeetel u ts ıibolal k-luum´ ´ ´ ´ tsaateex naatil bey xan ka u ts aa kabil w ıinklil, t aan k-tsookbesik ´ ´ a ´ wojeelteex le ´ baaxoob kaa- kaach k-luumkabil ts ıibolaloob b eet utiaal a kaj ooltikeex tubee- bey xan le baaxoob kaach yaan ´ ´ lo. 18 Letie tsook u saasilkun- t-tuukulo, le oolale k-naajmatik u yich a puksiikaleex utiaal tik kaach ka u yeestoon u pu´ ´ ka a wojeelteex baax unaj a paat- jaanil Dios jeex ti u maa´ ´ keex u tsaaikteex,´ baax le kiich- sil maakoobo. 4 Baale Diose ´ ´ kelem baaloob u lıismaj utiaal u jach nojoch u cha ootsilal, yee´ ´ sıi ti´ le maaxoob kiliichoobo tel tumen jach nojoch le yaabilaj ´ 19 yeetel le u no- tu yeesajtoono, 5 tu kuxkıin´ bukaaj u muuk ´ ´ ´ joch paajtalil ku tsaaik ti toon, toon junmuuch yeetel Cristo kex ´ maaxoon yaan k-fe ti leti. Le kimenoon kaach tu yoolal k-sii´ muuk yaan ti u nojoch paajtalilo piloob (teexe yoolal nojoch utsil 20 letie baax meyajnajti le ka tu salvartaabeex). 6 Baale ma ´ ´ ´ ´ lıisaj Cristo ichil ´ le kimenoobo cheen lelo, Diose tu muuch lıi´ ´ ´ ´ yeetel le ka tu kukıintaj tu x-nooj soon yeetel tu m uuch kuk ıin´ ´ kab te kaanilbeen kuuchiloobo. toon te kaanilbeen kuuchiloob ´ ´ ´ 21 Diose tu ts aaj maas kaanal junmuuch yeetel Cristo Jesuso, ´ ´ ti tulaakal gobierno, autoridad, 7 beyo te yookol kaab kun taalo ´ ´ ´ ´ paajtalil yeetel jalaachil bey xan yaan u yeesiktoon u pıitm aanti jeel baalak jalaach kaaba jeel jaan nojoch utsil tu yoolal le ´ u paajtal u chachiitaale, ma utsul modos tu yeesajtoon jun´ ´ ´ ´ cheen te y ´ ookol kaaba,1 baaxe muuch yeetel Cristo Jesuso. tak te y´ookol kaab 8 Le nojoch utsila tsook u ´ ku taalo. 22 Tu tsaaj xan tulaakal baal tu beetik a salvartaaleex tu yoolal ´ ´ yaanal u yook Cristo, ka tu tsaaj a fejeex; lela ma ti teex u taa´ bey ´u poolil tul ´ aakal baal yaan li, baaxe u siibal Dios. 9 U jaayil yeetel le muuchulilo; 23 lela jile, le salvaciono ma tu taal ´ ´ ´ ´ u wıinklil Cristo yeetel ku ch ´ uuk- tu yoolal baax ku beetik maak, pajal tu yoolal Cristo, le maax ku utiaal beyo ma u yantal baax ´ ´ ´ ´ chuukbesik tulaakal baalo. oolal u nojbaalkuuntkuba maak. ´ Tsoole Diose tu kuxkıin- 10 Toone Dios beetmiloon; ´ ´ junmuuch yeetel teex kex kimeneex kaach tu beetaaboon ´ ´ yoolal a siipileex bey xan tu yoo- Cristo Jesus utiaal ka taakpajlal a kebaneex; 2 lelooba letie koon ti le baaloob maalobtak u baaxoob ka beetkeex kaach jeex yaalmili Dioso.

2

Ef 1:211 Ilaak Tip. 16.

´ Ef 2:21 Gr.: neuma. Ilaak Tip. 7B.

347 Kiliich templo. Taakbil baal EFESOILOOB 2:11–3:6 ´ 11 Le oolale kaajakteexe, le letie, toon tu kaapeel kaajiloo´ ´ kaach j-taanxel luumileex tu ne, ku paajtal k-natsikba tu yikyoolal le chiibal tuux a taa- nal le Taata tu yoolal le kiliich leexo, ´ ti teex ku yaalaal kaach muuko. «ma 19 Tu yoolal lela, teexe ma ´ suutkuptaanoob» tumen ´ le ´ maaxoob ku yaalaaltiob «suut- uulabeexi mix j-taanxel luumi´ ´ kuptaanoobo»; le suutkuptaji- leexi, baaxe u yeet kaajaleex ´ ´ ´ la1 wıinikoob beetik. 12 taakpa´ Te le maaxoob kiliichoobo, ´ kiinoob jeelo ma a kaj ooleex jaaneex ichil le maaxoob yanoob ´ ´ kaach Cristoi, naachchajaaneex ichil u yotoch Dioso, ´ 20 yee´ ´ ´ ti´ u kajnaaliloob Israel y eetel ma tel tsook a l ıisaaleex y ookol le ´ ´ taakpajaaneex ti u nuuptaani- chuunpakil tu tsaaj le aposto´ loob le baax aalaan u tsaa- loob yeetel le profetaobo; u no´ balo; te yookol kaaba minaan- joch tuunichil le chuunpaka ´ ´ teex kaach esperanza mix Dios. Cristo Jesus. 21 Junmuuch tu ´ ´ 13 Baale beora u disipuloex yeetele, tulaakal´ le naj ku ´ nuu´ Cristo Jesusa, teex maaxeex pul maalob u xeexetalo taan u ´ naachchajaaneex kaache, tsook bin u nojochtal utiaal ka suunak ´ ´ a naatsleex ti Dios tu yoolal junpeel kiliich templo utiaal ´ ´ ´ u kiikel Cristo. 14 Tumen leJ eeoba.1 22 Junmuuch tu´ yee´ ti ´ tsaaiktoon jeetselil, leti juntel Cristoe, teex xane taan a ´ ´ ´ ´ peelilikuunt le kaajaats maa- muuch lıisaaleex ´ ´ ´ utiaal ka suukooba, yeetel leti xan nik ´ le nakeex junpeel kuuchil utiaal u pak jatskeex kaacho. 15 Uukajtal Dios yoolal kiliich muuk. ´ chik u kubik u wıinklile tu Tu yoolal lela teen, Paxuulsaj le baax beetik k-pektikblo,´ kalaanen tu yoolal Crisbao —le Ley ku yaaliktoon to Jes us utiaal a wutsileex, teex baaxoob´ unaj k-beetko— utiaal ´ ´ j-t aanxel luumileex...; 2 wa beyo, yeetel le kaajaats m aa´ ´ kooba, ka u beet junpeel tuum- jach tu jaajil tsook a wuuben kaaj1 utiaal ka yanak jun- yikeex u tsikbaltaal tsaaben in ´ ´ muuch tu yeetel, bey xan utiaal beet in j-kanan ayikalil utiaal ka nojoch utsil Dios, ka u taas jeetselil; 16 lela tu in weesteex u ´ ´ 3 jeex tin ts ıibtajteex ma beetaj xan utiaal ka u kaa bisu´ ´ saam´ ´ jeako, Dios ts aa in woj eelt le kiba yeetel Dios le kaajaats m ´ aakoob nupaanoob ichil junpeelili liich baal taakaano. 4 Le oolale, ken a xokeex lela jeel u kaaj tu yoolal u ´cheil u muyaj1 ´ ´ ´ Cristoo, tumen uuchik u kıimi- paajtal a wilkeex jach in kaj ool le tu lusaj le baax beetik u le´ kiliich taakbil baal yaan yil 5 Te kiinoob pektikubaob kaacho. 17 Cris- yeetel Cristoo. ´ taaktoe taale ´ ka tu kaaytaj xan u tsook u maano, le kiliich ´ bil baalo ma tsaab kaj ooltbil ti maalob p eektsilil jeetsel ti teex, ´ ´ ´ maaxeex naachchajaaneex kaa- mix maak ´ jeel bix tsook u tsaa´ chi, bey xan ti le maaxoob naats bal ´ kaj ooltbil ti le apostoloob yaniloobo, 18 tumen tu yoolal yeetel ti le profetaob tu yoolal le kiliich muuko; 6 le kiliich

3

´ Ef 2:111 Ilaak Tip. 16. 151 Lit.: «juntuul ´ ´ tuumben maak». 161 Ilaak Tip. 6.

Ef 2:211 Ilaak Tip. 2.

´ ´ EFESOILOOB 3:7–4:2 Le maax ti u taal tulaakal familiao 348 taakbil baalo letie u nuupul lelooba yaan u taasikteex noj´ ´ yeetel Cristo le j-taanxel luumi- beenil. ´ loob tu yoolal le´ maalob peektu ´ 14 Tu yoolal lela kin xoltal ´ tsilo, utiaal u muuch kamkoob taan le Taatao, 15 le maax ti u ´ ´ le herenciao, utiaal ka taakpaj- taal1 tulaakal familia te kaano ´ ´ ´ koob ti junpeelili wıinklil yee- bey xan way Luume, 16 utiaal ´ ´ tel utiaal ka u kamoob le baax in kaat ooltik, tu yoolal u yaab´ u yaalmaj Dios u tsaaik ti too- kach nojbeenile, ka u muu´ ´ no. 7 Tu yoolal u nojoch utsil kaankuunt a puksiikaleex yee´ ´ ´ Dios tu sıiajten le ka tu yeesajten tel le paajtalil ku tsaaik u kiliich ´ ´ ´ u paajtalilo, kuchen in beetin- muuko; 17 kin kaat ooltik xan ´ ba juntuul j-meeyjil utiaal ka in ka yanak Cristo ta puksiika´ ´ ´ tsaa a wojeelteex le kiliich taak- leex yeetel yaabilaj tu yoolal le fe yaanteexo, utiaal ka´ taambil baala. a mootseex yeetel ka 8 Kex teen u maas chichnil ti chajak ´ ´ ´ le maaxoob kiliichoobo, ti teen paatkeex yookol le chuunpako, ´ tsaab u nojoch utsil in tsikbal- 18´ utiaal ´ beyo, teex´ junmuuch ´ yeetel tulaakal´ le maaxoob kiliitik ti le j-t aanxel luumiloob le ´ ´ maalob peektsil yaan yil yeetel choobo, ka paajchajak ´ a naat´ ´ le baaloob ma tu paajtal u laaj keex tubeel bukaaj u´ koochil, u ´ u taaojeeltaal ti Cristoo, ´ 9 bey xan chowakil, u kaanlil yeetel ´ in weesik ti le maakoob bix mil, ´ 19 bey xan ka paajchajak a ´ ooltikeex u yaabilaj Cristo ku unaj u tsaabal ojeeltbil le kiliich kaj ´ ´ ´ ´ pıitmaan ti le kaj´ oolalilo,´ utiaal taakbil baal ma ´ ´ paajchajak u ka chuupkeex yeetel tulaakal le yojeeltaal desde uuchjeakilo. Le ´ ´ kiliich taakbil baala cheen oj´ee- jatsuts modos yaan ti Dioso. ´ 20´ Diose, tu yoolal le u paajtalaan kaach tumen Dios, le maax ´ u meyaj´ ichiloono, jeel beet tulaakal baalo. 10 Lela lil taan ´ ´ ´ uuch utiaal ka eesaak u naat u paajtal u pıitmaan ´ u beeti tulaakal le Dios ti le kaanilbeen gobier- tik u maas yaabil ´ ´ ´ noob yeetel´ autoridadoobo. Tu baaxoob k-kaatko wa ti tulaataal t-tuukuyoolal le muuchulilo, bejlae le- kal le baaxoob ku ´ ´ tiobe ku paajtal u yilkoob le je- lo. 21 Ti leti tuun ka tsaabak ´ ´ nojbeenil tu yoolal le muuchulijelaas bix u meyaj u naat Dio´ ´ so; 11 lela taakpajaan ichil le lo, bey xan´ tu yoolal Cristo Jesus kiinoob minaan baax minaan u xuul u tukult- utiaal tulaakal ´ maj Dioso, tuux yaan xan baax u xuul. Amen. ´ ´ u yil Cristo, k-Yuumtsil Jesus. Le oolale, teen, maax ka12 Tu yoolal letie bey xan tu laanen tu yoolal Yuumtsile, ´ ´ yoolal le fe k-tsaamaj ti letio, kin kaatikteex ´ ´ ´ ka xıimbalnajeel u p aajtal k-taan y eetel u jaakeex jeex u p aataal ti teex le ´ ´ ´ jil k-oole yeetel jeel u paajtal ka taaneexo, 2 ka kabalcha´ ´ k-natsikba tu yiknal Dios yee- jak a wooleex mantats, ka ya´ ´ tel x-ma´ saajkilile. 13 Le ´ oola- nakteex´ jets oolal, ka chuukpale kin kaatikteex ma u luubul a jak a wooleex, ka a muyajtabaex ´ wooleex tu yoolal le baaxoob kin ´ ´ muyajtik ta woolaleexo, tumen Ef 3:151 Wa: «le Maax tsaa u kaaba».

4

´ ´ Junpeelili fe. Wıinikoob bey siibale EFESOILOOB 4:3-19 349 ´ ´ ta baatsileex yeetel yaabilaj, yaantoono yeetel tak ken k-kaj ´ 3 ka yanakteex jeetselil ta baa- oolt tubeel u Paal Dios, utiaal ´ tsileex yeetel ka a xachabaex ka kuchkoon k-beetba bey jeex ´ ´ ´ ´ utiaal ka muuch paatkeex jeex juntuul nojoch wıinike, utiaal ´ uuchik a muuchleex tumen beyo ka k-chuk jach le bu´ le kiliich muuko. 4 Junpeelili kaaj u kaanlil u baakel Cristoo. ´ ´ ´ ´ wıinklil yaan yeetel junpeelili ki- 14 Bey tuuno, unaj u xuulul liich muuk yaan, teex xane jun- k-beetikba bey jeex le ´ mejen ´ peelili esperanza tsaabteex le ka paalaloobo. Tumen le maax ku ´ ma taaneexo; 5 juntuulili Yuum- bin tu paach kaansajoob ´ ´ ´ tsil yaan, junpeelili fe, junpeeli- jaajtak ku taal ti maakoob jach ´ ´ u tuusooli okja, 6 junt´ uulili Dios yeetel yaan u naatoob utiaal ´ ´ Taatatsil ti tulaakal maak; letie be,´ bey ´ jeex junp ´ ´ eel barco ku ´ ´ ´ suutu yookol tulaakal maak yaan, maan yoo kaanaab ku ´ ´ ´ ´ ku nuuktik tulaakal maak yee- sutaal tumen le iiko yeetel ku ´ ´ tel´ ku tsaaik muuk ti tulaakal yuyunchintaal tumen u olasil le jao. 15 Baax unaj k-beetmaak. ´ ´ 7 Cada juntuul ti toone tu ke k-aalik u jaajil, yeetel yoolal u sekamaj nojoch utsil, le bukaaj tu le yaabilaj yaantoono unaj ´ ´ ti tulaakal baal pisaj Cristo utiaal u sıi ti cada guer k-nojochtal ´ ´ jeex Crisjuntuulo. 8 Le oolale Diose ku utiaal ka paatkoon ´ 16 Tu yaalik: «Le ka naak kaanale to, u poolil le wıinklilo. ´ ´ ´ yaan wıinikoob tu chaaj u bise; yoolal letie, tulaakal le wıink´ ´ ´ u nupmiluba, yeetel tu tsaaj wıinikoob bey siibale». lilo maalob ´ 9 ¿Baaxten ku yaalaal «naaki»? ku ´ muuch meyaj tu ´ yoolal le je´ Ku yaalaal naaki, tumen yaax jelaas tuuxoob ´ ku nuupul u baa´ ´ le wıinklilo, tuux yaan taanile eem way Luum te ka- keloob ´ ´ ´ ´ tulaakal baax kaab eet utiaal ka bal kuuchilooba. 10 ´ ´ ´ ´ ´ ´ Le maax eemo laayli letie maax naak tu peeknak.´ Wa tulaakal le u xeexe´ ıinklil ku meyaj maalomaas kaanlil tulaakal le kaanoo- tal le w ´ ´ ´ bo, utiaal u chuukbesik tulaakal bo ´ tulaakal kun bin u nojochtal y eetel kun bin u muukaantal ich le baaloobo. ´ ´ yaabilaj. 11 Te m uuchulilo tu ts aaj ´ ´ ´ 17 Le oolale kin waalik yeetel jujuntuul maakoob bey aposto´ ´ loobe, ulaakoobe bey pro- kin jaajkuuntik tu kaaba Yuum´ ´ a m fetaobe, ulaakoobe bey j-kaay- tsil: ma unaj u seguer ´ ´ aa´ neex jeex u maan u maakitajoobe, ulaakoobe bey j-kanan ´ ´ ´ kaaba, tumen tamanoobe yeetel ulaakoobe loob le yookol ´ bey j-kaansajoobe, 12 utiaal letiobe cheen kunel baaloob ku ´ ´ ka tojkıintaak u beel le maa- beetkoob jeex u taal tu pooloobe. ´ 18 U tuukuloobe ti ´ yaan xoob kiliichoobo, utiaal ka ya´ nak maaxoob meyaj ichil le ich eejocheenile, tsoole naach´ ´ ti le kuxtal ku muuchulilo yeetel utiaal ka no- chajaanoob ´ ´ jochchajak u wıinklil Cristo,1 tsaaik ´ Dioso, tumen ikil u ´ 13 tak ken junpeelilichajak le fe chichkuuntik u puksiikaloobe mix baal u yojloob. 19 Letiobe ´ ´ tsook u paatal jach junpuli ma Ef 4:121 Lela letie muuchulilo.

´ ´ EFESOILOOB 4:20–5:5 K-buukintik tuumben modos 350 ´ ´ ´ ´ u yojloob baax uts yeetel baax lob jeel u ´ lıisik u yool maak jeex beyo ka u kaasi, tsoole jach u kubmaj u u kaab eettale, utiaal ´ ´ yooloob kuxtal ich x-ma sutalil, taas utsil ti le maaxoob chenxi´ ´ utiaal ka paajchajak u ch ıikil u kintikeexo. 30 Ma ´ a beetkeex ´ ´ beetoob tulaakal u jejelaasil baa- xan u yokomtal u yool u´ kiliich ´ loob eektakoob utiaal u tsook- muuk1 Dios, le baax yeetel ´ se´ llartaabeex utiaal u kiinil le jaalbesik u ts ıibolaloob. 20 Baale jeex kaansaabik ti kabil tsook u bootaalo. ´ ´ 31 ´ Tseleex ti teex tulaakal u teexe, Cristoe ma bey uuchik u kuxtali. 21 Teexe ta wuuyeex jejelaasil ´ kaakas kuuxilil, pu´ taan, pooyeetel kaansaabteex baaloob jaanil, ts ıikilil, awat ´ ´ ´ yaan yil yeetel Jesus; letie man- chil, bey xan tulaakal baax jeel tats ku yaalik u jaajil. 22 Le u beetik loobe. 32 Baaxe ees a ta baatsileex, paklan oolale teexe unaj a pitkeex le wutsileex ´ ´ ´ uuchben modos yanchajteex tu cha ootsiltabaex, yeetel paklan ´ yoolal le baaxoob ka beetkeex perdonartabaex tu jaajil a woo´ tu perdonartileex xan kaacho; lela taan u bin u maas leex, jeex ´ ´ kastal ikil a tuusleex tumen a Dios yeetel u jaajil u yool tu yoo´ ´ ts ıibolaleex. 23 Teex tuune lal Cristoe. Le oolale beeteex jeex u beeunaj a chaikeex u nuuktaal a ´ ´ tik Diose, tumen teexe u tuukuleex tumen junpeel tuum´ ´ ben muuk, 24 yeetel unaj a paalaleex, yeetel u yaabiltmeex. ´ ´ buukintikeex le tuumben modos 2 Ma u xuulul ´ xan a weeskeex beetaan jeex uts tu taan Diose, yaabilaj jeex uuchik u yaabiltijeex u yaalik le jaajil justiciao keex Cristoe. Letie tu ´ kububa ´ ´ ta´ woolaleex bey junp eel siibal bey xan le chuukaan oolalo. ´ ´ 25 Le beetke, beora tsook a yeetel bey juntuul ´ kıimsbil baal´ xuumpatkeex le tuusilo, cada chee; lela ´ junpeel baal jach kii´ Dios. juntuul ti teexe u yaal u jaajil ti bok tu taan ´ ´ ´ ´ ´ 3 Le nuupkebano,1 tul u yeet maakil, tumen tulaakloo´ ´ aakal ´ ´ le u jejel aasil baaloob eektako ne taakpajaanoon ti junpeelili ´ ´ ´ ´ wıinklil. 26 Kex wa kuuxilna- bey xan le u pıitmaan u ts ıijaaneexe ma a kebantaleex; ma boltaal wa baaxo, ma unaj mix ´ ´ ichileexi, tumen ichil u tuubul kiin wa laayli kuuxee- u yaalaal ´ ´ xe, 27 ma a tsaaikeex tuux u le maaxoob kiliichoobo ma unaj meyaj le Kaasilbaalo.1 28 Le u yantal le baalooba. 4 Ma ´ maax ku yookole xuuluk u yoo- unaj xan u beetaal baaloob su´ ´ kol, baaxe ka u tsaa u yool me- tsiltaki, mix u yaalaal taa´ mix u yaj, yeetel ka u beet utsil meyaj noob minaan u biilaloob, ´ ´ yeetel u kaboob utiaal ka ya- yaalaal kaakas b aaxal taa´ ´ nak baax u tsaa ti le maax yaan noob; baax unaje u tsaabal ´gra´ ´ baax kaab eettio. 29 Ma u joo- cias. 5 Tumen a wojleex yeetel ´ kol mix junpeel kaakas taan ta ´ ´ Ef 4:301 Wa: «esp ıritu´ santo». Ilaak chiex, baaxe cheen le baax maa- Tip. 16. 5:31 Gr.: porneya. Le taana ku

5

´ Ef 4:271 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

´ ´ meyaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

351 Meyajnakteex tubeel le tiempoo EFESOILOOB 5:6-27 ´ ta juunaleex ka tsaaikeex cuen- xoob minaan ´ u naatoobe, ´ ´ tae, le maax ku nuupkeban, le baaxe bey maaxoob yaan u ´ ´ maax ku beetik baaloob eek- naatoobe. 16 Ilawil u meyaj´ ´ ´ tak, le maax ch´ een ku ch ıikil u teex tubeel le tiempo1 yaanteetsookbes u ts ıibolaloobo —le- xo tumen jach kasaan le kiinoo´ la laayli bey ka adorartaak beet- ba. 17 Tu yoolal lela xuuluk ´ bil diosoobe—, mix juntuul ti le- a beetkabaex j-ma naatil, baa´ tiob kun paajtal u tiaalintik u xe seguernak a jach ilkeex baax ´ ´ ´ ´ Reino Cristo yeetel Dios. u kaat Jeeoba. 18 Ma a kaal´ ´ ´ yeetel vino, tumen 6 Mix maak ka u tuseex yee- taleex xan ´ ´ tel taanoob minaan u biila- ku kaskuuntik u kuxtal maak, seguernak a chupkabaex loob, tumen tu yoolal le baaloo- baaxe ´ yeetel kiliich muuk. 19 Tanaba yaan u taal´ u pujaanil Dios ´ ´ ´ ´ tu yookol le maaxoob ma u kaat baex yeetel salmoob, yeetel kiiutiaal Dios bey xan u yuuboob taano. 7 Le oola- kitaanoob ´ ´ ´ kaayoob utiaal adole ma a taakpajleex tu yeeteloob; yeetel ´ ´ ´ 8 tumen kaache ka maaneex racion; kaayneneex yeetel paax ´ ´ utiaal Jeeoich eejocheenil, baale beoraa ichil a puksiikaleex ´ ´ ´ ´ ´ tsaaex taan a maaneex ich saasilil ba, 20 yeetel mantats ´ yeetel k-Taata tumen u tiaaleex Yuumtsil. Se- gracias ti k-Dios ´ ´ tu yoolal tulaakal baal tu kaaba guernak ´ a maaneex bey u paala´ leex le saasilo, 9 tumen le saa- k-Yuumtsil Jesucristo. ´ silo ku beetik u yantal1 jejelaas 21 Yoolal le nojoch tsiikil ka ´ utsiloob, justicia bey xan jaajil. weeskeex ti Cristoo, tsaabaex ´ ´ 10 Seguernak a jach ilkeex baax yaanal a paajtalileex ta baatsi´ kambeen tu taan Yuumtsil; leex. 22 Le atantsiloobo ka u ´ ´ ´ ´ 11 xuuluk xan a taakpajleex ti tsaaubaob yaanal u paajtalil u ´ ´ baaloob minaan u biilaloob ku y ıichamoob jeex u ts aaikubaob ´ ´ ´ taal ti le eejocheenilo, baaxe yaanal u paajtalil Yuumtsile, ´ eeseex jach ma maalobtakoo- 23 tumen le ıichamtsilo leti u ´ ´ bi. 12 Tumen tak cheen u yuu- poolil u yatan, jeex Cristo u poo´ ´ chul taan ti le baaxoob ku lil le muuchulilo; lela u wıinklil ´ beetkoob taakumbailo, jach su- yeetel leti salvartik. 24 Jeex le ´ ´ ´ tsil. 13 Baale tulaakal le baa- muuchulil u tsaamuba yaanal u ´ ´ loobo ku chıikpajal jach bixoob paajtalil Cristoo, bey xan unaj u ´ ´ ´ ´ tu yoolal le saasilo, tumen tulaa- tsaaikuba le atantsiloob yaanal ´ ´ ´ kal le baaxoob ku chıikpajloo- u paajtalil u yıichamoob ti tu´ ´ ´ ´ ´ bo ku paatloob yaanal le saasilo. laakal baalo. 25 Iichamtsileex, 14 Le oolal ku yaalaal: «Teech ma u xuulul a yaabiltikeex a wa´ ´ ´ maax´ taan a weenle, aajkech yee- taneex jeex tu yaabiltaj Cristo le ´ ´ tel lıikech ichil le kimenoobo, muuchulilo yeetel tu kububa tu ´ ´ Cristo tuune yaan u juul ta woo- yoolal, 26 utiaal ka u kiliich´ ´ ´ kol». kuunt ikil u yisıinsik yeetel u jail ´ 15 Le oolale jach kanaan- u taan Dios, 27 utiaal beyo ka ´ ´ ´ teex ma a maaneex bey maa- u taas le muuchulil tu yiknal ´ Ef 5:91 Lit.: «u yich le saasilo».

Ef 5:161 Lit.: «a manikeex le tiempoo».

EFESOILOOB 5:28–6:13 Uuyaj taan: paalal, palitsiloob 352 ´ ´ leti yeetel tulaakal u ´ kiichpa- taan a tsuulileex yanoob way ´ ´ beeteex yeetel saajkil, nil, minaan u joojom eekil, mi- Luume; ´ ´ bey xan yeetel u naan ´ u yuuyuchil, minaan mix yeetel kikilankil ´ jaajil u yool a puksiikaleex, jeex junp ıit´ ti le baalooba, baaxe ki´ u taan Cristoe, liich yeetel minaan mix junpeel a wuuyikeex ´ ´ 6 ma cheen le ´ taan a wilaabaal kaas ti. ´ ´ tumen le maakoob utiaal ka 28 Bey tuun xano, le ıicham- leex ´ tsiloobo unaj u yaabiltikoob u luubkeex utsil tiobo, baaxe meyatanoob jeex u ´ yaabiltikoob yajteexoob jeex a meyajtikeex ´ beeteex xan u wıinkliloobe. Maax u yaabilt- Cristoe; ´ ´ ´ le baax´ u maj u yatane u yaabiltmuba xan. kaat Dios yeetel tulaakal a woo´ bey pa29 Tumen mix maak ku ´ pek- leexo. 7 Meyajnakeex ´ ´ ´ tik ku tseentik litsileex yeetel junpeel maalob ´ ´ u wıinklil, baaxe ´ Jeeoyeetel ku kanaantik jeex ´ u tuukul; beeteex bey utiaal ´ ´ bae ma bey utiaal w ıinikoobe, beetik Cristo yeetel le muu´ chulilo, 30 tumen taakaanoon 8 tumen a wojleexe jeel´ baalak ´ ´ ti u wıinklil. 31 «Tu yoolal le- utsil ka u beet cada juntuul maake, letie baax xan kun bootbilla, le xiibo yaan u patik u taata ´ ´ bey xan´ u maama utiaal ka paa- ti tumen Jeeobao, kex wa palitsil tak1 yeetel ´ u yatan; tu kaa- wa ma palitsili. 9 Teex xane, ´ tsuuleex, bey xan ka a beetuulaloob tuune yaan u kuchul ´ ´ ´ ´ yeetel u beetubaob junpeelili wıinklil.» teex yeetel a palitsileexo ´ xuuluk a sajakk uuntkeexoob; 32 Le kiliich taakbil baala no´ ´ tumen´ kaajakteexe u Tsuulijoch; taan in ´ taan ti Cristo yeetel ti le m´ uuchulilo. 33 Baale loob yeetel a ´ Tsuulileexe ti yaan ´ cada juntuul ti teexe u yaabilt te kaano, yeetel letie mix maak u yatan jeex u yaabiltmilubae; le jelaan u paktik. ´ 10 Beora tuuna, seguernak a atantsil xano unaj ´ u yeesik no- chaik a muukeex ti Yuumjoch tsiikil ti u yıicham. tsil bey muuk. ´ xan ti u nojoch ´ Paalaleex, uuyeex u taan a 11 Buukinteex tulaakal le u taataex jeex u yaalik Yuumnuukulil baateel ku taal ti Dio´ ´ tsile, tumen´ lela toj tu taan so, utiaal ma a taabsaaleex tuDios. Jeex ts ıibtaanile: 2 «Ees men le baaloob ku beetik le ´ ´ tsiikil ti a taata yeetel ti a Kaasilbaal1 yeetel naatilo; ´ ´ maama», lela letie yaax man- 12 tumen taan ´ k-baateel, ma tu damiento ku taasik le prome- contra bak yeetel kiiki, baasa jeela: 3 «Utiaal ka xiiktech xe tu contra le gobiernoobo, tu ´ utsil yeetel utiaal ka kuxlakech contra le autoridadoobo, tu con´ yaabkach kiinoob way Luume». tra le maaxoob gobernartik le ´ ´ 4 Taatatsileex, teex xane ma a yookol kaab yaan ich eejocheebeetkeex u puujul a paalaleex, nila, tu contra le kaakas muu´ ´ baale mantats lıiseexoob yeetel koob yanoob te kaanilbeen ´ ´ ´ ´ u kaansaj bey xan y eetel u tsolkuuchiloob yeetel ma chıikaan ´ nuuk Jeeoba. u yilaaloobo. 13 Tu yoolal le5 Teex palitsileexe, uuyeex u

6

Ef 5:311 Wa: «utiaal ka u nupuba».

´ Ef 6:111 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

353 Nuukul baateel EFESOILOOB 6:14—FILIPOSILOOB 1:4 ´ ´ la chaex tulaakal le u nuukulil tin woolal, utiaal´ beyo ka paajin taan´ yeetel´ u jaajil in baateel utiaal chajak ´ ´ ku taal ti Dioso, ´ ka chuukpajak a wooleex a ak- wool ken in tsaa kaj ooltbil le´ ki´ ´ yaan yil yeetel taanteex le kaakas kiino yeetel liich taakbil baal ´ ´ ka jeetsel paatkeex ken tsookok le´ maalob peektsilo; 20 teen ´ tuuxtaanen in kaayt le maalob tulaakal. ´ ´ ´ ´ 14 Bey tuuno jeetsel paate- peektsila, baale kaxaanen yee´ tel cadenaob, le oolale orarneneex, a baakaxtmeex le jaaj ta ´ ´ nakeex bey junpeel kaxnako, a neex utiaal ka taanaken yeetel ´ pixmaj a tseemeex y´ eetel le justi- x-ma saajkilil, jeex unaj in taa´ ne. cia bey ´ ´ junpeel u buukil baatelo, 21 Baale utiaal ka a´ wojeel15 yeetel a tsaameex ta wookeex bix u ´ xanabil u kaaytaal u maalob teex baax kin´ beetik yeetel ´ peektsilil le jeetselilo. 16 Ti u bintene, Tıquico, ´juntuul su´ ´ yeetel chuujeel baalak suutukile, chaex u kuun yaabiltaan ´ nojoch escudoil le fejo utiaal kaan u yool´ u meyajt Yuumtsile, ´ ´ ´ u tsaaik a wojeelteex tuka paajchajak a tupikeex tulaa- yaan ´ 22 Le ookal u tabaan flechaob le j-Ka- laakal le baalooba. ´ saano.1 17 Kameex xan u cas- lal xan kin tuuxtik ta wiknaleex, ´ coil le salvaciono bey xan u utiaal beyo´ ka a wojeelteex´ bix yeetel utiaal ka u lıis u espadail le kiliich muuko, lela u yanikoon ´ ´ ´ taan Dios; 18 yeetel u yaantaj yool a puksiikaleex. ´ 23 Ti le sukuunoobo, k-ts ıile kiliich muuko, ti jeel baalak ´ ´ boltik ka yanak le jeetselil, le suutukile, kub a w ooleex orar ´ ´ ´ jejelaas bixi bey xan yeetel jeje- yaabilaj yeetel le fe ku ´ taa´ ´ ´ laas kaat oolaloob. Utiaal a beet- loob ti Dios le Taatao yeetel ti keex lela, ma a weenleex mix Yuumtsil Jesucristo. 24 Ka ya´ ´ ´ ´ nak´ u nojoch ´ utsil Dios ti junsuutuk yeetel kaat oolne´ neex mantats tu yoolal le maa- tulaakal le maaxoob u yaak-Yuumtsil Jesucristo xoob kiliichoobo, 19 bey xan biltmoob ´ ´ yeetel junpeel yaabilaj maatech u kastalo. Ef 6:161 Wa: «Kaasilbaal».

dccc

ccc

TI

FILIPOSILOOB ´ Pablo yeetel Timoteo, u pali´ ´ tsiloob Cristo Jesus. Le ´ ´ ts ıiba utiaal tulaakal le maaxoob kiliichoob tsaypachtik Cristo ´ ´ Jes ´ us yanoob Filipos junmuuch yeetel le sukuunoob nuuktik le ´ muuchulilo bey xan le siervo ministerialoobo:

1

2 Ka´ yanakteex le nojoch utsil yeetel le jeetselil ku taal ti Dios k-Taatao, bey xan le ku taal ti Yuumtsil Jesucristoo. ´ 3 Mantats kin tsaaik gracias ti in Dios ´ le ken in kaajseex ´ 4 ichil le kaat oolaloob kin bee´ tik tu yoolal tulaakleexo. Cada

FILIPOSILOOB 1:5-20 Pabloe ku kaaytaj te carcelo 354 ´ ´ ken kin beetik tik le´ reyo bey xan le u maa´ kaat oolnakene ´ ´ yeetel kiimak oolal, 5 tumen sil maakoobo, tsook u yojeelti´ teexe, desde tu kaajbal tak bej- koob´ kalaanen tu yoolal Cristo. ´ lae, yaab baaxoob tsook a 14 Ooli tulaakal xan le sukuubeetkeex utiaal a kaaytikeex noob ku meyajtikoob Yuumtsi´ ´ ´ le maalob peektsilo. 6 Tumen lo, tsook u lıikil u yooloob ikil ´ ´ ´ kin kubik in wool ti lela: le kalaanilen, yeetel taan u maas ´ ´ ´ ´ ´ Maax tu kaajsaj junpeel baax tsaaik u yooloob u tsikbaltoob u ´ ´ maalob ichileexe yaan u chuuk- taan Dios yeetel x-ma saajkilil. ´ besik tubeel tak tu kiinil Jesu15 U jaajile, yaan maakoo´ ´ cristo. 7 Lela ma jelaan ka in be cheen tu yoolal pekbail yee´ tukult ta woolaleexi tumen ti tel kasaanil taan u kaaytikoob ´ ´ yaneex ichil in puksiikale, Cristo, baale ulaakoobe taan u ´ ´ ´ tsoole ka m uul t aakpajleex tin beetkoob yeetel utsil puksiikal. ´ ´ weetel ti le nojoch utsilo; le- 16 Le u tsookooba taan u kaayla bey ta beetileex le kalaaneno tikoob Cristo tu yoolal yaabilaj, ´ bey xan le taan in defendertik tumen u yojloob tsook in tsaa´ ´ ´ ´ yeetel le taan in tsaaik u yo- bal in defendert le maalob peek´ ´ jeelt le autoridadoob le derecho tsilo; 17 baale le maakoob tin ´ ´ yaan utiaal u kaaytaal le maa- yaax aale taan u beetkoob ´ lob peektsilo. utiaal u kaxtikoob baateel, ma ´ ´ ´ 8 Tumen Dios jaajkuuntik yeetel junpeel maalob tuukuli, ´ ´ ´ taan in sen tuukul ti tul aakleex, tumen t aan u kaxtikoob ka ´ yeetel jach in yaabiltmeex jeex u maas muyajnaken beora kalaayaabiltmileex Cristo Jesuse. nena. 18 ¿Baax tsook u taasik ´ ´ 9 Tsoole letie baax mantats lela? Kex wa yeetel kaapeel ´ ´ kin kaatik ich oraciona: ma u ichil bey xan wa yeetel jaa´ ´ jaawal u a yaabilajil oolale, jeel bixake, Cristoe ´ maas yaabtal ´ ´ ´ jeex, yeetel ma u jaawal a chuu- taan u kaaytaal; lela ku taa´ ´ ´ kaan kaj ooltikeex yeetel a jach sikten kiimak oolal. U jaajile ´ naatkeex baax u kaat Dios, yaan xan u seguer u kiimaktal ´ ´ 10 utiaal a jach ilkeex maa- in wool, 19 tumen in wojle le´ kalmaak le baaloob maas kaa- la yaan u beetik in salvartaal ´ ´ naantako, utiaal ma u yantal a tu yoolal le kaat oolal ka beet´ ´ siipileex yeetel ma a beetkeex keexo, bey xan tu yoolal le aan´ ´ ´ u toochpajal ulaakoob, mix tu taj ku tsaaikten le kiliich muuk ´ kiinil Cristo, 11 utiaal ka ya- tu kaataj Cristoo. 20´ Tumen ´ nakteex mantats le utsil kuxtal baax kin ts ıiboltik yeetel kin ´ tu kaansaj Jesucristoo, utiaal paatike ma u beetaal in su´ ´ beyo ka nojbeenkuuntaak yee- laktal tu yoolal mix baal. Baa´ ´ tel ka kiikitantaak Dios. le tumen yeetel u jaajil in wool ´ ´ 12 Baale in kaat ka a wojeel- kin taane, tin woolale1 Cristoe ´ teexe, sukuuneex, le baa- yaan u nojbeenkuuntaal jeex ´ xoob ku yuuchulteno u jaajile suukile, kex wa kuxaanen bey ´ tsook ´ u yaantaj utiaal ´ u maas xan wa kimenen. kaj ooltaal le maalob peektsilo, ´ ´ 13 tumen le soldadoob kanaan- Flp 1:201 Lit.: «tin wıinklile».

´ Jesuse ma keet yeetel Diosi FILIPOSILOOB 1:21–2:9 355 ´ ´ 21 Tumen in tiaale, wa ku- lil, ma cheen utiaal ka a tsaa xaanene kuxaanen ´ utiaal Cris- a fejeex ti Cristoi, baaxe utiaal to, baale wa kin kıimile maas xan ka muyajnakeex tu yoolal. ´ maalob in tiaal. 22 Baale wa 30 Tumen taan xan a muyajti´ unaj u seguer in kuxtal y eetel le keex le baax ta wileex in muyaj´ ´ ´ wıinklila, yaan u paajtal u maas tiko, yeetel jeex a wojlileexo tak ´ yaabtal u yich in´ meyaj... jeel bejlaa taan in muyajtike. ´ bixake Bey tuuno, wa tu yoo´ ma tu ´ paajtal in´ waa´ ´ lik maakalm aak jeel in yeeyike. lal Cristo ku paajtal a lıis´ ´ ´ 23 Kaapeelchajaan´ in tuukul keex u yool ulaakoob, wa a kii´ ´ ´ tu yoolal le´ kaapeel baalooba; makkuuntkeex u yooloob yeetel ´ tumen in kaat ka jaalkabtaaken yaabilaj, wa a weeskeex ka tuu´ utiaal ka yanaken yeetel Cristo, kuleex tu yoolaloob, wa a ´ lela in wojel maas jach maalob. weeskeextiob yaabilaj ku joo24 Baale ta woolaleexe, maas kol tu tsu a puksiikaleex, ´ ´ kaanaan in paatal kuxaanil te bey xan a chaikeex ootsilil tio´ ´ yookol kaaba. 25 Jach in kubbe, 2 ch uukbeseex in kiimak ´ ´ ´ maj in wool ti ´ lela, le´ oolal in oolal ikil u yantalteex junpeeli´ wojel yaan in paatal yeetel yaan li tuukul, junpeelili ´ yaabilaj, ´ u seguer in ´ wantal ta´ weeteleex ikil a´ wantaleex junm´ uuch bey ´ ´ utiaal ka maankeex taanil y eetel junpeelili wıinklile yeetel ikil u ´ ´ ka yanakteex kiimak oolal yoo- yantalteex junpeelili puksiikal. ´ lal le fe yaanteexo, 26 utiaal 3 Ma a beetkeex mix baal cheen ´ ´ beyo ´ ka pıitmaanak u kiimaktal utiaal a kaxtikeex baateel, mix a wooleex tu yoolal´ Cristo le ken tu yoolal kaanal ichil, baaxe ´ ´ kaa yanaken1 ta weeteleexo. yeetel kabal oolale ileex u maa´ 27 Cheen ilawil le bix a kuxta- sil bey maas kaanaanoob ke ´ leexo ka ´ u taas tsiikil ti u teexe. 4 Cada juntuul ti teexe ´ maalob peektsilil Cristo, utiaal ma u kaxtik cheen u yutsil, baabeyo kex ka xiiken in wileex bey xe u kaxt xan u yutsil u maasil. ´ xan wa mae,´ in kaat in wuuy 5 Mantats tuukulneneex jeex ´ yeetel in woj´ eelt jeetsel yanileex tuukulnajik Cristo Jesuse; ´ yeetel junpeelili tuukul, jach a ´ ´ 6 tumen letie kex kuxaan tsaamaj a w ´ ooleex muul meyaj1 kaach bey Diose, ma tu tukutiaal a w aantkeex u maasil u ´ ´ laj u tokik u ´ puesto Diosi, wa u tsaa u fejoob´ ti le maalob peekketkuba´ tu yeeteli. 7´ Ma; baatsilo, 28 yeetel junpuli ma tu xe tu xuumpattaj tulaakal baax ´ beetaal a sajaktaleex tumen le ´ yaanti, tu beetuba bey juntuul ´ maaxoob yanoob ta contraexo. ´ palitsile ka kuch u beetuba ´ wıiTulaakal le baalooba ku yeesnikil. 8 Tsoole ma cheen le´ koob yaan u xuulsaaloob, baale lo, baaxe le ka tu beetuba wıi´ teexe yaan´ a salvartaaleex; lenikile, tu mixbaalkuuntubae ka la Dios chıikbesik. 29 Tumen ´ tu yuubaj taan kex yanchaj tak ´ ´ ti teexe tsaan u jatsuts paajtau kıimil ti junpeel u cheil mu´ yaj. 9 Tu´ yoolal xan lela, DioFlp 1:261 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5. ´ ´ ´ se tu tsaaj ti Cristo junpeel 271 Lit.: «y eetel junp eelili alma». Gr.: sik´ ´ puesto maas nojoch, yeetel ichil je. Ilaak Tip. 7A.

2

FILIPOSILOOB 2:10-27 Ku ´ u yutsile tu tsaajti le kaaba ´ ´ maas nojoch ti tulaakal le ulaak kaabaobo, 10 utiaal beyo, tu ´ kaaba Jesuse ka xolak tulaakal ´ ´ maak —le maaxoob yanoob te kaano, te Luuma bey xan le ya´ ´ noob yaanal luumo—, 11 yee´ ´ tel ka u yaal tu taan tulaakale Jesucristoe Yuumtsil utiaal u nojbeenil Dios, le Taatao. 12 Le oolale, in sukuuneex, jeex suukil a wuuyikeex taan le tiaanen1 ta wiknaleexo, beora minaanen ta wiknaleexa, ilawileex a maas uuyikeex taan. Seguernak a kaxtik a salvacioneex ´ ´ yeetel saajkilil bey xan yeetel kikilankil. 13 Tumen Dio´ se leti muukaankuuntikeex ´ ´ ikil u tsaaikteex u ts ıibolalil ´ ´ yeetel u paajtalil a beetkeex wa baax; letie bey uts tu taan u beetko. 14 Seguernak a beet´ keex tulaakal baal x-ma tu´ tukchiil mix yeetel baateltaanil, 15 utiaal ma u yantal a siipileex mix a kasaanileex, baale ka ilaakeex u paalaleex Dios mix baal kaas paapakaan´ teex kex ´ ti yaneex ichil junpeel generacion kaschajaan u tuukul ´ yeetel loolooch u kuxtale; ichi´ ´ le teexe taan a leembaleex ´ ´ jeex saasiloob te yookol kaaba. 16 Macheex tubeel u taanil le kuxtalo, utiaal ka yanak baax ´ oolal u kiimaktal in wool tu kiinil Cristo, tumen beyo yaan in ´ ´ ´ wojeeltik ma cheen kunel uu´ ´ chik in waalkabi mix xan cheen ´ ´ kunel uuchik in kıimskinba me´ yaji. 17 Tsoole, kex ka b eeya´ ´ ken jeex le ukul ku laalaal yookol le siibal ka kubkeex bey ´ xan yookol le meyaj ka beetkeex ´ Flp 2:121 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

´ ´ leembaloob jeex saasiloobe

356 yoolal le fe yaanteexo,´ tene yaan ´ u sen kiimaktal in wool ta weeteleex. 18 Teexe bey xan unaj ´ ´ u kiimaktal a wooleex tin weetelo. ´ 19 Baale kin paatik ti Yuum´ ´ tsil Jes ´ ´ us ka paajchajak in seeb tuuxtik Timoteo ta wik´ ´ naleex, utiaal ka lıikik in wool ´ ken in wojeelt bix u bin ti teex. ´ 20 ´ Tumen minaanten ul aak maak jach jeex Timoteoe, ka u ´ kanaant tubeel le baaxoob yaan ´ yil ta weeteleexo. 21 Tumen ´ ´ tulaakal ´ le u maasil maakoobo cheen u yutsiloob ku kaxtikoob, ma le baaloob yaan yil ´ yeetel Cristo Jesuso. 22 Baale teexe a wojleex baax tsook u ´ yeesik Timoteo yeetel u kuxtal, ´ tumen ´ jeex u beetik juntuul hi´ jotsil yeetel u taatae, letie muul ´ meyajnaj tin weetel bey palitsil utiaal´ u maas kaaytaal le maalob peektsilo. 23 Le oolale le´ ´ ti le maax in tukultmaj ´ in tuuxtik ta wiknaleex cheen pelak ´ in ´ wilik baax kun uuchul tin weetelo. 24 U jaajile kin ku´ bik ma kun ´ in wool ti Yuumtsil, ´ xaantale tak teen bıin xiiken ta wiknaleex. 25 Baale beoraa kin tuklik ´ ´ kaab eet in tuuxtik ta wiknaleex ´ Epafrodito in sukuun, maax in ´ ´ ´ weet meyaj y´ eetel in weet ´ soldadoil, le maax xan ta tuux´ teex utiaal ka u yaanten ti baax ´ kaab eetteno, 26 tumen letie ´ ´ taak u laaj´ ilkeex, yeetel jach ´ lubaan u yool tumen ta wojeelteex kojaanchaji. 27 U jaajile, ´ ´ jach oolak kıimik le ka kojaan´ chajo, baale Diose tu chaaj ootsilil ti leti, bey xan ti teen, utiaal ma u maas yaabtal baa´ xoob beetik u yaatal in wool.

Bey niki sojole 357 ´ ´ 28 Le ´ oolale taan in tuuxtik tu seebaanil ´ utiaal u kaa kiimaktal ´ a wooleex ken a wileex, yeetel tene ka xuuluk in sen chiichnaktal. 29 Le beet´ ´ ke kameex yeetel kiimak oolal tu kaaba Yuumtsil jeex suukile; ma u xuulul a wees´ keex yaabilaj ti maakoob jeex letie, 30 tumen tu yoolal u ´ ´ meeyjil ´ Yuumtsile oolak kıimik; ´ tu tsaaj u´ kuxtal1 tu chi kıimil utiaal´ u yaantken ti le baaxoob ´ kaab eetchajten le ka paat minaaneex tin wiknalo. In sukuuneex, ma u ´ xuulul u kiimaktal a wooleex ti u meeyjil Yuumtsil. In tiaa´ ´ le ma nak ool in kaa ts ıibtikteex´ le baalooba, tumen jeel u kanaantkeexoob utiaal ma u binteex kaasile. ´ 2 Kanaantabaex ti le pee´ koobo,1 kanaantabaex ti le ´ maaxoob´ ku beetkoob kaa´ so, kanaantabaex ti ´ le maaxoob ku xotkoob le w ıinklilo.2 ´ 3 Tumen le maaxoob jach tu ´ jaajil suutkuptaanoobo,1 toon; ´ tumen toone taan k-beetik jun´ peel kiliich meyaj tu´ yoolal´ u kiliich muuk Dios yeetel taan ´ k-nojbaalkuuntikba ´ ´ tu yoolal Cristo ´ Jesus, ma taan k-kubik k-ool ti luumkabil baaloobi. ´ 4 Wa ka in tukult in kubik in wool ti luumkabil baaloobe, u jaajile yaan baax oolal in beetik. ´ ´ Wa yaan ulaak maax ku tuklik yaan baax oolal u kubik u

3

´ Flp 2:301 Wa: «alma». Gr.: sikje.´ Ilaak ´ aat u yaale m aakoob Tip. 7A. 3:21 U k ´ ku biskoob junpeel jach kaakas kuxtal. ´ ´ ´ 22 Teela taan u yuuchul taan ti le maa´ xoob ´ ku yaalikoob unaj u suutkuptikuba maako. 31 Ilaak Tip. 16.

FILIPOSILOOB 2:28–3:11 ´ yool ti luumkabil baaloobe, tene maas yaan baax oolal in bee´ tik: 5 suutkuptaaben tu ocho ´ kiinil sıijken; ti u chiilankabil Israel in taal, ti u chiibal Ben´ ´ jamın; sijnaalen hebreoil tumen in taataobe hebreoob; ti baax ´ yaan yil yeetel le leyo, tene jun´ tuul fariseoen kaachi; 6 ti ´ ´ baax yaan yil yeetel u tsaaik u ´ ´ yool maake, tene tin chapach´ taj le muuchulilo; ti baax yaan ´ yil yeetel le toj kuxtal ku yaalik le leyo, tene tin weesaj minaan ´ in siipil. 7 Kex beyo, tulaakal le baaloob jach yaan u tojoloob in tiaal kaacho, bejlae, tu yoolal Cristoe, tsook in wilik minaan u tojoloob. 8 Tumen ti ´ baax yaan yil yeetel lela, u jaajile kin wilik minaan u tojol tu´ laakal le baaloob wa ka in ket ´ yeetel le u tojol le yaabkach baaloob tsook in kanik ti Cristo Je´ sus in Yuumtsilo. Tu´ yoolal letie, tene tsook in xuumpattik ´ ´ tulaakal le baaloobo yeetel kin ´ wilkoob bey junpeel niki sojole; lela tin beetaj utiaal ka in tiaalint Cristo 9 bey xan utiaal ka ´ ´ ilaak junmuuch yanilen tu yeetel, ma tu yoolal in toj kuxtal ikil in tsookbesik le baax ku yaalik le leyo, baaxe tu yoolal le ´ toj kuxtal ku taal ti u tsaaik u ´ fe maak ti Cristoo —lela le´ tie u yaalaal toj u kuxtal maak tumen Dios tu yoolal le fejo—. ´ 10 Baax kin kaxtike in kaj ool´ tik´ Cristo bey xan ´ u paajtalil le Maax kaa kuxkıinto, utiaal ka ´ taakpajken ti u muyajiloob le ´ ´ ´ ken kıimken jeex uuchik u kıimilo, 11 utiaal beyo in wilik ´ wa jeel u paajtal in wantal ichil ´ ´ ´ le maaxoob kun yaax lıisbiloob ichil le kimenoobo.

FILIPOSILOOB 3:12–4:6 K-kaajale tiaan te kaano 358 ´ ´ ´ 12 Lela ma taan in waa- yaan´ te kaano yeetel ´ taan ´ lik wa tumen tsook in kamik k-paatik yeetel nojoch ts ıibolal ´ ´ le baax kin paatiko, mix´ tumen juntuul salvador yaan teelo; lela wa tsook in utsil chuukaan- Yuumtsil Jesucristo. 21 Ti le´ ´ chajli, baaxe taan in bin taanil tie yaan u meyaj u nojoch ´ ´ ´ utiaal u jelbesik k-ooutiaal in wilik wa jeel u paajtal paajtalil ´ ´ in chukpachtik le baax oolal tu tsil wıinklil, utiaal beyo ´ ka paa´ jeex u nojbeen wıinklilo, yeeyajen Cristo Jesuso. 13 Su- tak ´ ´ ´ kuuneex, tak beoraa ma tin yeetel utiaal ka´ u tsaa tulaakal ´ ´ ´ wilkinba bey junt uul m aak baal yaanal u paajtalil. tsook u kamik le baax aalaab´ u Le oolale, ´ in sukuuneex, tsaabaltio; baale yaan junpeel jeetsel paatkeex tu yiknal baal jach jaaj: Tsook in tuubsik Yuumtsil jeel bix tsook in waa´ ´ le baaxoob yaan paachilo yeetel liko. Tene in yaabiltmeex yee´ ´ ´ taan in xachkinba in chuk- tel taan in ts ıiboltik in wilkeex; ´ pacht le baaxoob yaan maas taa- ta woolaleexe ku kiimaktal in ´ ´ ´ nilo; 14 taan xan u seguer in wool yeetel kin wilkeex bey in ´ bin taanil utiaal in chukpach- coronae. ´ tik le siibalo; lela letie kuxtal ti ´Evodia ´ ´ 2 Kin kub eentik ´ te kaan ken u tsaatoon Dios tu yeetel kin kub eentik ti Sıntique ´ yoolal Cristo Jesuso. 15 Toon ka yanak junpeelili tuukul tiob ´ yiijchajaan k-tuukule tuukul- le taan u meyajtikoob Yuumtsi´ nakoon beyo; baale wa ka tuu- lo. 3 Bey xan ti teech, in weet kuleex yaanal bixe, Dios kun meyaj, kin jach aaliktech ka se´ eesikteex bix unaj a tuukuleex. guernak a waantik le kooleloo´ 16 Jeel bixake, tak tuux tsook ba; letiobe tsook u jach tsaaik ´ ´ ´ ´ k-naakle, ma u xuulul k-bin u yooloob muul meyaj tin weetel ´ ´ taanil le taan k-nuuktikbaex utiaal k-kaaytik le maalob ´ ´ ´ jeex tsook u yeesaaltooneexo. peektsil junmuuch yeetel Cle´ ´ 17 Sukuuneex, tulaakleexe mente bey xan yeetel le u maa´ ´ beeteex jeex in beetko, chik a sil in weet meyajoobo, maaxoob ´ ´ ´ paakateex ti le maaxoob taan u ts ıibtaan u kaabaob tu libroil le ´ maanoob jeel bix tsook k-eesik- kuxtalo. ´ tiobo. 18 Tumen yaab maa4 Mantats kiimakchajak a ´ ´ koobe —lelooba suuk kaach in wooleex le taan a meyajtichachiitkoob, baale beoraa keex Yuumtsilo. Kin kaa aalik´ ´ taan xan in wokol ken in cha- teex: ¡Kiimakchajak a wooleex! ´ ´ ´ ´ ´ chiitoob— taan u maanoob bey 5 Tulaakal maak unaj u yojeel´ maaxoob u pekmoob u cheil u tik bukaaj utsil a puksiikaleex.1 ´ muyaj Cristoe. 19 Le maakoo- Yuumtsile naats yanil. 6 Ma ba yaan u xuulsaaloob. U dio- a sen chiichnaktaleex tu yoolal ´ soobe u nakoob; ku nojbaal- mix baal, baaxe ti tulaakal baa´ ´ ´ k uuntkubaob tu yoolal le le, ich oracion bey xan ich kaat ´ ´ ´ ´ baaloob´ unaj u chaikoob su- oolal junmuuch yeetel a tsaaitalo, yeetel u tuukuloobe chii´ kil ti u baalubaob le Luuma. Flp 4:51 Wa: «ma ta pechkabaex cheen ti 20 Baale toone, k-kaajale ti baax ka tuklikeex».

4

´ ´ Dios tsaaik u paajtalil in beetik FILIPOSILOOB 4:7-23 359 keex graciase, aaleex ti ´ Dios keneex ti in muyajiloob. ´ baax a kaateex; 7´ bey t´ uuno 15 Tsoole, filiposileex, jeex a ´ u jeetselil Dios ku taatsmaansik wojlileexe ka tsook in yaax ´ ´ tulaakal tuukuloobe, tu yoolal kaaytikteex le maalob p eektsil ´ ´ Cristo Jesuse yaan u kanaantik yeetel le ka luken tu luumil ´ ´ ´ a puksiikaleex yeetel a tuuku- Macedoniae, mix junpeel muu´ ´ leex. chulil taakpaj tin w eetel utiaal ´ 8 Tu tsooke, sukuuneex, jeel u tsaabal ´ yeetel u kaamal baabaalak jaaje, jeel baalak kaa- loob, cheen teex; 16 ´ tumen Tesalonicao, naane, jeel baalak toje, jeel tak le tiaanen ´ ´ baalak limpioe, jeel baalak ku teexe kaateen ta ´ tuuxteex sii´ baloob utiaal a waantkeneex ti luubul utsile, jeel baalak ku ´ ´ yuuchul maalob taan tu yoola- baaxoob´ kaab eetten. 17 Le´ la ma t aan in waalik tumen in le, jeel baalak ´ maalob yeetel ´ ´ siibaloojeel baalak ku naajmatik u kii- kaat ka a tsaaexten ´ kitantaale, seguernak a tuuku- bi, baaxe in kaat ka a kameex leex ti le baalooba. 9 Tsook- le kiikitaanoob ku ´ beetik u beseex le baaxoob ta kaneexo yaabtal le ayikalil lıisaantee18 U jaajile ´ yaanten tubey xan le baaxoob ta kameex, xo. ´ ´ ta wuuyeex yeetel ta wileex ti laakal baax kaab eetten, yaan´ teno; u Diosil tuun´ le jeetselilo ten tak u maasil. Mix baal ku bineltikten tumen tsook in yaan u yantal ta weeteleex. ´ ti Epafrodito ´ le baax 10 Jach ku kiimaktal in wool kamik ´ kamtu yoolal Yuumtsil tumen tsook ta tuuxteextena: junpeel ´ ´ siibal ku keetel yeetel junu kaa kaajal a tuukuleex tin been ´ ´ woolal. U jaajile mantats ka peel baal kiibok yeetel jach ´ tuukuleex tin woolal, cheen ma uts tu taan Dios. 19 In Dios ´ Cristo Jesuse yanak u suutukil a´ weeskeexte- xane, tu yoolal ´ ´ ni. 11 Lela ma taan in waalik yaan u ts´ aaikteex tulaakal ´ tumen kaab eetten wa baaxi, baal kaab´ eetteex, tumen letumen jeel bixak yanilene, tie jach taaj nojoch u ayikalil. tsook in kanik bix jeel u kii- 20 Beoraa ´ tsaabak nojbeenil ´ ´ maktal in wool yeetel le baaxoob ti k-Dios yeetel k-Taata, utiaal ´ yaanteno. 12 In wojel bix u kiinoob ´ minaan u xuul. Amen. ´ ´ ´ 21 Tsaaex in saludos ti tulaakuxtal maak ich ootsilil bey xan ´ ´ junbix u kuxtal maak ich ayika- kal´ le maaxoob kiliichoob ´ lil. Tene tsook in kanik bix jeel muuch yaniloob yeetel Cristo ´ ´ yanoob u kiimaktal in wool ti tulaakal Jesuso. ´ Le sukuunoob ´ ´ baal yeetel jeel bixak yanilene; tin weetelo ku tuuxtikoobteex ´ ´ kex wa naajen wa kex wiijen, saludos. 22 Tulaakal le maaxoob kiliichoobo, maases le yakex´ wa yaanten ´ ´ yaab baal wa kex cheen junp ıit. 13 Yaanten u noob tu yotoch Cesaro, ku tuux´ tikoobteex saludos. muukil utiaal in beetik tul aakal ´ ´ ´ baal, tu yoolal le Maax tsaaikten 23 Ka yanak ta weeteleex u ´ u paajtalil in beetko. nojoch utsil Yuumtsil Jesucristo 14 Baale teexe maalob baal tu yoolal le maalob tuukul yaan´ ´ ta beeteex uuchik a waant- teexo.

TI

COLOSASILOOB ´ ´ Pablo, u apostol Cristo Jesus ´ jeex tu yootilak Diose; k-sukuun Timoteoe tiaan xan tin ´ wiknale; 2 le ts ıiba utiaal le ´ maaxoob kiliichoobo, teex su´ ´ kuuneex maaxeex chuukaan a ´ wooleex utiaal a tsaypachtikeex Cristo yaneex Colosas: Ka yanakteex le nojoch utsil bey xan le jeetselil ku taal ti Dios k-Taatao. 3 Mantats ken orarnakoon ta ´ woolaleexe, k-tsaaik gracias ti Dios u Taata k-Yuumtsil Jesucristo, 4 tumen tsook k-uuyik jach a tsaamaj a fejeex ti Cris´ ´ to Jesus, yeetel ka weeskeex yaa´ ´ bilaj ti tulaakal le maaxoob kiliichoob 5 tu yoolal le baax ka ´ paatkeex u tsaabalteex te kaa´ ´ no. Lela ta wojeelteex uuchik u tsikbaltaalteex le jaajil yaan ichil ´ le maalob peektsil 6 kuch ta wiknaleexo. Jeex le maalob ´ ´ peektsil taan u bin u yantal u ´ ´ yich yeetel taan u bin u yaabtal ´ ´ ti tulaakal yookol kaabe, bey ´ xan u yuuchul ichileex desde le ´ kiin ka ta wuuyeex yeetel ka ta ´ kaj oolteex tubeel jach bix le u nojoch utsil Dioso. 7 Lelo letie baax ta kaneex ti Epafras ´ le k-eet palitsil k-yaabiltmo; le´ tie juntuul u j-meeyjil Cristo ´ ´ taan u yaantkoon. 8 Leti xane ´ ´ ´ tu tsaaj k-ojeelte taan a weeskeex le yaabilaj ku taal ti u kiliich muuk Dioso. 9 Le oolale desde le kiin ka t-uuyaj lelo, toone ma xuuluk ´ k-orar ta woolaleexi yeetel ma ´ ´ xuuluk k-kaatik ka a chuukaan

1

´ ´ kaj oolteex baax u k´ aat Dios, utiaal ka a naateex yeetel ka a ´ ´ chanuukteex tulaakal baal yee´ tel u yaantaj le kiliich muuko, 10´ utiaal xan ka yanakteex ´ junpeel kuxtal uts tu taan Jeeoba,1 utiaal beyo ka a jach kiimak´ ´ ´ kuunteex u yool mientras taan u ´ yantal u yich tulaakal le uts ´ ka beetkeexo, bey xan le taan ´ ´ a maas chuukaan kaj ooltikeex ´ Dioso. 11 Ka muukaankuun´ ´ ´ taakeex yeetel tulaakal paajtalil tu yoolal u nojoch muuk Dios, ´ ´ utiaal ka chuukpajak a wooleex ´ ´ a muyajteex tulaakal baal, yee´ tel ka yanakteex´ chowak oolal bey xan kiimak oolal 12 le ken ´ a tsaaex gracias ti le Taatao, tumen leti beet a noojaantaleex ´ utiaal ka t´ aakpajkeex ti u herencia le maaxoob kiliichoob ya´ noob te saasilo. ´ 13 Diose tu tokoon ti u p´ aaj´ talil le eejocheenilo ka tu maan´ soon yaanal u reino le u Paal ´ jach u yaabiltmo, 14 le maax ´ oolal tsook u bootaal k-jaalkab´ taalo; lela u kaat u yaale u perdonartaal k-kebanoob. 15 Letie u yoochel le Dios ma tu ´ ´ p´ aajtal u yilaalo, u yaaxil ti tulaakal le baaloob beetaanoobo; 16 tumen tu yoolal letie beetaab ´ ´ tulaakal le ulaak baaloobo, le yanoob te kaano bey xan le yanoob way Luume, le baaloob ku yilaaloobo bey xan le baaloob ma tu yilaaloobo, kex wa tronoob, wa jalaachiloob, wa gobiernoob, wa autoridadoob. TuCol 1:101 Ilaak Tip. 2.

360

´ 361 K-kaa bisikba yeetel Dios ´ ´ laakal le ulaak baaloobo beetaaboob tu yoolal leti bey xan utiaal leti. 17 Tsoole letie ya´ ´ nili taanil ti u beetaal tulaakal ´ ´ le ulaak baaloobo, yeetel tu yoo´ lal letie beetaab u yantal tulaakal ´ le ulaak baaloobo; 18 leti xan ´ ´ u poolil le wıinklilo, le muuchuli´ ´ lo. Letie u kaajbal tulaakal baal, ´ ´ ´ le maax yaax lıisaab ichil le kimenoob utiaal ka kuchuk u bee´ ´ tuba u yaaxil ti tulaakal le baaloobo; 19 tumen Diose maalob ´ tu yilil ka yanak ti Cristo tulaa´ kal baal tu chuukaanil; 20 tu yoolal Cristo xane, maalob tu yi´ lil u beetik u kaa biskuba tulaa´ ´ kal le ulaak baaloob tu yeetelo, le baaloob yanoob way Luume bey xan le baaloob yanoob te kaano. Utiaal u beetik lela tu taasaj jee´ tselil yeetel le u kiikel Cristo tu wekaj tu cheil le muyajo. ´ 21 U jaajile, teexe naach yani´ leex kaach ti Dios yeetel u enemigoex tumen chiikil a tuukuleex kaach ti le baaloob kaastako; 22 baale beoraa Diose tsook u beetik a kaa biskabaex ´ tu yeetel tu yoolal u luumka´ ´ ´ bil wıinklil le maax kıimo, utiaal ´ beyo ka paatkeex kiliicheex, ´ x-ma siipilil yeetel ma u yantal baax oolal u taakal a pooleex tu ´ ´ ´ taan. 23 Lela cheen jeel u yuu´ chul wa ka paatleex ichil le feja, wa ka taamchajak a mootseex ti le chuunpako, wa ka ´ ´ jeetsel paatleexi, yeetel wa ma ´ ta chaik a naachkuntaaleex ti le esperanza ku taasik le maa´ lob peektsil ta wuuyeexo. Lela ´ tsook u kaaytaal ti tulaakal le ´ ´ maakoob yanoob yaanal kaano, ´ tsoole teen Pabloe taakpajen ti ´ u kaaytaal le maalob peektsila.

COLOSASILOOB 1:17–2:1 ´24 Beoraa ku kiimaktal in wool ikil in muyaj ta ´ woolaleex. Tak beoraa in wıinklile ´ ma muyajnak tu chuukaanil tu yoolal Cristoi. Le baaxoob kin muyajtika kin muyajtik tu yoo´ ´ lal u wıinklil Cristo, le muuchulilo. 25 Tene kuchen in bee´ ´ tinba´ juntuul maax ku meyajtik le muuchulilo, tumen Diose tu ´ kub eentajten le meyaj ku taa´ sik utsil ti teexa: in chuukaan kaaytik u taan Dios. 26 Lela letie kiliich baal taakaab desde ´ te kiinoob1 yeetel´ te generacionoob tsook u maanoobo. Baa´ le beoraa tsook u chıikbesaal ti ´ u j-kiliichoob, 27 le maaxoob ´ maalob tu ´ yilil Dios u tsaaiktiob u kaj ooltoob u kiichkelem ayikalil le kiliich taakbil baal ´ ichil le j-taanxel luumiloobo; ´ lela´ letie a wantaleex junmuuch ´ yeetel Cristoo, yeetel letie kiich´ kelem baal xan ´ ka paatkeexo. 28 Toone taan k-kaaytik ´ le baaloob yaan yil yeetel Cris´ ´ too. Taan k-tsolnuuktik tulaa´ ´ ´ ´ kal maak yeetel taan k-laaj ´ ´ kaansik ti tulaakal maak le baaxoob unaj u naatkoobo, utiaal ´ ´ ´ beyo´ ka k-tsaa tulaakal maak tu taan Dios bey u disipuloob Cristo yiijchajaan u tuukuloobe. 29 Utiaal in beetik lela jach tu ´ ´ ´ jaajil taan in tsaaik in wool me´ ´ yaj, yeetel taan in xachkinba in ´ ´ beet yeetel le muuk ku tsaaikte´ ´ no; le muuka taan u meyaj yee´ ´ tel nojoch paajtalil tin wookol. ´ Tumen in kaat ka a wileex bukaaj nojchil le baateel yaanten utiaal a wutsileexo, ´ utiaal u yutsil le maaxoob yanoob Laodiceao, bey xan utiaal

2

´ Col 1:261 Ilaak Tip. 16, Yookol kaab.

COLOSASILOOB 2:2-17 ´ u yutsil le maaxoob ma u yilmenoobo. 2 Lela kin beetik ´ ´ utiaal ka lıisaak u yool u puksii´ ´ kaloob, utiaal ka muuch paat´ koob ich yaabilaj, yeetel utiaal ka sen ayikalchajkoob tumen u yoj´ loob chuukaan le naat yaantio´ bo, utiaal beyo ka u chuukaan ´ kaj ooltoob u kiliich taakbil baal Dios; lela Cristo. 3 Ichil ´ letie taakaan tubeel tulaakal u ´ ´ ayikalil le naatil yeetel le kaj oolalilo. 4 Kin waalik lela, utiaal ´ ´ beyo mix maak ka u tuseex yeetel taanoob jeel u beetik u kexpajal a tuukuleexe. 5 U jaajile minaanen ta wiknaleex, baale in ´ puksiikale ti yaan ta weetelee´ xe, tsoole ku kiimaktal in wool ´ ´ tumen taan a beetkeex tulaakal ´ baal tu nuuk, yeetel muukaan a fejeex ti Cristo. 6 Le oolale, bey tsook a kam´ keex Cristo Jesus le Yuumtsilo, ´ ma u xuulul xan a maaneex jun´ ´ muuch tu yeetel. 7 Taamcha´ jak a mootseex, lıisaakeex tu ´ ´ yookol Cristo, jeetsel paatkeex ´ ti le fe jeex kaansaanteexo, yeetel sen yaabchajak a fejeex ken a ´ tsaaex gracias. ´ 8 Kanaantabaex utiaal beyo ´ ´ ´ mix maak ka u taabseex yee´ ´ tel u kaansaj cheen maakoob, ´ ´ wa yeetel le cheen kunel taanoob suuk u beetaal tumen ´ ´ le uuchben laaktsiloobo; lelooba baaloob kaanaantak utiaal ´ le yookol kaaba, ma utiaal Cristoi. 9 Tumen Cristo eesik ´ ´ tu chuukaanil tulaakal u jatsuts modos Dios. 10 Tu yoo´ lal leti tuune, teexe yaanteex ´ tulaakal baal; leti u poolil tu´ ´ laakal jalaachil yeetel autoridad. 11 Tumen ka biskabaex

Diose tu lusaj le Leyo 362 ´ ´ tu yeetele, teexe suutkuptaa´ ´ beex,1 ma yeetel le suutkuptajil ´ ku beetaal tumen le maakoobo, ´ baaxe uuchik u lusaal le keban ´ yaan kaach ta wıinklileexo. Bey ´ ´ ´ tuuno suutkuptaabeex yeetel le ´ suutkuptajil ku taal ti Cristoo. ´ 12 Teexe muukeex yeetel Cristo ´ uuchik a wokjaex jeex okjaana´ jik letio; tu yoolal xan letie lıi´ ´ ´ saabeex junmuuch tu yeetel uu´ chik a tsaaik a fejeex ti u nojoch ´ ´ meyaj Dios, le maax lıis Cristo ichil le kimenoobo. 13 Tsoole kex kimeneex kaach tu yoolal a siipileex bey ´ xan tu yoolal ma suutkup´ taaneexe, Diose tu kuxkıinteex ´ ´ junmuuch yeetel Cristo. Tu yoolal xan u yutsile tu perdonartaj ´ ´ tulaakal k-siipiloob, 14 yeetel ´ tu l aaj tupaj le Ley tuux ´ ts ıibtaan le baaxoob unaj u beetaalo; le Leya t-contra kaach ´ yaan. Le oolal Diose tu lusaj yoo ´ bej uuchik u bajik tu cheil le muyajo. 15 Tu yoolal u cheil le muyajo, letie tsook u pa´ tik chaknuulil le jalaachoob yeetel le autoridadoobo; tsook xan ´ ´ ´ u jooskoob tu taan le maakoob utiaal ka ilaak tsook u perde´ roobo, yeetel tsook u biskoob ti ´ ´ junpeel procesion utiaal u yeesik tsook u ganartikoob. 16 Le oolale ma a chaikeex ´ a juzgartaaleex tumen mix maak ´ tu yoolal baax ka jaantkeex yeetel ka wukikeex, wa tu yoolal wa baax kiinbesajil, wa tu yoolal u ´ kiinbesaal tuumben luna, ´ wa tu ´ yoolal junpeel u kiinil Sabado. ´ 17 Le baalooba cheen u yoochel le baaxoob kun taaloobo, baale le oochela u yoochel Cristo.

Col 2:111 Ilaak Tip. 16.

´ ´ 363 U kıimsaal ts ıibolal 18 Ma u beetaal a peertikeex le ´ ´ siibal tumen le maaxoob cheen ´ ku taaskubaob bey kabal u yoo´ ´ loob yeetel ku taakpajloob ti u ´ ´ adoracion le angeloobo. Le maa´ ´ kooba ku ch ıikiloob taan cheen ti le baaxoob tsook u yilkoobo, tsoole tumen ku chaik u bisaa´ loob tumen u luumkabil ts ıibo´ laloobe ku nojbaalkuuntkubaob tu yoolal mix baal. 19 Letiobe ma jeetsel paatloob ti le poolo, ´ le tuux u taal tulaakal baax kaa´ ´ b eet ti le wıinklilo; le poola leti ´ nupik tubeel le wıinklil tu yoolal u baakeloob bey xan tu yoolal u xiicheloobo, tsoole leti beetik u nojochtal jeex u tukultmil Diose. ´ 20 Wa teex k ıimeex jun´ ´ muuch yeetel Cristo ti le baa´ loob kaanaantak utiaal le yoo´ kol kaaba, ¿baaxten t uun ´ kuxaaneex jeex u kajnaaliloob ´ yookol kaab ikil a tsookbeskeex le leyoob jeex 21 «ma a machik ´ lelo, ma a tuuntik lelo, ma a ´ peetskabtik lelo»? 22 Tumen ´ le baalooba aalaan yaan u laaj kastaloob ikil u meyajoob ti ´ ´ maak; tsoole le leyooba cheen u ´ ´ leyoob yeetel u kaansajoob wıi´ nik. 23 Cheen ku yaalaaloob ´ utiaal ka uuchuk adorar jeex uts ´ tu taan wıinike, bey xan utiaal ´ ka paajchajak u yilaal bey jach tu ´ ´ jaajil kabal u yool maake; tsoole le leyooba ku taasik muya´ ´ ´ jil tu wıinklil maak. Kex bey yeetel naatil ku yaalaaloobe, ma tu ´ meyaj ti maak utiaal u tselik u ´ ´ ts ıibolal u keban wıinklil. ´ ´ Bey tuuno, wa lıisaabeex ´ ´ junmuuch yeetel Cristoe, seguernak a kaxtikeex le baaloob yanoob te kaano, le tuux kulukbal Cristo tu x-nooj kab Dioso.

3

COLOSASILOOB 2:18–3:11 2 Chik a tuukuleex ti le baaloob yanoob te kaano, ma ti le baaloob yanoob way Luume. ´ ´ 3 Tumen teexe kıimeex, yeetel a kuxtaleexe ti yaan tu kab ´ Cristo jeex u kaat Diose. 4 ´ Le ´ ken chıikpajak Cristo, le maax ´ taasiktoon kuxtalo, teex tuune ´ ´ yaan a chıikbesaaleex yeetel noj´ ´ beenil junmuuch tu yeetel. ´ ´ 5 Le oolale kıimseex le ts ıi´ bolal yaan ti u xeexetal a luum´ ´ kabil wıinklileexo, jeex nuupke´ ban,1 eek kuxtalil, u sen ´ ´ ts ıiboltaal nuupchital, kaakas ´ ´ ts ıibolaloob bey xan u ts ıiboltaal baax u tiaal yaanal; le ´ jeela laayli bey ka adorartaak beetbil diosoobe. 6 Tu yoolal le baalooba Diose yaan u yeesik u pujaanil. 7 Le baalooba letie baaxoob ka beetkeex kaach ichil a kuxtaleexo. 8 Baale ´ beoraa kaab eet a tselkeex ti ´ teex tulaakal le baalooba: kuuxilil, puujulil, kasaanil, poochilil bey xan kaakas taa´ ´ noob ku jookol tu chi maak. 9 Ma a paklan tuskabaex. Piteex ´ ´ a uuchben kuxtaleex pate yeetel le baaxoob suuk a beetkeex kaa´ ´ cho. 10 Buukbesabaex yeetel ´ le tuumben kuxtalo; ikil u ´ ´ yantalteex chuukaan kaj oolali´ le, le kuxtala ku bin´ u tuumbenchajal utiaal ka chıikaanchajak ´ ti le Maax beetmilo. 11 Ichile ´ minaan griego mix judıo, minaan ´ ´ x-ma suutkuptajil mix suut´ kuptajil,1 minaan j-taanxel luumil, mix escita,2 minaan palitsil, ´ Col 3:51 Gr.: porneya. Le taana ku meyaj ´ ´ ´ utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4. 111 Ilaak Tip. 16. 112 Bey ´ u yaalaal kaach ti le maakoob ma civili´ zadoob yeetel maas jach kasaanoobo.

COLOSASILOOB 3:12–4:2 Tsolnuuk utiaal le familiao 364 ´ ´ ´ minaan maax ma palitsiltaani, yeetel tsaaex gracias ti Dios le ´ ´ baaxe Cristo chuukbesik tulaa- Taata tu kaaba xan Yuumtsilo. ´ ´ ´ ´ kal baal ti tulaakal maak. 18 Atantsileex, tsaabaex yaa´ ´ ´ 12 Bey tuuno, teex kiliicheex nal u paajtalil a wıichameex jeex ´ ´ yeetel yaabiltaaneexe, tumen uts tu taan Yuumtsile. 19 Ii´ ´ yeeyaaneex tumen Diose, buuk- chamtsileex, ma u xuulul a yaa´ ´ besabaex yeetel le nojoch yaabi- biltikeex a wataneex, yeetel ma ´ laj ku yeesaal tu yoolal le cha a sen kuuxileex tu yeeteloob.1 ´ ´ ootsilalo; b uukbesabaex xan 20 Paalaleex, uuyeex u taan a ´ ´ ´ ´ yeetel utsil, yeetel kabal oolal, taataex ti tulaakal baal, tumen ´ ´ ´ yeetel jeetsel oolal bey xan yee- Yuumtsile jach uts tu taan ka ´ ´ tel chuukaan oolal. 13 Seguer- beetaak beyo. 21 Taatatsileex, nak a muyajtikabaex ta baatsi- ma a beetkeex u kuuxil a paala´ ´ leex yeetel a perdonarkabaex ta leex, utiaal ma u yaatal u yool u ´ ´ baatsileex yeetel u jaajil a woo- puksiikaloob.1 22 Palitsileex, ´ leex kex wa yaan baax oolal u ti tulaakal baale, uuyeex u taan ´ ´ taan maak tu contra ulaak. Jeel a tsuulileex yanoob way Luu´ ´ ´ bix tu perdonartileex Jeeoba me; ma a beetkeex cheen le taan ´ ´ yeetel u jaajil u yoole, teexe bey u paktikeexoob jeex u beetik le ´ ´ ´ xan unaj a beetkeexo. 14 Baa- maaxoob u kaatoob luubul utsil ´ ´ ´ le ma cheen yeetel le baaloob ti u maasilo, baaxe beeteex yee´ ´ ´ unaj a buukbeskabaexa, buuk- tel u jaajil u yool a puksiikaleex ´ besabaex xan yeetel yaabilaj, bey xan tumen ka chaikeex saaj´ tumen le yaabilajo ku nupik tu- kilil ti Jeeoba. 23 Jeel baalak ´ ´ ´ ´ beel tulaakal maak. taan a beetkeexe, beeteex yee´ 15 Tsoole nuuktabaex ichil tel u jaajil a wooleex1 bey utiaal ´ ´ ´ a puksiikaleex yeetel u jeetse- Jeeobae, ma bey utiaal maakoo´ lil Cristo, tumen u jaajile tee- bi, 24 tumen a wojleexe Jeeo´ xe taaneex utiaal ka suunakeex ba ken u tsaateex le herencia ´ ´ ´ ´ junpeelili wıinklil yeetel ka ya- bey junpeel boolale. Meyajteex nakteex le jeetselil jeelo. le Tsuul Cristo bey palitsileexo. ´ ´ ´ Tsaaex xan u graciasil tulaakal 25 U jaajile le maax ku beetik baal. 16 Chuupuk a puksiika- baax kaase yaan u kamik u boo´ ´ leex yeetel u kaansajoob Cristo lil le kaas tu beeto, kex jeel maa´ utiaal ka a naateex tubeel tulaa- xak ka u beete. kal baal. Ma u xuulul a paklan ´ ´ Tsuuleex, beeteex baax toj ´ kaanskabaex yeetel a paklan lıi´ yeetel baax uts ti a palitsisik a wooleex ta baatsileex ´ leex, tumen a wojleexe tak teex ´ taan a kaykeex salmoob, kiiki´ yaan juntuul a Tsuulileex te taanoob utiaal Dios yeetel ki´ kaano. liich kaayoob utiaal a tsaaikeex ´ 2 Ma u xuulul a orareex yeegracias; kaayneneex xan ichil ´ ´ ´ tel ma u n aayal a w ooleex ti a puksiikaleex utiaal Jeeoba.

4

17 Jeel baalak xan ka a waaleex Col 3:191 Wa: «ma u chichtal a puksii´ ´ wa ka a beeteexe, beeteex tu- kaleex». 211 Wa: «u luubul u yooloob». ´ ´ ´ ´ laakal tu kaaba Yuumtsil Jesus 231 Wa: «yeetel tulaakal a puksiikaleex».

´ 365 Taan yeetel utsil. Carta ti Laodicea COLOSASILOOB 4:3-18 ´ lela; tsaaex xan gracias ti Dios. ka xiik ta wiknaleexo); 11 ku ´ ´ ´ 3 Le taan a beetkeex lela, orar- tuuxtik xan teex saludos Jesus ´ neneex xan t-oolal utiaal ka u le maax ku kaabatik Justoo. ´ ´ jeekabt Dios junpeel joonaj Le maakooba ti yanoob ichil le ´ ´ utiaal le taano, utiaal beyo ka maaxoob suutkuptaanoobo.1 ´ ´ k-tsikbalt le kiliich taakbil baal Cheen letiob in weet meyajoob ´ ´ yaan yil yeetel Cristoo (le baax ti baax yaan yil yeetel u Reino ´ ´ oolal kaxaanen yeetel cadenao- Dios; letiobe jach tsook u lıis´ ´ bo), 4 bey xan utiaal ka paaj- koob in wool. 12 Epafras, jun´ ´ chajak in tsolik tubeel jeex unaj tuul u palitsil Cristo Jesus yaan ´ in beetko. kaach ta wiknaleexe, ku tuuxsaludos. Letie man5 Ma u xuulul a weeskeex tik xan teex ´ ´ ´ naatil ken yanakeex ichil le tats taan u tsaaik u yool ´ ´ maaxoob minaanoob te muu- orar ta woolaleex, utiaal beyo ´ ´ ka jeetsel paatchulilo yeetel meyajnakteex tak tu tsooke, ´ tu chuukaanil a kubmaj a maalob le tiempo paatalteexo.1 keex ´ ´ ´ ´ 6 Taanakeex mantats yeetel wooleex ti tulaakal baax u´ kaat utsil bey a kiikuntmeex a taa- Dios. 13 Tene kin jaajkuuntik ´ ´ neex yeetel taabe, bey tuuno jach ku xupkuba meyaj ta woo´ yoolal le yayaan a kankeex bix jeel a nuuki- laleex, bey xan tu ´ ´ ´ ´ keex u taan cada juntuul maa- noob Laodicea yeetel Hierapoliso. ke. ´ ´ 14 Lucas, le doctor jach yaa7 Tıquicoe juntuul sukuun ´ ´ jach in yaabiltmaj, juntuul biltaano, ku tuuxtikteex sa´ ´ b ey xan Demas. j-kaaytaj jach chuukaan u yool ludos, ´ ´ ´ yeetel in weet palitsil ti Yuum- 15 Tsaaex in saludos ti le su´ ´ tsil; leti kun tsaaik a wojeelteex kuunoob yanoob Laodiceao, ti ´ ´ tulaakal baax yaan yil tin wee- Ninfa bey xan ti le sukuu´ ´ tel. 8 Taan in tuuxtik ta wik- noob ku muchkubaob tu yoto´ naleex utiaal ka a wojeelteex bix cho. 16 Le ken tsookok u xoo´ ´ yaniloon, utiaal beyo ka u lıis u kol le ts ıib ichileexa, ilawileex ´ ´ ´ yool a puksiikaleex. 9 Tu yee- ka xookok xan ti u muuchulil le ´ ´ ´ tele taan xan in tuuxtik Onesi- laodiceailoobo, bey xan ka a xo´ ´ mo, juntuul sukuun jach in yaa- keex le tuuxtaabtiobo. 17 Aa´ ´ biltmaj yeetel jach chuukaan u leex xan ti Arquipo lela: «Se´ ´ ´ yool, le maax yaan kaach ta wee- guernak a wilik a tsookbesik teleexo. Letiob kun aalikteex tubeel le meyaj ta kamaj ti ´ ´ tulaakal le baaxoob ku yuuchul Yuumtsilo». ´ ´ waye. 18 Teen Pabloe taan in tuux´ ´ ´ 10 Aristarco le maax yeetel tikteex saludos; lela teen ts ıibt ´ ´ kalaaneno, ku tuuxtikteex sa- yeetel in kab. Ma u tuubul´ ludos, bey xan Marcos u primo teex kaxaanen yeetel cadenaob. ´ ´ ´ Bernab e (le m aax aalaab- Ka yanak ta weeteleex u nojoch teex ka a wutsil kameex wa utsil Dios.

Col 4:51 Wa: «a manikeex tiempo».

Col 4:111 Ilaak Tip. 16.

´ YAAX TI

TE SALONICAILOOB ´ Tene Pabloen; Silvano1 yeetel Timoteoe tiaanoob xan ´ tin wiknale. Le ts ıiba utiaal ´ u muuchulil le tesalonicailoo´ ´ bo, maaxoob junmuuch yani´ loob yeetel Dios le Taatao bey ´ xan yeetel Yuumtsil Jesucristo: Ka yanakteex u nojoch utsil Dios bey xan jeetselil. ´ 2 Mantats k-tsaaik gracias ti ´ Dios ken k-laaj kaajseex ichil le oracionoob k-beetko, 3 tumen ´ tu taan k-Dios le k-Taatao, mantats k-kaajsik le baaxoob ka ´ peeksaaleex a beeteex tumen a fejeexo, le baaxoob ka beetkeex tu yoolal a yaabilajeexo bey xan ´ ´ le chuukaan oolal yaanteex tu yoolal a esperanzaex ti Yuumtsil Jesucristoo. 4 Tumen k-oj´ le, sukuuneex, Dios le maax ´ yaabiltmileexo leti xan yeeymi´ leex, 5 tumen le maalob peektsil t-kaaytajteexo ma t-kaay´ ´ taj cheen yeetel taanoobi, baaxe ´ ´ ´ t-beetaj yeetel paajtalil, yeetel kiliich muuk bey xan tumen jach k-ojel leti u jaajil; teexe a wojleex baaxoob t-beetaj utiaal a wutsi´ leex. 6 Teex tuune ta beeteex jeex t-beeto bey xan jeex tu bee´ til Yuumtsilo, tumen kex taan kaach a muyajeexe ta kameex ´ ´ u taan Dios yeetel le kiimak oolal ku taal ti le kiliich muu´ ko. ´7 Teex tuune ta weeseex ´ ti tulaakal le maaxoob tsaypach´ ´ tik Jesus yanoob Macedonia yeetel Acaya bix unaj u kuxtaloobo. 8 U jaajile, ta woolaleexe ma ´ ´ cheen tu luumil Macedonia yee-

tel Acaya u ´ tsook u kaaytaal ´ Taan Jeeobai,1 baaxe tulaakal ´ tuux tsook u tsaabal kaj ooltbil le fe yaanteex ti Dioso, le ´ oolal toone ma kaab eet k-aa´ lik mix baali. 9 Tumen ´le maakoobo ma xuuluk u tsaaikoob ´ ´ ´ ojeeltbil bix uuchik ´ k-yaax ku´ chul ta wiknaleex, yeetel bix uuchik a patkeex le beetbil diosoob utiaal ka a meyajteex bey palitsileex le u jaajil Dios kuxaano, ´ 10 bey xan utiaal ka a paateex´ le u Paal ku taal te kaano, le maax ´ tu lıisaj ichil ´ ´ le kimenoobo; lela Jesus, le maax ku tokikoon ti le puujulil ku taalo. Jach jeex a wojlileexo, su´ kuuneex, ma ch een ku´ ´ nel uuchik k-bin xıimbalteexi. 2 Tumen jeex a wojlileexe, ´ ´ le ka tsook k-yaax muyaj yeetel le ka tsook k-taasaal mix baalil tu´ kaajil Filiposo, k-Diose tu yaantoon utiaal ma k-chaik saajkil k-kaaytteex u´ maalob ´ peektsilil Dios kex taan k-sen chapachtaal kaachi. 3 Tumen le baax k-jach aalikteex ka a ´ beeteexa ma taan k-aalikteex tumen wa kaas bix´ k-tuukuli, mix tumen wa eekchajaan´ k-tuukuli, mix tumen wa k-kaat tuseexi, 4 baaxe k-aalikteex lela tumen Diose tu ´ yilaj noojaanoon utiaal u kub eentik´ toon ´ k-kaayt le´ maalob peektsilo, y eetel ma t aan k-aalik utiaal ´ ´ k-luubul utsil´ ti wa maaxi, baaxe utiaal k-luubul utsil ti Dios le ´ maax xakaltik k-puksiikalo.

1Te 1:11 Wa: «Silas».

1Te 1:81 Ilaak Tip. 2.

1

2

366

´ ´ 367 K-maan jeex u kaat Diose 5 Tsoole a wojleex mix jun´ teen meyajnajtoon jatsuts taa´ noob cheen utiaal ´ k-kaxtik ´ ´ k-luubul utsil ti maak, yee´ tel ´ mix junteen t-beetaj wa baax ´ ´ cheen tumen taan k-ts ıiboltik u tsaabaltoon wa baax. ¡Diose u yojel jaaj lela! 6 U jaajile, tumen u apostoloon ´ Cristoe ´ jeel u paajtal kaach k-kaatik ka ´ a bootooneex yeetel wa ´ baaxe, ´ kex beyo mix junteen ch ıi´ koon k-kaxt nojbeenil ichil wıinikoob, mix ichileex mix ichil ´ ´ ulaak maakoob. 7 Baaxe, le ka yanchajoon ta wiknaleexo, t-eesaj k-utsil ti teex jeex u beetik ´ ´ juntuul maamatsil ku kanaan´ tik yeetel yaabilaj u mejen paa´ lale. 8 Bey tuuno, tu yoolal le nojoch yaabilaj ´ t-uuyaj ta woo´ laleexo, jach yeetel kiimak oo´ lal t-kubaj ´ ti teex, ma cheen u maalob peektsilil Diosi baaxe tak k-kuxtal,1 tumen kuchoon k-jach yaabilteex. 9 Jach in waalike, sukuu´ neex,´ kajaanteex ´ ´ bix uuchik ´ k-tsaaik k-ool yeetel bix uuchik k-xupikba meyaj. Le ka ´ t-kaaytajteex u maalob peektsilil Dioso, toone mantats meyaj´ ´ najoon bul kiin yeetel bul aa´ kab, utiaal beyo mix juntuul ti teex ka u xup yaab taakin t-oolal. 10 Teexe a wojleex ´ jach chuukaan k-yaabilaj kaachi, mantats t-beetaj baax toj ´ ´ yeetel mix junteen t-beetaj baax ´ kaas ti teex, maaxeex ka creertikeex Cristo; lela tak Dios u yojel jach jaaj. 11 Teexe jach a wojleex mantats t-aalajteex baax ´ ´ unaj a ´ beetkeex, t-lıisaj a wooleex yeetel t-tsolaj u nuuk ti

1 TESALONICAILOOB 2:5-18 ´ teex jeex u beetik juntuul taa´ tatsil yeetel u paalale, 12 ´ utiaal beyo ka seguernak a maaneex ´ jeex uts tu taan Diose, le maax tankeex´ utiaal ka a tiaalinteex u Reino yeetel u nojbeenilo. 13 Le oolal ´ tak toon ma tu xuulul k-tsaaik gracias ti Dios, tumen le ka ta wuuyeex u taan Dios t-kaaytajteexo, ta kameex bey´ u taan Diose ma bey u taan maakoobe; lela jach u ´ ´ tu jaajil ´ taan Dios yeetel taan u yaant´ keex ichil a kuxtaleex, teex maaxeex ka creertikeex Cristo. 14 Tumen teexe, sukuuneex, ta ´ beeteex jeex ´ tu beetil u muuchu´ liloob Dios yeetel Cristo Jesus yanoob Judeao, tumen beetaab xan ´ a muyajeex tumen a weet luumileex jach jeex u beetaal u muyaj ´ le muuchuliloob ´ ´ yanoob Judea tumen le judıoobo, 15 ´ maaxoob kuchoob tak u k ıimsoob ´ Yuumtsil Jes ´ us bey xan le profetaobo, yeetel tsook xan ´ u chapachtikoonoob. Le judıooba ´ ma ´ tu luubloob utsil ti Dios yeetel ´ ma u k ti ´ aatoob ka xiik utsil ´ mix maaki, 16 tumen taan u yilkoob bix jeel u katkoob k-beel ´ ´ utiaal ma k-taan yeetel le j-taanxel luumiloob utiaal ka u salvartubaobo. Le ken u beetoob beya ku maas yaabkuntkoob u kebanoob. Baale tu tsooke, u pujaa´ nil Diose kuch tu yookoloob. ´ 17 Baale, sukuuneex, le ka naachkuntaaboon ichil ´ jun´ p ıit kiin ti teexe (toon naachkuntaaboon, ´ ´ baale k-puksiikale paat ta weeteleex), tumen ´ ´ jach k-kaat ´ ileexe t-beetaj tulaakal ´ le ku paajtal utiaal k-kaa bin xıim´ balteex. 18 Tu yoolal lela t-oo´ teen Pabloe 1Te 2:81 Wa: «k-alma». Gr.: sikje. Ilaak taj bin ´ ta wiknaleex; ´ kaateen tin wootaj kaach bini, Tip. 7A.

´ ´ Ka u lıis a wooleex 368 toone mantats ka kaajskoo´ ´ neex yeetel yaabilaj, yeetel a ´ kaat´ a wilooneex jeex toon k-kaat xan ileexe. 7 Le oolale, sukuuneex, kex yaab baa´ loob beetik k-chiichnaktal yeetel ´ kex taan k-sen muyaje, tsook u ´ kiimaktal k-ool ta woolaleex bey ´ ´ xan tu yoolal le chuukaan oolal ka weeskeexo. 8 Teexe jeetsel yanileex ti Yuumtsil, le oolale toone ku kaa yantal ´ k-muuk. 9 Tumen ¿baax yeetel jeel k-bootik ti Dios le nojoch ´ kiimak oolal k-uuyik ta woola´ leex tu taan k-Dioso? 10 U ´ ´ jaajile bul kiin ´yeetel ´ ´ bul aakab taan ´ k-sen kaat oolal ti ´ Dios ka paajchajak k-ilkeex yeetel ka ´ ´ ´ paajchajak k-aantkeex yeetel le ´ baaxoob kaab eetteex utiaal ka muukaanchajak a fejeexo. ´ ´ 11 Beora tuuna k-ts ıiboltik ka nuuktaak k-beel tumen k-Dios le k-Taatao bey xan ´ tumen k-Yuumtsil Jesus utiaal ´ ka paajchajak k-bin ta wik´ naleex. 12 K-ts ıiboltik xan ka yaabkuntaak a yaabilajeex tumen Yuumtsil; jach beyo, ka maas yaabkuntaak a yaabilajeex utiaal ka a weeseex´ ta baatsi´ leex bey xan ti tulaakal maak, jeex k-eesik xan teex yaabilajo. 13 Utiaal beyo, tu tsooke, ´ ka u muukaank uunt a puksii´ ´ kaleex yeetel ka paatak minaan a ´ siipileex bey xan kiliicheex tu taan k-Dios le k-Taatao tu´ kiinil ´ way yaan1 k-Yuumtsil Jesus yee´ tel tulaakal u j-kiliichoobe. ´ Bey tuuno, sukuuneex, jeex t-aalilteex unaj a kuxtaleex ´ utiaal ka luubkeex utsil ti Diose ´ 1Te 2:191 Lit.: «corona». 192 Gr.: parou- ( jeex taan a kuxtaleexo), k-sen ´

1 TESALONICAILOOB 2:19–4:1 baale Satanase tu kataj k-beel. ´ ´ 19 ¿Maakalmaak le esperanza ´ ´ yeetel le kiimak oolal yaantoo´ ´ no? ¿Maakalmaak le premio1 ku ´ ´ taasiktoon kiimak oolal tu taan ´ Yuumtsil Jesus tu kiiniloob way yane?2 ¿Ma wa teexi? 20 Jach ´ beyo, teex k-nojbeenil yeetel ´ k-kiimak oolal. ´ Le ka t-uuyaj ma tu paajtal ´ k-paatik u maasile, t-tuk´ laj maas maalob ka paatkoon t-juunal tu kaajil Atenas; 2 ka ´ ´ tuun t-tuuxtaj k-sukuun Timo´ teo, juntuul u palitsil Dios ku ´ kaaytik le maalob peektsil yaan ´ ´ yil yeetel Cristoo, utiaal u lıisik a ´ ´ wooleex yeetel utiaal ka u muu´ kaankuunt a fejeex, 3 utiaal ´ ´ beyo ma u peeksaal u yool mix ´ ´ maak tumen le yaayaj oolalooba. Tumen teexe a wojleex ma ´ tu paajtal k-jechik le baalooba. 4 Tumen tak le tiaanoon kaach ta wiknaleexo suuk k-aalikteex ´ yanili k-muyajtik yaayaj oolaloobe; jeex a wojlileexo lela le´ tie baax tsook u yuuchultoono. 5 Le oolale, ka tin wuuyaj ma tu ´ ´ paajtal in paatik u maasile, tin ´ ´ tuuxtaj uuybil bix le chuukaan ´ oolal yaanteexo, tumen ma xaan ´ ´ wa tsook u tuuntaal a wooleex ´ tumen le Kaasilbaalo1 yeetel ma ´ ´ xaane tsook u paatal cheen kunel le baax t-beetaj ta woolaleexo. ´ 6 Baale Timoteoe taant u kuchul t-iknal ikil lukik ta wiknaleexe; letie tsook u taasiktoon ´ ´ junpeel maalob peektsil tu yoo´ ´ ´ lal a chuukaan oolaleex yeetel a yaabilajeex; tsook xan u yaalik-

4

sıa. Ilaak Tip. 5. 3:51 Lit.: «Diablo», u ´ ´ kaat u yaale j-lıisaj taan.

´ 1Te 3:131 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

3

369 K-kuxtal jeex unaje ´ ´ aalikteex yeetel k-kaatikteex tu ´ yoolal Yuumtsil Jesus mantats ka seguernak a beetkeex beyo. 2 Tumen teexe a wojleex le baaxoob t-aalajteex tu kaaba Yuumtsil Jesuso. ´ 3 Tumen Diose u kaat ka ´ ´ kiliichchajkeex yeetel ´ ka a naachkuntabaex ti´ le nuupkebano.1 4 Cada juntuul ti teexe ´unaj u kanik u controlart u wıinklil ich kiliichil bey xan ich tsii´ ´ kil,´ 5 yeetel ma unaj´ u pıit´ maan u ts ıiboltik u ´ nuupchital jeex u beetik le j-taanxel luu´ miloob ma u kaj ooloob Dio´ so. 6 Ti baax yaan yil yeetel ´ lela, mix maak unaj u beetik kaas ti u sukuun mix u bin tu contra le derecho ´ yaan ti u sukuuno, tumen Jeeobae ku casti´ gartik le maaxoob beetik le baalooba, jeel bix tsook´ k-aalikteex ´ yeetel tsook k-chuukaan jaaj´ kuuntikteexo. 7 Tumen Diose ma tu tanooneex utiaal ka ya´ ´ naktoon junpeel eek kuxtali, baaxe utiaal ka kiliichchajkoo´ neex. 8 Le oolale, le maax ma tu´ tsookbesik le kaansaja ma ti wıinik ku beetik u j-ma uuyaj´ taanili, baaxe ti Dios, le maax ´ tsaaikteex kiliich muuko. ´ 9 Baale ti baax yaan yil yeetel le yaabilaj yaan ichil su´ kuuntsiloobo, ma kaab eet ´ k-ts ıibtikteex mix baali, tumen teexe Dios kaanskeex utiaal ka a paklan yaabiltabaex. 10 U jaa´ jile,´ teexe taan a yaabiltikeex tulaakal le sukuunoob yanoob ti ´ tulaakal u luumil Macedoniao. Baale, sukuuneex, k-sen aalik-

1 TESALONICAILOOB 4:2-17 teex ka maas yaabchajak a yaabilajeex. 11 Ilawil a kuxtaleex ´ ich jeetselil, a ch ıikileex ti baaxoob ka beetkeex bey xan a me´ yajeex yeetel a kabeex jeex t-aa´ lajteexo; 12 beyo le maaxoob ´ minaanoob ichil le muuchulilo ´ yaan u yilkoob taan a kuxtaleex ´ jeex unaje yeetel ma tu bineltikteex mix baal. 13 Tsoole, sukuuneex, ma ´ ´ ´ k-kaat ka paatak ma a wojeel´ tikeex le baaxoob yaan yil yeetel ´ le maaxoob kimenoobo,1 utiaal ´ ma u sen yaatal a wooleex ´ ´ ´ jeex u yuuchul yeetel le maaxoob minaan esperanza tiobo. ´ ´ 14 Toone k-creertik kıim Jesus ´ ´ yeetel kaa kuxkıintaabi, le oo´ lal k-creertik xane le maaxoob ´ tsook u kıimloob ikil u tsaypachtikoob Jesuso yaan xan u ´ kaa kuxkıintaaloob tumen Dios ´ utiaal ka yanakoob yeetel Je´ ´ sus. 15 Tumen tu kaaba Jeeo´ ba k-aalikteex lela: toon maaxoon kuxaanoon tak tu kiinil way yaan1 Yuumtsile, junpuli ´ ´ ´ ma taan k-maan taanil ti le ´ ´ maaxoob tsook u kıimloobo, ´ 16 tumen Yuumtsile yaan u yee´ mel desde te kaan taan u taan ´ yeetel autoridad jeex u taan jun´ ´ ´ tuul arcangele, yeetel taan u yuubaal u juum u trompeta ´ ´ Dios; te suutuk tuun jeelo, le u disipuloob Cristo kimenoobo le´ ´ tiob kun yaax lıikloob. 17 Ku ´ ´ tsookole, toon maaxoon puu´ ´ tsoon ti le kıimilo yaan k-teek ´ ´ bisaal junmuuch tu yeeteloob ´ ichil le muuyaloob utiaal ka ´ k-ilba yeetel Yuumtsil te iiko; ´ ´ bey tuuno mantats ken k-antal 1Te 4:31 Gr.: porn eya. Le taana ku me´ ´

yaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

´ ´ 1Te 4:131 Lit.: «maaxoob taan u ween´ loob». 151 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

1 TESALONICAILOOB 4:18–5:21 tu yiknal Yuumtsil. 18 Le ´ oolale, seguernak a paklan lıisik a ´ ´ wooleex yeetel le taanooba. ´ Beora tuuna, sukuuneex, ti ´ baax yaan yil yeetel kii´ noob bey xan yeetel tempora´ ´ daobe,1 ma kaab eet u ts ıibtaalteex mix baali. 2 Tumen tak teex jach a wojleexe u kiinil ´ Jeeobae yaan u taal jach jeex ´ ´ u taal juntuul j-ookol de aaka´ be. 3 Le taan u yaalaal tumen ´ ´ le maakoob: «¡Tulaakal jejetskil ´ ´ yeetel´ maalob yanil!», leti tuun ´ ken teek taalak xuulsajil tu yookoloob, jeex´ le kiinam ku´ muyajtik juntuul koolel le taan u ´ ´ sıijil u chaambalo, yeetel junpu´ li ma kun puutsloob. 4 Baale, sukuuneex, teexe minaa´ neex ich eejocheenil utiaal ka ´ ´ teek taalak le kiin´ ta wookoleex jeex u taal tu yookol j-ooko´ loobe, 5 tumen teexe tulaak´ ´ leex u paalaleex le saasilo yeetel u paalaleex le kiino. Ma u tiaa´ ´ loon aakabi mix u tiaaloon eejocheenili. 6 Le oolale ma k-weenleex ´ ´ jeex u beetik le ulaak maakoobo, baaxe unaj k-pilik k-ich ´ ´ mantats yeetel unaj k-kanaan´ tik ma u saatal kool. 7 Tumen ´ le maaxoob ´ ku weenloobo, u suukile ´ de aakab ku ´ weenloob; le maaxoob xan´ ku kaaltaloobo, u suukile de aakabe kalaanoob. 8 Baale toon u ´ tiaaloon le kiino,´ unaj k-kan aantik ma u saatal ´ ´ k-ool, k-buukintmaj le´ fe yeetel le yaabilaj´ beyoob junpeel u piixil tseeme yeetel k-tsaamaj u espe´ ranzail k-salvartaal jeex junpeel

5

´ 1Te 5:11 Lela u kaat u yaale kiinoob ´ junpaaykuntaan utiaal u kiinbesaal wa baax.

´ Tulaakal jejetskil

370 cascoe; 9 tumen Diose ma tu ´ yeeyajoon utiaal u yeesiktoon u pujaanili, baaxe utiaal k-kamik ´ salvacion tu yoolal k-Yuumtsil ´ Jesucristo. 10 Letie kıim t-oolal, utiaal beyo, kex ajaanoon wa ´ kex taan k-weenle, ka kuxlakoon ´ ´ junmuuch tu yeetel. 11 Le oo´ lale, seguernak a paklan lıisik ´ ´ a wooleex yeetel a paklan muu´ ´ kaankuuntik a wooleex jach jeex ´ taan a beetkeexo. ´ 12 Beora tuuna, sukuuneex, ´ k-kaatikteex ka a weeseex tsii´ kil ti le maaxoob jach ku ´ xupkubaob meyaj ichileexo yeetel ku nuuktikoob a beeleex ti baax ´ yaan ´ yil yeetel u meeyjil Yuumtsil yeetel ku tsolkoob a xikneex. 13 Eeseex maas nojoch utsil ti ´ letiob yeetel yaabilteexoob tu yoolal le meyaj ku beetkoobo. Ilawileex a kuxtaleex ich jeetselil´ ta baatsileex. 14 Yaan xan ulaak ´ baal k-jach kaat aalteex sukuuneex: chan aaleex u nuuk ti le ´ maaxoob maatech u yuubikoob ´ ´ taano, taaneneex yeetel le ´ maaxoob jach yaachajaan u y´ ooloo´ bo utiaal a lıiskeex u yooloob, ´ ´ aanteex le maaxoob minaan u muukoobo, yanakteex paciencia ´ ´ ti tulaakal maak. 15 Ilawileex ´ mix maak ka u sut u jeel le kaas ku beetaaltio; baaxe mantats ka a kaxteex baax uts ´ ta baatsileex ´ bey xan utiaal tulaakal maak. ´ 16 Kiimakchajak ´ a wooleex mantats. 17 ´ Ma u jaawal a orareex. 18 Tsaaex u diosbootikil ´ tulaakal baal, tumen´ lela letie ´ baax ´ u kaat Dios yeetel Cristo Jesus ka a beeteexo. 19 Ma a ´ tupikeex u kaakil le kiliich ´ muuko. 20 Ma a mixbaalkuunti´ keex le profecıaobo. 21 Xa-

371 1 TESALONICAILOOB 5:22—2 TESALONICAILOOB 1:8 ´ kalteex tulaakal baal utiaal ka tsil Jesucristoe, utiaal ma u ´ ´ a wileex wa maalob; ch ıiki- yantal u siipiloob. 24 Le maax ´ ´ keex a beeteex baax maalob. tankeexo chuukaan u yool ti ´ ´ ´ 22 Naachkuntabaex ti tulaakal u baax ku yaalik yeetel jach tu ´ ´ ´ jejelaasil kasaanil. jaajil yaan u b eeykuntik tulaa´ 23 Kiliichk uuntaakeex tu kal. ´ chuukaanil tumen u Diosil le 25 Sukuuneex, ma u xuulul jeetselilo. Sukuuneex, ichil a a orareex t-oolal. ´ tuukuleex,1 a puksiikaleex2 26 Saludarteex tulaakal le su´ ´ ´ ´ yeetel ichil a wıinklileexe mi- kuunoob yeetel junpeel kiliich ´ naan mix junp ıit kasaanili; tsuutso. ´ ´ ´ k-ts ıiboltik ka kanaantaakoob 27 Kin kaatikteex tu kaaba ´ tak tu kiinil way yaan3 k-Yuum- Yuumtsil ka xookok ti tulaakal ´ le sukuunoob le ts ıiba. ´ 1Te 5:231 Wa: «a espirituex». Gr.: neuma.´ 28 Ka yanak u nojoch utsil ´ Ilaak Tip. 7B. 232 Lit.: «alma». Gr.: sikj e. ´ Ilaak Tip. 7A. 233 Gr.: parousıa. Ilaak k-Yuumtsil Jesucristo ta weeteleex. Tip. 5.

dccc

ccc

´ KAAP EEL TI

TESALONICAILOOB ´

Pabloen; Silvano1 yee1´ Tene tel Timoteoe ti yanoob tin ´

weetele. Le cartaa utiaal u muuchulil le tesalonicailoobo; letio´ ´ be junmuuch yaniloob yeetel ´ Dios le k-Taatao bey xan yeetel Yuumtsil Jesucristo: 2 Ka yanakteex le nojoch utsil ´ yeetel le jeetselil ku taal ti Dios le Taatao, bey xan le ku taal ti Yuumtsil Jesucristoo. 3 Sukuuneex, mantats k-ilik ´ ´ kaab eet k-tsaaik gracias ti Dios ta woolaleex. Lela jach maalob ´ tumen a fejeexe taan u bin u maas nojochtal; le yaabilaj xan ´ ka wuuyikeex cada juntuul ti ´ teex ta baatsileexo taan u bin u maas nojochtal. 4 Tu yoolal le´ la, toone k-nojbaalkuuntikba ta

2Te 1:11 Wa: «Silas».

´ woolaleex ichil u muuchuliloob ´ ´ Dios ikil u chuukpajal a wooleex ´ ´ yeetel ikil a weeskeex fe kex taan ´ a sen chapachtaaleex yeetel kex ´ taan a sen muyajeex. 5 Lela ku yeesike Diose jach toj bix u ´ juzgar ikil u yeesik ka naajmatkeex u Reino Dios, le baax oolal ´ jach tu jaajil taan a muyajeexo. 6 Lela ku yeesik xane Diose maalob u yilik ka u boot ´ ´ yeetel muyaj le maaxoob beetik a muyajeexo. 7 Baale teex ´ ´ taan a maanskeex muyajile, Diose yaan u beetik u xuulul a ´ ´ muyajeex junmuuch t-eetel, te ´ kiin ken chıikpajak Yuumtsil Je´ ´ sus desde te kaan yeetel u muu´ kaan angeloob 8 ichil junpeel ´ ´ ´ kaak taan u toochbalo; lela letie ken taalak u sut u jeel le ´ kaas ku beetik tulaakal le

2 TESALONICAILOOB 1:9–2:9 ´ ´ maaxoob ma u kaj ´ ooloob Dioso bey xan le maaxoob ma´ tu tsookbeskoob ´ le maalob peektsil yaan yil yeetel ´ k-Yuumtsil Jesuso. 9 Le maakooba jach le´ ´ tie maaxoob ken u ´ naajmatoob ´ u castigartaaloob yeetel junpeel xuulsajil utiaal mantats, utiaal ´ beyo ka naachkuntaakoob tu ´ taan u yich Yuumtsil bey xan ti ´ u nojoch paajtalil; 10 lela yaan ´ u yuuchul te kiinoob ken taalak ´ Yuumtsil utiaal ´ ka nojbeen´ kuuntaak junmuuch yeetel u j-kiliichoobo bey xan utiaal ka ´ ´ ilaak yeetel ´ jak oolal tumen tu´ laakal le maaxoob u tsaamaj ´ u fejoob ti letio, tumen ta tsaaj a fejeex ti le baax t-kaaytajteexo. 11 Tu yoolal xan lelo k-orar mantats ta woolaleex, utiaal be´ yo k-Diose ka u yil ka naajmat´ keex u tankeex, tsoole yeetel´ u ´ ´ paajtalile ka u b eeykunt tulaakal le baaloob maalobtak uts tu ´ ´ taano yeetel ka´ u chuukbes le baaxoob ka peeksaal a beeteex tumen a fejeexo. 12 Le´ la´ ku yuuchul utiaal ka nojbeenkuuntaak u kaaba k-Yuumtsil ´ ´ Jes ´ us ichileex yeetel´ ka nojbeen´ kuuntaakeex junmuuch tu yeetel, tu yoolal u nojoch utsil k-Dios bey xan tu yoolal u nojoch utsil Yuumtsil Jesucristo. ´ Bey tuuno, sukuuneex, ti ´ baax yaan yil yeetel le kiinoob way ´ yaan1 Yuumtsil Jesucristo yeetel ´ ti k-muuchul tu ´ yeetele, k-kaatikteex 2 ma a chaikeex u ´ xaakbesaal a tuukuleex tu s´ eebaanil, mix ´ a chaikeex u peeksaal a wooleex tu yoolal kaansajoob ku yaalaal ti Dios u taal, mix tu yoolal baax

2

´ 2Te 2:11 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

´ Xuulsajil. Apostasıa 372 ku tsikbaltaalteex, mix tu yoo´ lal junpeel carta ku yaalaal toon ´ ´ bin ts ıibtmil yeetel tuux ku tsaabal naatbil tsook u kuchul ´ u kiinil Jeeoba.1 ´ ´ 3 Mix maak ka u naachkunteex ti le bejo, tumen le kiin jee´ ´ lo ma kun taal wa ma yaax taa´ ´ nil yaan maaxoob kun lıikloob ´ tu contra Diosi,1 yeetel wa ma ´ ´ ´ yaax taanil yaan u yeesaal maax le ku bin tu contra u ley Dioso; lela u paal le xuulsajilo. 4 Le ´ maaka u tsaamuba tu contra ´ jeel maaxak ku yaalaal «dios» ´ tio wa tu contra tulaakal baal ku adorartaal, le oolal ku nojbaal´ ´ ´ kuuntkuba tu yookoloob yeetel ´ ku kutal tu templo Dios taan ´ u taaskuba bey juntuul diose. 5 ¿Ma wa kajaanteexe le tiaanen ta wiknaleexo suuk kaach in waalikteex le baalooba? ´ 6 Beora tuuna a wojleex baax ´ katik u beel le maak jeelo utiaal ´ ka chıikbesaak jach tu kiinil. 7 U jaajile le kaas tsook ´ u kaajal u meyaja, ma jach ´ kaj oolaani, baale bey kun seguer u meyajo tak ken lukuk te bej le baax katik u beelo. 8 Le´ ´ ´ ti tuun ken chıikpajak le maax beetik le baax kaasa. Yuumtsil ´ ´ Jesuse yaan u kıimsik yeetel le ´ ´ iik ku jookol tu chio, yeetel te ´ kiinoob ken u chıikbes way yano yaan u xuulsik ti le kasaan ´ maaka. 9 Baale le kasaan ´ ´ maaka Satanas beetik u yantal,1 ´ ´ ´ yeetel leti tsaaik u paajtalil ti utiaal u beetik nukuch baaloob, ´ ´ chıikulaloob ku tuskoob maak,

2Te 2:21 Ilaak ´ Tip. 2. 31 Wa: «aposta´ ´ sıa», ´ lela u kaat u yaale ´ u tsaaikuba maak tu contra le adoraci´ on ku tsaabal ti Dioso. 91 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

´ 373 Maak ma tu yuubik taan baaloob ku beetik u jaakal u ´ ´ ´ yool maak, 10 bey xan tulaakal ´ u jejelaasil kaakas tuusoob. Sa´ ´ tanase ku tsaaik xan u paajtalil ´ ti utiaal u tusik le maakoob ku ´ ´ naajmatkoob u binoob ti´ kıimilo tumen ma tu kamoob yeetel ma tu yaabiltoob le u jaajil jeel u salvartikoobo. 11 Le oolal Diose ´ ´ ku chaik u taabsaaloob yeetel le baax kaaso utiaal ka u creertoob le tuuso, 12 utiaal beyo ´ ka laaj juzgartaakoob tumen ma tu creertoob le baax jaajo, baa´ ´ xe kiimakchaj u yooloob yeetel le baax kaaso. 13 Baale, sukuuneex, toone ´ ´ mantats k-ilik kaab eet k-tsaaik gracias ti Dios ta woolaleex, teex ´ maaxeex yaabiltaaneex tumen ´ ´ Jeeoba, tumen Diose tu yeeya´ jeex desde tu kaajbal utiaal sal´ ´ vacion; lela tu beetaj taan u ´ ´ kiliichkuuntkeex y eetel ´ ´ u kiliich muuk, yeetel tu yeeyajeex ´ tumen ta tsaaj a fejeex ti le jaajo. 14 Letie tu taneex utiaal le salvaciona tu yoolal le maalob ´ peektsil k-kaaytiko, utiaal beyo ka yanakteex le nojbeenil yaan ti k-Yuumtsil Jesucristoo. 15 Le oolale, sukuuneex, jee´ ´ tsel paateneex yeetel seguernak a chich machkabaex ti le kaansajoob ta kameexo, kex tsik´ baltbil wa kex ts ıibtbil t-beetajteex. 16 Tsoole k-Yuumtsil Jesucristo bey xan Dios k-Taata, ´ M´aax tu yaabiltoon, ku kiimak´ ´ kuuntik k-ool mantats yeetel ku ´ ´ tsaaiktoon junpeel nojoch esperanza tu yoolal u nojoch utsile, ´ ´ 17 letiob ka u lıisoob u yool a ´ puksiikaleex y eetel ka u muu´ ´ kaankuuntoob a wooleex ti tu´ laakal baax maalob ka beetkeex ´ yeetel ka waalikeex.

2 TESALONICAILOOB 2:10–3:9 ´ ´ Bey ´ tuuno, sukuuneex, tsaa a wooleex orar t-oolal utiaal ´ ka seguernak u seeb kiitpa´ ´ jal yeetel ´ u nojbeenk ´ uuntaal´ u taan Jeeoba, jeex taan u yuuchul te tuux yaneexo, 2 bey xan utiaal ka salvartaakoon ti ´ ´ le loolob yeetel kasaan maakoo´ bo,´ tumen le fejo ma ti tulaakal maak yani. 3 Baale Yuumtsi´ ´ le chuukaan u yool ti baax ku yaalik; letie yaan u muukaan´ ´ ´ kuuntik ´ a wooleex yeetel yaan u kanaantkeex ti le j-Kasaano.1 ´ 4 Tsoole, ti baax yaan yil ta ´weeteleexe, toone k-kubmaj ´ k-ool ti Yuumtsil de ke taan a ´ beetkeex yeetel yaan u seguer a beetkeex le baaxoob t-aalajtee´ xo. 5 K-ts ıiboltik ka seguernak u nuuktaal tubeel a puksiikaleex tumen Yuumtsil, utiaal ´ ka a yaabilteex Dios ´ yeetel ´ utiaal ka chuukpajak a wooleex a meyajteex Cristo. ´ 6 Beora tuuna, sukuuneex, tu kaaba Yuumtsil Jesucristoe, ´ k-aalikteex ka ´ a naachkuntabaex ti jeel maaxak sukuunil ´ ma tu yuubik taan yeetel ma tu kuxtal jeex t-kaansajteexo. 7 Tumen teexe a wojleex baax unaj a beetkeex utiaal a kuxtaleex jeex t-beetaj toono, tumen toone ma t-beetaj k-ma uuyaj taanil le tiaanoon kaach ´ ta wiknaleexo, 8 yeetel ma ´ t-jaantaj u yooch mix maak wa ma ´ k-bootmi, ´ ´ baaxe jach t-tsaaj k-ool yeetel t-xupakba ´ ´ meyaj bul kiin yeetel bul aakab utiaal ma k-chuytal ti mix jun´ tuul ti teex. 9 Ma tumen wa minaantoon autoridad utiaal k-beetki, baaxe t-beetaj beyo

3

2Te 3:31 Wa: «Kaasilbaal».

2 TESALONICAILOOB 3:10—1 TIMOTEO 1:6 Conciencia 374 ´ ´ utiaal k-eesikteex bix unaj a maax ma u kaat u tsookbes le kuxtaleex. 10 U jaajile, tak le baax k-aalikteex te cartaa, ee´ ´ tiaanoon ta wiknaleexo suuk seex maaxi yeetel xuuluk a bis´ kaach k-aalikteex lela: «Wa kabaex tu yeetel utiaal ka su´ ´ yaan maax ma u kaat meya- lakchajak. 15 Baale ´ kex beyo, je, ma u janal xan». 11 Tumen ma a wilkeex bey juntuul enemi´ a tsolxitaan k-uuyik u yaalaale yaan goe, baaxe seguernak ´ ´ ´ jujuntuul ichileexe ma u kaat u kintikeex bey juntuul sukuune. ´ yuuboob taani yeetel mix tech 16 U Yuumtsilil le jeetselil ´ ´ ´ u meyajoob, baaxe cheen ku tuuno mantats ka u tsaateex ´ yoksikubaob ti baaxoob ma jeetselil jejelaas bixi. Yuumtsil ´ ´ unaj u yoksikubaobi. 12 Ti le ka yanak ta weeteleex, tulaak´ ´ leex. maakoob beya t aan k-jach aa´ ´ ´ ´ lik yeetel taan k-kaatiktiob tu 17 Teen Pabloe kin tuuxtik´ kaaba Yuumtsil Jesucristoe, ka teex saludos. Lela teen ts ıibt ´ ´ ´ meyajnakoob yeetel jeetsel oo- yeetel in kaboob, jeex suuk in ´ ´ ´ lal yeetel ka u naajaltoob baal u beetik te cartaob kin tuuxtiko; ´ jaantoob. tene bey in ts ıibo. 13 Baale, sukuuneex, teexe 18 U nojoch utsil Yuumtsil Je´ ma u xuulul a beetkeex baax sucristo ka yanak ta weeteleex, ´ ´ uts. 14 Cheen baale, wa yaan tulaakleex.

dccc

ccc

´ YAAX T I 

TIMOTEO Teen Pabloe apostolen ti ´ 1 Cristo Jesus jeex u yaalmil ´ Dios k-Salvador, yeetel jeex u

´ ´ yaalmil Cristo Jesus le maax oolal yaantoon esperanzao; 2 kin ´ ´ ts ıib ti Timoteo, juntuul in paal tu yoolal le fe yaantoono: Ka yanaktech le nojoch utsil, ´ ´ le cha ootsilil yeetel le jeetselil ku taal ti Dios le Taatao bey ´ xan le ku taal ti Cristo Jesus, k-Yuumtsilo. ´ ´ ´ 3 Jeex uuchik in l´ ıisik a wool ´ utiaal ka paatkech Efeso le jach ´ taaytak u jookol in binbal tu luumil Macedoniae bey xan in beetik beoraa, utiaal beyo ka a ´ ´ waal ti jujuntuul maakoob ma u

kaanskoob yaanal baaloob, 4 mix u beetkoob u cuentail baaloob ma jaajtaki mix u xakaltikoob ti baax chiibal u taal ´ ´ maak. Le baalooba mix junpeel ´ utsil ku taaskoob, yeetel tu lu´ gar u beetkoob u kaanbal maak ti Dios utiaal u muukaantal u ´ ´ feje cheen ku beetkoob u ch ıikil ´ maak u xakalt u maasil baaloob. 5 U jaajile le baax kin waalik´ techa, taan in waalik tumen in ´ yaabilaje ku taal ti junpeel puk´ siikal limpio, ti junpeel maa´ lob conciencia bey xan ti junp´eel ´ fe x-ma kaapeel ichil. 6 Uu´ ´ ´ chik u naachtal jujuntuul maakoob ti le baalooba, bisaaboob

Cristoe taal u salvart j-kebanoob 1 TIMOTEO 1:7-20 375 tu paach taanoob taan tu contra Dios, kin cha´ minaan u bii´ ´ ´ laloob. 7 Le maakooba u kaat pachtik maaxoob meyajtik yeeu beetubaob j-kaanbesajoob ti tel minaan in sutal. Baale ´ le leyo, baale ma tu naatkoob le chaabten ootsilil tumen minaan ´ baaxoob ku kaanskoobo mix le in fe yeetel ma in wojel kaach baaxoob ku sen aalikoob ka baax kin beetki. 14 Baale le u beetaako. nojoch utsil k-Yuumtsilo maas ´ jach tin wookol jun8 Toone k-ojel jach maalob ´ nojochchaj ´ ´ ´ le Leyo, baale cheen jaali muuch yeetel le fe bey xan yeewa ku tsookbesaal jach jeex tel le yaabilaj ku taal ti Cristo ´ unaje. 9 Utiaal ka beetaak be- Jesuso. 15 Lela jach jaaj yee´ ´ ´ ya unaj u kaajal ti maake´ le le- tel tulaakal maak unaj u creer´ yo ma beetaab utiaal maax toj tik: Cristo Jesuse taal way yoou kuxtali, baaxe beetaab utiaal kol kaabe utiaal u salvartik le ´ ´ le maaxoob ku binoob tu conj-keban m aakoobo. Ichil tu´ ´ tra le leyo, maaxoob maa- laakloobe teen u maas j-keba´ tech u beetkoob baax ku nil. 16 Baale chaab ootsilil ti ´ ´ yaalaaltiob, ´ kasaan maakoob, teen, le m aax maas yaan u keba´ j-keban m aakoob, m aakoob no, utiaal beyo ka u yees Cris´ ´ ´ ´ minaan u yaabilajoob, maa- to tulaakal u chuukaan oolal tu ´ ´ ´ ´ koob ku mixbaalkuuntikoob le taan le maaxoob ken u tsaa u fe´ baaloob kiliichoobo, j-k´ ıim- joob ti leti, utiaal ka yanaktiob ´ ´ saj maakoob, maakoob u xuul. ´ u kıims- kuxtal minaan ´ maj u taataob, maakoob ´ u 17 Beora tuuna, ti le Rey´ mi´ kıimsmaj u´ maamaob, 10 maa- naan xuulul tio, le juntuulili ´ ´ koob ku nuupkebantaloob,1 ma tu kastal yee´ ´ xii- Dioso, le maax ´ boob ku n uupchitaloob y eetel u tel ma tu paajtal u yilaalo, ti le´ ´ yeet ti ka tsaabak tsiikil yeetel noj´ xiibiloob, secuestradoroob, ´ maakoob ku tuusoob, m aakoob beenil utiaal kiinoob minaan u ´ ´ maatech u b eeykuntkoob baax xuul. Amen. ´ ku jurartikoob, bey xan utiaal 18 ´ In paal Timoteo, taan in jeel baalak ku bin tu contra le kub eentiktech ka a beet lemaalob kaansajo. 11 Le´ maa- la: tu yoolal le baaxoob profetilob kaansaja yaan yil yeetel u zartaab ta woolalo, seguernak a ´ maalob peektsilil le Dios kiimak baateltik le jach maalob baate´ ´ u yoolo, letie baax xan kub een- lo; 19 ma a chaik u saatal a fe, ´ taabteno. yeetel yanaktech mantats jun´ ´ 12 Kin tsaaik u´ diosbooti- peel maalob conciencia, ma jeex ´ ´ kil ti ´ Cristo Jes le maaxoob ku patkoob juntsee´ us k-Yuum´ ´ tsil, maax tu tsaajten p aajtalil; lil le baalooba yeetel ku saatal u ´ ´ ´ ´ tumen tu yilaj chuukaan in ´ ´ woo- fejoob jeex u buulul junpeel bar´ le tu kub eentajten junpeel me- co ichil le jao. 20 Himeneo yee´ yaj, 13 kex teen kaache kin tel Alejandroe taakaanoob ichi´ loob, yeetel tsook in kubkoob ´ ´ 1Ti 1:101 Gr.: pornos. Le taana ´ ku meyaj ´ ´ tu kab Satan utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas nuup´ as utiaal ka kaanchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. saaktiob yeetel castigo ma unaj u taanoob kaas tu contra Diosi. Ilaak Tip. 4.

1 TIMOTEO 2:1–3:4 Mediador. Ma u kaansaj le koolelo 376 ´ ´ ´ ´ Yaax taanile, ´ taan ´ in jach tuukul, ma yeetel u niki jiitil ´ aalikteex ka k´ aat oolnakeex, u tsootsel u pooloobi, mix yee´ ka orarnakeex yeetel ka ´ a bee- tel oro, mix perlaob, mix yeetel ´ teex siibaloob utiaal ´ a tsaaikeex kookoj nooki, 10 baaxe yeetel gracias tu yoolal tul aakal u jejemaalob meyajoob jeex unaj u ´ ´ laasil maakoob, 2 tu yoolal rebeetik le kooleloob meyajtik ´ yoob bey´ xan tu yoolal tulaa- Dioso. kal le maaxoob yaan autoridad 11´ Le koolelo ma unaj ´ u taan tiobo, utiaal beyo ma´ u xuulul le taan u kaansaalo, yeetel unaj ´ ´ ´ k-kuxtal ich jeetselil yeetel ma u u tsaaikuba yaanal u paajtalil le ´ xuulul k-jach kubik kool k-mexiibo. 12 Ma tin chaik u kaan´ ´ ´ yajt Dios yeetel junpeel tuukul saj le koolelo, mix ka u tsaa le ´ ´ yiijchajaan. 3 Lela jach maa- xiib yaanal u paajtalilo, baaxe ´ ´ ´ lob yeetel kambeen tu taan Dios, ka paatak ma ´ u taan ´ le koolelo. k-Salvador, 4 tumen letie u 13 Tumen yaax Adan beetaabi, ´ ´ kaat´ ka u salvartuba tul aakal u tsoole ka beetaab ´ ´ ´ Eva. 14 Ku jejelaasil maakoob yeetel ´ ka ku- tsookole ma Adan tuusi, baa´ chuk u chuukaan kaj ´ ooltoob xe letie koolel tuuso ka kebanle´ jaajo. 5 Tumen cheen jun- chaji. 15 Le koolelo yaan u se´ ´ ´ tuul Dios yaan yeetel cheen ´ ´ jun- guer u kanaantaal´ ikil u yantal tuul mediador1 yaan ch uumuk u paalal, baale cheen wa ma tu ´ ´ ´ ´ ti ´Dios yeetel wıinikoob, juntuul naachtal ti le fejo, ti le yaabi´ ´ maak, Cristo Jesus, 6 le maax lajo bey xan ti le kiliichilo jun´ ´ tu kubaj u kuxtal utiaal ´ u boo- muuch yeetel le maalob tuukutik jach le bukaaj kaab eet utiaal lo. ´ ´ ´ u jaalkabtaal tulaakal ´ maak... Le baax kin waalika jach lela yaan u tsaabal ojeeltbil ken jaaj: ´ kuchuk u kiinil. 7 Utiaal lela ´ ´ yeeyaaben utiaal in kaaytaj bey Wa juntuul xiib taan u kaxtik u tsaabalti u meeyjil u kaxan utiaal in beetik in aposto´ ´ ´ jach lil´ —taan in waalik u jaajil, ma naantaal le muuchulilo, ´ taan in tuusi—,´ utiaal beyo ka in maalob ´ le baax ´ ku ts ıiboltiko. ´ 2 Le maax kanaantik le muukaans ti le j-taanxel luumiloo´ ´ ´ ´ chulilo kaab eet junt uul m aak bo baaloob yaan yil yeetel le fe´ minaan u keeyel, junjo bey xan yeetel le jaajo. ´ ´ baax oolal ´ ´ ´ tuul maak ´ cheen juntuul u´ ya8 Le oolal in kaate jeel tuu´ tan, ku tsaaik u piis tulaakal xak ka u´ muchuba le maakoobo ´ ´ baax ku beetik, maalob u tuuka u ts aa u y ooloob orar t aan u ´ ´ kul, ma xaaxakaan u kuxtali, lıisik u kiliich kaboob, ma y ee´ tel kuuxilili mix´ yeetel baatel- ku utsul kamik u yuulaboob, utiaal kaansaj, 3 ma taanili. ´ 9 In kaat xan ka u ja- noojaan ´ ´ ´ junt uul´ j-kaaltal maaki, ma juntsutsk ıintuba le kooleloob ´ ´ ´ t uul m aak kaas u puujuli,1 baayeetel ´ kambeen nook, ´ yeetel kaj-kabal oolal bey xan yeetel maalob xe uts u puksiikal, ma ´ ´ xan baateli, ma juntuul maak ´ ´ 1Ti 2:51 Lela juntuul maak ku waatal jach uts tu yich taakini, 4 jun-

2

3

´ ´ chuumuk ti kaa jaats maakoob utiaal u yaalik baax ku tuklik cada jaats.

1Ti 3:31 Wa: «ku jaats».

´ Anciano yeetel siervo ministerial 1 TIMOTEO 3:5–4:3 377 ´ ´ ´ ´ tuul maak jach maalob bix u xan le ulaak maaxoob yanoob tu nuuktik u yotoch, ku yuubaal yotochoobo. 13 Tumen le xii´ u taan tumen u paalal yeetel boob jach maalob u meyajoobo ´ ´ ´ ku beetaal baax maalob tumen taan u naajaltikoob ka uuchuk ´ u ´ paalal; 5 (u jaajile, wa junmaalob taan tu yoolaloob, ´ ´ ´ yeetuul maak mix u yotoch u ´ yo- tel taan u yantaltiob u paajtalil ´ ´ jel u nuukte, ¿bix ken u kanaan- u taanoob yeetel u jaajil u yoo´ ´ til u ´ muuchulil Dios?); 6 ma loob ti le fe yaan yil y eetel Cris´ junt uul t uumb en disipuloi, to Jesuso. ´ tumen ´ bik u taasuba nojbaalil 14 In tuklike ma kun xaantal ka u naajmat xan le castigo aa- ken xiiken ta wiknal, baa´ laan u tsaabal ti le Kaasilbaale kin ts ıibtiktech le baaloo´ ´ lo.1 7 Tsoole tak le ´ maaxoob ba, 15 tumen wa ma tin seeb minaanoob ichil le m uuchulilo, kuchle teche a wojel bix jeel a ´ kaab eet maalob u taanoob tu portarkaba tu yotoch Dios; le´ ´ yoolal le maaka, utiaal beyo ma la u muuchulil le ´ ´ Dios kuxaau paajal u sutal, mix u taabsaal no, u yokomil yeetel u chuuntumen le Kaasilbaalo. pakil le jaajo. 16 U jaajile, ´ le 8 Le´ siervo ministerialoobo kiliich taakbil baal yaan yil yee´ kaab eet xan yiijchajaan u tel u meyajtaal Dioso, jach chıi´ tuukuloob, ma j-kaapeel ichoo- kaan u yilaal u nojchil: ‹Jesuse ´ ´ bi,1 ma ´ u sen ukikoob vino, chıikbesaab bey wıinike, aalaab ma u ts ıiboltkoob taakin ma toj u ´ kuxtal ka tsook u´ tsaabal ´ uts bix naajaltaanili; ´ 9 tsoo- junpeel kaanilbeen wıinklil ti, ´ le unaj u yantal junpeel maa- chıikpaj ti angeloob, kaaytaab u ´ lob creertaab ´ conciencia tiob le taan u ka- kaaba te luumoobo, ´ ´ naantkoob le kiliich taakbil baal tumen u maakiloob le yookol ´ tsook k-creertiko. kaaba, kaam y eetel nojbeenil te ´ ´ 10 Baax kaab eet xan u yaax kaano›. beetaale, u yilaal wa noojaaBaale le kiliich muuko junnoob utiaal le meyajo, ken tsoo´ taats u yaalike, ´ te kiinoob kok tuune, wa minaan baax ooku´ taaloobo yaan maaxoob kun lal u taakal u pooloobe, u beet u naachtaloob ti le fe ikil u chensiervo ministerialiloob. ´ xikintikoob baaloob bey ti Dios 11 Le kooleloobo kaab eet xan u taaloobe baale ma jaajtayiijchajaan u tuukuloob, ma ´ ´ koobi, bey xan ikil u chenxix-lıisaj taanoobi, ku tsaaikoob kintikoob u kaansaj demo´ u ´ piis le baaxoob ku beetkoobo ´ ´ nioob. 2 Ku yuuchul xan lela yeetel ´ jach chuukaan u yooloob tu yoolal le tuus ku beetik le ´ ti tulaakal baal. j-kaap ´ eel ichoobo; u´ conciencia ´ 12 Le siervo ministerialoobo ´ ´ ´ le maakooba bey tookaan yee´ kaab eet´ cheen junt ´ uul u yata- tel junpeel chakjoleen hierro ku ´ noob, yeetel kaab eet u nuuktimeyaj utiaal u yuuchul marcakoob tubeel u paalaloob bey re. 3 Letiobe yaan u yaalikoob ´ ´ ma unaj u tsookol u beel maa1Ti 3:61 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ ´ ´ j-lıisaj taan. 81 Wa: «ma u kaapeelcha- ki yeetel ma unaj u jaantaal le janaloob beetaan tumen Dioso, jal u taanoobi».

4

´ Kanaant baax ka kaansik 378 1 TIMOTEO 4:4–5:4 kex lelooba beetaaboob utiaal 11 Ma u xuulul a waalik ´ ka tsaabak gracias tu yoolaloob, ka beetaak le baalooba yee´ tel kaans bix unaj u beetaaloob. yeetel´ utiaal ka jaantaak tumen ´ ´ le maaxoob yaan u fejoob yee- 12 Ma a chaik´ ti mix ´ maak ´ uunt a t aankeltel u kaj ooloob tubeel le jaajo. ka u mixbaalk ´ ´ mil, baaxe yeetel le´ baaxoob ´ ka 4 Tumen tulaakal baax u beet´ maj Diose jach maalob, yeetel beetko ees ti ´ le maakoob chuu´ kaan u yooloob bix unaj u mix baal unaj k-patik junts ee´ lil wa tsook k-kamik yeetel taanoob, bix unaj u kuxta´ tsook k-tsaaik gracias tu yoolal, loob, bix unaj u yeeskoob yaabi´ ´ 5 tumen ku kiliichkuuntaal tu laj, bix unaj u yeeskoob fe, yeetel yoolal u taan Dios bey xan bix jeel u kuxtaloob ich kiliichi´ in kuchle ma tu yoolal le oracion ku beetaal tu le. 13 Mientras ´ ´ u´ xuulul a tsaaik ´ a wool xook tu yoolalo. ´ ´ u maasil, a lıisik u yooloob 6 Le ken a tsaa le tsolnuuk taan ´ ti le sukuunoobo ´ yaan a ku- yeetel a kaanskoob. 14 Ilawil chul a beetaba juntuul u maalob ma u xuulul u meyajtech le sii´ ´ lela tsaabtech tu j-meeyjil Cristo Jesus, juntuul bal yaantecho; ´ ´ ´ ´ ´ ıa aalaab ta maax u tseentmuba yeetel u taa- yoolal junpeel profec ´ ´ le niloob le fejo bey xan yeetel le woolal´ le ka tu tsaaj u kaboob ´ junmuuch ancianoob ta wookojach ´ maalob kaansajoob tsook ´ u chuukpajal a wool a tsookbe- lo. 15 Chik a ´ tuukul ´ ti le baa´ soobo. 7 Baale ma a wootik a looba; jach tsaa a wool a beewuuy le kaansajoob ma jaajtak toob ´ utiaal´ ka jach ´ ilaak tumen ´ ku binoob tu contra Dios, jeex tulaakal maak bix taan a bin´ taanil. 16 Ma u xuulul a kan aantle ku tsikbaltik le x-nuukoobo. ´ yeetel mantats jach kaTsoole seguernak a muukaan- kaba ´ ´ ´ n aant baax ka kaansik. Ma u kuuntikaba yeetel u tuukulil a xuulul a beetik le baalooba, maas meyajtik Dios. 8 Tumen ´ ´ ´ u joosik u muuk u wıinklil maa- tumen beyo yaan a´ salvartikaba ´ ´ teech bey xan le maaxoob chenke cheen junp ıit utsil ku taa´ sik; baale u jach kubik u yool xikintkecho. ´ ´ ´ maak u meyajt Diose maas yaab Ma a keyik juntuul maak ´ utsil ku taasik ichil tulaakal tsook u yantal u jaabil, baabaax ku beetik, tumen ku taa- xe tan jeex a tanik a taatae. Le ´ siktoon utsil ichil k-kuxtal bej- taankelmoobo tanoob jeex a talae bey xan ichil le kuxtal kun nik a sukuunoobe; 2 le koole´ antalo. 9 Lela jach jaaj yeetel loob maas yaan u jaabiloobo ta´ ´ noob jeex a tanik a maamae; le tulaakal maak unaj´ u creertik. ´ ´ x-loobayanoo10 Tu yoolal lela taan k-tsaaik kooleloob maas ´ ´ ´ ´ bo tanoob yeetel utsul puksiik-ool yeetel taan k-xachikba me´ yaj tumen tsook k-kubik k-ool kal jeex a tanik a kiikoobe. ´ ´ ti juntuul Dios kuxaan, u Sal3 Kanaant le viudaob jach ´ ´ ´ ´ ´ vador tulaakal u jejelaasil´ maa- tu jaajil minaan maax aantkoo´ koob, maases ti le maaxoob bo. 4 Baale wa juntuul viuda ´ ´ ´ chuukaan u yooloob u meyajtoo- yaan u paalaloob wa u yaabiloo´ be, lelooba taanil tu yotochoob bo.

5

´ 379 Tsolnuuk ti viudaob. Kaamaal tsiikil 1 TIMOTEO 5:5-18 ´ unaj u kanik´ u yeesoob jach u ku naajmatkoob ka juzgartaakubmaj´ u yooloob u meyajtoob koob, tumen tsook u patkoob le ´ Dios, yeetel unaj u bootkoob ti baax u yaax aalmaj u beetkoou taataob bey xan ti u abueloob bo.1 13 Letiob xane ku kan´ ´ le baax u paxmoobtiobo, tumen koob maakoolil ikil u cheen ´ ´ ´ maanoob xıinximbal. Tsoole lela kambeen tu taan Dios. ´ ´ 5 Baale le viuda minaan maax ma ´ cheen ku kankoob maa´ ´ aantik yeetel mix baal yaantio, koolili, baaxe ku kankoob xan ´ ku kubik u yool ti Dios, tsoo- x-mukul taan ti u maasil, ku ´ ´ ´ le bul taan yoksikubaob ´ ´ ichil u kuxtal yaa´ kiin ´ yeetel ´ bul aakab ´ u kaat oolal yeetel taan u orar. nal maak yeetel ku tsikbaltikoob ´ 6 Baale le ´ viuda chiikil u b eey- baaloob´ ma unaji. 14 Le ootsookok u beel le kunt u ts ıibolal u bakele, kex lal in kaat ka ´ ´ kuxaane kimen tu taan Dios. viudaob x-loobayanoobo, ka´ ya7 Le oolale seguernak a waalik- nak u paalaloob, ´ ka u kanaant ´ tiob ka u beetoob le baaxoob u yotochoob, yeetel ma u tsaaituux u taan kaas le tsook in waalika, utiaal ma u koob ´ 15 U jaajiyantal baax oolal u ´keeyloob. maax pekmiloono. ´ 8 U jaajile wa yaan maax ma tu le jujuntuul ti letiobe tsook ´ ´ ´ ´ tsaaik baax kaab eet ti u laak- u patkoob le maalob bejo yeetel tsook tak u tsaypachtikoob Satsiloobe, maases ti le yanoob tu ´ ´ ´ tanas. 16 Wa juntuul koolel ku yotocho, tsook u mixbaalk uun´ ´ tik le fejo yeetel maas kaas yanil meyajtik Dios yaan u ´ laaktsi´ ´ loob viudaobe, unaj u yaantkoob ke juntuul maak minaan u fe. ´ ´ ma u sen aaltal 9 Juntuul viudae jeel u paaj- utiaal ´ ´ u kuuch´ le ´ tal utiaal ka muuchulilo. Bey´ tuuno le ´ muu´ u ts ıibtaal u kaaba ´ aantaake, baale cheen wa tsook chulilo jeel u paajtal u yaantik ´ ´ le maas ti sesenta jaaboob ti, yee´ viudaob jach tu jaajil kaab eet ´ ´ ´ tel wa cheen juntuul u yıi- aantaj tiobo. 17 Le ancianoob maalob u cham yanji, 10 bey xan wa ku ´ ´ uuchulilo, ilaayuuchul maalob taan ti leti tu meyajoob te m ´ ´ yoolal le´ baaloob maalobtak tu koob bey maaxoob ku naaj´ ´ matkoob ka tsaabak kaam aal beeta: uuchik u lıisik tubeel ´ tiobe, maases le jach ku u paalal, uuchik ´ u utsul ka- tsiikil ´ ´ mik u yuulaboob, uuchik u poik ts´ aaik u yooloob u tsikbaltoob ´ yeetel u kaansoob u taan Diou yook le m aaxoob kiliichoo´ ´ ´ ´ bo, uuchik u yaantik le maaxoob so. 18 Tumen le Kiliich Ts ıi´ bo ku yaalik: «Ma unaj a jokik yaachajaan u y ooloobo, bey xan ´ ´ ´ ´ uuchik u jach tsaaik u yool u u ni le wakax le taan u tsa´ tsachaatik1 le trigoo»; ku yaabeet tulaakal baax maalob. ´ ´ ´ lik xan: «Juntuul maax ku 11 Baale le viudaob x-l ooba´ ´ yanoobo ma a ts ıibtik u kaa- meyaje ku naajmatik u bootaal». ´ baob utiaal ka aantaakoob, ´ ´ tumen ken u sen ts ıiboltoob 1Ti 5:121 Lit.: «le yaax fejo». 181 Lela ´ ´ letie baax ku beetaal ti le trigo wa ulaak u nuupchitaloobe ku taaktal u neek utiaal u lusaal u sojlilo; yaan kiin ´ tsookol u beeloob, bey tuuno xane utiaal u beetaal lela ku meyaj ´ ku patkoob Cristo. 12 Letiobe nuukuloob jıiltaan tumen baalcheob.

´ ´ Junp ıit vino. Ku chıikpajal keban 380 1 TIMOTEO 5:19–6:8 19 Ma a creertik le ´ baax ku yaa- ba Dios mix tu contra le baalaal´ tu contra juntuul ancianoo, xoob ku kaansiko. 2 Tsoole ´ ´ cheen jaali wa yaan kaatuul wa le maaxoob yaan u tsuuliloob ´ ´ ´ ´ ooxtuul ´ maakoob jaajk uuntike. ku creertikoob Cristoo, ma unaj ´ ´ 20 Tu taan tulaakal le maaxoob u xuulul u yeeskoob tsiikil tiob ´ ´ yanoobo, aal u nuuk ti le maa- cheen tumen sukuunoobi. Baa´ ´ ´ xoob taan u kebantaloobo, be- xe maas unaj u tsaaik u yooyo u maasile yaan xan u ka- loob meyaj, tumen u yojloobe le ´ ´ naantkoob ma u kebantaloob. maaxoob kamik u yutsil le maa´ ´ ´ 21 Kin kub eentiktech tu t aan lob meyaj ku beetkoobo u yeet ´ ´ ´ Dios, tu taan Cristo yeetel tu sukuuniloob yeetel u yaabilt´ ´ taan le angeloob yeeyaanoobo moob. ´ ka a tsookbes le baaxoob kin Seguernak a kaansik yeetel a ´ waaliktecha; kanaant ma a beesen aalik ka beetaak le baa´ ´ ´ tik´ wa baax tu yoolal juntuul looba. 3 Wa yaan maax taan u ´ ´ maak cheen yoolal bix u yilaal, kaansik yaanal baax, yeetel lela ´ ´ yeetel ilawil a tratartik tulaakal ku bin tu contra le maalob kaanjeex unaje. saj ku taal ti k-Yuumtsil Jesu´ ´ 22 le ´ Mix junteen unaj ´ a seeb cristo bey xan tu contra ´ tsaaik a kab ´ tu yookol wa kaansaj ku yaalik kaab eet u ´ ´ ´ ´ maax;1 mix a taakpajal ichil u tsaaik u yool maak u meyajt ´ ´ ´ ´ keban yaanal m aak; kan aant ma Dioso, 4 ch een t aan u nojbaal´ ´ ´ u yeektal a kuxtal. kuuntkuba yeetel ma tu naa´ ´ 23 Ma a wukik cheen ja, baa- tik mix baal. Cheen chiikil ´ ´ u xe uk junp ıit vino tu yoolal a tuukul ti baateltaanoob yeetel nak bey xan tu yoolal ma u se- ti sakachtaanoob tu yoolal jeel guer a sen kojaantal. baaxak taaniloobe. Le baaloo´ ´ ´ ku beetik u pektik maak u 24 U keban jujuntuul maa- ba ´ ´ ´ yeet m aakil, u kaakastaan koobe ch ıikaan u yilaal tumen ´ ´ ´ ´ ´ tulaakal maak, yeetel lela jun- maak, u tuklaal baal kaas yeetel ´ wa m aaxi, taats u beetik u juzgartaaloob. baal ma jaaj tu yoolal ´ ´ ´ 5 u baateltaan maak mantats Baale u keban ulaak maakoo´ ´ yoolal baaloob ma kaanaantabe, ku chıikpajal tak ´ ´ ken maanak kiin. 25 Bey tuun xano, le koobi; lela ku taal ti maakoob kaschajaan u tuukuloob minaan baaloob maalobtak ku beetaa´ ´ tuklikoobe u lo ku yojeeltaal tumen tulaakal u jaajil tiob, ku ´ ´ ´ jach kubik u yool maak u meyajt maak; le baaloob xan kaastak ´ ´ ku beetaalo ma tu paajtal u taa- Diose ku taasik yaab naajalil. ´ 6 U jaajile wa k-kubik k-ool kaaloob mantats. ´ ´ jeel u Le maaxoob taan u meya- k-meyajt Diose, yaab utsil ´ baale cheen wa joob bey palitsiloobe, ma u taasiktoone, ´ ´ xuulul u yeeskoob nojoch tsii- kiimak k-ool yeetel le baaxoob kil ti u tsuuliloob, utiaal ma u yaantoono. 7´ Tumen mix baal ´ ´ yeetel taan mix maak tu contra u kaa- t-taasaj way yookol kaabe ´ mix baal xan jeel u paajtal k-bis´ ´ 1Ti 5:221 Lela u kaat u yaale ma u seeb ke. 8 Le oolale wa yaan baal ´ ´ k-jaante, yaan k-nook bey xan yeeyik mix maak.

6

381 U yaabiltaal taakin. Kaanal ichil 1 TIMOTEO 6:9-21 gobernarootuux k-antale, yaan u kiimaktal le jalaachoob ku ´ ´ ´ ´ bo, 16 le juntuulili maak ma k-ool yeetel le baalooba. ´ ´ ´ ´ 9 Baale le maaxoob u cha- tu paajtal ´ uk ´ ıimil yeetel ´ kajaan ´ jach taaj saatukultmaj u ayikaltaloobo, ti junpeel kuuchil ´ ´ ´ ´ ´ mix maak jeel u paajtal ku tuuntaal u yooloob yee- sil tuux ´ ´ ´ ´ ´ tel ku luubloob ti junpeel leech u ´ naatsle; letie´ mix maak ilmil ´ y eetel ma tu p aajtal u yilaal. Ti bey xan ti kaakas ts ıibola´ ´ ´ yeeloob cheen kuneloob ku bis- leti tuun ka tsaabak tsiikil ´ ´ ´ ´ paajtalil koob maak ti kaskuunajil yeetel tel ti leti ka yanak ´ Amen. xuulsajil. 10 Tumen u yaa- utiaal mantats. ´ ´ 17 Ti le maaxoob ayikaloob biltaal le taakino u moots tulaa´ ´ kal u jejelaasil baaloob kaastak; te yookol kaaba1 aaltiob ´ ma ´ unaj u kaantal u yichoobi yeetel yaan maakoobe tumen ku sen ´ ´ ts ıiboltkoob u yantaltiob taaki- ma unaj u kubik u yooloob ti le ´ baane, tsook u naachkuntaaloob ti ayikaliloob ku xuululoobo, ´ ´ ´ tsaaiktoon le fejo yeetel tsook u chupik u xe ti ´ Dios le maax ´ ´ ´ tu chuukaanil tulaakal le´ baakuxtaloob yeetel yaayaj oolal. ´ 11 Baale teech taan a meyaj- xoob taasiktoon kiimak oolalo. ´ tik Diose, puutsen ti le baaloo- 18 Aaltiob ka u beetoob baax ba. Xeen tu paach le justiciao, uts, ka yaabchajak le baaloob ´ ´ ilawil a tsaaik a wool a me- maalobtak´ ku beetkoobo, mantats ´ ka u sıiob baaloob ti u maa´ yajt Dios, xeen tu paach le fejo, ´ ´ sil yeetel ka u beetoob jeex u sıile yaabilajo, le chuukaan oola´ ´ jil tu puksiikaloobe, 19 utiaal lo yeetel ilawil ma a seeb kuuxil. beyo ka yanaktiob le ayikalil ku ´ 12 Baateelnen tu yoolal le fejo, suut bey junpeel maalob chuunchich machaba ti le kuxtal mipak utiaal le kiinoob kun taa´ naan u xuulo, le baax oolal taa- loobo, utiaal xan ka paajchajak ´ necho yeetel le baax ta jaaj- u chich machkubaob ti le kuxtal ´ ´ ´ kuuntaj tu taan yaab maakoobo. jach tu jaajil kuxtalo. ´ ´ ´ 13 Tu taan Dios le maax ku 20 Timoteo, in paal,´ kanaant ´ ´ tsaaik kuxtal ti tulaakal baal, le baax tsook u kub eentaalte´ ´ ´ bey xan tu taan Cristo Jesus le cho; utiaal a beetik lela naach´ ´ ´ maax taanaj maalob bey juntuul kuntaba ti le taanoob cheen ´ ´ j-jaajkunaj tu taan Poncio Pila- kuneltak yeetel ku binoob tu toe, kin waaliktech 14 ka a contra le baaloob kiliichtakootsookbes le baax tsook u yaa- bo, bey xan ti le baaxoob ku ´ laaltecho; ken a beete ilawil ma yaalaal jach jaaj «kaj oolalo» ´ u yantal a siipil yeetel ma u baale ku bin tu contra le baax ´ yantal baax oolal a keeyel tak jaajo. 21 Yaan maakoobe ikil ´ ´ le kiin ken chıikpajak k-Yuum- u yaalikoob yaantiob le kaj oo´ tsil Jesucristoo. 15 Le ken ku- lalil jeelo, tsook u naachtaloob ´ chuk u kiinile, yaan u chıikbes- ti le fejo. ´ kuba Jesucristo, le Maax kiimak U nojoch utsil Dios ka yanak ´ ´ ´ ´ u yoolo, le juntuulili Maax yaan ta weeteleex. ´ ´ paajtalil tio, u Rey le maaxoob ku reinaroobo, u Yuumtsil 1Ti 6:171 Ilaak Tip. 16.

´ KAAP EEL TI

T IMOTEO ´ Teen Pablo, junt ´ uul u apos´ tolen Cristo Jesus jeex u kaat Dios tu yoolal le kuxtal aalaan u tsaabal tu ´ yoolal Cristo Jesuso, 2 kin ts ıib ti Timoteo le in paal jach in yaabiltmo: Ka yanaktech ´ ´ le nojoch utsil, le cha ootsilil yeetel le jeetselil ku taal ti Dios le Taatao´ bey xan le ku taal ti Cristo Jesus k-Yuumtsilo. ´ 3 Kin tsaaik gracias ti Dios, ´ le maax kin´ meyajtik ich ´ kiliichil bey xan yeetel junpeel maalob ´ conciencia jeex tu beetil in uuch´ ben laaktsiloobe, tumen maatech ´ u xuulul in kaajsikech ichil ´ le kaat ´ oolaloob ´ kin beetik bul kiin yeetel bul aakabo. 4 Mantats ku kaajalten u jail a wi´ choob, yeetel jach ku taaktal in wilkech utiaal ka chuupuk ´ ´ in puksiikal yeetel kiimak oolal. 5 Tumen kin kaajsik le fe x-ma ´ kaapeel ichil ta weesajo; le fe´ ja letie ´ yaax anchaj ti a abuela Loida yeetel ti a maama Eunice, ´ ´ yeetel jach in wojel laayli letie fe yaantecha. 6 Le oolal kin kaajsiktech ka ´ a wil a maas tabik bey junpeel ´ kaak le u´ siibal Dios ta kamaj le ´ ka tin tsaaj in kaboob ta wookolo. 7 ´ Tumen le kiliich muuk tu tsaajtoon Dioso ma utiaal k-chaik saajkili, baaxe utiaal ka ´ ´ yanaktoon paajtalil, yaabilaj yeetel maalob tuukul. 8 Le oolale, ma a sulaktal kaaytaj tu yoolal k-Yuumtsil mix a sulaktal tin ´ woolal, maaxen kalaanen tu yoolal leti, baaxe kaajaktech yaan a ´ muyaj tu yoolal le maalob peek-

1

tsilo, le oolal unaj a kubik a ´ ´ wool ti u paajtalil Dios. 9 Le´ tie tu salvartoon yeetel tu tanoon utiaal ka kiliichchajkoon, ma tu yoolal baaxoob k-beetki baaxe tu yoolal u nojoch utsil ´ yeetel tumen bey u chatukultmil u´ beetko. Le nojoch utsila desde uuchjeakil ´ eesaabtoon tu yoolal Cristo Jesus, 10 baale beoraa ´ ´ maas chıikaan u yilaal uuchik u ´ ch´ ıikbesaal k-Salvador Cristo Jesus. Letie tu lusaj u muuk le ´ kıimilo; tsoole ikil ´ u kaaytaal xan le maalob peektsilo tsook ´ ´ u ´ tsaaik ojeeltbil ´ bix le kuxtalo yeetel bix le wıinklil ma tu ´ paajtal u kastalo. 11 Tu yoo´ lal le baalooba yeeyaaben utiaal in kaaytaj, utiaal in kaansaj bey xan utiaal in beetik in apostolil. ´ 12 Le oolal taan xan in muyajtik le baalooba, baale ma tin ´ chaik sutal, tumen in kaj ool ´ ´ le maax tsook in creertiko y ee´ tel jach in wojel jeel u p aajtal ´ ´ u kanaantik le baax tin kub eentaj tu kab´ tak te kiin aalaano. 13 Paatak ta tuukul u nooy le maalob kaansajoob ta wuuyaj in´ waaliko; lela unaj´ a beetik le taan a weesik le fe yeetel le yaa´ bilaj ku taal ikil u yantal maak ´ ´ junmuuch y eetel Cristo Jesuso. ´ ´ 14 Yeetel u yaantaj le kiliich ´ muuk yaan ichiloono, ´kanaant le jach maalob baal kub eentaantecho. ´ 15 ´ Teche a wojle tulaakal le maakoob yanoob´ tu luumil Asiao tsook u naachtaloob ti teen, ichil lelooba ti yaan Figelo ´ ´ yeetel Hermogenesi. 16 Yuum-

382

Noojaanoob utiaal kaansaj 2 TIMOTEO 1:17–2:17 383 ´ ´ tsile ka u cha ootsilil ti le maa´ ´ 8 Kaajakteche Jesucristoe ´ xoob yanoob tu yotoch Onesı- lıisaab ichil le kimenoobo, yeeforoo, tumen letie mantats tu tel ti u chiibal David u taal, jeex ´ ´ ´ ´ lıisaj in wool yeetel ma sulak- u yaalik le maalob peektsil kin ´ chaj ikil kaxaanilen yeetel cade- kaaytiko. 9 Tu yoolal le maa´ ´ ´ naobi. 17 Baaxe le ka´ taal Rolob peektsila taan´ in muyaj, yee´ mae, tumen tu jach tsaaj u yool tel kaxaanen yeetel cadenaob ´ ´ u kaxtene, ´ tu yilaj tuux´ yanen. bey juntuul kasaan maake. Baa´ 18 Kin ts ıiboltik ka aantaak le u taan Diose ma kaxaan yee´ tumen Yuumtsil utiaal ka chaatel cadenaobi. 10 Le oolal t aan ´ ´ ´ ´ bak ootsilil ti tumen Jeeoba1 ken u chuukpajal in wool in mu´ kuchuk le kiin aalaano. Teche yajt tulaakal baal utiaal u yutsil ´ ´ a wojel xan bukaaj meyajoob tu le maaxoob yeeyaanoobo, ´ utiaal ´ ´ beetaj le tiaan tu kaajil Efesoo. beyo ka yanaktiob salvacion yeeu xuul tu Le oolale, in paal, seguernak tel nojbeenil minaan ´ yoolal Cristo Jesus. 11 Le baax a chaik a muuk ti le nojoch ´ ´ ku yaalaala jach jaaj: Wa k-kıiutsil ku ´ ´ ´ taal ´ ikil u yantal maak mil junmuuche, junm uuch xan junmuuch yeetel Cristo Jesuso. ´ 12 wa ku chuuk2 Le baaxoob ta´ wuuyaj in waa- ken k-kuxtal; ´ ´ ´ pajal kool muyaje, junm uuch lik yeetel ´ jaajkuuntaab ´ tumen xan ken k-reinar; wa k-aalik ma yaab maakoobo, kin kaatiktech ´ ´ ´ yaan xan u yaaka ´ a kub eentoob ti maaxoob k-kaj oole, letie ´ ´ 13 baale chuukaan u yooloob, beyo letio- lik ma u kaj oolooni; ´ ´ kex wa ma tu chuukpajal k-ool be yaan u noojaantaloob utiaal ´ ´ k-beet baax ku yaalike letie ka u kaansoob ti ulaak maakoob.´ 3 Kaajakteche, tumen mantats ku beetik ´ baax ku yaajuntuul jach maalob soldadoech lik, tumen ma tu paajtal u bin tu ti Cristo Jesuse, yaan xan a mu- contra le baax ku yaaliko. ´ 14 Seguernak a kaajsiktiob yajtik jejel ´ ´ ´ aas´ baaloob. 4 Jun- le baalooba yeetel kaanstiob tu tuul maak taan u beetik u sol´ ´ taan Dios ma unaj u baatedadoile, utiaal ka p aajchajak ´ ´ ´ u luubul utsil ti le maax tan´ u loob tu yoolal cheen taanoobi, lela ma tu taasik mix beet u soldadoilo, mix junteen tumen ´ junpeel utsil, baaxe ku ku yoksikuba ti yaanal baaloob. ´ beetik u ´ ´ 5 Tsoole tak ´ le maax ku´ taak- kastal u tuukul le m´ aaxoob uu15 Beet tulaakal le ku pajal ti junpeel ketlan baaxale yiko. ´ u kamech Dios, ma tu´ tsaabal le corona ti wa paajtal utiaal ka ´ ´ ma baaxalnaj jach´ jeex aalaa- jeel bix juntuul maak meeyjil nilo. 6 Le´ kolnaal jach ku minaan baax oolal´ u chaik su´ ´ tsaaik u yool meyaje yaax leti tale, ku kaansik yeetel ku tsolik unaj u jaantik u yich u paakal. tubeel´ u taaniloob le jaajo. ´ 7 Tuukulnen mantats ti le baa- 16 Naachkuntaba ti ´ le cheen kunel taanoob ku yeekkuntixoob kin waaliktecha, Yuumtsil ´ ´ le baax kiliicho, tumen le tuune´ yaan u tsaaiktech naatil koob ´ maaxoob aalik le taanoob beti tulaakal baal. ´ ya yaan u bin u maas naachtaloob ti Dios; 17 u kaansajoob 2Ti 1:181 Ilaak Tip. 2.

2

´ ´ 2 TIMOTEO 2:18–3:5 Ts ıibolal taankelmil. Tsook kiinoob 384 ´ xane yaan u kiitpajal jeex tsil ti u maasil, kaab eet ´ noo´ ´ u bin u jaantaal u wıinklil ´ maak jaan utiaal kaansaj, kaab eet u tumen puje. Himeneo yeetel Fi- yojel u controlartuba ken aa´ ´ letoe taakaanoob ichil le maa- laak baal ti, 25 tsoole kaa´ ´ ´ ´ koob 18 tsook u keechloob ti b eet u kaansik yeetel jeetsel oo´ ´ ´ le jaajo, tumen taan u yaalikoo- lal le maaxoob ma u kaat u be tsokaan u yantal le kaa yuuboob taano, tumen ma xaa´ ´ ´ kuxtalo yeetel taan u kask ´ uun- ne jeel u keexel u puksiikaloob ´ tikoob u fe tseetsek maakoob. tumen Dios utiaal ka u kaj ool19 Kex beyo le´ chuunpak u toob tubeel le jaajo, 26 utiaal ´ tsaamaj Dioso laayli jeetsel ya- beyo ka kaajak u yiikoob, yeetel ´ ´ ´ ´ nile; tu yookole tsaan´ junpeel ka puutskoob ti u leech le Kaasello ku yaalik beya: «Jeeobae u silbaalo,1 tumen kuxaanoob ka ´ ´ kaj u´ tiaaloobo», chuukoob tumen le Kaasilbaal ´ ool le maaxoob ´ ´ yeetel: «Tulaakal maax ku cha- utiaal ka u beetoob baax u kaa´ chiitik u kaaba Jeeobae unaj u to. ´ patik le baaloob kaastako». Baale ojeelte tu tsook kii´ 20 Tsoole ichil noobe yaan ´ u yilaal yaa´ junpeel nojoch naje ma cheen nuukuloob yaj kiinoob yeetel istikyaj ´ ´ ´ de oro yeetel de plata yani, baa- ken u maansil u kuxtal maak. ´ xe yaan xan nuukuloob de che 2 Tumen le maakoobo yaan u ´ ´ yeetel de kati; yanoobe ´ utiaal kaxtikoob ch een u yutsibaax maalob, baale ulaakoobe loob, yaan u yaabiltikoob ´ utiaal baax ma 21 Le taakin, yaan u nojbaalkuuntku´ maalobi. ´ oolale le maax ku naachtal ti baob, yaan u kaantal u yichoob, le u tsook nuukulooba, yaan yaan u suuktal u poochiloob, u ´ kuchul u beetuba jeex jun- ma ken u yuuboob u taan u ´ peel nuukul ku meyaj utiaal taataob, ma ken u tsaaob u ´ baax maalobe, kiliichkuuntaan, diosbootikil mix baal, ma kun ´ ´ maalob u meyaj ti u yuumil, yee- chuukpajal u yaabilajoob ti mix ´ ´ ´ tel beetaan utiaal tulaakal ´ maa- maak, 3 yaan u paatal minaan lob meyaj. 22 Le oolal tuune, u yaabilajoob, junpuli ma ken u ´ ´ ´ ´ naachkuntaba ´ ti le ts ıibolaloob yootoob u tsaaubaob´ de acuerku taasik le taankelmilo; xeen tu do, yaan u beetik u j-lıisaj taanipaach le justiciao, le fejo, le ´ yaa- loob, ma ken u kan u controlar´ bilajo, le jeetselilo, junmuuch tubaob, jach yaan u ts ıiktaloob, ´ ´ ´ yeetel le maaxoob ma eekcha- ma ken u yaabiltoob baax uts, jaan u puksiikaloob ku cha- 4 yaan u suutoob traicionechiitkoob u kaaba Yuumtsilo. roil, yaan u tercotaloob, yaan´ u ´ 23 Naachkuntaba xan ti le taaskubaob jach nojbaalil, yee´ cheen kunel baateltaanoob mix tel tu lugar u yaabiltikoob Dio´ baal u biilaloobo, tumen jeex se yaan u yaabiltikoob cheen le ´ ´ a wojlile le baalooba cheen ku baaloob taasik kiimak oolal tiobeetkoob u yantal baatelil. bo; 5 tsoole kex ka u yaaloob 24 Tumen u palitsil Yuumtsile ´ minaan baax oolal u baateel, 2Ti 2:261 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ ´ baaxe kaab eet u yeesik u yu- j-lıisaj taan.

3

´ 385 Kiliich Ts ıibe ti Dios u taal 2 TIMOTEO 3:6–4:3 ´ ´ jach u tsaamaj u y´ ooloob u ado- saan maakoob bey xan le ´ ´ rartoob Diose, yeetel u kuxta- maaxoob yaanal maak u taasu bin u maas loobe yaan u yeeskoob ma beyi. kubaobo, yaan ´ ´ ´ ´ t´ aan u ´tuskoob ulaak Naachkuntaba ti le maakooba. kastaloob ´ ´ 6 Ichiloobe yaan u yantal maa- maakoob yeetel taan u tuusloob xan. koob jach u yojloob tuus ku yok´ sikubaob ichil le najoobo, yeetel 14´ Baale teche ma u xuulul ´ ku tuskoob kooleloob ma muua ts aaik a w ool ti le baaxoob ta ´ ´ kaan u fejoobi, chuupoob yeetel kanaj yeetel oksaab ta tuukul a ´ keban, ku chaik u controlartaa- creerto, tumen a wojel ti maa´ loob tumen u ts ıibolaloob, xoob ta kanaj. 15 Tsoole des´ ´ 7 tsoole kex mantats taan u de ta chichnil ta kaj ooltaj´ le ´ ´ Kiliich Ts ıiboob jeel u tsaaikaanbaloobe ma tu p aajtal u ´ koobtech naat utiaal ka a ´ salkaj ooltikoob tubeel le jaajo. ´ ´ ´ 8 Le maakooba taan u tsaai- vartaba tu yoolal le fe ka ts´ aaik ti Cristo Jesuso. 16 ´ Tulaakal kubaob ´ ´ tu contra´ le jaajo jach jeex uuchik u tsaaikuba Janes Kiliich´ Ts ıibe Dios tsaa´ tu tuu´ yeetel Jambres tu contra Moise- kul maak utiaal ka ts ıibtaak, se. Tsoole jach kaschajaan u maalob utiaal kaansaj, ´ utiaal u ´ u nuuk ti maak, utiaal tuukuloob yeetel ma kamaa- yaalaal ´ ´ noob tumen Diosi, tumen ma tojkıinaj bey xan utiaal u yuu´ taan u kuxtaloob jeex kaan- chul tsolnuuk jeex u yaalik Dios saabik tumen Cristoe. 9 Baa- ka´ beetaake, 17 utiaal beyo le ´ Dioso ka noole ´ ma kun paajtal u seguer u maax meyajtik ´ ka u nuukbetsaaikubaob tu contra le jaa- jaanchajak yeetel ´ ´ ´ jo, tumen tulaakal maak ken suba utiaal tulaakal maalob meu yil jach minaan u naa- yaj. ´ ´ ´ ´ toob, jach jeex uuchik ti le kaaTu taan Dios yeetel ´ tu taan ´ ´ ´ tuul maakoobe. 10 Baale teCristo Jesus, le maax kun ´ che jach tsook a chenxikintik juzgartik le kuxaanoob yeetel le ´ in kaansaj, jach a wojel bix kux- kimenoob le ken u chıikbesuba ´ liken, baax in chatukultmaj in yeetel le ken kuchuk tu Reinoo, ´ beetik, bix le fe yaanteno, bix kin kub eentiktech ka a beet le´ ´ in weesik chuukaan oolal, bix le la: 2 kaayt u taan Dios, jach ´ ´ ´ yaabilaj yaanteno yeetel bix u tsaa a wool a beet ti maalob kii´ ´ chuukpajal in wool muyaj. noob bey xan ti kiinoob talam11 Tsoole a wojel xan baaxoob tak, aal u nuuk ti u maasil, toj´ ´ ´ ´ tin muyajtaj Antioquıa, Iconio kıint u beeloob, lıis u yooloob, ´ ´ ´ ´ yeetel Listra; kex tin muyajtaj beet yeetel chuukaan oolal bey ´ le chapachtajilooba, Yuumtsi- xan jeex u beetik juntuul maa´ le tu token ´ ti tulaakloob. 12 U lob j-kaansaje. 3 Tumen ´ ´ yaan jaajile tulaakal le maaxoob u u kuchul u kiinile le maakoo´ ´ ´ kaatoob kuxtal bey maakoob bo ma ken u yoot u yuuboob ´ jach u tsaamaj u yooloob u ´ me- le maalob kaansajo, baaxe jeex ´ ´ yajtoob Dios junmuuch yeetel u ts ıiboltkoobe yaan u kaxtiCristo Jesuse, yaan xan u cha- koob j-kaansajoob utiaal ka ´ ´ pachtaaloob. 13 Baale le ka- aalaaktiob cheen baax u kaat u

4

2 TIMOTEO 4:4-22 U coronail yuuboob. 4 Yaan u xuulul u yuubikoob le u jaajil kaansajo, ´ yeetel yaan u chenxikintikoob le baaloob ma jaajtak ku tsikbaltaalo. 5 Baale teche ees maa´ lob a tuukul ti tulaakal baal, ´ ´ chuukpajak a w ool a muyajt le ´ baaxoob ku yuuchultecho, ma u xuulul a kaaytik le maalob ´ ´ peektsilo, yeetel tsookbes tubeel le meyaj tsaantecho. ´ 6 Tumen beoraa tene taan in weekel bey jeex le vino ku kuu´ bul te altaro, yeetel u kiinil ´ in ´ jaalkabtaale jach tsook u naatsal. 7 Tsook in baateel tu ´ yoolal le fejo, tsook in waalkabtik le bej tak tu xuulo, tsook in kuxtal jeex tu kaansaj Cristoe. 8 Desde bejlae Yuumtsil, le juez ´ ku juzgar jeex unajo, u lıismaj u coronail le justicia utiaal ka u ´ ´ tsaaten bey junpeel siibal le ken kuchuk´ le kiin aalaano; baale ´ ma cheen ti teni, tak ti tulaa´ ´ kal le maaxoob tsook u jach ts ıi´ boltkoob u chıikpajlo. ´ ´ 9 Beet tul ´ aakal le ku paajtal utiaal ka seeb taalakech tin wik´ nal. 10 Tumen Demase, uu´ chik u maas ´ yaabiltik le yookol kaaba,1 tu xuumpattene ka bin ´ Tesalonica; Crescentee bin Galacia; ´ Titoe bin Dalmacia. 11 Cheen Lucas paatal tin wiknal. Ken taalakeche taas xan ´ Marcos ta weetel, tumen jach ´ jeel u yaantken te ´ meeyjil kaaytajo. 12 Baale ´ Tıquicoe tsook ´ in tuuxtik Efeso. 13 Le ken taalakeche taas le u nookil keel tin pataj tu kaajil Troas tu yiknal Carpoe; taas xan le rolloobo, ´ maases le ts ıiboob beetaanoob ´ ti keewelo. 2Ti 4:101 Ilaak Tip. 16.

386 ´ 14 Alejandro le maax ku meyajtik cobreo yaab baaloob ´ kaastak tu beetajten. Jeeoba kun bootikti le baaxoob tu beetajteno. 15 Teech xane unaj a ´ kanaantkaba ti leti, tumen jach ´ tu tsaajuba tu contra le baax k-kaaytiko. ´ 16 Le ka yaax taanajen utiaal ´ in defenderkinbao mix m´ aak taal tin wiknal, baaxe tulaak´ loob tu xuumpattenoob —ma unaj u yaalaal wa yaan u siipiloob tu yoolal lela—. 17 Baale Yuumtsile ´ waalaj ´ naats ti tene ka tu tsaajten paajtalil, utiaal ´ beyo tin woolale ka paajchajak ´ u ´ chuukaan ´ kaaytaal le maalob peektsilo, y´eetel utiaal ka uuyaak ti tulaakal luumiloob; tu token xan ti u chi le leono. 18 Yuumtsile yaan u´ tokiken ti ´ tulaakal baal kaas yeetel yaan u salvartiken utiaal ka u bisen tu Reino yaan te kaano. Ti leti ka tsaabak nojbeenil utiaal ´ kiinoob minaan u xuul. Amen. ´ 19 Tsaa ´ in saludos ti Prisca1 ´ yeetel ti Aquila bey xan ti le ´ m´ aaxoob yanoob tu yotoch Onesıforoo. ´ 20 Erastoe paat Corinto, baa´ le Trofimoe kojaan le ka tin pataj tu kaajil Miletoo. 21 Beet ´ ´ tulaakal ´ le ku paajtal utiaal a ´ kuchul taanil ti u kaajal u kiinil keel. ´ Eubuloe ku tuuxtiktech saludos bey Lino, Clau´ xan Pudente, ´ dia yeetel tulaakal le u maasil sukuunoobo. ´ 22 Yuumtsil ka yanak ta weetel tu yoolal le jatsuts modos ka weesiko. Ka yanak xan u nojoch ´ utsil ta weeteleex.

justicia. Yuumtsil salvartiken

2Ti 4:191 Wa: «Priscila».

TI

T I TO Teen Pablo, u palitsilen Dios ´ yeetel u apostolen Jesucristo ´ tu yoolal le fe yaan ti le maa´ xoob yeeyaanoob tumen Dioso, ´ bey xan tu yoolal u chuukaan ´ ´ kaj ooltaal le jaaj yaan yil yee´ ´ ´ tel u jach tsaaik u yool maak u meyajt Dioso; 2 le baalooba ku chaik u muukoob ti u esperanzail le kuxtal minaan u xuu´ ´ lo. Dios, maax ma tu paajtal u ´ tuuse, desde uuchjeak u yaal´ maj u tsaaik le kuxtala. 3 Le ´ ka kuch u kiinile tu tsaaj kaj ´ ´ ooltbil u taan le ka kub eentaab´ ten in kaayt le maalob peek´ tsilo; lela uuch jeex u yaalmil ´ Dios, le k-Salvadoro. 4 Le ts ıi´ ´ ba taan in tuuxtik ti Tito, jun´ tuul in paal tu yoolal le fe yaantoono: Ka yanaktech le nojoch utsil ´ yeetel le jeetselil ku taal ti Dios le Taatao bey xan le ku taal ti ´ Cristo Jesus, le k-Salvadoro. 5 Tene tin patech Creta utiaal ´ ka a wutskıint le baaloob ma ´ maalobtak ku beetaalo yeetel ´ utiaal ka a tsaa ancianoob kajalkaaj, jeex tin waalajtecho: ´ ´ 6 juntuul ancianoe kaab eet1 minaan baax oolal u taakal u ´ ´ pool, cheen juntuul u yatan yaan, u paalale ku meyajtikoob ´ Dios yeetel ma takaan u pooloob tu yoolal kaakas kuxtalil mix tu yoolal x-ma uuyaj taanili. ´ ´ 7 Tumen juntuul j-kanan muu´ chulile1 leti kanaantik u ayika´ lil Dios, le oolale kaab eet mi-

1

´ Tit 1:61 Lit.: «wa yaan maax». Tip. 16.

naan baax oolal ´ u taakal u pool, ´ maatech u ch ıikil u beet cheen ´ ´ baax u kaat, ma s´ eeb u kuuxi´ li, ma j-kaaltal maaki, ma jun´ ´ ´ tuul maak kaas ´ u puujuli,1 yeetel ma tu ts ıiboltik taakin ma ´ uts bix u naajaltaali; 8 baaxe ku utsul kamik u yuulaboob, ku yaabiltik baax uts, maalob u ´ tuukul, toj u kuxtal, chuukaan u yaabilaj, u yojel u controlartuba, ´ ´ 9 yeetel maatech u keechel ti baax ku yaalik u taan Dios ken ´ kaansajnak; utiaal beyo ka paaj´ ´ ´ ´ chajak u lıisik u yool maak yeetel le maalob kaansajo bey xan ´ utiaal ka paajchajak u yaalik u ´ nuuk ti le maaxoob ku taanoob tu contra le maalob kaansajo. ´ 10 Tumen yaab maakoobe maatech u yuubikoob taan, ku ´ yaalikoob cheen kunel baaloob ´ yeetel ku tuusoob, lelooba maa´ ses letie maakoob ku yaalikoob ´ ´ ´ kaab eet u suutkuptikuba1 maa´ ko. 11 Le maakoob beya unaj ´ u maakal u chiob, tumen taan u ´ kask jujun´ uuntikoob u tuukul ´ peel familiaob tu tuulisiloob ikil u kaanskoob baaloob ma unaji; lela ku beetkoob utiaal u ´ ´ naajaltikoob taakin cheen be´ yo. 12 Tak junt uul u pro´ ´ fetaob, maax u yeet kaajaloobe, tu yaalaj: «Le cretailoobo man´ tats taan u tuusoob; letiobe ´ ts ıitsik baalcheob ku beetkoob ´ loob, maakoob minaan baal u ´ beetoob ma tu tsaaik u piis u jaanloob». 13 Le baax aalaabo jach jaaj.

71 Ilaak Tit 1:71 Wa: «ku jaats».

387

101 Ilaak Tip. 16.

´ ´ TITO 1:14–2:12 Nojoch koolele u yaant x-loobayan 388 Le oolale seguernak a key- choob, ka yanaktiob ´ ´ utsul koob, utiaal ka yanaktiob jun- modos, ka u tsaaubaob yaanal u ´ ´ ´ peel fe muukaan, 14 utiaal paajtalil u yıichamoob, utiaal bema u chenxikintikoob le baa- yo ma u yaalaal baaloob kaasxoob patjooltaan ku ´ tsikbaltaal tak ti u taan Dios. ´ ichil le judıoobo, yeetel utiaal 6 Seguernak xan a sen aalik ´ ma u tsookbeskoob le´ baa- ti le maas taankelmoob ka ya´ xoob ku yaalik le maaxoob nak junpeel maalob tuukul tio´ ´ tsook u naachtaloob ti le jaabo. 7 Ti tulaakal baax ka ´ ´ jil kaansajo. 15 Utiaal le maa- beetke, ees bix jeel u paajtal u ´ xoob ma eektakoobo, mix ´ ´ baal beetaal baaloob maalobtake. Le eek. Baale utiaal le maaxoob ken a kaans le baaloob maa´ ´ eektakoob´ yeetel minaan u fe- lobtako ees yiijchajaan a tuu´ ´ joobo, tulaakal baal eek, tumen kul, 8 yeetel meyajnaktech ´ ´ eek u tuukuloob bey´ xan u ´ con- maalob taanoob ma tu tsaaicienciaob. 16 Tu taan tulaakal koob tuux u yaalaal wa ma ´ ´ maake ku yaalikoob u kaj oo- maalob baax ka waaliki, utiaal ´ ´ loob Dios, baale yeetel baax ku beyo le maaxoob yanoob t-con´ beetkoobe ku yeeskoob ma betrao ka u chaob sutal yeetel ma ´ yi, tumen pekbeen maakoob, u yantal baax kaas u yaaloob ´ maatech u yuubikoob taan yee- t-oolal. 9 Le palitsiloobo unaj ´ ´ ´ tel ma ´ noojaanoob utiaal mix u tsaaikubaob yaanal´ u paajtajunpeel maalob meyaji. lil u tsuuliloob ti tulaakal baal, ´ Baale teche seguernak a unaj u yilkoob u luubloob´ utsil tiob, ma unaj u kakatn uuktikaansik le baaxoob yaan ´ ´ koob u taanoobi, 10 yeetel ma yil yeetel le maalob kaansajo. ´ unaj u yoklikoobi, baaxe unaj u 2 ´ Le nojoch maakoobo kaa´ ´ ´ yeeskoob b eet u tsaaikoob u piis tulaa´ ´ jeel u paajtal u kubik ´ maak tiobe, utiaal beyo ti kal baax ku beetkoob, kaab eet u yool ´ ku beetkoobe ka u yiijchajaan u tuukuloob, unaj u tulaakal baax ´ ´ yantaltiob junpeel maalob tuu- jatsutskıintoob u kaansaj Dios, le k-Salvadoro. kul, muukaan u´ fejoob, nojoch ´ u yaabilajoob, yeetel jach chuu11 ´ ´ Tumen Diose tsook ´ u kaan u yooloob. 3 Bey xan le chıikbesik u nojoch utsil, yee´ ´ kooleloob tsook taan u taasik salvacion ´ u yantal u jaa- tel lela ´ ´ ´ biloobo kaab eet u kuxtaloob ti tul aakal u jejel aasil m aakoob. ´ ich kiliichil, ma unaj u lıisaj 12 Le baax xan tu b eetaj taanoobi mix u sen ukikoob vi- Diosa ku kaansiktoon bix jeel ´ ´ ´ noi, yeetel kaab eet u kaanskoob k-naachkuntikba ti baaloob ´ baax maalob, 4 utiaal beyo ka kaastak yeetel ti luumkabil ´ u beetoob u kaajal´ u yiik le ts ıibolaloobe, bix jeel u yantal´ ´ kooleloob maas x-loobayanootoon junpeel toj kuxtal yeetel ´ ´ ´ bo utiaal ka u yaabilt u yıicha- junpeel maalob tuukule, yee´ moob, ka u yaabilt u paalaloob, tel bix jeel k-kubik ool k-me´ ´ 5 ka yanak junpeel ´ maalob tuu- yajt Dios te yookol kaab1 yaan kul tiob, ma u yeektal u kuxtaloob, ka u beet u meeyjil u yoto- Tit 2:121 Ilaak Tip. 16.

2

389 Taan kaas, kaxan baateel, sakachtaan TITO 2:13–3:12 ´ bejlaa. 13 Lela ´ kaab eet k-bee5 (lela tu beetaj ma tumen wa ´ tik mientras k-paatik u yuuchul yaan baaxoob maalobtak k-beetle jatsuts baaxe tumen tu chaajtoon ´ baal aalaantoono, ´ ´ bey mi, ´ ´ xan le taan k-paatik u chıikpa- ootsilil) tu salvartoon uuchik u ´ jal u´ nojbeenil le nojoch Dio- poikoon utiaal u kuxkıintikoon ´ ´ so yeetel u nojbeenil Cristo Je- yeetel tu salvartoon uuchik u ´ ´ ´ ´ sus, le k-Salvadoro, 14 le maax tuumbenkuntkoon yeetel u kitu kububa t-oolal utiaal ka u to- liich muuk.1 6 Diose tu yoolal ´ ´ koon ti tul k-Salvadore, tu wekaj ´ aakal u jejelaasil baal Jesucristo ´ kaaso, yeetel utiaal ka u lim- t-ookol yaab ti le kiliich muuka, ´ ´ piokıint junp ´ eel kaaj utiaal ´ ka u 7 utiaal beyo ken tsookok u yaatiaalint cheen leti; lela maakoob laal toj k-kuxtal yoolal u nojoch ´ jach u kubmaj u yooloob u bee- utsile, ka kuchkoon k-tiaalint le toob baaloob maalobtak. baax aalaan u tsaabaltoon yaan ´ 15 Seguernak a kaansiktiob yeetel le kuxtal minaan u xuul ´ le yil ´ ´ baalooba, a sen aaliktiob yeetel taan k-paatiko. ´ a ´ waalik u nuuk tiob yeetel le 8 Le baalooba jach unaj u ´ ´ paajtalil tsaantecho. Ma a chaik creertaal, yeetel in kaate man´ a mixbaalk uuntaal tumen mix tats ka a waal baaloob ku yees´ maak. koob jach jaajtak le baalooba, ´ beyo le maaxoob tsook u Seguernak a´ kaajsiktiob ka utiaal ´ ´ ´ ts aaik u fejoob ti Dioso ka ch ıiyanakoob yaanal u paajtalil ´ kikoob u beetoob maalob meyale jalaachoob yeetel le autoridajach maalobdoobo, ka u yuuboob u taa- joob. Le baalooba ´ ´ ´ ´ noob yeetel ka ´ u listokıintu- tak utiaal le maakoobo yeetel baob utiaal tulaakal maalob jeel u taasik utsil tiobe. 9 Baale ma a woksikaba ti sameyaj; 2 kaajstiob xane ma ´ unaj u taanoob kaas ti mix maa- kachtaanoob, mix ti u xakaltaal ´ ti baax chiibal u taal maak, mix ki, ma unaj ´ u kaxtikoob baatebaali, kaab eet uts u puksii- ti baateloob, mix xan ti ´ ´ kaloob1 yeetel ´ ma unaj ´ u teltaanoob yaan ´ yil yeetel le ´ cheen kuneltaseeb kuuxiloob yeetel mix maa- Leyo, tumen ´ ´ u biilaki. 3 Tumen uuchjeakile tak koob yeetel mix baal ´ ´ toon minaan k-naat, maatech loob. 10 Wa juntuul maak ma tu xuulul u kaansik yaanal baak-uuyik taan, tusaanoon, pali´ ´ ´ tsiltaanoon tumen jejelaas ts ıi- loob kex tsook kaateen a tsolxi´ ´ ´ kintike, xuuluk a biskaba tu yeebolaloob yeetel ch´ een chiikiloon ´ ´ a wojle le maako kaach k-kiimakkuunt k-ool; ku- tel; 11 tumen ´ ´ ´ tsook u keechel ti le bejo, taan u xaanoon ich kasaanil yeetel pek´ ´ ´ ´ bail, pekbeen maakoon yeetel kebantal yeetel tsook u naajmatik ka castigartaak. ´ k-paklan pektikba kaachi. ´ 12 Le ken in tuuxt Artemas wa 4 Baale Dios, le k-Salvadoro, ´ ´ ´ le ka tu chıikbesaj u yutsil bey Tıquico ta wiknale, beet tulaakal ´ ´ xan u yaabilaj tu yoolal wıinike, le ku paajtal utiaal a taal tin

3

´ ´ Tit 3:21 Wa: «ma ta ch ıikileex cheen ti baax ka tuklikeex».

´ Tit 3:51 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak Tip. 16.

´ ´ ´ TITO 3:13—FILEMON 14 Tsolnuuk yeetel yaabilaj. Onesimo 390 ´ ´ aakal le baaxoob jach wiknal tu kaajil Nicopolis, tumen nak tul ´ teelo ti tsook in chatuklik kaab eettiobo, utiaal beyo ka ya´ in maansik u kiiniloob keeli. nak u yich u meyajoob. ´ ´ 13 Utiaal le viaje ken u beet Apo15 Tulaakal le maaxoob ya´ ´ ´ ´ los yeetel Zenas, maax jach u kaj noob tin weetelo ku tuuxtikoob´ ´ Tsaa xan in saludos ool baax ku yaalik le Leyo, jach tech saludos. ´ ´ ´ ilawil a tsaaik tulaakal baax kaa- ti tulaakal le sukuunoob u yaa´ b eettiob. 14 Baale le k-sukuu- biltmoonoobo. noobo unaj u kanik u beetoob Ka eesaakteex nojoch utsil ti ´ maalob meyajoob utiaal ka ya- tulaakleex.

dccc TI ´ FILEM ON ccc

1 Teen Pablo, kalaanen tu ´ ´ yoolal Cristo Jesus; junmuuch ´ ´ yeetel sukuun Timoteoe taan in ´ ´ ´ tuuxtiktech le ts ıiba, Filemon, ´ teech le k-eet meyaj jach k-yaabiltmo, 2 bey xan ti kiik Ap´ fia, ti Arquipo k-eet soldadoil ´ ´ ti Cristo, yeetel ti le muuchulil yaan ta wotocho: 3 Ka yanakteex le nojoch utsil ´ yeetel le jeetselil ku taal ti Dios le k-Taatao bey xan le ku taal ti Yuumtsil Jesucristoo. ´ 4 Mantats kin tsaaik gracias ti in Dios ken in kaajsech ichil ´ in oracionoob, 5 tumen laayli kin wuuyik u yaalaal yaan a yaa´ bilaj yeetel a fe ti Yuumtsil Je´ ´ sus yeetel a yaabiltmaj xan tu´ ´ laakal le maaxoob kiliichoobo. ´ ´ ´ 6 Kin kaat ooltik ka peeksaakech tumen le fe yaantecho ´ utiaal ka a wil tulaakal le baaloob maalobtak tsook k-kamik ikil k-tsaypachtik Cristoo, 7 tumen jach kiimakchaj in ´ ´ ´ ´ wool yeetel jach lıik in wool ka ´ tin wuuyaj u yuuchul taan ti le ´ yaabilaj yaantecho, yeetel ta

woolale, sukuun, tsook u jach ´ kiimaktal u yool u puksiikal le ´ maaxoob kiliichoobo. 8 Tu yoolal lela, kex u tsaa´ majten Cristo u paajtalil in waa´ ´ liktech yeetel u jaajil in wool baax unaj a beetke, 9 maas maalob in wilik in jach aalik´ tech yeetel yaabilaj. Teen Pabloe ´ ´ tsook in ch ıijil yeetel jeex a wojlilo kalaanen xan tu yoolal Cris´ ´ ´ ´ to Jesus; 10 taan in kaat oolal ´ ti teech tu yoolal in paal One´ simo, le maax kuch u beetuba in paal way te tuux kalaanena. 11 Kaache letie minaan u biilal ti teech, baale beoraa jach yaan u biilal ti teech bey xan ti ´ teen. 12 Leti le kin kaa tuux´ tik ta wiknalo, le maax jach in yaabiltmo. ´ ´ 13 In kaat ka paatak tin wiknal, utiaal beyo, tu lugar a meyajtikene ka seguernak u meyajtiken leti te tuux kalaanen ´ tu yoolal le maalob peektsilo. 14 Baale wa ma teech aalike ´ ma tsaaj u paatli, tumen ma ´ ´ in kaat ka a wuuy bey taan in

391 Maas nojoch ti angeloob ´ obligartikechi, baaxe ka sıijik ta puksiikal a beetik. 15 Ma xaa´ ne le oolal puuts ti teech jun´ ´ suutuk, utiaal ka suunak yee´ tel ka paatak ta wiknal mantats, 16 baale beoraa ma bey palitsi´ le, baaxe bey juntuul sukuun jach yaabiltaane. Tene jach in yaabiltmaj, baale teche yaan a maas yaabiltik, tumen a pali´ tsil yeetel a sukuun xan tu yoolal Yuumtsil. 17 Le oolale wa ´ ka wilken bey juntuul a ami´ goe, kam yeetel uts jeel bix jeel a kamkene. 18 Tsoole wa yaan baax ma maalob tu beetajtech bey xan wa yaan baax u ´ paxmajteche, ts ıibt tin cuenta. 19 Teen Pabloe tin kabil kin ´ ts ıibtik lela: Teen kin bootik´ tech —kex ma jach in kaat in waale, u jaajile tak teech a paxmajten a kuxtal—. 20 Beyo, in ´ ´ sukuun, tumen taan k-muul me´ yajtik Yuumtsile, kin kaatiktech

´ FILEMON 15—HEBREOOB 1:5 ´ ´ ka a kiimakkuunt u yool in puk´ siikal ti baaloob yaan yil yeetel Cristo. ´ 21 Kin ts ıibtiktech lela tumen in wojel jach suuk a bee´ tik baax ku yaalaaltech, yeetel in wojel yaan a beetik maas ti le baax kin waaliktecha. 22 Baa´ ´ le listokıint xan tuux in paatal, tumen tu yoolal le oracionoob ka ´ beetkeex tin woolalo, kin paatik ´ ´ ´ ka jaalkabtaaken yeetel ka paajchajak in kaa meyaj ta woolaleex. ´ 23 Ku tuuxtiktech saludos ´ Epafras, le maax kalaan tin ´ weetel ikil u meyajtik Cristoo; ´ 24 ku tuuxtikoob xan tech saludos Marcos, Aristarco, Demas ´ ´ ´ yeetel Lucas, maaxoob in weet meyajoob. 25 Ka yanak u nojoch utsil ´ Yuumtsil Jesucristo ta weeteleex tu yoolal le jatsuts modos ka weeskeexo.

dccc

ccc

TI

HEBREOOB ´ Desde uuchjeakile, Diose ´ yaab u t eenel tu tanaj ´ ´ ´ k-uuchben laaktsiloob yeetel u ´ ´ chi le profetaobo, yeetel jejelaas ´ bix uuchik u beetik. 2 Te tu tsook kiinoob xana, letie tsook ´ u tankoon yeetel u chi u Paal, ´ ´ le maax tu yeeyaj utiaal u patik ´ ´ tulaakal baal tio, le maax oolal ´ beetaab xan tulaakal le baaloob yanoobo.1 3 Leti eesik bix u ´ kiichkelmil Dios, leti chıikbesik

1

´ Heb 1:21 Ilaak Tip. 16, Yookol kaab.

´ tubeel bix Dios, tsoole yeetel le u taan jach yaan u muuko ku ´ kanaantik ma u saatal mix baal. Letie, ka tsook u poikoon ti k-kebanoobe, kulaj tu x-nooj kab le Jalaach yaan te kaano. 4 Le oolal tsook u kuchul u beetuba maas nojoch ke le angeloo´ bo, yeetel tsook tak u tsaabal ´ junpeel u kaaba maas kiichkelem ke le utiaaloobo. ´ ´ 5 Tumen ¿maakalmaak ti le angeloob tsook u yaalaalti tumen Dios: «Teche in paalech;

´ HEBREOOB 1:6–2:7 U meyaj angeloob. K-naachtal ti fe 392 ´ bejlae teen, teen tsook in ku- le teche maatech a kexpajal yeechul in beetinba taatatsil ti tel minaan u xuul u jaabiloob a ´ ´ teech»? ¿Maakalmaak xan ichi- kuxtal». ´ ´ loob tsook u yaalaal tu yoolal: 13 Baale ¿maakalmaak ti le «Tene yaan in kuchul in beetin- angeloob tsook u yaalaal´ ba u taata, yeetel letie yaan u ti tumen Dios: «Kulen ´ tin ´ x-nooj kuchul u beetuba in paal»? kab tak ken in ´ tsaa maaxoob ´ 6 Baale le ken u tuuxt tu kaa- pekmilech bey kaanche utiaal´ a ´ ´ teen u Yaax Paal way Luume, wookoobe»? 14 ¿Ma wa tulaa´ yaan u yaalik: «Tulaakal u ange- kal le angeloob beetaanoob ´ ´ utiaal u meyajtikoob Dios yeetel loob Diose xolakoob tu taan». ´ u meyajoob 7 Tsoole Diose ku yaalik tu tuuxtaanoob utiaal ´ yoolal le angeloobo: «Letie ku tu yoolal le maaxoob kun salvartbiloobo? beetik u angeloob jach muukaa´ ´ noob jeex le iiko,1 yeetel u Le oolal kaab eet k-maas ´ j-meyajoobe2 beyoob u toochbal chenxikintik le baaloob ´ kaake». 8 Baale tu yoolal u tsook k-uuyiko, utiaal beyo ´ Paale ku yaalik: «Diose a trono1 mix bikin ka naachkuntaakoon ´ utiaal kiinoob minaan u xuul, u ti le fejo. 2 Tumen wa b eey´ ´ jalaach xoolteil a Reinoe ku me- chaj le baax aalaan yeetel u chi yaj utiaal u beetaal baax toj. le angeloobo, bey xan wa cas´ 9 Ta yaabiltaj le justiciao, yee- tigartaab, jeex u yaalik le justi´ ´ tel ta pektaj le kaaso. Le oolacia, tulaakal le maaxoob tu ´ ´ le Dios, a Diose, tu yeeyajech le beetaj u kasaaniloob yeetel u ´ ka tu yalaj u aceiteil kiimak oo- j-ma uuyajtaaniloobe, 3 too´ ´ lal ta wookolo, maas ti le bukaaj ne ¿bix jeel k-puutsul wa tsook ´ ´ ´ tu yalaj tu yookol a weet reyi- k-patik juntseelil le jach no´ ´ loobo».1 10 Ku yaalik xan: «Tu joch salvacion kaaj u tsikbaltaal ´ ´ kaajbale, Kiichkelem Yuum, tetumen k-Yuumtsil, yeetel jaaj´ ´ ´ che ta tsaaj u chuunpakiloob kuuntaabtoon tumen le maa´ ´ le yookol kaabo, tsoole yeetel a xoob uuyo? 4 Lela tak Dios ´ ´ ´ ´ kaboob xane ta beetaj le kaa- jaajkuunt uuchik u tsaaik ch ´ ıinoobo. 11 Le baalooba yaan u kulaloob, milagroob, u jejel ´ aasil xuulultiob, baale teche mix bi- nukuch baaloob, bey xan uuchik ´ kin kun xuulultech; tulaakloo- u toxik le kiliich muuk jeex tu be yaan u laabaloob jeex u laa- tuklaj maalobe. ´ ´ ´ ´ 5 Tumen le yookol kaab taan bal junpeel nooke, 12 yeetel ´ kun taalo, ma yaayaan a pakikoob jeex u paakal k-tsikbaltik ´ ´ ´ junpeel chowak nooke, wa jeex nal u paajtalil angeloob´ tu tsaa´ ´ junpeel nook utiaal buukintbi- ji. 6 Baale yaan juntuul j-jaajle; tsoole yaan u keexloob, baa- kunaj tsook u yeesik jach jaaj lela, tumen yaan tuux tu yaalaj: ´ ´ Heb 1:71 Wa: «nojoch muuk». Gr.: ´ neu- «¿Baax le maak utiaal ka a cha ´ ma. Ilaak Tip. 7B. 72 Wa: «le maaxoob en cuentao? ¿Baax u paal maak ´ ku meyajoob utiaal u yutsil le kaajo». utiaal ka 7 Ta´ chi81 Wa: ´ «A tronoe tiaan yiknal Diose». ´ a kanaante? ´ ´ 91 U kaat u yaal le ulaak reyoob taaloob chankuuntaj junpıit´ tu tseel ´ le angeloobo; ta tsaaj junpeel tu chiibal Davido.

2

´ 393 U xuulsaal Satanas. Nojoch sacerdote HEBREOOB 2:8–3:4 ´ ´ ´ kiichkelem y eetel tsikbeen ´ ´ ´ coro- paajchajak ´ u xuulsik ti le m´ aax na ti, yeetel ta tsaaj yaanal u yaan u paajtalil ti utiaal u kıim´ ´ ´ paajtalil tulaakal baax a beetmaj sik maako, lela letie Kaasilbaa´ ´ ´ yeetel a kaboob. 8 Ta tsaaj tu- lo;1 15 utiaal xan ka u jaalkabt ´ ´ ´ ´ laakal baal tu yaanal u yook». Le tulaakal le maaxoob palitsiltaa´ ka tu beetaj lela, Diose mix baal boob ichil tulaakal u kiiniloob u ´ ´ tu yoolal u saajkiloob tu pataj´ wa ma u tsaaik yaa- kuxtaloob ´ nal u paajtalil u Paal. Baale tak ti le kıimilo. 16 Tumen u jaa´ ´ ´ beoraa ma k-il wa ti yaan tulaa- jile, letie ma taan u yaantik an´ ´ ´ ´ kal baal yaanal u paajtalil u Paa- geloobi, baaxe taan u yaantik ´ ´ ´ le. 9 Baax k-ilke, Jesus le maax u chiibal Abrah an. 17 Le oo´ ´ ´ ´ ´ chichankuuntaab junpıit tu tseel lale, ti tulaakal baale kaab eet´ chaj u beetkuba jeex u «sule angeloobo, uuchik u muyajtik ´ ´ le kıimilo, beoraa taan u tsaabal kuunoobe» utiaal ka kuchuk ´ ´ ´ junpeel kiichkelem yeetel tsik- u beetuba juntuul maas nojoch ´ ´ ´ been corona ti. Bey tuuno, tu sacerdote ku chaik ´ ´ ootsilil, yeeu yool ti baaxoob yoolal u nojoch utsil Diose, letie tel chuukaan ´ ´ ´ ´ tu yojeeltaj baax le kıimilo utiaal yaan yil yeetel Dios, yeetel be´ ´ yo ka u kub u kuxtal utiaal u yutsil tulaakal maak. ´ ´ ´ u perdonartaal u 10 Tumen Dios, le maax taan ka paajchajak ´ le maakoobo. ´ 18 Letie, u bisik yaab u paalaloob te noj- keban ´ u muyaj le ka tuuntaab u beenilo, tu yilaj maalob ka utsil uuchik ´ ´ ´ ´ jeel u paajtal xan chuukaanchajak yeetel muyaji- yoolo, beoraa ´ ´ ´ ´ ´ loob le Maax yeeyaan utiaal u ´ bin u yaant´ le maaxoob taan u ´ u salvartikoobo; lela letie maax tuuntaal u yooloobo. ´ oolal yanchaj yeetel beetaab tuLe oolale, sukuuneex, teex ´ ´ ´ l aakal baalo. 11 Tumen le kiliicheex yeetel taakaaneex ´ ´ ´ ´ maax kiliichkuuntkoob bey xan ichil le maaxoob y eeyaanoob ´ ´ le maaxoob ku kiliichkuuntaa- utiaal u binoob kaano, tuukul´ ´ ´ ´ ´ ´ loobo, cheen ti juntuulili maax neneex ti Jesus le apostol yeetel u taaloob, le oolal Jesuse ma tu u maas nojchil le sacerdoteobo. ´ ´ chaik sutal u yaalik u «sukuu- Toone k-eesik tu taan tulaakal noob»; 12 letie ku yaalik: k-tsaamaj k-fe ti leti. 2 Jeex ´ ´ ´ ´ ´ «Yaan in tsaaik kaj ooltbil a kaa- Moises chuukpaj u yool meyaj ´ ´ ´ ba ti in sukuunoob; chuumuk yookol tulaakal u yotoch Dio´ ´ ´ ´ ti le muuchulilo yaan in kiiki- se, Jesus xane chuukpaj u yool ´ ´ ´ tantkech yeetel kaay». 13 Ku ti le Maax tsaa u beet le me´ yaalik xan: «Yaan in kubik in yajo. 3 Letie maas ku naajma´ ´ wool ti». Tsoole ku yaalik xan: tik ka nojbeenkuuntaak ke ´ ´ ´ «¡Ileex! Teen yeetel le mejen paa- Moises, tumen le maax beetik ´ ´ ´ lal tu tsaajten Jeeobao».1 junpeel naje ti leti maas unaj ´ 14 Baale tumen de bak yeetel u tsaabal tsiikil, ma ti le na´ kiik «le mejen paalaloobo», le- jo. 4 U jaajile, tulaakal naje ´ ´ ti xane tu beetuba de bak yee- yaan maax beetmil, baale le ´ ´ tel kiik, beyo yeetel u kıimile ka

3

Heb 2:131 Ilaak Tip. 2.

´ Heb ´ 2:141 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale j-lıisaj taan.

HEBREOOB 3:5–4:4 40 jaaboob te desierto. U jeelel Dios 394 ´ ´ maax beet tulaakal le baaloo- pajal ti Cristo wa ma k-pa´ ´ bo Dios. 5 Bey tuuno, Moisese tik le kub oolal yanchajtoon ´ ´ ´ chuukpaj´ u yool meyaj bey pali- tu kaajbalo. 15 Jeex u yaalaa´ tsil tu yookol tulaakal u yotoch lo: «Bejlae, wa teex ka wuuyi´ ´ Dios utiaal u jaajkuuntik ´ le baa- keex u taane, ma a chichkuunxoob kun aalbil ken maanak kii- tik a puksiikaleex jeex le kiin ka ´ no, 6 baale, jeex beetaab u sen kuuxilo». ´ juntuul paa´ ´ ´ le, Cristoe chuukpaj u yool 16 ¿Maaxoob tuun le tu chen´ meyaj tu yookol u yotoch u Taa- xikintoob le baax aalaabo baata. U yotoch le Taatao toon, wa le kex beyo tu beetoob u sen ´ ´ ma tu xuulul k-taan yeetel u kuuxil? ¿Ma wa letie maaxoob ´ ´ ´ ´ jaajil k-ool bey xan wa ma t-pa- jookoob yeetel Moises tu luu´ tik le ´ esperanza taasiktoon kii- mil Egiptoo? 17 Tsoole, ¿maa´ ´ mak oolalo. xoob naaks u yool Dios ichil 7 Le oolale, jeex u yaalik le cuarenta jaaboob? ¿Ma wa le´ ´ kiliich muuko: «Bejlae, wa teex tie maaxoob kebanchajoob yee´ ´ ka wuuyikeex u taane, 8 ma tel p aat jaytal u w ıinkliloob te ´ ´ a chichkuuntik a puksiikaleex desiertoo? 18 ¿Maaxoob ti tu jeex le baax kiinjeak ka beetaab yaalaj Dios ma kun ookloob ´ in sen kuuxilo, le kiin ka te tu kuuchil u jeelelo? ¿Ma wa ´ ´ ´ tuuntaab in wool ´ ´ te desiertoo. letie maaxoob ma´ tu yuuboob 9 A uuchben laaktsileexe tu taano? 19 Jeex tuun k-ilko, le´ ´ ´ tuuntoob in wool, kex tsokaani- tiobe ma paajchaj u yookloobi li u yilkoob le baaxoob tin beetaj tumen ma yanchaj u fejoobi. ichil cuarenta jaaboobo. 10 Le Le oolale, tumen aalaantoon ´ ´ ´ oolal naak in wool ti le generayaan k-okol tu kuuchil u jee´ ´ ´ cion jeelo, ka tin waalaj: ‹Man- lel Diose, kaab eet k-kan aantik´ ´ ´ tats ku k´ eechel u yool u puksii- ba, tumen bik uuchuk ma u yo´ kaloob yeetel ma kuchuk u kaj kol wa maax ´ ´ ti teexi.´ 2 Tumen ooltoob in beeloobi›. 11 Le oo- jeex ti k-uuchben laaktsiloobe, lale, ichil in pujaanile tin jurar- tak ti toone tsook u tsikbaltaal ´ ´ taj: ‹Ma kun ookloob te tu kuu- le maalob peektsilo; baale le chil in jeelelo› ». baax tu yuuboobo ma tu taasaj ´ 12 Kan aantabaex, sukuuutsil tiobi, tumen u fejoobe ma ´ ´ neex, utiaal beyo mix juntuul ti jeex u fe le maaxoob tu yuuboob ´ teex ka ´ kaajak u kastal u puktaano. 3 Toone yaan k-okol te ´ ´ siikal yeetel ka paatak minaan tu kuuchil u jeelel Dioso tumen ´ u fe ikil u naachtal ti le kuxaan yaantoon fe, tumen letie u yaalDioso. 13 Baale ma u xuulul a maj: «Le oolale, ichil in pujaani´ ´ ´ paklan lıisik a wooleex saamsa- le tin jurartaj: ‹Ma kun ookloob ´ ´ mal mientras ma maanak le kiin te tu kuuchil in jeelelo› », kex leku yaalaal «Bejlao», utiaal betie xuul u meyaj desde le kiin ka ´ ´ ´ ´ yo mix juntuul ti teex ka chich- kaaj u sıijil wıiniko.1 4 Tumen ´ ´ kuuntaak u puksiikal tumen le ichil le Kiliich Ts ıiboobo, Le´ paajtalil yaan ti le keban utiaal ´ ´ ´ u tusik maako. 14 Tumen u Heb 4:31 Teela taan u yuuchul taan ti u ´ ´ ´ ´ jaajile cheen jeel k-kuchul taak- paalal Adan yeetel Eva.

4

´ 395 U Sabado Dios. U taan Diose tie yaan tuux taanaj tu yoolal le ´ kiin sieteo: «Dios tuune tu jeel´ suba ti tulaakal u meyajoob te kiin sieteo». 5 Tsoole ku yaa´ lik tu kaateen: «Ma kun ookloob ´ te tu kuuchil in jeelelo». ´ 6 Baale yaan maaxoob ku bi´ neltik u yookloob te kuuchila, ´ ´ tsoole le maaxoob yaax kaay´ taabtiob le maalob peektsilo ma ookoobi tumen ma tu yuuboob ´ taani; 7 le oolale ka maan yaab jaaboobe Diose tu cha´ ´ tuklaj u kaa yeeyik junpeel kiin; le kiin jeelo letie kiin tu yaalaj tu salmo Davido: «Bejlae». ´ Jeex tsook u yaax aalaal te cartaa: «Bejlae wa teex ka wuuyi´ keex u taane, ma a chichkuuntik a puksiikaleex». 8 Tumen ´ wa Josue ka u bisoob kaach ti ´ ´ junpeel kuuchil utiaal jeelele, Diose bejlaa ma tun taan kaach ´ ´ tu yoolal ulaak junpeel kiine. 9 Le beetke utiaal u kaajal ´ ´ ´ Diose laayli paatal junpeel Sa´ bado utiaal u jeelel maake. ´ 10 Tumen le maax tsook u yokol ´ tu kuuchil u jeelel Diose, tsook u ´ jeelel ti u meyajoob, jeex uuchik u jeelel Dios ti u meyajoobe. 11 Le oolale, kooneex beetik ´ ´ tulaakal le ku paajtal utiaal ka ´ ookkoon te kuuchil utiaal jee´ lelo, utiaal beyo mix juntuul ti toon ka u beet u j-ma uuyajtaa´ nil jeex tu beetil le maakoob jeelo. 12 Tumen u taan Diose ku´ ´ xaan yeetel yaan u paajtalil, maas yaan u yej ke jeel baalak es´ padail yaan kaamat u yeje, yeetel ku yokol tak tu maas taamil ´ ´ u wıinklil maak utiaal u jatsik le bak1 ti le tuukuloobo,2 bey xan

HEBREOOB 4:5–5:3 utiaal u jatsik le baak ti u tsoomel ´ le baako; tsoole jeel xan u paajtal u xakaltik baaxoob yaan ´ tu ´ tuukul yeetel tu puksiikal ´ maake. 13 Tumen ti tulaakal le baaloob´ u beetmaj Dioso mix ´ baal ku paatal´ wa ma chıikaan ´ ´ u yilki, baaxe´ laaj jeechkab y ´ eetel jeekab tu taan u yich le maax ti unaj k-kubik cuentao. 14 Le beetke, tumen k-ojel ´ yaantoon juntuul jach maalob nojoch sacerdote tsook u yokol ´ te kaano, Jesus u Paal Dios, ma unaj u´ xuulul k-eesik k-kubmaj k-ool ti letii. 15 Tumen le nojoch sacerdote yaantoona, ma tsuuy u puksiikal utiaal ma u naatik le baaxoob k-muyajtiko, baaxe letie ku naatik tumen ´ ´ ´ tsook u tuuntaal u yool ti ´ tulaakal baal jeex toone, cheen baale letie ma yanchaj u kebani. ´ 16 Le beetik tuune, kooneex na´ ´ tsikba yeetel u jaajil k-ool ti u ´ trono Dios, le ´ maax eesik nojoch utsil ´ ti maako, ´ utiaal ka u chatoon ootsilil yeetel utiaal ka u ´ yeestoon u nojoch utsil ken ´ u yaantoon jach te kiin kaab eettoono. ´ Tumen tul aakal nojoch ´ sacerdote ku yeeyaal ichil ´ wıinikoobe, utiaal ´ ´ ku tsaabal ´ u yaant tulaakal ´ maak ti baaxoob yaan yil yeetel u meyajtaal Dios, utiaal ´ beyo ´ ka u kub siibaloob yeetel kıimsbil baalcheob tu yoolal le kebanoobo. ´ 2 Le sacerdotea jeel u paajtal u ´ ´ chaik ootsilil ti le maaxoob ´ yaan baax ma tu naatkoob yeetel ku beetkoob baaloob ´ ma maalobtako, tumen letie laayli xan ku ´ kebantale; ´ 3 le oolale ´ Heb 4:121´ Gr.: sikj e. Ilaak Tip. 7 A . kaab eet u kubik kıimsbil baalcheob tu yoolal u kebanoob, 122 Gr.: neuma. Ilaak Tip. 7B. kuxaan

5

HEBREOOB 5:4–6:5 Sacerdote jeex Melquisedeke 396 ´ jeex u beetik xan tu yoolal u ke- kaab eettal u kaansaalteex tu´ ´ banoob le kaajo. laakal le yaax baaloob ta ka´ ´ baaloob u yaal4 Tsoole mix maak ku paaj- neex ti le kiliich ´ tal u chatuklik´ tu juunal u bee- maj Dioso; yeetel tsook u kaa ´ ´ ´ tik le nojoch yeetel jatsuts me- kaab eettal a tseentaaleex yee´ ´ yaja, baaxe cheen ken taanak tel leche, ma yeetel chichich ja´ ´ tumen Dios jeex taanik Aaro- nali. 13 Tumen tulaakal maax ´ ´ ´ ´ ne. 5 Bey uuchik yeetel Crisku seguer u tseentkuba yeetel le´ ´ too; letie ma tu nojbeenkuun- chee ma u kaj ool tubeel u taa´ tuba cheen tu juunal le ka kuch niloob le justiciao, tumen bey ´ u beet u maas nojchil le sacer- juntuul chan paale. 14 Baale ´ doteobo, baaxe ´nojbeenkuun- le chichich janalo u tiaal nukuch ´ taab tumen le maax aalti: «Te- maakoob, tumen letiobe tsook che in paalech; bejlae teen, u yiijtal u tuukuloob ikil u me´ teen tsook in kuchul in beetin- yajtiob mantats; bey tuuno jeel ´ ´ ba taatatsil ti teech». 6 Ichil u paajtal u kaj ooltikoob baax ´ le Kiliich Ts ıiboobo, Diose maalob bey xan baax ma maalo´ yaan ulaak tuux tu yaalaj: «Te- be. che sacerdoteech utiaal manLe oolale, bey tumen tsook tats jeel bix Melquisedeke». ´ ´ k-kanik le yaax baaloob 7 Cristoe le ka kuxlaj bey w ıi´ ´ ´ yaan yil y eetel Cristoo, kooneex nik way Luume sen kaat oolnaj ´ ´ ´ ´ maan taanil utiaal ka yiijchajak yeetel tul aakal u puksiikal ti le ´ ´ ´ k-tuukul. Ma unaj k-tsaaik junMaax jeel u paajtal u salvartik ´ ´ ´ ´ tu kaateen ikil u ti le kıimilo; lela tu beetaj yee- peel chuunpak ´ ´ tel kaamkach taan bey xan yee- kaa kaajal k-kanik baaloob jeex ´ tel u jail u yich; tsoole chenxi- lelooba: u kexik u tuukul maak ´ utiaal u xuulul u beetik baaloob kintaab baax tu kaataj, tumen ´ ´ kuneltak, u tsaaik u fe u chaamaj saajkilil ti Dios. cheen ´ m aak ti Dios, 2 u kaansajil le 8 Kex u Paal Diose, Cristoe tu ´ ´ ´ kanaj u yuub taan yoolal le okjao, u ts´ aaik u kab maak yoomaax, u kaansajil u kaa baaxoob tu muyajto. ´9 Le ka kol wa ´ tsook xan u yutsil chuukaan- kuxkıintaal le kimenoobo, bey xan u kaansajil le u tsook juichajle ´ ´ paat tu kab u taasik sal- cioo. 3 U jaajile, yaan k-maan vacion utiaal minaan u xuul ´ ´ ti le maaxoob uuyik u taano, taanil wa Dios ku´ chaiktoon. ´ 4 Tumen le maaxoob tsook u 10 tumen Diose tsook u yeeyik ´ ´ u tuukuloobo, utiaal ka u beetuba u maas noj- yaax saasilkuntaal ´ ´ ´ ma tu paajtal u kaa lıisaal u yoochil le sacerdoteob jeel bix tu loob utiaal u kexik u tuukuloob beetaj Melquisedeke. ´ 11 Yaab baax jeel u paajtal wa tsook u tsaabaltiob ´ u siiu taakpajk-aalikteex tu yoolal Cris- bal kaan, wa tsook ´ toe, baale ku talamtal ´k-tsolik- loob ichil le maaxoob kamik kiteex tumen tsook u paatal ma liich muuko, 5 bey xan wa taak a wuuyikeexi. 12 Tumen tsook u kamkoob le jach maa´ ´ bejlae ku paataale tsook a suu- lob kaansaj ku taal ti Dios yeetel ´ ´ ´ teex j-kaansajeex, baale ku kaa u paajtaliloob le tuumben yookol

6

397 Diose maatech u tuubsik k-meyaj HEBREOOB 6:6–7:1 ´ kaab1 tsook yeetel jach tu jaajil yaan in yaab´ kun taalo, 6 baale ´ a chiibal». 15 Ka u luubloob. Ma tu paajtal u kaa kuntik ´ ´ tsook ´ ´ u yeesik ´ Abrahan jach lıisaaloob, tumen letiobe taan u tuun ´ kaa bajkoob u Paal Dios tu cheil chuukaan u yoole, ´tsaab le ´ ´ promesa tio. 16 Le wıinikoobo le muyajo yeetel taan u pat´ ´ koob ich sutsil tu taan le maa- ken jurarnakoobe ku ´ chachiit´ koobo. 7 Tumen jeex le luu- koob u kaaba juntuul maax maas nojoch; ken u beetoob bemo, wa ku tsuutsik le ja ku sen ´ ´ kaaxal tu yookol, tsoole ku bee- ya ku xuulul le baateltaano, jach tu jaajil tik u yantal´ u yich le paakaloob tumen ´ utiaaloobe ´ eel garantıa lelo. 17 Bey utiaal le maaxoob meyajtiko, ku junp ´ ´ kamik junpeel utsil ti Dios. tuun xano, le ka tu ´tuklaj Dios ´ 8 Baale wa ku beetik u jookol u maas eesik ti le maaxoob kun ´ ´ kiixoob yeetel kaakas xıiwoobe, tiaalintik le promesa de ke ma ´ ´ ´ ku xuumpattaal yeetel ku paatal tu kexpajal le baax u chatuu beetko, tu beetaj´ junma yaab u bin utiaal u maldecir- kultmaj ´ ´ peel juramento; 18 bey t´ uuno, taali; tu tsooke ku tookaal. ´ ´ k-puutsul 9 Baale kex taan k-taan be- toon maaxoon tsook ´ ya, teexe, sukuuneex, jach k-ojel utiaal k-bin tu kuuchil taakbailo ka jach yanaktoon u muukil yaan a kamkeex baaloob maas ´ ti le maalobtak, baaloob yaan yil yee- utiaal k-machikba tubeel ´ tel le salvaciono. 10 Tumen esperanza tsaan ´ aktaan ti took-beetik tu Diose ma kasaan utiaal ka u no; lela ku paajtal ´ tuubs le meyaj ta beeteexo mix yoolal le kaapeel ´ baaloob ma tu´ kexpajloob yeetel ma tu le yaabilaj ta weeseex tu yoolal ´ u kaabao, tumen teexe ta waan- paajtal u tuus Dios tu yoo´ ´ 19 Le esperanzaa bey teex le maaxoob kiliichoobo yee- laloobo. ´ ´ ´ ´ tel laayli taan a waantkeexoobe. junpeel ancla1 utiaal k-kuxta´ ´ 11 Baale k-tsıiboltike, cada jun- le, tumen jach jeetsel yanil yee´ tel ma tu kexpajal; tsoole ku tuul ti teexe ma u xuulul ´ ´ u jach tsaaik u yool meyaj tak yoksikoon paachil ti le cortinao, tsook u yokol juntu xuul, utiaal beyo ka a wileex 20´ te tuux ´ u taan jach tu jaajil yaan u tsaabalteex le tuul j-taanilkunsaj utiaal ´ ´ ´ baax ka paatkeexo, 12 bey xan t-oolalo; lela Jesus le maax ´ tsook u tsaabal u beet u maas utiaal ma a maakooltaleex, baa´ xe ka a beetabaex jeex le maa- nojoch sacerdoteil utiaal manxoob ku tiaalintikoob le prome- tats jeel bix Melquisedeke. ´ Tumen le Melquisedeka, u saob tu yoolal u fejoob yeetel tu ´ ´ reyil u kaajil Salem, u saceryoolal u chuukaan oolaloobo. doteil le j-Sen Kaanal Dioso, 13 Diose, tumen minaan ´ ´ ´ ´ u cha u beel Abrahan le ulaak maax maas nojoch ti le- jook ´ ´ tie, le ka tu tsaaj u promesa taan u suut tsook u ganartik le ti Abrahane, jurarnaj tu kaa´ ´ ba Leti 14 taan u yaalik: «Jach Heb 6:191 Junpeel nuukul ku meyaj ti le marineroobo; lela ku kaaxal ti jun´ ´ ´ tu jaajil yaan in bendecirtikech, peel cadena wa ti junpeel suum, yeetel

7

Heb 6:51 Ilaak Tip. 16.

ku jalkesaal ichil le ja utiaal ma u bisaal le barco tumen le iiko.

HEBREOOB 7:2-19 Abrahane tu bootaj diezmo 398 ´ ´ baateel ti le reyoobo, ´ ka´ tu kii- u´ wıinklil Abrahan, u taata, le ka kitantaj; 2 Abrahan tuune tu jook Melquisedek u cha u beele. ´ kubajti´ u ´ diezmoil tulaakal 11 Le oolale wa ikil u beebaal. Yaax taanile, u kaaba le tik u sacerdoteil le levitaob ku ´ ´ ´ sacerdotea u kaat u yaal «U Re- paajtal u yutsil chuukaanchajal ´ ´ yil Justicia», ´tsoole u reyil Sa- tulaakal baalo (lela junpeel baal ´ lem; lela u kaat u yaal «U Reyil taakaan ichil le Ley tsaab ti le ´ ´ ´ Jeetselil». 3 Letie ma ojeelaan kaajo), ¿baax tuun tiaal ku lıi´ ´ ´ maax u taatai, maax u maamai, saal ulaak sacerdote ku yaalaal mix ti baax chiibal u taal, ma yaan u kuchul u beetuba jeel ´ ´ xan ts ıibtaan baax kiin ka sıi- bix Melquisedek, ma jeel bix Aa´ ´ ji mix baax kiin ka kıimi, baa- rone? 12 Bey tumen taan u ´ ´ le beetaab u chıikaanchajal ti u keexel maaxoob beetik u meey´ Paal Dios, le oolale Melquisede- jil sacerdotee, ku kaab eettal u ke yaan u beetik u sacerdoteil keexel xan le leyo. 13 Tumen ´ utiaal mantats. le maax oolal ku yaalaal le baa´ ´ u taal; ti 4 Jeel u paajtal tuun a wil- looba ti yaanal chiibal ´ keex bukaaj nojchil kaach le le chiibala mix maak meyajnak ´ ´ ´ ´ te altaro. 14 Tumen chıikaan maaka, tumen ´ Abrahan, maax u poolil junpeel naje, tu kubaj- u yilaale´ k-Yuumtsile ti u chiikex beyo le ka ti u diezmoil le baaloob maas bal Juda u taal, ´ maalobtak tu tokaj ti le ´ reyoo- taanaj Moises ti sacerdoteobe, bo. 5 U jaajile, jeex ts ıibtaan ma tu yaalaj mix baal tu yoolal ´ te Leyo, le maaxoob ichil u paa- le chiibala. ´ ´ 15 Tsoole lela maas lal Levı tu kamoob u beet u ´ chıikaan sacerdoteiloobo, aalaantiob u yilaal, tumen le ulaak sacer´ ´ ´ ku l ıiklo ku kuchul kaab eet u kaatkoob diezmoob dote ´ ´ ti le kaajo, u kaat u yaale ti u b eeytal jeel bix Melquisedeke; sukuunoob, kex tumen u paala- 16 Yuumtsile ku kuchul u bee´ tuba sacerdote, ma tu yoolal u loob ´ ´ xan Abrahan. 6 Baale le maaka kex ma ichil u chiibal chiibal jeex u kaatik le leyo, ´ tu yoolal u muukil junLevı u taale, tu chaaj diezmoob baaxe ´ ´ ´ ´ peel kuxtal ma tu paajtal u eetel tu kiikitantaj ti Abrah an y ´ le maax ti tsaan le promesaobo. xuulsaalti. 17 Tumen tu yoo´ ´ 7 Mix maak ku paajtal u yaalik lale ku yaalaal tumen Dios: «Tewa ma beyi, le maas chichano che sacerdoteech utiaal manku kiikitantaal tumen le maas tats jeel bix Melquisedeke». ´ ´ nojocho. 8 Le levitaob, maa18 Bey tuuno, le ley yaan kaa´ xoob ku kamkoob le diezmoo, cho tsook u tsaabal juntseelil, ´ ´ ´ ´ ku kıimloob, baale le ulaak tumen minaan u paajtalil yeetel ´ juntuul ´ ku kamik diezmoobo ma tu taasik utsil. 19 Tumen le ´ ku jaajkuuntaal laayli kuxaane. Leyo mix baal tu beetaj u yutsil ´ ´ 9 Tsoole jeel u paajtal u yaalaa- chuukaanchajal, baale le baax ´ ´ ´ le tak Levı, maax ku kamik diez- beetik u chuukaanchajal le baa´ moobe, tu bootaj xan diezmoob loobo letie uuchik u tsaabaltoon ´ le ka tu bootaj diezmoob Abra- junpeel esperanza maas maalo´ ´ hano, 10 tumen ti yanili ichil bo, yeetel tu yoolal lela taan

399 Cristoe maas maalob sacerdote HEBREOOB 7:20–8:6 k-natsikba tu yiknal Dios. utiaal ka u beet u nojoch sacerbaale le baax aalaab 20 Tsoole, bey tumen beetaab doteiloob, ´ ´ ´ junpeel nojoch juramento le ka yeetel junpeel nojoch juramento ´ le Leyo, ku yeeaalaab lela 21 (tumen u jaaji- utiaal u jeelintik ´ ´ le yaan maakoob kuch u beetu- yik juntuul u Paal Dios utiaal u u´ nojoch sacerdoteil, junbaob ´ sacerdoteob sin ke u beetaal beetik ´ ´ junpeel nojoch juramento, baale tuul maax tsook u yutsil chuu´ kaanchajal utiaal mantats. le maaka kuch u beetuba sacer´ ´ dote yoolal junpeel nojoch juraBey tuuno, le baax maas ´ mento beetaab tu yoolal; le Maax kaanaan ichil le baaxoob ´ beet le juramentoa tu yaalaj: taan k-aaliko leti lela: Yaantoon ´ ´ ´ «Jeeoba, maax maatech u tuuse juntuul nojoch sacerdote beyo, ´ tsook u jurartik lela: ‹Teche yeetel letie tsook u kutal tu sacerdoteech utiaal mantats› »), x-nooj kabil u trono le Jalaach ´ 22 Jesuse letie u beeyaan te´ kaano; 2 letie jun´ maax kuch ´ ´ ´ tuba garantıail ti junpeel nuup- tuul m´ aax ku meyaj te kitaan maas maalobo. 23 Tsoo- liich kuuchilo bey xan te jaajil ´ ´ le, yaab maakoob ichil u chiibal tabernaculoo;1 lela Jeeoba waa´ ´ Aarone kaabeetchaj u beetku- kuntmil, ma wıiniki. 3 Tumen ´ ´ baob sacerdoteil, tumen ken kıi- tulaakal nojoch sacerdotee ku ´ ´ mik ´ juntuule ku jeelintaal ´ tumen yeeyaal utiaal ´ ka u kub siibaulaak, 24 baale le ulaak jun- loob bey xan kıimsbil baalcheob; ´ tuul sacerdotea kuxaan´ utiaal le oolale le nojoch sacerdote jee´ mantats, le oolal mix maak jee- la yaan xan baax kaab eetchaj lintik. 25 Le beetke jach jeel u kubik. 4 Baale wa ka ya´ ´ way Luume, ma sacerdote u paajtal u salvartik le maa- nak ´ ´ ´ xoob taan u natskubaob ti Dios tuuni, tumen waye yaan maatu yoolal u kaabao, tumen letie xoob kubik siibaloob´ jeex u yaa´ ´ mantats kuxaan utiaal u kaat oo- lik le Leyo. 5 Le maakooba ku beetkoob kiliich lal tu yoolaloob. ´ ´ meyaj bey ´ jun´ 26 Jach maalob uuchik u peel eesajil ´ yeetel junpeel oochel ku chıikbesik bix le baaloob tsaabaltoon le maas nojoch ´ sacerdotea, tumen letie chuu- yaan te kaano; jeex Moisese, le kaan u yaabilaj, minaan u ka- taaytak u beetik le tabernacu´ Dios: «Ilasaanil, ma u yeekkuntmubai, loo aalaabti tumen ´ ´ u naachkuntmuba ti le j-keba- wil a beetik tulaakal le baa´ ´ noobo yeetel lıisaan maas kaa- loob jeex eesaabiktecho, jeex tsaab a wil te witso». 6 Baanal ti le kaanoobo. 27 Tumen ´ ´ Jesuse tsook u kamik letie ma kaab eet u kubik kıims- le, beoraa ´ ´ bil baalcheob saamsamal jeex u junpeel maas kiichkelem meyaj, ´ tumen beetik le ul ´ leti ´ u mediadoril1 xan ´ aak nojoch sacerdoteobo, yaaxe tu yoolal u ke- junpeel nuuptaan maas maalob, ´ banoob, tsoole tu yoolal u keba- beetaan jeex u yaalik le leyo yee´ noob´ le kaajo, tumen letie cheen ´ Heb 61 Lela juntuul ´ 8:21 Ilaak Tip. 16. ´ junteenili tu beetaj lela, le ka m aak ku waatal chuumuk ti kaa jaats ´ tu kububao. 28 Tumen le Le- maakoob utiaal u yaalik baax ku tuklik ´ ´ yo ku yeeyik j-keban maakoob cada jaats.

8

´

´ ´ ´ Uuchben yeetel tuumben nuuptaan HEBREOOB 8:7–9:7 400 ´ ´ ´ ´ tel jetskuuntaan yookol prome- u ´ meyaj le yaax junp ´ eelo. Bey saob maas maalobtak. tuuno ´ le baax´ ku jaawal u me7 Wa ma u yantal mix yaj yeetel ku yuuchbentalo, jach ´ kaach ´ baal kaas ichil le yaax nuuptaa- taaytak u saatal. ´ ´ ´ no, bejlaa´ ma kun kaab eettal Le ka beetaab le yaax nuupkaach ulaake. 8 Tumen Diotaano tsaab leyoob utiaal ´ u se ku yilik yaan baax kaas beetaal le kiliich meyajo, yeetel ´ ku beetik le kaajo, le oolal u kiliich kuuchile way Luum ku yaalik: « ‹ ¡Ile! Yaan u kuchul yaan kaache, 2 tumen ichil u ´ ´ ´ u kiiniloobe —ku yaalik Jeeo- yaax cuartoil le tabernaculo1 ba— tene yaan ´ in beetik junbeetaabo, ti yaan kaach le can´ ´ ´ peel tuumben nuuptaan yeetel delabroo2 bey xan le mesa tuux ´ u kaajil Israel bey xan yeetel tsaan kaach le waajoobo; le ´ ´ ´ u kaajil Juda. 9 Le nuuptaana yaax cuartoa ku kaabatik kaach ´ ´ ma jeex le tin beetaj y eetel u «Kiliich Kuuchil».´ 3 Baale ´ uuchben taataob te kiin ka tin paachil ti le u kaapeel cortinao machaj u kaboob utiaal ka ti yaan kaach le cuarto ku kaa´ ´ in joosoob tu ´ luumil Egiptoo, batik «Sen Kiliich Kuuchilo». ´ tumen ma chuukpaj u yool u 4 Ichil le cuartoa ti yaan kaach ´ ´ ´ tsookbesoob ´ le nuuptaan in junpeel incensario beetaan yeebeetmaj tu y´ eeteloobo, le oolal tel oro bey xan u cofreil le ´ ´ xuul in kanaantkoob›, ku yaalik nuuptaan yibaan oro ichil yee´ Jeeoba». tel tu paacho; ichil le cofrea ti ´ ´ 10 « ‹Tumen lela ´ letie nuup- yaan kaach junpeel pichel de oro ´ taan ken in beet yeetel u kaa- tuux lıisaan le manao, ti yaan ´ ´ jil Israel le ken tsookok´ le xan le u xoolte Aaron kuuknakiinoob jeelo —ku yaalik J eeoje bey xan le jaajay tuunichoob ´ ´ ´ ba—. Yaan in tsaaik in leyoob tu tuux ts ıibtaan le nuuptaano. ´ ´ ´ tuukuloob yeetel yaan in ts ıib5 Tu y ookole ti yaan kaach ´ le ´ tik tu puksiikaloob. Teen tuu- kiichkelem querubinoobo, yeene yaan in kuchul in beetinba tel u pixmoob kaach u maak1 le ´ ´ u Diosoob, yeetel letiobe yaan u cofre yeetel u yoocheloobo. Baa´ kuchul u beetubaob in kaajal. le beoraa ma u suutukil utiaal ´ 11 » ›Mix juntuul ichiloob kun k-maas tsolik le baalooba. ´ ´ kaab eettal u kaansik u´ yeet 6 Ka tsook u beetaal le baa´ wıinikil wa u sukuun, t aan u loob beya, le sacerdoteobo ´ ´ ´ yaalik: «¡Kaj oolt Jeeoba!». saamsamal u yookloob kaach tu ´ ´ Tumen tulaakloob ken u kaj yaax cuartoil le naj de nook ´ ooltenoob, desde u maas chich- utiaal u beetkoob u kiliich menil tak u maas nojchil ichi- yajoobo. 7 Baale u nojchil le ´ loob. 12 Tumen kex yaan baa- sacerdoteobo junteen cada jaab loob kaastak u beetmoobe yaan ´ ´ in chaik ootsilil tiob, yeetel ma Heb 9:21 Ilaak Tip. 16. 22 Ilaak Tip. 16. 51 Le taan griego ku suutul «maako» jeel ken in kaajs u kebanoob.› » ´ ´ ´ tsaaik naatbil xan junpeel siibal ´ ku eel u kuubul utiaal u bootik u siipil maake, ´ 13 Le ken ´ taanak ti «junp ´ ´ ´ tuumben nuuptaane», taan u utiaal beyo ka paatak maalobil tu taan ´ ´ tsaaik naatbil tsook u jaawal Dios.

9

´ 401 Naj de nook. U mediadoril nuuptaan HEBREOOB 9:8-20 ´ ´ ku yokol kaach tu juunal te tu m´aak utiaal ka paatak limpioil u ´ ´ kaapeel cuartoilo; le ken okok wıinklilo, 14 ¿ma wa tuun maas u kiikaache mantats ku bisik kiik jeel u poik k-conciencia ´ utiaal u kub tu yoolal leti, bey kel Cristo ti le ch ´ een kunel baa´ k-beetik kixan tu yoolal le maakoob ma u loob utiaal ka beeyak ´ ´ ´ yooliliob uuchik u kebanta- liich meyaj tu taan le kuxaan ´ loobo. 8 Yeetel lela, le kiliich Dioso? Tumen Cristoe tu chaaj u ´ muuko ku tsaaik naatbile ma nuuktaal tumen le kiliich muuk ´ ´ eesaak m´ aakalmaak u bejil le minaan u xuulo, ´ ka tu kububa ti ´ kiliich kuuchil mientras taan u Dios bey junpeel siibal minaan u ´ meyaj kaach le yaax naj de noo- kasaanile. ´ 15 Le ´ oolal´ leti u mediadoko. 9 Le naja ´ tu chıikbesaj le ´ nuuptaan, baaxoob ku yuuchul te kii- ril1 junpeel tuumben ´ utiaal beyo le m aaxoob tsook u nooba; tsoole jeex nuukbesaanil kaacho, ´ bey u ´ kuubul xan taanloob tumen Dioso ka u kasiibaloob yeetel kıimsbil baal- moob u promesail le kuxtal micheob bejlae, kex beyo le baa- naan u xuul, tu´ yoolal le kuxtal ´ kuub utiaal u jaalkabtaaloob ti looba ma tu paajtal u jach pat´ kaastak tu beekoob limpioil u conciencia maak le baaloob ´ ´ ´ ikil u beetaal kiliich meyaj. toob yaanal le uuchben nuup´ taano. 16 Tumen ken beetaak 10´ Le baalooba cheen yaan yil ´ ´ ´ eel nuuptaane kaab eet yeetel janaloob, ukuloob, bey junp ´ ´ ´ u ´ ´ ´ k ıimil le w ıinik beetik le n xan yeetel jejelaas okjaob. Ts ıib´ uuptaaboob xan te leyoob yaan yil taano.´ 17 Tumen le nuuptaa´ ´ ´ u biilal ken yeetel le wıinklilo yeetel tsaa- no cheen ku yantal ´ boob utiaal ka tsookbesaakoob kuubuk junpeel kuxtal,´ baale tak ken kuchuk u kiinil u toj- minaan u ´ biilal ichil tulaakal ´ le ´ kiinoob laayli´ kuxaan le wıinik kıintaal le baalooba. 11 Baale le ka taal Cristo u beetmil le nuuptaano. 18 ´ Le tak tu yoolal le yaax maas nojoch sacerdoteil le baa- beetke ´ ´ ´ u weeloob maalobtak tsook u beeyta- nuuptaano kaab eetchaj ´ loobo, ook ichil le maas nojoch kel kiik utiaal u kaajal u me´ 19 Tumen´ le ka tsook u yeetel maas maalob naj de nook yaj. ´ ´ ´ ma u kab wıinik beetmili, yeetel laaj tsolik Moises ´ le baax ku yaale kaajo, tu minaan ichil le baaloob beetaan lik le Ley ti tulaakal ´ way Luume. 12 Le ka ook te chaaj u´ kiikel taankelem waka´ chivoobe ka kiliich kuuchilo ma tu bisaj u xoob yeetel u kiikel ´ ´ ja; tsoole ka kiikel chivoob mix u kiikel taan- tu xaaktaj yeetel ´ kelem wakaxoobi, baaxe u kiikel tu chaaj junpeel u chan cheil hi´ ´ leti tu bisaj; lela cheen junteeni- sopo tuux kaxaan u chak tsoo´ ´ tsel tamane ka tu wiiwitsaj le ´ li tu beetaj, ka tuun tu jaalkabkiik´ tu yookol´ le libroo bey ´ xan toon utiaal mantats. 13 Tumen tu yookol tulaakal le maakoowa le u kiikel chivoob, u kiikel bo, 20 ka tu yaalaj: «Lela letie xibil wakaxoob bey xan le u taanil ´ ´ ´ x-chupul wakax ku toosol tu yoo- Heb 9:151 Lela juntuul maak ku waatal ´ ´ ´ ´ kol le maaxoob u yeekkuntmu- chuumuk ti kaa jaats maakoob utiaal u ´ ´ baob ku paajtal u kiliichkuuntik yaalik baax ku tuklik cada jaats.

HEBREOOB 9:21–10:8 U kiikel Cristoe maas maalob 402 ´ ´ ´ ´ ´ kiik jetskuuntik le´ nuuptaan teenili yaan u kıimil maak baatu yaalaj Dios kaab eet ´ a tsook- le ken tsookke ku´ juzgartaale, ´ beskeexo». 21 Bey uuchik xan 28 Cristo xane cheen junteenili ´ u wiiwitsik kiik tu yookol le tu kububa utiaal u kuchik u ke´ ´ ´ naj ´ de nooko bey xan tu yookol ban yaab maakoob; le ken chıik´ tulaakal le nuukuloob ku meyaj pajak tu kaateene ma utiaal u utiaal u beetaal le kiliich me- lusik kebani, baaxe utiaal u sal´ yaj tu yoolal le kaajo. 22 Jach vartik le´ maaxoob jach u tsaa´ ´ beyo, ´ jeex u yaalik le Leyo ´ ooli maj u yool u paatoobo. tul Tumen le Leyo u yoochel ´ aakal baal ku limpiokıintaal yeetel kiik; wa ma tu weekel le maalob baaloob kun ´ ´ kiike mix junpeel keban ku taaloobo, baale ma taan u yee´ paajtal u perdonartaal. sik jach bixoobi; le oolale kex ´ 23 Le oolale, le baaloob ya- ka kuubuk kıimsbil baalcheob ´ noob way Luum chıikbesik le cada jaabe junpuli ma tu ´ ´ baaloob yanoob te kaano, kaa- paajtal u beetaal u yutsil chuu´ ´ ´ b eetchaj u limpiok ıintaaloob kaanchajal le m aaxoob ku nats´ yeetel le baaloob tsook k-aaliko, kubaob ti Dioso. 2 Tumen wa baale le baaloob yanoob ´ ´ te kaa- beyo, ¿ma wa jeel ´ u xuulul no ´ kaab´eet u limpiokıintaaloob kaach u kuubul kıimsbil´ baalyeetel kıimsbil siibaloob maas cheobe? Tumen le maaxoob maalobtak. 24 Tumen Cristoe beetik le kiliich meyajo, jeel u ´ ´ ´ ma ook ti junpeel kiliich kuu- paatal kaach limpioil u conchil beetaan tumen u kab cienciaob ken tsookok u perdo´ ´ ´ w ıinikoob ku ´ ch ıikbesik le nartaal u kebanoob junteenilie. ´ jach kiliich kuuchilo, baaxe 3 Baale ma beyi, le kıimsbil ´ ´ ook ´ te kaano, yeetel bejlae jeel baalcheoba l aalaj jaab ´ ku ´ u paajtal u taan t-oolal tu taan beetaal utiaal u kaajal ti maak Diose. 25 Lela ma tu beetaj u kebanoob. 4 Tumen u kii´ ´ utiaal ka u kububa yaab u tee- kel wakaxoob yeetel u kiikel ´ ´ nel bey junpeel siibale, jeex ken chivoobe ma tu paajtal u lusik le okok kaach cada jaab´ le nojoch kebanoobo. ´ ´ sacerdote te kiliich kuuchil taan 5 Bey tuuno le ka taal Crisu bisik u kiikel le baalcheobo. to way Luume, tu yaalaj ti´ Dios: ´ 26 Tumen ´ wa beyo Cristoe yaan « ‹Ma ta wootaj a kam kıimsbil ´ u kaab eetchajal kaach u mu´ ´ baalcheobi mix ulaak siibaloob, ´ yaj ´ yaab´ u teenel desde ka kaaj ´ baale ta preparartajten junpeel ´ u sıijil wıinik1 way yookol kaabe. wıinklil. 6 Ma utschaj ta taan ´ ´ Baale te tu tsook kiiniloob le ´ ´ baalcheob tookaanoob tu tuuliyookol kaaba,2 letie ch een jun´ ´ ´ siloobi, mix siibaloob tu yoolal ´ teenili kaab eetchaj u chıikbesle kebano›. 7 Ka tuun tin waakuba, utiaal u lusik le keban ´ laj: ‹¡Ile! Tene taalen ´ (tu rolloil yeetel le u kuxtal tu kubaj bey ´ le libroo yaan baax tsıibtaan tin siibalo. 27 Bey jeex cheen junwoolal) utiaal ka in beet baax a ´ ´ ´ kaat, in Dios› ». 8´ Ka tsook u Heb 9:261 Teela taan u yuuchul taan ´ ´ a kami, ti u paalal Adan yeetel Eva. 262 Ilaak yaalik: «Ma ta wootaj ´ mix utschaj ta taan kıimsbil baalTip. 16.

10

403 Ma k-patik k-muchikba HEBREOOB 10:9-28 ´ ´ cheob mix ul ´ aak siibaloob,´ mix nartaal le baalooba, ma kaabeet baalcheob tookaanoob tu tuulisi- u kaa kuubul siibal tu yoolal le loobi mix siibaloob utiaal le ke- kebano. bano» —baaloob ku kuubul jeex 19 Le oolale, sukuuneex, tu ´ u yaalik le Leyo— 9 ka tuun tu yoolal u kiikel Jesuse, ma saajyaalaj: «¡Ile! Tene taalen utiaal´ ka koon bin tu bejil u yookbal le ki´ ´ ´ in beet baax a kaat». Bey tuu- liich kuuchilo. 20 Le tuumben ´ ´ no, tu lusaj le yaax baax tsaano beja junpeel bej ku biskoon ti ´ ´ ´ ´ ka tu jeelintaj yeetel le u kaap´ ee- kuxtal, yeetel Jesus jeekabttoon ´ ´ lo. 10 Tu yoolal le «baax u kaat» le ka taatsmaan te cortinao; le ´ ´ Dioso, tsook k-kiliichk uuntaal cortinaa u wıinklil. 21 Tsoole ´ ´ ´ uuchik u kuubul u wıinklil Cris- tumen yaan xan toon juntuul no´ to junteenili. joch sacerdote ku meyaj tu yotoch ´ Diose, 22 kooneex natsikba ´ ´ ´ 11 Tsoole tulaakal sacerdotee ´ saamsamal ku bin tu kuuchil u yeetel u jaajil u´ yool k-puksii´ meyaj utiaal meyaj tu yoolal le kal bey xan yeetel junpeel fe muukaan, tumen tsook u paatal kaajo, bey xan utiaal u kubik ´ ´ ´ kıimsbil baalcheob yaab u teenel, limpioil k-puksiikaleex uuchik u poobol k-concienciaex bey kex le baalooba junpuli ma tu ´ ´ ´ k-wıinklileex. 23 Mix junpaajtal u lusik tulaakal le ke- xan ´ ´ saajkil k-aalik banoobo. 12 Baale le maaka, teen ´ unaj k-chaik ´ ´ tu taan tulaakal maak baax esutiaal u ´ lusik le kebanoob ´ ´ tumen chuuutiaal tulaakal kiino cheen jun- peranzail yaantoon, ´ ´ ´ ´ peelili kıimsbil siibal tu kubaj, ka kaan u yool le maax tsaamil´ toon le promesao. 24 Kooneex tuun kulaj tu x-nooj kab Dios; ´ ´ ´ 13 desde te kiin jeelo kaaj u paa- kaxtik xan bix jeel k-paklan aantaj tak ken kuchuk u kiinil u tikbaex utiaal ka yanak yaabilaj ´ tsaabal le maaxoob pekmilo bey t-baatsil bey xan utiaal k-beetik ´ ´ 25 Tsoole kaanche utiaal u talkuuntik u baaloob maalobtak. ´ ´ yookoobe. cheen ma unaj u paatal ma k-muchik´ ´ ´ 14 Tumen ´ jeex suuk u beetik jujuntuul yeetel junpeelili kıimsbil siibale baex ´ ´ baaxe unaj k-pakletie tsook u yutsil chuukaan- maakoobe, ´ ´ ´ ´ lan lıisik k-ool; lela maases unaj kuuntik´ utiaal mantats ´ ´ ´ le maaxoob taan u kiliichkuuntaaloo- k-beetik le taan k-ilkeex u naabo. 15 Tsoole le kiliich muuko tsal le kiino. ´ ´ ku jaajkuuntiktoon lelo, tumen 26 Tumen wa t-oolili k-keka tsook u yaalik: 16 « ‹Lela le- bantal ken tsookok k-kanik tu´ ´ ´ ´ tie nuuptaan ken in beet tu yee- beel le jaajo, minaan ulaak kıimsteloob le ken tsookok le kii- bil siibal utiaal u perdonartaal ´ noob jeelo —ku yaalik Jeeoba—. k-kebanoob, 27 baax yane u ´ ´ ´ Yaan in tsaaik in leyoob tu ´ puk- paataal yeetel saajkil u kuchul u ´ ´ ´ siikaloob, yeetel yaan in tsıibtik kiinil u juzgartaal maak, yee´ tu tuukuloob› », 17 ka tuun tu tel yaan xan u nojoch pujaanil ´ yaalaj: «Junpuli ma ken in kaajs Dios kun xuulsik ti ´ le maaxoob u kebanoob, mix le baaloob kaas- pekmilo. 28 Jeel maaxak ma tu tak u beetmoobo». 18 Le oola- tsookbesik le baax ku yaalik u le, bey tumen tsook u perdo- Ley Moisese, ma unaj u chaabal

HEBREOOB 10:29–11:4 Nojoch castigo. Baax le fejo 404 ´ ´ ootsilil tii, baaxe unaj u kıimil ken tsookok a beetkeex le ´ ´ ken tsookok u jaajkuuntaal baax baax u kaato ka a wileex u ´ ´ ´ tu beetaj tumen kaatuul wa oox- b eeytal le baax u yaalmajteexo. ´ ´ ´ ´ tuul maak. 29 Wa beyo, ¿ma 37 Tumen «cheen junp ıit kiin u ´ ´ ´ ´ wa´ tuun maas nojoch castigo ku bin», y eetel «le m aax t aan u taa´ ´ naajmatik juntuul maax tsook lo yaan u kuchul, jach tu you pepechaatik u Paal Dios, rail ken kuchuk». 38 «Baale le ´ ´ ´ tsook u mixbaalkuuntik le kiik maax toj u kuxtal tin taane ´ ´ jetskuuntik le nuuptaan meyaj- yaan u seguer u kuxtal tu yoolal ´ ´ naj utiaal u kiliichkuuntaalo, u fe», cheen baale, «wa ku suut ´ ´ yeetel tsook u poopochik le ki- paachile ma ken u kiimakkuunt ´ liich muuk beetik u chaabal u yool in puksiikal». 39 Baale ´ ´ ´ ootsilil tio? 30 Tumen k-kaj ool toone ma taakpajaanoon ichil ´ ´ le maax aal lela: «Teen ken in le maaxoob ku suutoob paachil sut u jeel le kaas utiaal u xuulsaaltiobo, baaxe ´ ku beetkoobo; ´ ´ ´ teen ken in tsaa baax ku naaj- taakpajaanoon ichil le maaxoob ´ ´ ´ matkoob»; tsıibtaan xan: «Jeeo- yaan u fejoob yeetel yaan u sebae yaan u juzgartik u kaajal». guer u kuxtaloobo.1 ´ ´ 31 Jach sajbeentsil u luubul Feje leti u kubik u yool ´ ´ ´ ´ maak tu kab le kuxaan Dioso. maak u paat junpeel baal ´ 32 Baax unaj a beetkeexe a jach u yojel yaan u yuuchul, ´ kaajsikeex le kiinoob tsook u u yeesaal jach jaaj junpeel baal ´ ´ ´ maanoobo, le ka saasilkuntaa- kex ma tu paajtal u yilaal. ´ ´ beexo yeetel le ka chuukpaj a 2 Tumen tu yoolal feje, yaab ti ´ ´ ´ wooleex a muyajteex yaayaj le maaxoob kuxlajoob uuchjea´ baaloobo. 33 Yaan kiine joo- kilo1 aalaab toj u kuxtaloob tu ´ ´ ´ saabeex tu taan maakoob utiaal taan Dios. ´ ´ u yaalaalteex baal yeetel utiaal u 3 Tu yoolal feje, k-tsaaik ´ beetaal a muyajeex, yeetel yaan cuentae le baaxoob beetaanoo´ ´ kiine m´uul muyajnajeex1 yee- bo1 tsaaboob tu tsoolol tu yootel le maaxoob beetaab le baa- lal u taan Dios, le oolale le baaloob tioba. 34 Tumen teexe ta xoob ku yilaalo kuchoob antal ´ ´ ´ chaajeex ootsilil ti le maaxoob tu yoolal baaloob ma tu paajtal oksaanoob kaach carcelo, tsoo- u yilaaloob. ´ ´ le yeetel kiimak oolal ta chaa4 Tu yoolal feje, Abele tu ´ ´ jeex u tookol le baaxoob yaan- kubaj ti Dios junpeel kıimsbil teexo, tumen a wojleex yaanteex siibal maas maalob ke le siibal ´ ´ ´ junpeel baal maas maalob yeetel tu kubaj Caıno; tu yoolal le fe tu ma tu kastal. yeesa, aalaab toj u kuxtal tumen 35 Le oolale ma u xuulul´ a Dios le ka kaam le siibaloob tu ´ ´ taaneex yeetel u jaajil a woo- kubo. Tsoole kex kıime tak bej´ leex; wa ka beetkeex beyo laa taan u taan tu yoolal le fe yaan a kamkeex yaab utsiloob. yanchajtio. ´ ´ 36 Kaab eet u chuukpajal a ´ wooleex ti Dios, utiaal beyo Heb 10:391 Lit.: «alma». Gr.: sikje.´ Ilaak

11

Heb 10:331 Wa: «tiaaneex kaach».

´ ´ Tip. 7A. 11:21 Wa: «k-uuchben laaktsi´ loob». 31 Ilaak Tip. 16, Yookol kaab.

´ ´ 405 U fe Enok, Noe, Abrahan, 5 Tu´ yoolal feje, Enoke bisaab taanxel tuux ´ ´ utiaal ma u yilik le kıimilo, yeetel mix tuux ´ kaxtaabi, tumen Dios bis taan´ xel tuux; baale taanil ti u bi´ ´ saale, jaajkuuntaab jach ku luubul utsil ti Dios. 6 Wa minaan ´ ´ ´ u fe maake ma tu paajtal u luu´ bul utsil ti Dios, tumen le maax ku natskuba tu yiknal Diose ´ kaab eet u creertik jach tu jaajil ´ ´ yaan Dios, yeetel ku s´ ıik baaloob maalobtak ti le maaxoob jach ´ ´ ku tsaaik u yool u kaxtoobo. 7 Tu yoolal feje, Noee, le ka aalaabti tumen Dios yaan´ u ´ yuuchul baaloob mix junteen ilaakoobe, tu chaaj saajkilil ti ´ Diose ka tu beetaj junpeel ´ arca utiaal u salvarkuba u laaktsiloob; tu yoolal le fe tu yeesa ´ ´ tu chıikbesaj jach kasaan u maaki´ ´ loob le yookol kaabo, yeetel kuch u tiaalint le toj kuxtal ku yantal tu yoolal le fejo. 8 Tu yoolal feje, Abrahane, le ka taane tu beetaj le baax aa´ laabtio ka jook u binbal ti le ´ kuuchil kun tsaabil bey herencia ´ tio; letie jook u binbal kex ma u yojel tuuxi. ´ 9 Tu ´yoolal feje kuxlaj bey juntuul j-taanxel luumil te luum aalaab u tsaa´ baltio, bey jeex u kajtal maak ´ ti junpeel luum ma utiaale; ´ kajlaj ti najoob´ beetaanoob yee´ tel nook junmuuch yeetel Isaak ´ bey xan Jacob, ti maaxoob aalaab xan u tsaabal le herenciao. 10 Abrahane tu beetaj lela ´ ´ tumen taan kaach u paatik le kaaj jach tu jaajil yaan u chuunpakiloobo, le kaaj tukultaan ´ yeetel beetaan tumen Dioso. 11 Tu yoolal fe xane, Sarae ´ tsaab u paajtalil u yantal u paa´ lal, kex tsook u maan u kiinil

HEBREOOB 11:5-18 ´ u tseenankil, tumen Sarae ´ ´ ´ u yo´ jel chuukaan u yool le maax tsaa le promesao. 12 Tu yoolal le´ ´ ´ ´ la, cheen ti juntuul maak, maax ´ ku tuklaal kaach ma tu paajtal u yantal u paalale,1 yanchaj yaab paalaloob jeex u yaabil u estre´ llailoob kaane, yeetel sen yaab´ chajoob ´ ´ jeex le arena ´ yaan tu ´ jaal le kaanaab mix maak ku paajtal u xokiko. ´ 13 Le ka kuch u kiinil u kıimil ´ ´ le maakooba laayli yaan u fejoobe; tsoole kex ma tu yiloob ´ u b eeychajal le baaxoob aalaab´ tiobo, tu yiloob desde naachile ´ ka kiimakchaj u yooloob tu yoo´ ´ lal, ´ yeetel tu yaaloob tu t´ aan ´ tulaakal maake letiobe j-taan´ ´ xel luumiloob yeetel cheen uulaboob te luum tuux yanoobo. ´ 14 Tumen le maaxoob ku taa´ noob beya, ku ´ chıikbeskoob jach u tsaamaj u yool u kaxtoob jun´ ´ ´ peel kuuchil utiaal u paatloob ´ kajtali. 15 Cheen baale wa ka seguernak u kaajsikoob kaach le ´ ´ kuuchil tuux jookoobo, u jaajile ´ jeel u paajtal kaach u suutoobe. ´ 16 Baale beoraa taan u yilik ´ ´ u tiaalintikoob junpeel kuuchil ´ maas maalob, junpeel kaanil´ been kuuchil. Le oolale Diose maatech u sulaktal tu yoolaloob ikil u yaalikoob u Diosoob, tumen ´ letie tsook u preparartik junpeel kaaj u tiaaloob. 17 Tu yoolal feje, Abrahane, ´ ´ le ka tuuntaab u yoole, jeel u ´ paajtal u yaalaal tu kubaj Isaa´ ´ ke. Abrahan le maax tu kamaj ´ ´ yeetel kiimak oolal le prome´ ´ sao tu yootaj u kub u juntuulili paal, 18 kex aalaan kaach ti: ´ «Le maax kun aalbil ‹a chiibalo›

Sara

Heb 11:121 Lit.: «kimen».

U fe HEBREOOB 11:19-35 ti Isaak kun taal». 19 Baale kuch u naate Diose jeel u ´ ´ paajtal kaach u lıisik ichil le ´ kimenoobo. Tsoole jeel u paajtal ´ u yaalaale bey lıisbil beetaabik u paal ichil le kimenoobo; lela ´ meyajnaj bey junpeel kettaane. 20 Tu yoolal fe xane, Isaake ´ ´ tu kiikitantaj Jacob yeetel Esau tu yoolal baaloob ma kuchuk u ´ kiinil u yuuchloobi. 21 Tu yoolal feje, Jacobe, le ´ taaytak u kıimilo tu kiikitan´ ´ taj ´ cada juntuul ti u ´ paalal Jose, yeetel xolaj adorar taan u jetsik ´ ´ u muuk yookol u xoolte. 22 Tu yoolal feje, Josee, le taaytak u xuulul ´ u kiinil u kuxtalo taanaj ti u jookbal u paalal Israel ti u luumil Egipto; ´ tsoole tu yaalaj xan baax u kaat ka ´ beetaak yeetel u baakeloob. 23 Tu yoolal feje, Moisese, ´ desde ka sıije taakaab tumen u ´ ´ ´ taataob tu yaamil ooxpeel mes, tumen tu yiloob jach kiichke´ lem le chan xiipalo, yeetel ma tu chaajoob saajkil ti baax u yaalmaj le reyo. 24 Tu yoolal feje, Moisese, le tsook u nojochtalo ´ ma tu yootaj ka aalaak wa u paal u hija Faraoni, 25 baaxe maas ´ tu yootaj ka maltratartaak pate ´ yeetel ´ u kaajal´ Dios ke´ ka u kii´ makkuunt u yool junsuutuk yeetel le kebano, 26 tumen tu yilaj maas maalob ka muyajnak ´ ´ ´ jeex juntuul Maax yeeyaane1 ke ka yanakti u ayikaliloob Egipto; tumen letie tu chikaj u paakat ti le bool kun tsaabiltio. 27 Tu ´ yoolal feje tu pataj Egipto, yeetel ma tu chaaj saajkil ti ´ le reyo, tumen letie paat jeetsel ´ ´ ti u fe bey taan u yilik le Maax

Heb 11:261 Lit.: «Cristo».

´ ´ Isaak, Jacob, Jose, Moises

406 ´ ma tu paajtal u yilaalo. 28 Tu yoolal feje tu kiinbesaj le Pas´ cuao yeetel tu wiiwitsaj le kii´ ko, utiaal beyo ´ le maax ´ ku xuulsajo ma u kıimsik u yaax paalal le israelitaobo. ´ 29 ´ Tu yoolal feje tu ´ kaat´ maansoob le Chak Kaanaab ´ ´ ´ jeex u maan maak yookol tikin ´ luumo, baale le egipcioobo laaj ´ ´ ´ buuloob le ka tu y ootoob k aat´ maano. 30 Tu yoolal feje, u bapaki´ ´ loob Jericoe laaj nıikoob le ka tsook u marchar le israelitaob ichil siete kiinoob tu bapacho. 31 Tu yoolal feje, Rahab, ´ ´ le´ koolel cheen ´ bey u m ´ aano, ma kıim pate yeetel le maakoob ma tu yuuboob taano, tumen letie ´ ´ tu kamaj yeetel jeetselil le maa´ xoob binoob chuuktik le kaajo. ´ 32 ¿Baax ulaak jeel in waalike? Tumen jeel u bineltikten tiempo wa ka taanaken ti Ge´ ´ ´ deon, Barak, Sanson, Jeft ´ e, David bey xan ti Samuel yeetel le u maasil profetaobo. 33 Tu yoo´ lal feje tu tsaanchaatoob reyoob, tu beetoob baax toj, yaan baax aalaab u tsaabaltiob tumen Dios, tu nupoob u chi leonoob, 34´ tu lusoob u muuk ´ le kaako, puutsoob ti u yej espada, kex minaan u muukoobe tsaab´ u muukoob, jach yanchaj paajtalil tiob utiaal baa´ teel, tu yaalkabaansoob le soldadoob taaljaanoob kaach baatelo. 35 kaa ´ Yanchaj kooleloob ´ kuxkıintaab u laaktsiloob ki´ ´ menoob; baale ulaak maakoobe beetaab u´ sen muyajoob tumen ´ ma tu yootoob ka jaalkabtaa´ koob tu yoolal junpeel booli, ´ lela tu beetoob utiaal ka lıisaa´ koob ichil le kimenoob junpeel

Yaabkach j-jaajkunajoob HEBREOOB 11:36–12:9 407 ´ ´ ´ bix maas maalobo. 36 Ulaalal´ tsaab tu taano, chuukpaj u ´ ´ koob xane tuuntaab u yoo- yool muyaj le ka tsaab tu cheil ´ ´ loob uuchik u paastaaloob yee- le muyajo; tsoole ma tu beetaj u tel u jaajatsaaloob, baale ma cuentail wa sutsil le baax ´ ´ ´ cheen lelo, kaaxoob yeetel ca- beetaabtio yeetel bejlae tsook u ´ ´ denaob yeetel oksaaboob´ carcel; kutal tu x-nooj ´ kabil u trono 37 muruxtuntaaboob, tuuntaab Dios. 3 ´ Utiaal tuun´ ma a kaa´ ´ ´ ´ u yooloob, joosaab kaab uuj naleex yeetel ma u luubul u yool ´ ´ a puksiikaleexe, tuukulneneex tiob, k ´ ´ ´ ıimsaaboob ´ yeetel espa´ da; ulaakoobe maanoob jejelaas ti le´ maax tsook u chuukpajal ´ ´ tuux u buukintmoob u keewe- u yool u muyajt le kaakas baa´ ´ lil´ taman, u keewelil chivo, loob ku yaalik le j-keban maa´ ´ baaxoob ku yaalikootaan u maanskoob ootsilil, mu- koobo; le ´ ´ ´ ´ yajil, yeetel taan u maltratartaa- ba tu yookoloob ku kaa luubul. ´ ´ loob; 38 le yookol kaaba ma´ u 4 Kex taan a baateleex tu con´ naajaltmaj kaach ka yanak maa- tra le kebano, tak bejlae ma ´ ´ koob bey ichila. Le maakooba kaab eetchajak u weekel a kiike´ ´ maanoob ti desiertoob, ti wi- leexi, 5 yeetel tsook a jach ´ tsoob, yeetel tu taakajubaob ti tuubsikeex le baax ku sen aalik´ ´ sajkaboob bey xan ti aaktunoob. teex Dios jeex u beetik juntuul ´ ´ 39 Baale tulaakal le maakoo- taatatsile: «In´ paal, kam tubeel yeetel´ le castigo ´ ku ba kex aalaab toj u kuxta- le ´tsolxikin ´ tsaaik Jeeobao, yeetel ma u luuloob tu yoolal ´ ´ u fejoobe, ma tu yool a puksiikal le ken u yiloob u b eeychajal le prome- bul u ´ ´ Jeeosao, 40 utiaal beyo ma u yutsil tojkıint a beel. 6 Tumen ´ ´ ´ ´ bae ku tsolxikintik y eetel ku caschuukaankuuntaaloob cheen le´ tiob wa ma tak tooneexi, tumen tigartik le maax u yaabiltmo; ´ ´ u Diose u tukultmaj kaach jun- jaajile, ku jatsik tulaakal le maa´ peel baax maas maalob k-tiaal. xoob ku kamik bey u paalalo». ´ ´ ´ 7 Teexe kaab eet u chuukpaLe yaabkach maakooba ´ ´ ´ jal a w ooleex muyaj, tumen lelo beyoob junpeel muuyal ´ taakaan ichil le kaansaj ku tsaabapachtikoone; letiobe ku jaaj´ kuuntikoob1 le baaxoob tsook u balteexo. Diose ku yilkeex bey ´ yuubikoob yeetel tsook u yilkoo- u paalaleexe. Tumen ¿yaan wa ´ bo. Le oolale kooneex lusik ti paal ma tu tsolxikintaal yee´ tel u castigartaal tumen u taata? toon tulaakal baaloob aaltak bey ´ wa ma u tsaabal kaach xan le keban seeb jeel u baayti- 8 Baale ´ ´ ti tulaakleex le kaansaj beya,´ u koono, utiaal beyo ka ch uuk´ ´ u paalaleex tuupajak k-ool k-aalkabt le bej jaajile ma jach ´ ´ ´ yaan taanil ti toono. 2 Le ken ni, baaxe cheen u maatan paalaleex. 9 K-taataob way Luume k-beete k-paakat ´ unaj k-chikik ´ ´ kaach u tsolkoob k-xikin ti Jesus, le Maax nuuktik yee- suuk ´ ´ ´ tel utsil chuukaankuuntik k-fe- yeetel u castigartikoonoob, toon ´ jo. Letie, tu yoolal le kiimak oo- xane k-eesik tsiikil tiob. ´ Le oolale, ¿ma wa maas yeetel kii´ ´ ´ oolal kaab eet k-tsaaikba Heb 12:11 Wa: «letiobe j-jaajkunajoob mak ´ ´ yaanal u paajtalil le k-Taata ti».

12

HEBREOOB 12:10-24 ´ ´ ´ maax yeeyoon yeetel u kiliich ´ muuk, utiaal beyo ka paajchajak k-kuxtal? 10 Tumen le´ tiobe tu tsoloob k-xikin yeetel tu castigartoonoob ichil jun´ p ıit kiin jeex tu tukloob maalobe, baale Diose ku beetik utiaal k-utsil, utiaal beyo ka kiliichchajkoon jeex letie. 11 U jaa´ jile, mix junpeel castigo ku kii´ ´ ´ makkuuntik u yool maak, baaxe ´ ku beetik u yaatal u yool; baale ´ le maaxoob ku kaanbaloob ti le castigoo, ken tsookke ku yantal jeetselil tiob tu yoolal le toj kuxtal ku biskoobo. ´ 12 Le oolale, tojkıinteex le kaboob toyokbaloobo bey xan ´ le pıixoob luubul u muukoobo, ´ ´ 13 yeetel seguernak a taaxkuntikeex le bejoob utiaal a wookee´ ´ xo, utiaal beyo le maax mooch´ chajaano ma u juukul u yook, baaxe ka tsaakak. 14 Ilawileex ka yanakteex jeetselil ´ ´ ´ ´ yeetel tulaakal maak, yeetel ila´ wil a kiliichtaleex; tumen maax ´ ma kiliiche ma tu paajtal u yi´ lik Yuumtsil. 15 Jach kanaan´ ´ teex mix maak ka paatak ma u ´ kamik u nojoch utsil Dios, yee´ ´ tel jach kanaanteex ma u jookol ´ mix junpeel moots yaan u vene´ no yeetel ku taasik talamil, be´ yo ma ken u kaskuunt mix ´ m aak ichileex. 16 Ilawileex ´ xan ma u yantal mix maak ichi´ leex ku nuupkebantal,1 mix u ´ yantal mix maak ma u yaabiltmaj le baaloob kiliichtako, jeex ´ ´ ´ Esau le maax tu sıiaj u dere´ ´ choil u yaax paalil cheen tu yoo´ Heb 12:161 Gr.:´ pornos. Le taana ku me´ yaj utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

´ Kaanilbeen Jerusalen

408 ´ lal junpeel janalo. 17 Tumen ´ jeex a wojlileexo, le ka tu ´ yootaj u kam le kiikitaano ma ootaab tsaabiltii; tsoole kex sen okolnaj utiaal u´ yilik u keexel le baax ´ tsook u yaax aalaalo, ma paajchaj u beetki. ´ 18 Tumen teexe mix ´ junteen a natsabaex ti junpeel baal ´ jeel u p´ aajtal ´ u tatalkabtaal ta´ baan yeetel kaak, mix ´ ´ ti junpeel box muuyal, mix ti eejocheenil, mix ti kaamkach iik, 19 mix xan ta wuuyeex u kaamkach juum trompetai, mix ta wuuyeex baax aalaab le ´ ka juumnaj le´ taano. Le ka uuch lela, le ´ maaxoob muchukbaloobo tu ´ kaat ooltoob ka xuuluk u taanloob. 20 Tumen jach saajkoob kaach tu yoolal le baax aalaaba: ´ ´ «Tak juntuul baalche ka koojok ´ ti le witso, kaab eet u muruxtuntaal». 21 Tumen´ jach sajbeentsil le baax uucho, tak ´ ´ Moises´ tu yaalaj: «Jach taaj saaj´ ken yeetel taan in kikilankil». ´ 22 Baale teexe tsook ´ ´ a naatsleex ti u Puukil Sion yeetel ti ´ le kaanilbeen Jerusaleno, junpeel kaaj tiaalintaan tumen le´ kuxaan Dioso; tsook xan a naatsleex ti u milesil angeloob 23´ u ´ laaj muchmubaob, ti u muu´ chulil u y aax paalal Dios ´ ts ıibtaan u kaabaob te kaano, ´ ´ ti Dios u Juezil ´ tulaakal maak, ti u kuxtal ´ le maaxoob ´ toj u kuxtaloob yeeyaanoob yeetel u kiliich ´ muuko, 24 ´ ti Jesus ´ u mediadoril1 le tuumben nuuptaano, bey xan ti le kiik wiiwitsaan ku taan maas maalob ke u kiikel Abelo.

´ ´ Heb 12:241 Lela juntuul maak ku waatal ´ ´ chuumuk ti kaa jaats maakoob utiaal u yaalik baax ku tuklik cada jaats.

409 Eesaak tsiikil ti tsookol beel HEBREOOB 12:25–13:9 ´ ´ 25 Ilawileex ma u xuulul a lo.1 4 Tulaakal maake u yees ´ ´ wuuyikeex u taan le maax ku tsiikil ti le tsookol beelo yeetel ´ taano, tumen wa ma puuts le u yil ma u yantal mix baal kaas ´ maaxoob xuul u yuubikoob u ichil, tumen Diose yaan u juz´ ´ ´ taan le maax aalik kaach baax gartik le maaxoob ku nuupke´ ´ ken u beet Dios ti le y ookol bantaloobo1 bey xan le ku luub´ ´ kaabo, ¿bix tuun jeel k-puu- loob ti adulterioo.2 5 Le bix a ´ tsul toon wa k-naachtal ti le kuxtaleexo ka u yees ma a yaa´ ´ maax ku taan desde te kaano? biltmeex le taakino, yeetel kii´ ´ 26 Te kiin jeelo, u juum u taa- makchajak a wooleex yeetel le ´ ne tu beetaj u kıilbal le luu- baaxoob yaanteexo. Tumen mo, baale beoraa tsook u yaa- Diose u yaalmaj: «Mix bikin ´ ´ lik: «Yaan in beetik u kıilbal tu ken in patech yeetel mix bikin ´ ´ ´ kaateen, baale ma cheen le ken in xuumpattech». 6 Le ´ ´ Luumo, tak le kaano». 27 Bey oolale jeel u paajtal u lıikil ´ ´ ´ ´ ´ tuuno, le´ ken u yaal «tu kaatee- k-ool yeetel k-aalik lela: «Jeeo´ ´ no», u kaat u yaale Diose yaan ba maax aantken; ma ken in ´ u lusik le baaloob tsook u yaax cha saajkil. ¿Baax jeel u beetik´ ´ peeksaaloobo, baaloob ma leti ten wıinike?». ´ ´ beetmili, utiaal beyo ka paatak 7 Kaajakteex le maaxoob ´ ´ ´ le baaloob mix junteen peek- nuuktik a beeleexo, maaxoob saakoobo. 28 ´ Bey tumen yaan tsook u tsikbaltikoobteex u ´ k-kamik junp eel Reino ma tu taan Dios, yeetel ken a wileex ´ ´ paajtal u peeksaalo, yanaktoon baax utsiloob ku taasik le bix mantats le nojoch utsilo, utiaal u kuxtaloobo, yanakteex xan fe ´ ´ ka paajchajak k-beetik junpeel jeex le yaantiobo. ´ ´ kiliich ´ meyaj kambeen tu taan 8 Jesucristoe ´ laayli letie, Dios, yeetel maalob saajkilil bey jooljeak, bejlae y eetel mantats. ´ ´ xan yeetel tsiikil. ´ 29 Tumen 9 Ma u kaskuuntaal a tuu´ ´ ´ k-Dios xane junpeel kaak ku kuleex yeetel jejelaas kaansaxuulsaj. joob jelaantak; tumen maas Ma u xuulul a pak- maalob ka u cha u muuk le lan yaabiltikabaex jeex puksiikal ti u nojoch utsil Diou yaabiltikuba sukuuntsiloobe. so ke ka u cha u muuk ti jama tu taasik 2 Ma ´ u tuubulteex a kam- naloob,1 baaloob ´ utsil ti le maaxoob u chikmaj u keex yeetel utsil le uulaboobo, ´ tumen tu yoolal lela yaan maa- tuukuloob tiobo. koobe tu kamoob angeloob ´ tu ´ yotochoob, kex ma tu tsaa- Heb 13:31 Ma xaane, ´ le taanooba u kaat xan u yaal: «bey t aan a muyajeex junjoob ´ cuentai. 3 Kaajakteex ´ ´ ´ muuch tu yeeteloobe». 41 Gr.: pornos. ´ le m´ aaxoob kalaanoob carce- Le taana ku meyaj utiaal u yuuchul taan ´ ´ lo yeetel tukleex bey tak teex ti le jejelaas nuupchitaloob ku bin tu ´ ´ Ilaak Tip. 4. 42 Lekalaaneex tu yeeteloobe; yeetel contra u ley Dioso. ´ ´ ´ la leti ken nuupkebanchajak juntuul kaajakteex xan le maaxoob ku xiib ´ wa junt´ uul koolel tsokaan u beelo. maltratartaaloobo, tumen tak 91 Lela u kaat u yaale, janaloob ku yaa´ ´ ´ teex taakaaneex ichil le wıinkli- lik u Ley Moises ma unaj u jaantaaloobi.

13

´ HEBREOOB 13:10-25 K-kiikitantik Dios yeetel k-chi 410 ´ ´ ´ ´ 10 Yaantoon junpeel altar yeetel kiimak oolal, ma yeetel ´ ´ tuux ma tu p ´ aajtal u chaik baal yaayaj oolali; tumen wa mae leu jaant le maaxoob ku beetkoob la jach jeel u beetik u binteex kiliich meyaj te tabernaculoo.1 kaasile. ´ ´ ´ 11 Tumen u wıinklil le baal18 Tsaa a wooleex orar t-oocheobo, le ku chaabal u kiike- lal, tumen k-jach ojel yaantoon ´ ´ loob utiaal u yoksaal te kiliich junpeel maalob conciencia yee´ ´ ´ kuuchil tumen u maas noj- tel k-kaat k-beet tulaakal ´ chil le sacerdoteob bey jun- baal tu nuuk bey xan yeetel ´ peel siibal tu yoolal le keba- x-ma tuusil. 19 Baale maases ´ ´ ´ no, ku tookaal kaach paachil kin kaat ooltik ka orarnakeex ´ ´ ti le campamentoo. 12 Le oo- utiaal ka paajchajak in seeb ´ lal Jesus xane muyajnaj paachil suut ta wiknaleex. ´ ti le kaajo utiaal u kiliichkuun20 U Diosil le jeetselilo tu ´ ´ ´ tik le kaaj yeetel u kiikelo. lıisaj k-Yuumtsil Jes ´ ´ us ichil 13 Kooneex tuun yiknal Je- le kimenoobo. Jesus, le no´ sus joch j-kanan tamano,´ u chaa´ paachil ´ ti le campamentoo, ´ yeetel chuukpajak k-ool k-mu- maj le kiik jetskuuntik le ´ yajt le baaxoob sutsiltak tu nuuptaan minaan xuulul tio. U ´ muyajto, 14 tumen waye mi- Diosil le jeetselil tuuno 21 ka ´ ´ ´ ´ naantoon junpeel kaaj ka p´aa- u tsaateex tulaakal baal maatak utiaal ka a beeteex baax ´ mantats, baaxe taan lob utiaal ´ k-jach paatik le kaaj natsaan u u kaat. Tu yoolal Jesucristoe, ´ kiinil u tsaabaltoono. 15 Tu u beet t-eetel le baax jach uts yoolal Jesuse kooneex kiiki- tu taano. Tsaabak nojbeenil ti ´ tantik Dios yeetel k-chi1 ikil Dios utiaal kiinoob minaan u ´ ´ k-kaaytik u kaaba tu taan ´ ´ ´ tu- xuul. Amen. ´ laakal maak; lela jeel u paajtal 22 Beora tuuna, sukuuneex, ´ ´ ´ u keetel yeetel kıimsbil siibaloo- kin jach aalikteex ka chuuk´ be. 16 Tsoole ma u tuubul- pajak a wooleex a wuuyeex le ´ teex a beetkeex uts bey xan a baax kin waalik utiaal in lıisik ´ ´ ´ ´ ´ ´ a waantkeex ulaak maakoob yee- wooleexa; tumen u jaajile cheen ´ tel le baaxoob yaanteexo, junp ıit u taaniloob le carta kin ´ ´ ´ tumen le baalooba´ bey kıimsbil ts ıibtikteexa. 23 Ojeelteexe siibaloob jach ku luubloob utsil k-sukuun Timoteoe tsook u ´ ´ ti Diose. jaalkabtaal. Wa ku seeb taal tin ´ ´ 17 Uuyeex u taan le maa- wiknale yaan in muul bin tu ´ ´ xoob nuuktik a beeleexo; beeyeetel utiaal k-xıimbalteex. ´ ´ ´ teex yeetel tumen ´ kabal oolal ´ ´ 24 Tsaaex´ in saludos ti tuletiobe taan u´ kanaantkoob a laakal le maaxoob nuuktik a ´ kuxtaleex1 yeetel u yojloob beeleexo bey xan ti tulaakal yaan u kubkoob cuenta ta woo- le j-kiliichoobo. Le sukuunoob ´ laleex, utiaal beyo ka u beetoob kajaanoob Italiao ku tuuxtikoobteex saludos. Heb 13:101 Ilaak Tip. 16. 151 Lit.:´ 25 U nojoch utsil Yuumtsil ka «u yich chi». 171 Lit.: «alma». Gr.: sikje. ´ ´ yanak ta weeteleex, tulaakleex. Ilaak Tip. 7A.

´ U TS I IB

SANTIAGO Teen Santiago, u palitsil Dios bey xan u palitsil ´ Yuumtsil ´ ´ Jesucristo; le ts ıiba taan in tuuxtik ti le doce chii´ baloob kiitpajaanoob tulaakal tuuxo: ¡Saludos ti teex! 2 In sukuuneex, kiimakcha´ ´ jak a wooleex ´ ´ ken a´ maanseex jejelaas tuuntaj oolaloob, ´ 3 tumen a ´ wojleexe ken tuuntaak u y ool a fejeex beya, ku ´ ´ chuukpajal aw ´ ´ ooleex. 4 Baale ´ le chuukaan oolalo ka u chuukbes´ u meyaj, utiaal beyo ka chuukaanchajkeex, ´ ka utsil maalobchajkeex ti tulaakal baal ´ yeetel ma u bineltikteex mix baal. 5 Le oolale, wa yaan ti teex ku bineltik naat tie ka seguer´ ´ nak u kaatik ti Dios, bey tuuno yaan u tsaabalti, ´ tumen Diose uts tu taan u sıik baaloob ´ ´ ´ ti tulaakal maak ´ yeetel maatech ´ u chinik tu taan u yich ´ maak. ´ 6 Baale seguernak u kaatik yee´ ´ tel fe, yeetel ma u kaap eeltal u ´ tuukul, tumen le maax ku ´ kaa´ peeltal u tuukule jeel u paajtal ´ ´ u ´ keetel yeetel ´ ´ junpeel u olail kaanaab ku l ıisaal tumen le ´ ii´ ko yeetel ku suusutaal jejelaas ´ tuuxoobe. 7 U jaajile, le maa´ ka ma unaj u paatik u ´ tsaabal wa baax ti´ tumen ´ ´ Jeeobai;1 8 kaapeel u yool, yeetel ma tu jetsik u tuukul ti mix baal. ´ 9 Baale le sukuun ootsi´ lo kiimakchajak u yool tumen ´ tsook u nojbaalkuuntaal tu

1

Snt 1:71 Ilaak Tip. 2.

´ ´ taan Dios, 10 yeetel le sukuun ´ ayikalo kiimakchajak ´ ´ u yool ikil u kabalk uuntaal u yool, ´ ´ tumen maax ayikale yaan u kıimil jeex ´ ´ u kıimil le lool yaan´ te kaaxo. 11´ Tumen le ken jookok Kiin yeetel ken sen chokochajke, ku ´ ´ beetik u tijil le xıiwoob yeetel le ´ ´ cheobo, ku ´ juutul u looloob yeetel ku paatal ma jatsuts u yi´ laaloobi. Bey xan kun uuchul ti ´ ´ le ayikal maak yeetel ´ le baaxoob jach u tsaamaj u yool u beeto. ´ ´ 12 Kiimak u yool le maax ´ ´ ku chuukpajal ´ ´ u yool u muyajt le tuuntaj oolalo, tumen le ken kaamak tumen Diose, yaan u kuubulti u coronail le kuxtal ´ ´ u yaalmaj Jeeoba u tsaaik ti le ´ maaxoob ma tu xuulul´ u yaabiltikoobo. 13 Le ken tuuntaak u ´ ´ yool maake, ma unaj u yaalik: ´ ´ «Dios tuuntik in ´ wool». ´Tumen Diose ´ ma´ tu paajtal u tuuntaal u yool yeetel baaloob kaastak, ´ ´ ´ mix leti ku tuuntik u yool ´ maak. 14´ Baaxe cada junt uule ku ´ ´ ´ tuuntaal u ´ yool ken jıiltaak yee´ tel ken taabsaak tumen u ts ıi´ ´ bolal. ´ 15 Le ts ıibolal tuuno ´ ken ´ taabak tu puksiikal maak yeetel ken u cha u muuke, ku ´ ´ sıijsik le kebano; tu tsook ´ tuune le kebano ku taasik kıimil. 16 Ma a tuskabaex, in yaabilaj ´ sukuuneex. 17 Tulaakal baal ´ ´ maalob yeetel utsil chuukaan ku siibiltoone kaan u taal; ti ´ku lukloob yiknal u Taatail le saa´ siloob yanoob ´ ´ te kaano, maax ma tu peek ´ yeetel ma ´ tu kexpajal jeex u yuuchul yeetel le booyo. 18 Letie utschaj tu taan u

411

´ Neen. SANTIAGO 1:19–2:6 ´ beetik k-sıijil le ka t-uuyaj u ´ peektsilil le jaajo, utiaal beyo ´ ti tulaakal le kuxaan baaloob u beetmo, ka kuchkoon k-beetba ´ ´ ´ le yaax maakoob yeeyaanoobo. 19 Ma u tuubulteex le baax kin waalika, in sukuuneex. ´ ´ ´ Cada juntuule kaab eet u seeb uuyik baax ku yaalaalti, baale ´ ma unaj u seeb taani mix unaj ´ u seeb puujuli; 20 tumen u ´ puujul maake ma tu chaik u ´ toj kuxtal jeex u kaat Diose. 21 Le oolale, luseex ti teex tu´ ´ laakal baal eek bey xan le baaloob kaastak jach yaab u ´ beetaalo; kameex xan yeetel utsil le taan paak ichil a puksiikaleexo, tumen lela jeel u salvartik a kuxtaleexe.1 ´ 22 Cheen baale tsookbeseex ´ le taano, ma cheen ka a wuu´ yeexi; ma a tuskabaex yeetel tuukuloob ma jaajtaki. ´ ´ 23 Tumen wa yaan maax cheen suuk u yuubik le taano baa´ le ma tu beetke, jeel u paajtal ´ ´ ´ u keetel yeetel juntuul maak ku ´ ´ paktik u yich ti junpeel nee´ ne. 24 Le ken tsookok u neen´ tikubae, bin ku beetik, yeetel ´ tu seebaanil ku tuubulti bix le´ ti. 25 Baale le maax ku paktik ´ maalob u yutsil chuukaan leyil ´ ´ le jaalkabilo yeetel ma tu xuulul u tsookbesike, ku kuchul ´ ´ u beetuba juntuul maak ma tu ´ tuubsik baax ku yuubik yeetel ku tsookbesik le taano, tsoole ´ yaan u kiimaktal u yool ikil u beetik beyo. ´ ´ 26 Wa juntuul maak ku tuk´ lik taan u adorartik Dios, baale ma tu controlartik u yaake,

´ ´ Ma u yeekkuntkuba maak

412 ´ ´ taan u´ tusik u puksiikal, yeetel cheen kunel le bix ´ u adoraro. 27 Le ´ adoraci on limpio ´ ´ yeetel ma ´ eek tu taan u yich k-Dios´ yeetel k-Taatae, leti lela: u kanaantaal ´ le paalaloob kimen u taataob´ yeetel le kooleloob ki´ men u yıichamoob taan ´ ´ u muyajoobo,´ yeetel ´ ma u yeekkuntkuba maak yeetel u baaloobil le ´ yookol kaaba. In sukuuneex, teex a tsaamaj a fejeex ti k-kiichkelem ´ Yuumtsil Jesucristoe, ¿m ´ ´ ´ aasa ma taan a yeeyikeex ti maaxoob ken a weeseex a wutsileexi? 2 Tumen wa le tuux ´ muchuk´ baleex ku yokol´ juntuul maak chuup ´ u kab yeetel anilloob de ´ oro ´ yeetel u buukintmaj junpeel jatsuts ´ nook,´ baale ku yo´ ´ kol xan juntuul maak ootsil yee´ tel eek u nooke, 3 ´ ¿maas ´ wa maalob a wilkeex le maax u b´ uukintmaj le jatsuts nooko, yeetel ka waalikeexti:´ «Teche kulen te jach ´ maalob kuuchila», baale ti le ´ ootsilo ka waalikeex: «Teche paatkech waatal teela», wa: ´ ´ «Teche kulen tu ´ tseel le kaanche tuux kin talkuuntik in wooko»? 4 ´ Wa bey a beetkeexo, ¿ma wa tuun tsook u´ kastal ´ bix a juz´ gartikeex a weet maakileex yee´ ´ tel taan a weeskeex utsil ch een ´ ti junjaats maakoob ichileexi? 5 Uuyeex lela, in yaabilaj ´ sukuuneex. ¿Ma wa Dios yeey le ´ ´ ´ maaxoob ootsiloob tu taan u ´ ´ maakiloob yookol kaab utiaal ´ ka ayikalchajkoob yeetel fe bey xan utiaal ka u kamoob le Rei´ no´ u yaalmaj u tsaaik ti le maaxoob yaabiltmilo? 6 Baa´ le teexe tsook uun´ a mixbaalk ´ ´ ¿Ma Snt 1:211 Wa: «almaex». Gr.: sikje. Ilaak tikeex le maak ootsilo. ´ wa letie ayikal maakoob looTip. 7A.

2

´ U chaabal ootsilil. Fe kimen yanil SANTIAGO 2:7-25 413 ´ ´ ´ biltikeex y eetel j ıiltik u biseex tu no, 16 baale juntuul ichilee´ taan le juezoobo? 7 ¿Ma wa le- xe ku yaalikti: «Xiiktech utsil, ´ tiob kaakastantik u kiichkelem tepaba yeetel jaanen tubeel», ´ ´ kaaba le maax taneexo? 8 Le baale ma ta tsaaikeex baax ´ oolale wa ka tsookbeskeex ´ le kaab eettie, ¿baax u biilal lelo? ´ nojoch ley1 ´ jeex u yaalik le ts´ ıi- 17 Bey tuun xano, le fe minaan ba:´ «Kaab eet a yaabiltik a weet utsil meyajoob tio kimen yanil. ´ maakil jeel bix a yaabiltikabae», 18 Baale yaan maax jeel u jach maalob baax ka beetkeex. yaalike: «Teche yaan a fe, baale 9 Baale wa ma ´ tu xuulul a tene kin beetik utsil meyajoob. weeskeex utsil ´ ´ cheen ti junjaats Eesten a fe kex ma ´ ta beetik m´ aakoobe taan a kebantaleex, utsil meyajoob, teen tuune yaan yeetel yaan u yeesaal kasaan in weesiktech in fe tu yoolal in ´ maakeex tumen le leyo. wutsil meyajoob». ´ ´ ´ 19 Teche ka 10 Tumen wa´ yaan maax ku creertik cheen juntuul Dios yaan, ´ tsookbesik tulaakal baax ku ¿maasa? Jach maalob baax ka yaalik le Leyo, baale tak le demonioob ´ ´ ku kuchul beetik. Baale ´ toochpajal ti junp eele, ku ke- creertiko yeetel ku kikilankiloob ´ bantal ti tulaakal le Leyo. tu yoolal u saajkiloob. 20 Baa´ ´ 11 Tumen le maax aal: «Ma le, teech wıinik minaan a naat, ´ unaj a luubul ti adulterioo»,1´ tu ¿ma wa a wojle le fe minaan utsil yaalaj ´ xan: «Ma unaj a kıim- meyajoob tio mix baal u biilal? ´ sik m´ aaki». Bey tuuno wa ma 21 ¿Ma wa aalaab toj u kuxtal ´ ta luubul ti´ adulterio baale k-taata Abrahan tu yoolal utsil ´ ´ ka kıimsik m aake, tsook a kemeyajoob le ka tu tsaaj Isaak, u ´ ´ bantal tu taan ley. 12 Seguer- hijo, yookol le altar utiaal u ´ nak a taaneex yeetel a kuxtakubo? 22 Jeex a wilkeexo, kex ´ leex jeex u beetik le maaxoob yaan u feje tu beetaj xan utsil ´ kun´ juzgartbiloob tumen u leyil meyajoob, bey tuuno u feje jach ´ ´ le jaalkabilo. 13 Tumen maax chuukaanchaj tu yoolal le utsil ´ ´ maatech u chaik ´ ootsilile ma meyajoob tu beeto. 23 Beey´ xan kun chaabil ootsilil ti ken chaj tuun le baax ku yaalik le Ki´ ´ juzgartaak. Tumen u chaabal liich Ts ıiba: «Abrahane tu tsaaj ´ ´ ootsilile maas nojoch baal ti u u ´ fe ti Jeeobae ka ilaab bey jun´ ´ juzgartaal maak. tuul maak toj u kuxtale», ka ´ 14 In sukuuneex, wa yaan tuun kuch aalbiltie «u amigo ´ ´ maax ku yaalik yaan u fe, baa- Jeeoba». ´ le ma tu beetik utsil meyajoo24 Jeex a wilkeexo, maake ku ´ be, ¿baax utsil ku taasik? ¿Maa- yaalaal toj u kuxtal tu yoo´ sa ma kun salvartbil tumen le lal utsil meyajoob, ma cheen ´ fe yaantio? 15 Koox aalike, ti tu yoolal feji. 25 Bey tuun xa´ ´ ´ juntuul sukuun wa juntuul ´ kii- no, Rahab, le koolel cheen bey ´ ´ ke taan u bineltik le nook y eetel ´ u maano, ¿ma wa aalaab toj u le janal kaab eetti utiaal le kiikuxtal tu yoolal utsil meyajoob le ka tsook u utsul kamik tu yoSnt 2:81 Lit.: «u ley le reyo». 111 Lela le´ ´ ´ taanoob, yeetel le ti ken nuupkebanchajak juntuul xiib wa toch le j-bisaj ´ ´ ka tu tuuxtoob ti yaanal bejo? juntuul koolel tsokaan u beel.

´ SANTIAGO 2:26–3:16 Aake ma tu paajtal u suukbesaal 414 ´ ´ ´ ´ ´ 26 U jaajile, jeex junpeel wıink- laakal u jejel ´ aasil ts ıitsik baallil minaan u muuk1 kimen yani- cheob, ch ıichoob, baalcheob ku ´ le, le fe xan minaan utsil meya- jıiltikubaob, bey xan u baalchei´ ´ ´ joob tio, kimen yanil. loob kaanaab; u jaajile wıinike tsook u beetik lela. 8 BaaIn sukuuneex, ma yaab ti ´ ´ ´ teex unaj u beetik u j-kaan- le mix juntuul wıinik paajchajak u suukbesik le aak jeex u beetik sajiloobi, tumen k-ojel maas ´ yeetel le baalcheobo. Lela ma yaj bix ken ´ k-juzgartbileex. ´ ´ ´ 2 Tumen tulaakloon k-tooch- tu paajtal u controlartaal, yeetel ´ jach ku beetik loob; chuup xan pajal yaab u t eenel. Wa yaan jun´ ´ ´ ´ ´ ´ yeetel veneno ku kıimsik maak. tuul maak ma tu toochpa´ ´ 9 Tu y eetele k-kiikitantik jal ichil u´ taane, u kaat ´ u ´ ´ ´ Jeeoba le Taatao, baale tu yeeyaale junt ´ ´ uul maak utsil ´ chuu- tel xane k-kaakastantik maakaan, yeetel jeel u paajtal u ´ ´ koob «beetaanoob jeex Diose». controlartik ´ ´ ´ tulaakal u wıinklile. ´ 3 Wa k-tsaaik u freno le tsıimi- 10 Tu chi m´ aake ti ku jookol ´ kiikitaani yeetel ti xan ku joonoob utiaal u yuubikoob k-taa´ no, jeel u ´ paajtal xan´ k-contro- kol kaakas taani. lartik tulaakal u wıinkliloobe. In sukuuneex, ma uts ka ´ 4 Ilawileex xan le barcoobo; kex uuchuk le baaloob b eya. ´ ´ ´ jach nuuktakoob yeetel ku 11 ¿M aasa ti junpeel sa´ ´ tuulchintaaloob tumen kaamyab tuux ku j ookol chujuk jae ´ ´ ´ ´ kach ´ iikoobe, ´ cheen ´ yeetel ma tu paajtal xan u jookol ´ junpeel chan guıae ku paajtal u kaakaj jai? 12 In sukuuneex, ´ ´ nuuktaaloob u tookol ´ ´ jeel tuuxak u ¿maasa ma tu paajtal ´ kaat bin le maax nuuktiko. aceitunaob ti junkuul higuera ´ ´ ´ 5 Bey tuun xano, u yaak wıi- mix higoob ti junkuul uva? ´ ´ ´ Ti le nike´ junpeel ´ baal chichan yaan chooch ja xano ma tu paajtal u tu wıinklil maak, baale jach noj- chaabal chujuk jai. ´ baal u yuubikuba 13 ¿Maax ichileex jach yaan u ´ ´ ken taa´ ´ ´ nak. ¡Ileex! ¡Ch een y eetel junp eel naat yeetel ´ ´ ´ yaan kaj oolalil ti? chan ´ kaake ku paajtal u taabal U yees yeetel u maalob kuxtal ´ ´ junp eel nojoch ´ kaax! 6 Bey baax utsil meyajoob taan u bee´ ´ ´ tuuno, u yaak w ıinike junp eel tik; lelooba unaj u beetik yeetel ´ ´ ´ ´ kaak. Le aako bey´ junpeel yoo- le jeetselil ku sıijil ti le naatilo. ´ kol kaab chuup yeetel kasaanil 14 Baale wa yaan kaakas ts ıi´ ´ yaan tu ´ wıinklil m´ aake, tumen kilil1 ichil a puksiikaleex bey ´ ku kaskuuntik tul´ aakal u xeexe- xan u tuukulil baatele, ma a ´ ´ ´ ´ tal ´ le wıinklilo yeetel ku tabik maan a nojbaalkuuntabaex yee´ tulaakal u kuxtal maak;´ tsoole tel a waalikeex baax ma jaaji. ´ letie ´ Gehena1 beetik u toochbal 15 Lela ma letie naat ku yeemel ´ ´ u kaakil´ le aako. 7 Wıinike te kaano, baaxe junpeel luumjeel u paajtal u suukbesik tu- kabil naat, u naat baalcheob, u

3

´ Snt 2:261 Gr.: ´ neuma. Ilaak Tip. 7 B . ´ ´ 3:61 Lela junpeel kuuchil tuux ku too´ kaal kaach basura tu jookajil Jerusalen. Ilaak Tip. 9.

naat demonioob. 16 Tumen ´ jeel tuuxak yaan kuuxilil yeetel Snt 3:141 Wa: «celos».

´ ´ 415 Le ku biskuba yeetel yookol u tuukulil baatelile, ti xan ku ´ xaakpajal yeetel ku kastal tu´ laakal baali. 17 Baale le kaanilbeen naato ´ ´ yaax taanile kiliich, ku tsooko´ le ku taasik jeetselil, ku tsaaik ´ utsil puksiikal, seeb ´ u yuubik taan, nojoch u cha ootsilal, yaab baaloob´ maalobtak ku taasik, ´ mix maak jelaan u yilik yeetel ´ ma j-kaapeel ichi.´ 18 Tsoole, ti baax yaan yil yeetel u yich le justiciao, u semillaile ku paakal ´ ´ ich jeetselil chuumuk ti le maa´ xoob taan u yilkoob ka yanak jeetselilo. ¿Tuux u taal le baateel ´ yeetel le sakachtaanoob ku yantal ichileexo? ¿Ma wa ti u ´ taaloob ti u ts ıibolal a bakeleex ´ ku baateel ichil a´ wıinklileexo? 2 Teexe ka ts ıiboltkeex wa baax, baale ma ta kamkeex. ´ Teexe ma tu xuulul a kıims´ ´ ´ keex maakoob yeetel a ts ıiboltkeex baax ma a tiaaleexi, baa´ le kex beyo ma tu paajtal a tiaalintkeex. Ma tu xuulul ´ a sakachtaaneex yeetel a baateleex. Minaanteex baax a ´ ´ kaateex tumen ma ´ ta kaatkeex. 3 Tsoole wa ka kaatkeexe ma ´ ta´ kamkeex, tumen ka kaatkeex ´ yeetel kaakas tuukul, cheen ´ utiaal a tsookbeskeex u ts ıibolal a bakeleex. ´ 4 J-keban maakeex,1 ¿ma wa ´ a wojleexe le maax ku biskuba ´ ´ ´ yeetel le yookol kaabo ku tsaaikuba tu contra Dios? Le oolale, ´ ´ jeel maaxak u´ kaat u beetuba ´ amigoil ti le yookol kaaba taan u beetkuba enemigoil ti Dios. ´ 5 A tuklikeexe, ¿cheen wa kunel

4

´ ´ Snt 4:41 Lela u kaat u yaale, maakoob ku sutik u paachoob ti Dios.

SANTIAGO 3:17–4:13 ´ ´ u yaalik le ts ıib: «Ichil k-w´ ıinklile kajaan u tuukulil k-ts ıiboltik baax ma k-tiaali, le oolal ´ tsook u suuktaltoon k-ts ıi´ boltik jejelaas baaloob man´ tats»? 6 Ch ´ een baale le nojoch utsil ku tsaaik Dioso maas nojoch. Le ´ oolal ku yaalaal: «Diose ´ ku tsaaikuba tu contra le maaxoob kaanal u yichoobo, baale ´ ku yeesik nojoch ´ utsil ti le maaxoob kabal u yooloobo». ´ ´ 7 ´ Le oolale, tsaabaex y ´ aanal u paajtalil Dios; baale tsaabaex tu contra ´ ´ le ´ Kaasilbaalo,1 leti tuune bıin aalkabnak ti teex. ´ 8 ´ Natsabaex ti Dios, leti tuune bıin u natsuba ti´ teex. Poex ´ a kabeex,´ keban wıinikeex, yeetel limpiokıinteex a puksiikaleex, ´ ´ teex maaxeex kaapeelchajaan a ´ tuukuleex. 9 Okomchajak a ´ wooleex, yaachajak a wooleex ´ yeetel okolneneex.´ A cheejeexe suunak yaayaj oolalil, a kii´ mak oolaleexe suunak chiichna´ kil. ´ 10 Kabalchajak ´ ´ a wooleex tu taan Jeeoba, leti t uune yaan ´ u nojbaalkuuntikeex. 11 Sukuuneex, xuuluk a paklan aalikeex baal ta baatsileex. ´ Le ´ maax ku taan tu contra juntuul sukuun ´ wa ku juzgartik u sukuune´ taan ´ u taan tu contra le leyo yeetel ´ taan u juzgartik le leyo. Bey tuuno, ´ wa ka juzgartik le leyo ma ´ taan a tsookbesiki, baaxe t´ aan a beetkaba jue´ ´ zil. 12 ´ Cheen junt´ uulili le maax ku tsaaik leyoob yeetel ku beetik ´ u juezilo;´ letie ku paajtal u salvartik´ maak bey xan ´ u xuulsik ti maak. Baale ¿maaxech teech ´ ´ utiaal a juzgartik a weet maakil? 13 Uuyeex lela, teex ka

kaabo

´ Snt 4:71 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

´ ´ SANTIAGO 4:14–5:12 «Wa Jeeoba u kaate». Job 416 ´ ´ waalikeex: «Bejlaa wa saamale Tsook a polokkıintik a puksiitak utiaal u kiinil le yaan k-bin te kaaj jeelo. Tee- kaleex ´ ´ ´ a waalo yaan k-maansik junpeel jaa- kıimsajo. 6 Tsook xan ´ ´ kasaan le maax utso, bi, yaan k-koonoli yeetel yaan likeex ´ ´ ´ k-naajali», 14 tsoole u jaaji- yeetel tsook tak a kıimskeex. ´ le ma a wojleex baax kun uu- Letie ma tu tokikuba ti teex. ´ 7 Le oolale, sukuuneex, chul yeetel a kuxtaleex tu kiinil ´ ´ ´ ´ saamali. Tumen beyeex le se- chuukpajak a wooleex paa´ ´ reno ku yilaal cheen junsuutu- taj, tak te kiinoob way yaan1 ´ ´ ¡Ileex! Le kolnaalo ko yeetel ken tsookke ku saatal. Yuumtsilo. ´ ´ ´ 15 Baax unaj a waalikeexe leti laayli taan u paatik u yantal u ´ ´ ich ´ le luumo. Letie lela: «Wa Jeeoba u kaate yaan kiichkelem ´ ´ ´ u yool u paate, tak k-kuxtal, yeetel yaan k-beetik chuukaan ´ ´ ´ lela wa lelo». 16 Baale teexe ken kaaxak le yaax chaako bey ka taaskabaex nojbaalil ikil a xan le´ pachal jao. ´ 8 Teex xaa wooleex; muutaaneex beyo. Jach kaas le bix ne chuukpajak ´ ´ ´ a nojbaalkuuntkabaexo. 17 Le kaankuunteex u yool a puksii´ ´ kaleex, tumen tsook u naatsal oolale, wa yaan maax u yojel u le kiinoob way yaan Cristoo. beet baax maalob, baale ma tu ´ 9 Sukuuneex, ma a kuuxibeetke, junpeel keban utiaal. ´ leex ta baatsileex, wa mae bik Uuyeex lela, ayikal maa´ juzgartaakeex. ¡Ileex! Le Juezo ´ keex; okolneneex yeetel ti waalakbal aktaan ti le joonaawatneneex tu yoolal le yaa- jo. 10 Sukuuneex, kaanbal´ ´ ´ yaj oolaloob kun taal ta wooko- neneex ti bix uuchik u muyajleexo. 2 Le ayikalil yaanteexo tik baal kaas le profetaob ´ ´ tsook u tuutal, yeetel a noo- taanajoob tu kaaba Jeeobao, ´ ´ ´ keexe tsook u jaantaal tumen yeetel ti bix uuchik u chuuk´ ´ kamas. 3 A oroex yeetel a pla- pajal u yooloob. 11 ¡Ileex! Kii´ ´ taexe tsook u yiitsintkubaob; mak u yool le´ maaxoob ku ´ u yiitsoobe yaan u yeesik yaan chuukpajal u y ooloob muyajo. ´ a siipileex yeetel yaan u jaan- Teexe a wuuymeex u yaalaal ´ ´ ´ tik a bakeleex. Le baaxoob a bix chuukpajik u yool Job, yee´ ´ muchkıintmeexo yaan u paatal tel tsook a wilkeex baax utsil ´ ´ ´ ´ bey junpeel kaak te tu tsook tsaabti tumen Jeeoba; Jeeobae ´ kiinoobo. 4 ¡Ileex! Tak beo- jach nojoch u yaabilaj yeetel ku ´ raa ma xuuluk u yawat taan le chaik ootsilil. ´ ´ bool a paxmeex ti le maa12 Cheen baale, in sukuuxoob joochnajoob ta kooleexo; neex, baax maas unaj a beet´ u yawat xan le jochnaaloob ku keexe u xuulul a jurareex tu ´ ´ kaatkoob aantajo tsook u ku- yoolal kaan wa tu yoolal Luum ´ ´ chul tu xikin Jeeoba, le maax bey xan tu yoolal jeel baalagobernartik u soldadoiloob ke. Baale ken a waaleex ´ kaano. 5 Teexe kuxaaneex yaan a beetkeex junpeel baa´ cheen utiaal a kaxtikeex kookoj le, beeteex; wa ka waalikeex ´ baaloob yeetel utiaal a kiimak´ ´ ´ kuuntik a wooleex way Luume. Snt 5:71 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

5

417 Confesartik k-keban maatane, ma a beetkeex; utiaal beyo ma a juzgartaaleex. ´ ´ 13 ¿Yaan wa maax ichileex taan ´ u muyajtik talamiloob? ´ U ´ tsaa u yool orar. ¿Yaan wa ´ maax kiimak u yool? U kay sal´ moob. 14 ¿Yaan wa maax kojaan ichileex? U tan u ancianoi´ loob le muuchulilo, utiaal ka ´ orarnakoob tu ´ yoolal taan u jiikabtikoob yeetel aceite tu´ kaa´ ba Jeeoba. 15 Le oracion ku ´ beetaal yeetel fejo yaan u tsa´ ´ kik le m yeetel ´ aax kojaano,1 ´ yaan u lıisaal tumen Jeeoba. Wa kebanchajaan xane yaan u perdonartaal. ´ 16 Le oolale, cada ´ juntuul ti teexe u yaal tul aakal u ke´ banoob, yeetel orarneneex ta baatsileex´ utiaal ka ´ tsaaka´ keex. U kaat oolal le maax toj u Snt 5:151 Lit.: «kaanaano».

SANTIAGO 5:13—1 PEDRO 1:4 ´ kuxtalo jach yaan u muuk yee´ tel ku beetik uts. 17 Elıas ´ ´ kaache juntuul maak jeex too´ ´ ne; kex beyo tu sen kaat ooltaj ´ ´ ich oracion ma u kaaxal ja, ka ´ ´ ´ tsooke ichil ooxpeel jaab yee´ ´ tel seis mesese ma kaax ja yookol le luumo. 18 Tsoole, le ´ ´ ka orarnaj tu kaateeno kaax ja; ´ ´ le luum tuuno tu tsaaj u yich. 19 ´ In sukuuneex, ´ wa yaan maax ichileex ku naachkuntaal ´ ti le jaajo, yeetel ku beetaal ´ u suut tumen wa m aaxe, ´ ´ 20 ojeelteexe jeel maaxak ka ´ u beet u suut juntuul j-keban ´ maak utiaal ka u pat le baax kaas ku beetko, yaan u tokik u ´ ´ kuxtal1 ti le kıimilo yeetel yaan ´ u yaantaj utiaal ka poobok2 yaab kebanoob. ´ Snt 5:201 Wa: «alma». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A. 202 Lit.: «pixik».

dccc

ccc

´ ´ U YAAX TS I IB

PEDRO ´ Teen Pedro, juntuul u apos´ tolen Jesucristoe, taan in ´ ´ ts ıib ti le maaxoob kiitpajaa´ ´ noob yeetel kajaanoob junp ıit tiempo tu luumil Ponto, Gala´ cia, Capadocia, Asia yeetel Biti´ nia, bey xan ti le maaxoob ´ yeeyaanoob 2 jeel bix tu cha´ tuklil Dios le Taata desde uuch´ ´ jeakilo, le maaxoob junpaay´ kuntaanoob yeetel kiliich muuk utiaal u yuubikoob taan bey xan ´ utiaal u poobloob1 yeetel u kiikel Jesucristoo:

1

1Pe 1:21 Lit.: «u wiiwitsaaloob».

Ka maas eesaakteex nojoch utsil bey xan ka maas yanakteex yaab jeetselil. ´ 3 Kiikitantaak u Dios yeetel u Taata k-Yuumtsil Jesucristo, tumen tu yoolal u nojoch ´ cha ootsilale tu beetaj k-kaa ´ sıijil utiaal ka yanaktoon jun´ peel kuxaan esperanza; lela´ tu ´ beetaj uuchik u kaa kuxkıintik Jesucristo ichil le ´ kimenoobo, 4 utiaal u tsaaik jun´ peel herencia ti ma tu ´ ´ kastal, ma yeetel mix ´ eekkuntaani ´ maak jeel u paajtal u xuulsik´ tie. Le herenciaa lıisaan a

´ 1 PEDRO 1:5-19 «Kaab eet a kiliichtaleex» 418 ´ tiaaleex te kaano, 5 teex u meyajoob cheen utiaal u yutsi´ ´ ´ a wutsileex, maaxeex taan a kanaantaaleex loobi, baaxe utiaal ´ ´ ´ yeetel u paajtalil Dios tu yoo- utiaal ka a wojeelteex le baa´ lal le fe ku tsaaik salvaciono; le loob tsook ´ u kaaytaalteex salvaciona yaan u maas tsaa- tumen le ´ maaxoob tsikbalt le ´ tu yoolal le kibal ojeeltbil te tu tsook kii- maalob peektsil ´ noobo. 6 Tu yoolal lela jach liich muuk1 tuuxtaab desde te ´ kiimak a wooleex, kex ma xaa- kaano. Le ´ angeloob xano jach u yojeeltikoob bix u bin u ne tsook a muyajeex u chan taak ´ ´ ´ ´ suutuk tu yoolal jejelaas tuun- b eeychajal le baalooba. ´ ´ 13 Le oolale, muukaankuunt taj oolaloob; 7 le baalooba ku ´ ´ a tuukuleex utiaal meyaj, ilawiyuuchul utiaal ka tuuntaak a ´ ´ ´ u naayal a wooleex mix fejeex yeetel ka ilaak maas kooj leex ma ´ ´ u tojol ke le oro ku kastal junsuutuk; jach tsaa ta tuuku´ ´ kex tsook u maansaal ti kaa- leexe yaan u yeesaalteex u no´ ko; tumen bey le fe yaan- joch utsil Dios le ken chıikbesaak Jesucristoo. 14 Jeex u teexo, yaan u taasik kiiki´ taan, nojbeenil yeetel tsiikil tu beetik le paalaloob ku yuubi´ xuuluk a kuxtaleex kiinil u chıikbesaal Jesucristo. koob taano, ´ ´ a tuulchintaaleex tumen le 8 Kex mix junteen ta wilee- jeex ´ kaach xe, a yaabiltmeex. Kex beora ts´ ıibolaloob yaanteex ´ ´ ma taan a wilkeexa a tsaa- taanil ti a kaj´ ooltikeex Dioso; ´ maj a fejeex ti leti yeetel jach 15 baax kaab eet a´ beetkeexe a ´ ´ baax ka taaj kiimak a wooleex jeex mix kiliichtaleex ti tulaakal ´ ´ ´ taneejunteen kiimakchajak a woo- beetkeex, tumen le Maax ´ ´ leexe, 9 tumen taan a salvar- xo Kiliich, ´ 16 jeex ts ıibtaanitik a kuxtaleex jeex a kubmaj la: «Kaab eet a kiliichtaleex, ´ ´ a wooleex kun uuchul tu yoolal tumen tene kiliichen». 17 Tsoole wa teex ka chale fe yaanteexo. chiitkeex u kaaba le Taata, le 10 Le profetaob taanajoob ´ ´ ´ uuchjeakil ti le nojoch utsil kun m´ aax mix maak jelaan u paktik ´ ´ ´ y eetel ku juzgartik cada maak eesbilteexa, tu jach tsaaj u yool ´ tu yoolal le baaxoob u beetmo, u xakaltoob tubeel le ts ıiboob ´ ´ kuxleneex yeetel saajkilil te kii´ utiaal u naatkoob bix kun uunoob kajaaneex junp ıit tiempo ´ chul le salvaciona. 11 Le kiway yookol kaabe. 18 Tumen ´ liich muuk yaan kaach ichiloo´ a wojleexe le ka jaalkabtaabeex bo taanaj desde uuchjeakil ti ´ ti le kuxtal minaan u biilal ´ u muyajiloob Cristo yeetel ti le kaansaabteex tumen a uuchben ´ nojbeenil kun tsaabilti tu tsoo- taataexo, ma jaalkabtaabeex ´ ´ ko. Letiob tuune seguernaj u xa- yeetel baaloob ku kastaloob jeex ´ ´ kaltikoob jach baax kiin ken uu- plata wa oroi, 19 baaxe yee´ chuk le baalooba yeetel bix le tel kiichkelem kiik, jeex u kii´ ´ kiinoob ken uuchuk le baa- kel juntuul maalob taman miloob ku yaalik le kiliich muuk ´ tu yoolal Cristoo. 12 Ti letio- 1Pe 1:121 Wa: «esp ıritu santo». Ilaak ´ ´ be tsaab u yojeeltoob ma taan Tip. 16.

419 Yaabilaj ich sukuuntsiloob 1 PEDRO 1:20–2:9 naan mix baal kaas tie; lela u ti u taan Dioso, utiaal be´ ´ yeetel ka yanakkiikel Cristo. 20 U jaajile le- yo ka ch ıijkeex ´ ´ ´ ´ tie yeeyaab taanil ti u sıijil teex salvacion. 3 Tumen tee´ ´ wıinik1 way yookol kaabe, baa- xe tsook a wilkeexe1 Yuumtsile ´ le chıikbesaab utiaal a wutsileex jach uts. ´ ´ tu xuul le kiinoobo. 21 Tu 4 Mientras taan a naatsleex yoolal letie ka creertikeex Dios, ti Yuumtsil, le kuxaan tuunich ´ ´ ´ le maax lıis ichil le kimenoob ma ootaab chaabil tumen le ´ ´ ´ ´ ´ yeetel le maax nojbeenkuunto; maakoobo baale yeeyaab tumen ´ ´ ´ le baalooba uuchlaajoob utiaal Dios yeetel kiichkelem tu taan ´ ´ ka a tsaa a fejeex yeetel a espe- letio, 5 teex xane beyeex kuxaan tuunichoob ku meyajoob ranzaex ti Dios. ´ ´ 22 Beoraa teexe tsook a lim- utiaal u´ beetaal junpeel naj yee´ piokıintik a kuxtaleex1 ikil a tel u yaantaj le kiliich muuko, ´ uuch wuuyikeex u taan le jaajo, le oo- utiaal ka a beetabaex junm ´ ´ lale ku paajtal a weeskeex jun- sacerdoteob kiliichk uuntaa´ peel yaabilaj jeex le ku yantal noob, bey xan utiaal ka a ku´ ichil sukuuntsiloobo; bey tuuno beex kambeen siibaloob ti Dios jach yaabiltabaex ta baatsileex, tu yoolal Jesucristo jeex u yaalik ´ ´ 6 Tumen le ma yeetel kaapeel ichili, baaxe le kiliich muuko. ´ ´ ´ yeetel u jaajil u yool a puksii- Kiliich Ts ıibo ku yaalik: «¡Ileex!, ´ Sione yaan in tsaaik kaleex. 23 Tumen tsook u tu kaajil ´ ´ ´ eel tuunich yeeyaan, junbeetaal a kaa sıijleex, ma ti junp ´ ´ junpeel semilla ku kastali, baa- peel nojoch kiichkelem ´ tuunich ´ utiaal le chuunpako; yeetel jeel xe ti junpeel semilla maatech u ´ ´ kastal, tu yoolal le baax u yaal- maaxak ka u tsaa u fe ti letie maj le kuxaan Dios minaan u ma kun patbil ich sutsilil». ´ 7 Le oolale a tiaaleexe, le xuulo. 24 Tumen «tul aakal ´ ´ wıinike bey jeex xıiwe, u jatsu- tuunicha kiichkelem tumen ´ ka ´ tsil xane bey jeex u lool le xıi- creertikeex; baale utiaal le maa´ ´ wo; ku tijil le xıiwo, ku luubul u xoob ma´ tu creertikoobo, le Ki´ ku yaalik: «Le tuulool, 25 baale u taan Jeeobae1 liich Ts ıibo ´ ´ ootaab chaabil tumen ku paatal utiaal mantats». Le nich ma ´ ´ «taan» jeela letie maalob peek- le maaxoob beet´ le najo, letie nojoch tuunich yeeyaab utiaal u tsil kaaytaabteexo. ´ chuunpakilo», 8 lela «junpeel ´ ´ Le oolale, luseex ti teex tu´ u tuunichil t oochpajal y eetel ´ laakal kasaanil, tuusil, kaajunpeel nojoch tuunich ku bee´ ´ ´ ´ peel ichil, kuuxilil yeetel u je- tik u luubul maak». Letiobe ku ´ ´ jelaasil poochiloob. 2 Jeel bix toochpajloob tumen maatech u ´ ´ mejen paalal taant u sıijloobe, yuubikoob u taan Dios. Letiobe ´ ilawileex u taaktal a wukikeex le junpaaykuntaanoob utiaal lela. ´ ´ leche ma kaskuuntaan ku taal 9 Baale teexe «junpeel chiibal ´ ´ yeeyaaneex, sacerdoteex yeetel ´ ´ ´ 1Pe 1:201 Teela taan u yuuchul taan ti ´ ´ u paalal Adan yeetel Eva. 221 Wa: «al- reyeex, junpeel kiliich kaajeex,

2

´ maex». Gr.: sikj e. Ilaak Tip. 7 A . 251 Ilaak Tip. 2.

´ 1Pe 2:31 Lit.: «tuuntkeexe».

K-tsikik autoridad, gobernador 420 1 PEDRO 2:10-23 ´ junpeel kaaj tiaalintaaneex noobe, baale ma u meyajteex le ´ tumen Dios, utiaal ka a kaay- jaalkabil yaanteex utiaal a ba´ teex tu taan u maasil u jatsuts likeex le baaloob kaastak ka ´ modos» le maax taneex utiaal ka beetkeexo, baaxe meyajnakteex ´ ´ ´ jookkeex ti le eejocheenilo yee- utiaal a beetkabaex palitsilil ti ´ 17 Eeseex tsiikil ti tutel ka naatskeex ti u kiichkelem Dios. ´ ´ ´ ´ aasil maakoob, yaasaasil. 10 Tumen teex kaache laakal u jejel ´ ma kaajeexi, baale beoraa u bilteex tulaakal le sukuunoobo, kaajaleex Dios; teex kaache mix chaex saajkilil ti Dios, eeseex ´ ´ maak chaikteex ootsilil, baale tsiikil ti le reyo. ´ 18 unaj u beoraa tsook u chaabalteex oo´ Le palitsiloobo ´ ´ tsaaikubaob yaanal u paajtalil tsilil. ´ 11 In yaabilaj sukuuneex, u tsuuliloob yeetel u chaikoob ´ ´ ´ teex j-taanxel luumileex yeetel saajkil tiob jeex unaje, ma ch´ een kajaaneex b ey uulab eexe, ti le uts u modosoob yeetel ´ ´ tak kin kub eentikteex ka a naach- uts u puksiikaloobo, baaxe ´ ´ kuntabaex ti u ts ıibolal le ti le tsuuloob´ ma cheen ´chaabako, tumen lelo ku baateel bil u kiimakkuuntaal u yoolootu contra a kuxtaleex.1 12 Ma bo.´ 19 Tumen wa ikil ´ u kaxtik eel maalob u xuulul a weeskeex jatsuts mo- maak ka yanak junp ´ dos ichil le kaajoob tuux kajaa- conciencia ti tu taan Dios, ku kaas u beetneexo, tumen beyo, le ken aa- muyaj´ kex mix baal ´ ´ ´ laak kasaan maakeexe letiobe maj yeetel ku chuukpajal u yool u ´ muyajt talamiloobe, jach maayaan u paajtal u yilkoob le baaloob maalobtak ka beetkee- lob baax ku beetik. 20 Tumen ´ ´ ku taasik u chuukpaxo, bey tuuno yaan u nojbeen- ¿baax utsil ´ ´ kuuntkoob Dios tu kiinil u kuu- jal a wool a muyajteex a looloxaaleex tu yoolal le baax kaas bul cuenta ti. ´ ka ´ 13 Tu yoolal Yuumtsile tsaa- beetkeexo?´ Baale wa ku chuuk´ ´ ´ baex yaanal u paajtalil tulaakal pajal a wooleex muyaj ikil a ´ autoridad tsaan tumen wıinik: beetkeex baax maalobe, lelo ´ ´ kex juntuul rey nojoch u au- jach ku beetik u kiimaktal u yool toridad, 14 wa kex gobernado- Dios. ´ 21 U jaajile, teexe taaneex roob tuuxtaanoob tumen le rey ´ utiaal ka u castigartoob le ka- utiaal ka a biseex junpeel kuxtal ´ ´ beya, tumen tak Cristoe muyajsaan maakoobo yeetel utiaal ka ´ ´ yeetel tu pau kiikitantoob le maaxoob naj ta woolaleex, ´ junpeel eesajil utiaal ka beetik baax utso. 15 Tumen tajteex ´ ´ ´ yeetel le baax uts ka beetkee- xıimbalnakeex jach jeex uuchik ´ 22 Letie ma kebanxo, Diose u kaat ka a ma- u beetko. ´ ´ ´ yeetel mix junp keex u chi le maaxoob minaan chaji ´ ´ eel tuus j ook tu chi. 23 Le t aan u poou naatoob ku taanoob ti baa´ ´ xoob ma u yojloobo. 16 Kuxle- pochaalo ma tu ´ nuukaj yeetel ´ ´ poochiloobi. Le t aan u muyajo neex jeex maakoob jaalkabtaa´ ma tu amenazartaj mix maaki, ´ ´ utiaal ka kanaantaake tu 1Pe 2:111 Wa: «almaex». Gr.: sikje. Ilaak baaxe ´ ´ kub eentuba ti le maax toj bix Tip. 7A.

´ 421 Vaso seeb u paapajal 1 PEDRO 2:24–3:13 ´ 7 Teex xane, ıichamtsileex, u juzgaro. 24 Le ka baaj te unaj u seguer a kajtaleex cheo, letie tu kuchaj k-keba- bey ´ ´ ´ yeetel kaj noob tu wıinklil, utiaal beyo ka y´ eetel a wataneexa, ´ ´ ti le koolel le u tokoon ti le kebano yee- oolalil.1 Tsaaex ´ ´ ´ ku naajmatiko, jeex juntel ka u yaantoon k-bis junpeel tsiikil ´ ´ ´ tumen toj kuxtal. Yeetel «tu yoolal u ya- peel vaso seeb u paapajle, ´ jiloobe tsaakeex». 25 Tumen teexe´ yaan a muul tiaalintkeex teex kaache beyeex tamanoob tu yeeteloob le kuxtal kun siisaatloobe; baale beoraa tsook a bilteex tu yoolal u nojoch utsil suuteex tu yiknal le j-kanan ta- Dioso. Beeteex beyo utiaal ma u ´ ´ mano, le maax kanaantik a katkuba mix baal tu beel a oracioneex. kuxtaleexo. 8 Tu tsooke, ilawileex ka Bey xan teex, atantsileex, ´ ´ ´ ´ eelilichajak a tuukuleex tsaabaex yaanal u paajta- junp ´ ´ tul aakleex, muyajneneex junlil a wıichameex, utiaal beyo, ´ wa yaan ti letiob ma tu tsook- muuch, yaabiltabaex jeex su´ eeseex nojoch beskoob u taan Diose, ka kaa- kuuntsiloobe, ´ ´ cha ootsilal bey xan kabal oolal. jak u tsookbeskoob tu yoolal 9 Ma a sutkeex kaas tu yoolal bix a kuxtaleex kex ma a waalikaas mix poochil tu yoolal poo´ keex mix baal, 2 tumen yaan u ´ chil, baaxe utsiltanteex a weet ´ yilkoob minaan a siipileex yeemaakileex, tumen le oolal taatel nojoch le tsiikil ka weesneex utiaal ka kuxlakeex beya, keexo. 3 A jatsutsileexe ma u ´ utiaal ka utsiltantaakeex tumen yantal yookabil: a niki jitik u ´ Dios. ´ tsootsel a pooleex, a tsaaikeex ´ 10 Tumen «jeel maaxak u ´ ´ baaloob beetaan yeetel oro wa ´ kaat u yaabilt le kuxtala yeetel ´ a b uukintikeex kookoj noou kaat kuxtal ich kiimak ´ koob. 4 Baaxe a jatsutsileexe ´ oolale, unaj u kanaantik u yaak unaj u yantal tu tsu a puksiika´ utiaal ma u yaalik baax kaas leex, junpeel jatsutsil maatech bey xan u chi utiaal ma u tuus. ´ ´ u kastal tumen kabal a wooleex 11 U naachkuntuba ti baax ´ ´ yeetel jeetsel u yool a puksiika- kaas, ka u beet baax uts; u kaxt ´ leex; lela letie baax jach kooj u le jeetselilo yeetel ma u xuulul ´ tojol tu taan Dioso. 5 Tumen u meyaj tu yoolal. 12 Tumen ´ ´ ´ uuchjeakile bey uuchik u ja- Jeeobae u pilmaj u yich utiaal ´ ´ ´ tsutskıintkuba le kiliich koole- u kanaantik le maaxoob toj u ´ ´ loob u kubmaj u yooloob ti Dio- kuxtaloobo, yeetel ku chebik u ´ ´ ´ ´ so: tu tsaajubaob yaanal u xikin utiaal u yuubik u kaat oo´ ´ ´ paajtalil u yıichamoob. 6 Bey laloob; baale u yich Jeeobae ti ´ tu beetil Sara, tu yuubaj u taan yaan tu contra le maaxoob ku ´ Abrahan, tsoole «yuumtsil» u beetkoob baaloob kaastako». ´ yaalik kaach ti. Teexe u x-chu13 U jaajile, ¿maax jeel u bee´ ´ pul paalaleex Sara wa ma tu tikteex kaas wa taan a tsaaik ´ xuulul a beetkeex baax uts yeetel wa ma ta sajaktaleex ti mix 1Pe 3:71 Wa: «ka a chaex en cuenta bix u baal. yuubikubaob».

3

1 PEDRO 3:14–4:4 K-muyaj jeex muyajnaj Cristoo 422 ´ ´ a wooleex a beeteex baax maa- lo, bey xan le ´ taan u beetaal ´ ´ le lobe? 14 Baale kex ka muyaj- arca tuux cheen junp ıit maa´ nakeex ikil a beetkeex baax to- koob salvartaaboob yeetel u jail ´ ´ ´ je, ´ yaan u kiimaktal a wooleex. le Buulkabalo; tulaakloobe ocho ´ Cheen baale, ma a sajaktaleex u tuulaloob.1 ´ ´ ti ´ le baax ku sajaktal le ul aak 21 ´ ´ ´Le baax uucho ´ ku keemaakoobo, mix u peek a woo- tel yeetel le okjao, yeetel bej´ leex. 15 Baax unaj a beetkee- lae taan u salvartikeex (ma ikil ´ ´ xe, a kamkeex Cristo ta´ puksii- u lusaal u yeekil a wıinklileexi, ´ kaleex bey Yuumtsile, y eetel bey baaxe ikil a k aatkeex ti Dios ka ´ ´ ´ juntuul m ´ aax kiliiche. Mantats yanakteex´ junpeel maalob conunaj a lıiskabaex utiaal a taa- ciencia) uuchik u kaa kux´ ´ ´ neex tu taan jeel maaxak ka u kıintaal Jesucristo. 22 Letie ti ´ kaatteex baax oolal yaanteex´ le yaan tu x-nooj kab Diose tumen esperanzaa, baale beeteex yee- tu chajooltaj u bin te kaano; ´ tel jeetselil bey xan yeetel nojoch tsoole tsaab angeloob, jalaa´ ´ tsiikil. choob, bey xan paajtaliloob yaa16 ´Ma u xuulul u yantalteex nal u kab. junpeel maalob conciencia, beyo Le oolale, jeel bix Cristo jeel baalak ka aalaak ta contrae´ ´ muyajnaj bey wıinike, teex xe, ka sulakchajak le maaxoob xane yanakteex le tuukul yanaalikteex baal le ken u yi´ loob le maalob baaloob ka beet- chajtio; tumen ´ maax tsook keex ikil a tsaypachtikeex Cris- u muyaj bey wıinike tsook u u kebantal, 2 utiaal ka too. 17 Tumen maas maalob xuulul ´ ´ u kuxtal bey wıika muyajnakeex ikil a beet- paajchajak ´ nik tul aakal le kiinoob paatalkeex baax maalob, wa bey u ´ kaat Dioso, ke ka muyajnakeex tio, baale ´ ma utiaal ´ u tsookikil a beetkeex baax´ kaas. besik u ts ıibolal le wıinikoobo, baaxe utiaal u tsookbesik baax 18´ Tumen tak Cristoe kıim jun´ ´ teenili tu´ yoolal´ u kebanoob wıi- u ´ kaat Dios. 3 Tumen yaan y eetel le bukaaj kiinoob tsook nik; ´ ´ ´ juntuul maak ´ toj u kuxtale a tsookbeskeex le kıim tu yoolal maakoob ma toj u u maan taan ´ ´ ´ baax u k aat u maakiloob le yookuxtaloobi, utiaal beyo ka u na´ kol kaaba, le kiinoob kuxlatsoob tu yiknal Dios. Kıim bey ´ ´ jeex ich x-ma sutalilo, le kaach w´ıinike1 baale kaa kuxkıintaab ´ ´ ´ yeetel junpeel kaanilbeen wıink- ma ta controlartik a ´ ts ıibo´ ´ lil. 19 Ka tsook tuune, bi- laleexo, le kaach ku pıitmaan a wukikeex vinoo, le kaach ka ne ka kaaytajnaj1 ti le kasaan ´ maaneex ti kiinbesajoob tuux angeloob kalaanoobo; 20 le´ mix baal ku tsaabal u piiso, looba letie maaxoob ma ´ ´ tu yuu- le kaach ka muchtaleex kaaltaboob u taan Dios uuchjeakil, ´ ´ ´ ´ lo, yeetel le kaach ka adorartitu kiiniloob ´ Noe le´ taan u p ´ aataj Dios yeetel chuukaan oola- keex beetbil diosoob kex ku´ bin tu contra le leyo. 4 U maaki-

4

1Pe 3:181 Lit.: «ti bak». 191 Wa: «tu ´ yaalajtiob baax juicioil ku taal tu yookoloob».

´ 1Pe 3:201 Wa: «almaob». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

423 Yaabilaje ku tupik kebanoob 1 PEDRO 4:5-19 ´ loob le yookol kaaba ku jaakal 12 In yaabilaj sukuuneex, ´ ´ ´ u yooloob, tumen ku yilkoob ma ma u peek a wooleex yoolal le ´ ta bineex tu paachoob te kaa- yaayaj baaloob1 taan a muyajkas bej tuuchajaan ku biskoo- tikeexo, mix a tuklikeex wa je´ bo, le oolal ku taanoob kaas laan le baax ku yuuchultee´ ta woolaleex. 5 Baale le maa- xo. 13 Baax unaj a beetkeexe ´ kooba yaan u kubkoob cuen- u kiimaktal a wooleex mantats ´ ´ ta ti le maax tsaan utiaal ka u ikil a taakpajleex ti u muyajuzgart le kuxaanoobo bey xan joob Cristo, utiaal beyo tu kii´ le kimenoobo. 6 U jaajile lela nil u chıikbesaal u nojbeenile, letie baax oolal kaaytaab xan le ka jach chuupuk xan a puk´ ´ maalob peektsil ti le kimenoo- siikaleex yeetel nojoch kiimak ´ ´ bo, utiaal beyo kex ka juzgartaa- oolal. 14 Wa taan a loobiltaa´ koob jeex u beetik wıinike, ka leex tu yoolal u kaaba Cristoe, ´ ´ ´ paajchajak u kuxtaloob tu taan kiimak a wooleex, tumen u kiDios jeex u yaalik le kiliich muu- liich muuk Dios, le ku taasik ´ ko. nojbeenilo, ti jelekbal ta woo´ 7 Baale tsook u naatsal u koleexe. ´ ´ ´ xuul tulaakal baal, le beetke 15 Cheen baale, mix juntuul ´ ajak a tuukuleex yeetel orarne- ti teex ka muyajnak tumen ´ ´ ´ neex mantats tu jaajil a woo- j-kıimsaj maak, j-ookol, kasaan ´ ´ ´ leex. 8 Yaax taanile, jach yaa- maak, wa tumen ku yoksikubiltabaex ta baatsileex, tumen ba ti baax ma unaji. 16 Baale ´ le yaabilajo ku tupik yaabkach wa yaan maax ku muyaj tumen ´ ´ kebanoob. 9 Kamabaex yeetel taan u tsaypachtik Cristoe, ma ´ utsil ta baatsileex, yeetel ma a u sulaktal, baaxe seguernak u ´ ´ beetkeex yeetel tutukchiil. nojbeenkuuntik Dios tu kaaba ´ ´ 10 Cada juntuul ti teexe u yaant Cristo. 17 Tumen tsook u ku´ ´ ´ ´ u yeet maakil yeetel le bukaaj chul u kiinil u kaajal le jui´ ´ baaloob sıiantio; beyo yaan a cio tu yotoch Dioso; wa ku kaa´ ´ weeskeex jach maalob bix u me- jal t-eetele, ¿bix tuun kun bin ´ yajteex le nojoch utsil u ku- ti le maaxoob ma tu tsookbes´ ´ b eentmajteex Dioso;1 letie je- koob u maalob peektsilil Dios ´ jelaas bix u yeesik lela. 11 Wa ken juzgartaakoobo? 18 «Wa ´ ´ yaan maax ku taane, u beet jeex tak le maax toj u kuxtal istikyaj ´ ken taanak ti le baaloob u yaal- u salvarkubao, ¿tuux tuun kun ´ ´ maj Dioso; wa yaan maax ku me- tsookol le kasaan yeetel le j-ke´ ´ ´ yajtik u maasile, u beet yeetel le bano?» 19 Bey tuuno, le maa´ ´ bukaaj muuk ku tsaaik Dioso: xoob taan u muyajoob tumen ´ ´ ´ beyo yaan u nojbeenkuuntaal taan u beetkoob baax u kaat ´ ´ Dios ti tulaakal baal tu yoolal Dioso, ma u xuulul u kub eentik ´ Jesucristo. Letie u yuumil le noj- u kuxtaloob1 ti le Maax beet tu´ ´ ´ ´ ´ beenil yeetel le paajtalil minaan laakal baalo, le m aax chuukaan ´ u xuulo. Amen. 1Pe 4:101 Wa: «j-kanan ayikalileex ti u nojoch utsil Dios».

´ ´ 1Pe 4:121 Wa: «tabaan t uuntaj oolaloob». 191 Wa: «u almaob». Ilaak Tip. 7A.

1 PEDRO 5:1-14 U tamanoob Dios. Satanase bey leone 424 ´ ´ u yoolo, tumen u beetkoob beya migoex le Kaasilbaalo,1 taan u ´ jach maalob. maan´ ta bapacheex bey ´ jeex ´ ´ ´ Le oolale, in weet ancianoi- juntuul le´on ku yaakam taan u kaxtik maax u luke. 9 Baale leex, tumen ´ ´ ´ tin wilaj le mu- tsaabaex tu contra, yeetel yajiloob tu maansaj Cristo, bey ´ muukaanchajak a fejeex, xan tumen yaan in taakpajal ti le baax ka le nojbeenil kun tsaabilo, kin tumen a wojleexe ´ ´ ´ kub eentik ti le maaxoob ´ an- muyajtikeexo laayli ´ letie baax k-sucianoob ichileexo: 2 Kanaan- ku muyajtik tulaakal ´ teex le u tamanoob Dios u kuunoob yanoob yookol kaa´ kub eentmajteexo, baale ma a bo. 10 Baale le ken ´ tsookok ´ beetkeex bey taan a obligartaa- a muyajeex ichil junp ıit kiine, ´ ´ ´ ku yeesik nojoch utsilo, leexe, baaxe yeetel kiimak oo- le Dios le maax tanoon tu yoolal Cris´ lal;´ ma a ´ beetkeex xan tumen ´ a to utiaal ka yanaktoon junpeel kaat a naajalteex taakin cheen ´ ´ nojbeenil minaan u xuulo, lebeyo, baaxe tsaa a wooleex ti kun ´ beetik a noojaantaleex meyaj; 3 mix xan ´ a beetkeex tu chuukaanil; leti kun beetik u ´ utiaal a nojbaalkuuntkabaex tu ´ ´ muukaantal a wooleex, leti ´ yookol le maaxoob u tiaaloob kun tsaaik a muukeex. ´ ´ 11 Ti Dioso, baaxe eeseex maalob leti ka yanak tulaakal ´ paajtalil bej ti le tamanoobo. 4 Le ken utiaal mantats. Amen. ´ ´ ´ chıikbesaak tuun le maas no12 Tu yoolal Silvano,1´ maax joch j-kanan tamano, teexe in yaabiltmaj jeex junt uul su´ ´ yaan a kamkeex le u coronail kuun chuukaan u yoole, tsook ´ ´ nojbeenil maatech u kastalo. u paajtal in ts ıibtik ti teex ´ le ´ ´ 5´ Teex xane, t aankelem junp ıit ´ taanooba, utiaal in lıi´ ´ m´ aakeex, tsaabaex y aanal u sik a wooleex bey xan utiaal in ´ paajtalil le maaxoob´ maas yaan waalikteexe, le baax tsook a u ´ jaabiloobo. Ch´ een baale, kamkeexo jach tu jaajil leti le ´ buukbesabaex tulaakleex yee- u nojoch utsil Dioso. Chuya´ tel kabal oolal ta baatsileex, baex ti le nojoch utsila. 13 Le ´ tumen yeeyaan ´ Diose ti yaan tu contra koolel1 yaan Babilonia, ´ le maaxoob kaanal u yichoobo, jeex teexo, ku tuuxtikteex sabaale ku ´ yeesik u nojoch´ utsil ludos, bey xan in hijo Marcos. ti le maaxoob kabal u yooloo- 14 Saludartabaex ta baatsileex ´ ´ bo. yeetel junpeel tsuuts utiaal a ´ ´ 6 Le ´ oolale tsaabaex yaa- weeskeex a yaabiltmabaex. ´ nal u paajtalil u´ kab Dios, utiaal Ka yanak ´jeetselil ti tulaakka u nojbaalkuunteex teex m aaxeex yaneex jun´ ken ku- leex, ´ ´ chuk u kiinil; 7 le taan a beet- muuch yeetel Cristo. keex lela pateex tu kab ´ ´ tul´ aakal le kuuch chiichnak- 1Pe 5:81 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan. 121 Wa: «Silas». 131 Teekuuntikeexo, tumen letie jach ´ ´ ´ la ich griegoe tsaan junpeel pronombre u tsaamaj u yool u ´ yaanteex. ´ utiaal x-chuup; lela meyajnaj ´ utiaal u ´ 8 Ilawileex ma u naayal a woo- keetel u muuchulil Babilonia yeetel jun´ ´ leex yeetel pil a wicheex. A ene- tuul koolel.

5

´ ´ U KAAP EEL TS I IB

PE DRO ´ ´ Teen Simon Pedro, juntuul ´ u palitsilen yeetel u aposto´ ´ len Jesucristoe, taan in ts ıib ´ ´ ti le maaxoob yaantiob junpeel kiichkelem fe, jach jeex le yaantoon tu yoolal u justicia k-Dioso bey xan tu yoolal u justicia k-Salvador Jesucristo: 2 Ka maas eesaakteex no´ joch utsil yeetel ka maas yanak´ teex jeetselil ikil a chuukaan kaj ´ ooltikeex ´ Dios bey xan k-Yuumtsil ´ Jesus, 3 tumen tu yoolal u paajtalil Diose, tsook u siibiltoon ´ ´ tulaakal le baaloob yaan yil yeetel ´ le kuxtalo ´ bey xan ´ yeetel le u jach kubik u yool m´ aak u meyajt Dio´ so; lela ku beeytal ikil k-chuu´ ´ kaan kaj ooltik le maax tanoon tu yoolal u nojbeenilo bey xan tu yoolal u kiichkelem meyajoob. 4 Tu yoolal le baalooba, tsook u ´ ´ sıiktoon le u nojoch yeetel kiichkelem promesaobo,´ utiaal beyo ka yanakteex junpeel kaanilbeen kuxtal jeex le yaan ti Dioso, ´ tumen tsook ´ k-puutsul ti u kasaanil ´ le yookol kaab ku taal ti le tsıibolaloob maatech u controlartaaloobo. ´ 5 Tu yoolal ´ lela, beeteex tulaakal le ku paajtal utiaal a tsayikeex kiichkelem meyajoob ti a fejeex; ´ ti a kiichkelem meyajeexe, ´ kaj oolalil; 6 ti a kaj oolalee´ xe, u p´ aajtalil a controlarkabaex; ti u´ paajtalil´ a controlarkabaexe, ´ ch ´ uukaan oolal; ´ ti a chuukaan oolaleexe, u tsıibolalil a kubik a ´ wooleex a meyajteex Dios; ´ 7 ti ´ u tsıibolalil a kubik a wooleex a meyajteex Diose, yaabilaj jeex le yaan ichil sukuuntsiloobo; ti

1

le yaabilaja, yaabilaj ku yeesaal ´ ´ ti tulaakal maak. 8 Tumen wa ´ yaanteex le baalooba yeetel wa ma tu xuulul u yaabtaloobe, ma ´ kun xuulul a meyajeex yeetel ma kun xuulul u yantal u yich a me´ ´ yajeex uuchik a chuukaan kaj ´ ooltikeex k-Yuumtsil Jesucristo. ´ 9 Tumen le maax minaan le ´ baaloob tia, choopchajaan, tumen ku mutsik u yich utiaal ´ ´ ma u yilik le saasilo, yeetel tubaanti wa tsook u poobol le ´ u kebanoob u beetmaj uuchjeakilo. 10 Le oolale, sukuu´ neex, beeteex tulaakal le ku ´ ´ paajtal utiaal ka paatkeex ka´ ´ maaneex yeetel junpaaykuntaaneex; tumen wa ku seguer a beetkeex le baalooba mix bikin ´ ´ bıin luubkeex. 11 U jaajile, wa ka beetkeex beya yaan u siibil´ teex u jatsuts paajtalil a wookleex te Reino minaan xuulul ´ tio, u Reino k-Yuumtsil yeetel k-Salvador Jesucristo. 12 Le oolale, kex a wojleex ´ yeetel kex jeetsel yanileex ti le u jaajil kaansaanteexo, yaan in wilik in kaajsikteex mantats le baalooba. 13 Baale mientras ti yanen te tabernaculoa,1 maa´ ´ lob in wilik in lıisik a wooleex ´ ´ yeetel le baaxoob taan in kaajsikteexa, 14 tumen in wojel ´ ma kun xaantal ken lusaakten le ´ tabernaculoa, jach jeex uuchik u tsolikten k-Yuumtsil Jesucristoo. 15 Le oolale, mantats ken ´ ´ in beet tulaakal le ku paajtal ´ 2Pe 1:131 ´ Teela u kaat u yaale u luumkabil wıinklil.

425

´ ´ 2 PEDRO 1:16–2:8 Profecıae ti Dios u taal. Tartaro 426 ´ utiaal ka b eeyak a kaajsikeex le u x-mukul beetkoob u yantal ´ baalooba, tak le tsook in bino. jatslant aambailoob ku kas´ ´ ´ kuuntik u tuukul maak; tsoole 16´ U jaajile, le ´ ka t-tsaaj a tak le tsuul wojeelteex le paajtalil yaan ti yaan u pektikoob ´ ´ ´ k-Yuumtsil Jesucristo yeetel bix manoobo, yeetel yaan u ´ seeb tu yookole kiinoob way yano,1 ma t-bee- taaskoob xuulsajil ´ ´ taj cheen tumen t-uuyaj tsik- loob. 2 Yaab ´ maakoobe yaan baloob patjooltaanoob utiaal u u kuxtaloob yeetel´ x-ma sutalil ´ ´ tuusul maaki,´ baaxe t-beetaj jeex u beetik le maakooba, yeetumen jach yeetel k-ich t-ilaj tel tu yoolaloobe yaan u yaalaal ´ le u kiichkelmil Yuumtsil taan baal ti u bejil´ le jaajo. 3 Tu k-tsikbaltiko. 17 Tumen letie yoolal xan u ts ıibolal u ayikalta´ yaan u tuskeexoob utiaal tu kamaj tsiikil yeetel nojbeenil loobe, ´ ti Dios, le Taatao, le ka aalaab- u jooskoobteex taakin. Baale le ti tumen u kiichkelem´ nojbeenil juicio ´ ken u kamoob aalaan desDios: «Lela in Paal, maax in yaa- de uuchjeakilo, ma chaambelil u ´ ´ biltmaj, tu´ yoolal maax jach kii- taali yeetel jach tu jaajil yaan mak in wool». 18 Beyo, jach le- u xuulsaaltiob. ´ ´ tie taanoob t-uuyaj u jookol 4 U jaajile Diose ma paat ´ te kaan le tiaanoon kaach yeetel ma u castigartik le angeloob keYuumtsil te kiliich puuko. banchajoobo, baaxe tu puloob ´ ´ 19 Bey tuuno, le baaxoob tu te Tartaro1 utiaal ka kaal´ yaalaj le profetao tsook u paatal koob ti taamtam jooloob jach ´ ´ maas jaaj k-tiaal; teex xane eejocheentak, tuux ken u paamaalob ka a chik ´ a paakateex ti toob u kuchul u kiinil le juicioo. ´ ´ leti, jeex ti junpeel lampara ku 5 Leti xane ma paat ma u cas´ ´ ´ ´ juul te tuux eejocheen ichil a tigartik junpeel uuchben yoo´ puksiikaleexo; beeteex tak ken kol kaabi, baale tu kanaantaj ´ ´ ´ ´ ´ ´ pıikik yeetel ken tıipik u estre- Noe, juntuul maax tu kaaytaj toj ´ ´ llail jaatskab kiin. 20 Tumen kuxtal, pate yeetel ulaak siete ´ ´ ´ ´ yaax t aanile, a wojleex mix junm aakoob le ka tu taasaj le Buul´ ´ ´ ´ ´ peel u profecıail le Kiliich Ts ıib kabal yookol junpeel luum tuux ´ ´ taal cheen´ ti baax ku tuklaal kajaan maakoob ku binoob tumen wıiniko. 21 Tumen le tu contrao. 6 Le ka tu pataj ´ ´ profec ıao, junpuli ma´ taal cheen taanil u kaajiloob So´ ´ tumen bey tu yootilak wıiniko, doma yeetel Gomorrae, tu yee´ ´ baaxe wıinikoob taanajoob tu saj jach kasaan u kajnaaliloob, ´ ´ ´ kaaba Dios le ka peeksaaboob yeetel tu yeesaj baax kun uu´ ´ tumen le kiliich muuko.1 chul ti le maaxoob ku tsaaikutu Baale ichil le kaajo yanchaj baob tu contrao. 7 Tsoole ´ ´ salvartaj xan Lot, juntuul maak profetaob tu yaaloob baa´ ´ loob ma jaajtaki, yeetel ichilee- toj u kuxtal jach ku yaatal u yool ku xe yaan xan u yantal j-kaansa- kaach tu yoolal le baaxoob ´ joob ku tuusoobi. Letiobe yaan beetik le kasaan maakoob ichil x-ma sutalilo 8 —tumen le

2

´ 2Pe 1:161 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5. ´ 211 Wa: «espıritu santo». Ilaak Tip. 16.

2Pe 2:41 Ilaak Tip. 16.

´ ´ ´ 427 Jeeobae ku tokikoon ti tuuntaj oolal 2 PEDRO 2:9-19 ´ ´ ´ ´ maak toj u kuxtala, s´ aamsamal peel nooke, yeetel uts tu taan u ku yaatal kaach u yool u puk- kaanskoob baaloob ma jaajtak ´ siikal tu yoolal le baaloob kaas- le ken kulakoob janal ta weete´ tak ku yuubik yeetel ku yilik´ u leexo. 14 Chuup u yichoob ´ ´ beetaal le kajaan kaach chuu- yeetel adulterio,1 ma tu naakal u ´ ´ ´ muk ti le maakooba—. 9 Bey yooloob kebantal yeetel ku tus´ ´ ´ tuuno, Jeeobae1 jach u yojel u koob le maakoob2 ma jeetsel ´ ´ ´ tok ti tuuntaj ´ oolal le maaxoob u tuukuloobo. U puksiikaloobe ´ u tsaamaj u yooloob u meyajto, chiinil u ts ıiboltoob baax ma u ´ ´ baale u yojel xan u tsaa junpaa- tiaaloobi. Letiobe paalaloob ´ yil le kasaan maakoob utiaal ka kaakastantaanoob. 15 Saat´ xuulsaakoob tu kiinil le juicioo, loob tumen tsook u xuumpat´ ´ 10 maases le maaxoob taan u koob le toj bejo. Tsook u binoob ´ kaxtikoob bix jeel u nuupkeban- te bej tu bisaj Balaam, u paal ´ ´ taloob utiaal u kaskuuntikoob u Beor, le maax utschaj tu taan u ´ ´ ´ ´ ´ wıinklil ulaak maakoob, yeetel u naajaltik u boolil le kasaanilo, ´ pekmoob xan le autoridado. 16 baale keey uuchik u bin tu ´ ´ Seeb u yaalikoob baal, yeetel contra le baax maalobo. Tumen ´ ´ chiikil u beetoob cheen baax u juntuul x-burra maatech u taa´ ´ ´ kaatoob. Ma sajak u tanoob yee- ne, le ka taanaj jeex u taan wıi´ tel´ poochil le maaxoob nojbeen- nike ma tu chaaj ti le profeta kuuntaanoobo. 11 Tsoole tak u beetik le baax u tukultmaj u ´ le angeloobo, kex maas yaan u beetik yeetel choko poolilo. ´ ´ ´ muukoob yeetel u paajtaliloobe, 17 Le m aakooba b eyoob ´ ´ maatech u takikoob u pool yee- cheenoob minaan u jaile, yeetel ´ tel poochil le j-kaansajoob ku beyoob muuyaloob ku bisaaloob tuusoobo, tumen jach ku yees- tumen kaamkach iike; tsoole ´ ´ ´ koob tsiikil ´ ti Jeeoba. 12 Baa- taan u p´ aatkoob u tsaabaloob ´ le, le maakooba beyoob jeex ti le kuuchil maas eejocheele baalcheob minaan u naatoob no. 18 Tumen letiobe ku taa´ ´ ´ ku nuuktikubaob cheen yeetel noob yeetel kaanal ichil, baale ´ le tuukuloob tsaantiob des´ ´ cheen kunel baax ku yaalikoob. de ka sıijoobo yeetel yanchajoob ´ ´ Tsoole ikil u binoob tu paach ´ ´ cheen utiaal ka chuukkoob yee´ u ts ıibolal u bakeloob yeetel ikil tel ka kıimsaakoob, le oolal ku ´ u kuxtaloob ichil x-ma sutali´ taanoob yeetel poochil ti le baakaskuuntikoob u tuukul xoob ma u yojloobo. Letiobe le, ku ´ ´ istikyaj u puutsloob yaan u xuulsaaloob ikil u binoob le maaxoob ´ ´ baaloob tu bejil le xuulsajilo, 13 yeetel ti le maaxoob beetik ´ yaan u muyajtikoob u boolil u kaastako. 19 Le maakooba´ ku yaalikoob jeel u yantalteex jaalkasaaniloob. Letiobe jach ki u yuubi- kabile, baale letiobe palitsil´ ´ koob u b eeykuntkoob u ts ıibolal taanoob tumen le kaakas

u bakeloob tak de kiin. Beyoob ´ ´ ´ 2Pe 2:141 Lela leti ken nuupkebancha´ ´ u luumil yeetel u yeekil jun- jak juntuul xiib wa juntuul koolel tso2Pe 2:91 Ilaak Tip. 2.

kaan ´ u beel. 142 Wa: «almaob». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

2 PEDRO 2:20–3:11 Le ´ kuxtalilo. Tumen le maax ku ganartaalo ku suut palitsilil ti le ´ maax ganarto. 20 U jaajile, wa ´ ´ tsook u puutsloob ti u´ yeekil ´ ´ yookol kaab uuchik u chuukaan ´ kaj ooltikoob Yuumtsil Jesucristo le Salvadoro, baale ku kaa ´ jupkubaob ti le baalooba yeetel ku ganartaaloobe, maas kaas ´ u paatloob ti le bix yaniloob ´ kaach tu kaajbalo. 21 U jaaji´ le maas maalob ma u chuukaan ´ kaj ooltikoob kaach u bejil le justiciao, tumen beora tsook u ´ kaj ooltikooba maas kaas yani´ ´ loob uuchik u naachkuntku´ baob ti le baax kub eentaabtiob u beetoobo. 22 Jach tsook u ´ yuuchultiob le baax ku yaalaala: «Le peeko ku u ´ suut u jaant ´ xej, le x-leech taant u yisıinsaalo ku suut u baluba ich luuk». In yaabilaj sukuuneex, lela ´ ´ leti le u kaapeel carta kin ts ıibtikteexa. Jeex tin beetaj te ´ ´ ´ yaax junpeelo, taan in wilik in wajsik a tuukuleex ikil in kaajsikteex le baalooba, 2 tumen ´ in kaat ka kaajakteex le baaxoob tu yaalaj le kiliich pro´ fetaob uuchjeakilo, bey xan le ´ taan tu kub ´ eentaj Yuumtsil k-Salvador yeetel u chi le apos´ toloob yaan ichileexo. 3 Yaax ´ ´ taanile, ojeelteexe tu tsook kiinoobe yaan u taal j-paastaj ´ ´ maakoob taan u yaalikoob baal ´ jeex u tuulchintaaloob tumen ´ ´ u ts ıibolaloobe, 4 yeetel yaan ´ ´ u ´ yaalikoob: «¿Baax tuun uuch yeetel le u taalbal1 Cristo aalaano? Tumen desde le kiin ka ´ ´ ´ kıim2 k-uuchben laaktsiloobe, ´ ´ tulaakal le baaloobo laayli bey

3

´ 2Pe 3:41 Lit.: «presencia». Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5. 42 Lit.: «ween».

428 ´ ´ yaniloob jeex tu kaajbal yookol kaabe». 5 Tumen ku tuubskoobe ´ ´ uuchjeakile yanchaj junpeel ´ kaan bey xan junpeel Luum ´ jetsekbal tubeel yeetel ma tuubul ich jai, baale bapachtaan tumen ja jeex u yaalmil Dioso; 6 tu yoolal le baalooba, xuul´ ´ saab ti le uuchben yookol kaab ´ le ka beetaab u buulul ich jao. 7 Tu yoolal xan u taan Diose, le ´ kaan yeetel le Luum yaan bej´ laa tsaanoob junpaayil utiaal u ´ ´ xuulsaaloob yeetel kaak tu kiinil le juicioo bey xan tu kiinil u ´ xuulsaal ti le kasaan maakoobo. 8 Baale bik tuubukteex lela, in yaabilaj sukuuneex: utiaal ´ ´ Jeeobae junpeel kiine bey mil ´ jaaboobe, yeetel mil jaaboo´ ´ be bey junpeel kiine. 9 Jeeo´ bae ma xaan utiaal u b eeykuntik baax u yaalmi, jeex u tuklaal ´ ´ tumen jujuntuul maakoobe, ´ ´ baax ku yuuchle chuukaan u ´ ´ yool ti teex tumen ma u kaat ´ ka xuulsaak ti mix maaki, baa´ xe u kaat ka u kex u tuu´ ´ kul tulaakal maak. 10 Kex be´ yo, u kiinil Jeeobae yaan u taal ´ jeex u taal juntuul j-ookole, te ´ kiin jeelo le kaano yaan u teek ´ ´ xuulsaalti yeetel junpeel kaamkach juum, baale le baaxoob yanoob ichilo yaan u sen chokota´ loob tak ken yıibikoob; tsoole le ´ Luum yeetel le baaxoob beetaan ´ ´ yookolo yaan u chıikbesaaloob.1 ´ 11 Wa tulaakal le baaloob bey ´ ´ kun beetbil u yıibila, ¡jach tuun ´ kaab eet a wilik a biskeex jun´ ´ peel kiliich kuxtal yeetel a

peeko ku suut tu xej

´ 2Pe 3:101 Lela u kaat u yaale yaan u ´ kaxtaaloob tumen kaak.

´ ´ 429 Tuumben kaan, tuumben Luum 2 PEDRO 3:12—1 JUAN 1:5 ´ ´ ´ tsaaik a wooleex a ´ meyajteex baalooba, baale jujunpeel ti le ´ Dios 12 ´ mientras taan a paat- baalooba talam u naataaloob; keex yeetel jach a tsaamaj ta lelooba letie baaloob ku jelbe´ tuukuleex u kuchul u ´ kiinil1 saal tumen le maaxoob mix baal ´ ´ Jeeoba, ´ le kiin ken t ookaak u yojloob y eetel ma jeetsel u ´ ´ kaan yeetel ken yıibik tulaakal tuukuloobo; tsoole bey u beet´ ´ baal tu yoolal u sen ´ chokoiloobo! koob xan yeetel le ulaak Kiliich ´ ´ 13 Baale toone taan k-paatik Ts ıiboobo. Ikil u beetkoob beya ´ ´ ´ ´ ´ junpeel t´ uumben kaan yeetel taan u naajmatkoob ka xuulsaa´ junpeel tuumben Luum u yaalkoob. ´ ´ maj Dios u tsaaiktoon; teelooba 17 Teex tuune, in yaabilaj sumantats yaan u yantal justiciai. kuuneex, bey tumen tsook a ´ ´ 14 Le oolale, in yaabilaj ´ su- wojeeltikeex le baaloob taanil ´ ´ kuuneex, bey tumen taan a ´ ti u yuuchloobo, kanaantabaex ´ ´ paatkeex le baalooba, beeteex ´ ´ utiaal ma a jıiltaaleex junmuuch ´ tulaakal le ku paajtal utiaal ka u yil Dios minaan a siipileex, mi- tu yeeteloob tu yoolal le bej ma ´ ´ naan a kasaanileex yeetel ku- maalob ku bisik le kasaan maakoobo, tumen wa mae jeel a xaaneex ich jeetselil. 15 Tsoo´ le,´ ileex ´b ey salvaci on u patkeex le maalob bej tuux jeechuukaan ´ oolal k-Yuumtsile, tsel yanileexo. 18 Baax unaj a a kamjeex tu ts ıibtaj xan teex k-su- beetkeexe, seguernak ´ ´ kuun Pablo tu yoolal le naat keex nojoch utsil´ yeetel kaj oolal ti k-Yuumtsil yeetel k-Salvador tsaab xan tio. 16 Letie ichil ´ tulaakal u cartaob taanaj ti le Jesucristo. Ti leti ka yanak nojbeenil bejlae bey xan utiaal kii´ noob minaan u xuul. 2Pe 3:121 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

dccc

ccc

´ ´ U YAAX T S I IB

JUAN ´

Le baax yaan desde tu kaaj1 balo, le baax tsook k-uuyi´

ko, le baax tsook k-ilik yeetel k-icho, le baax tsook k-pakti´ ko, le baax tsook k-machik yeetel k-kabo, lela leti le u taanil le ´ kuxtalo 2 (beyo, tsook u chıikbesaal le kuxtalo, tsook k-ilik, ´ ´ ´ ´ taan k-jaajkuuntik yeetel taan k-tsikbaltikteex le kuxtal minaan u xuul ku taal ti le Taa´ ´ ta yeetel tsook u chıikbesaaltoono), 3 le baax tsook k-ilik

´ yeetel tsook k-uuyiko, letie baax ´ ´ ´ xan taan k-tsaaik a wojeelteexo, ´ ´ utiaal beyo ka taakpajkeex t-ee´ tel ikil k-bisikba yeetel le Taatao ´ bey xan yeetel Jesucristo u Paal. ´ ´ ´ 4 Bey tuuno, taan k-ts ıibtikteex ´ le baalooba utiaal ka chuukpa´ jak le kiimak oolal yaantooneexo. 5 Lela letie taan t-uuyaj u ´ ´ ´ yaalik Cristo yeetel taan k-tsaaik ´ ´ ´ a wojeelteexa: Diose saasil, yeetel ´ ´ minaan mix junp ıit eejocheenil

1 JUAN 1:6–2:13 Confesartik ´ tu yiknal. 6 Wa k-aalik: «Taan ´ ´ k-bisikba tu yeetel», baale laay´ ´ ´ li taan k-maan ich eejocheenile, ´ ´ ´ ´ cheen taan k-tuus yeetel ma taan ´ k-tsookbesik le jaajo. 7 Cheen ´ ´ ´ baale, wa taan k-maan ich saa´ sil jeex Dios kuxaan ich saasile, ´ ´ u kaat u yaale jach tu jaajil taan ´ k-muul bisikbaex; tsoole u kii´ ´ kel Jesus, le u Paalo, taan u poik ´ tulaakal k-keban. 8 Wa k-aalik: «Minaan k-ke´ ban», cheen t-juunal k-tusik´ ba yeetel minaantoon u jaajil. 9 Wa k-confesartik k-kebanoobe, Diose jeel u perdonartikoone ´ ´ yeetel jeel u poik tulaakal k-ka´ saanile, tumen letie chuukaan ´ ´ u yool yeetel toj baax ku beetik. 10 Wa k-aalik: «Ma keban´ chajaanooni», taan k-taasik Dios ´ ´ ´ bey juntuul maax ku tuuse, yeetel minaan u taan ichil k-puksiikal. ´ In mejen paalaleex, taan in ´ ts ıibtikteex le baalooba utiaal ma a kebantaleex. Baa´ le wa yaan maax ku kuchul kebantale, tu yiknal le Taatao yaan ´ ´ ´ juntuul m Jesucris´ aax aantkoon, ´ to, juntuul maax beetik baax toj. ´ ´ 2 Letie kıim utiaal u tsaaik tuux u perdonartaal k-kebanoob,1 ´ baale ma cheen k-kebanoobi, ´ ´ tak le utiaal tulaakal le yookol kaabo. 3 Wa ma tu xuulul k-tsookbesik baax ´ ku yaali´ ke, ti tuun ken k-tsaa cuenta ´ tsook k-kuchul kaj oolti. 4 Le ´ maax ku yaalik: «Tsook in ku´ chul in kaj oolte», baale ma tu tsookbesik le baax u yaalmaj ka ´ ´ ´ beetaako, cheen taan u tuus yee-

430 tel minaan u jaajil ti. 5 Baale ´ jeel maaxak ka u tsookbes u taan Diose, jach tu jaajil tsook u yutsil ´ chuukpajal u yaabilaj ti Dios. Tu ´ yoolal lela k-tsaaik cuenta jun´ ´ muuch yaniloon tu yeetel. 6 Le ´ ´ ´ maax ku yaalik laayli junmuuch ´ ´ ´ yanil tu yeetele, kaab eet u xıim´ ´ bal xan jeex uuchik u xıimbal Jesuse. 7 In yaabilaj sukuuneex, ma ´ ´ ´ taan in ts ıibtikteex junpeel ´ tuumben mandamientoi, baaxe ´ ´ laayli letie uuchben manda´ miento yaanteex desde tu kaaj´ balo. Le uuchben mandamientoa letie taan ta wuuyeexo. 8 Kex ´ ´ beyo, le baax taan in ts ıib´ ´ tikteexa junpeel tuumben man´ damiento utiaal Jesus bey xan ´ a tiaaleex, tumen taan u ´ bin ´ u saatal le eejocheenilo, yeetel ´ tsook u kaajal u juul le u jaajil ´ saasilo. ´ 9 Le maax ku yaalik ti yaan ´ ´ ich saasil baale taan ´ u pektik u sukuune, tiaan ich eejocheenil ´ tak beoraa. 10 Le maax´ u yaabiltmaj u sukuune ku paatal ich ´ saasilil, tsoole mix baal beetik u ´ ´ toochpajal. 11 Baale le maax u pekmaj u sukuune ti yaan ich ´ ´ ´ eejocheenile,´ yeetel ich eejocheenil ku maan; ma u yojel xan tuux ku bini, tumen ´ tsook u ´ choopkintaal tumen le eejocheenilo. ´ 12 In mejen paalaleex, taan in ´ ts ıibtikteex lela, tumen tu yoolal u kaaba Jesuse tsook u perdonartaal a´ kebaneex. 13 Taata´ tsileex, taan in ts ıibtikteex lela, ´ tumen teexe tsook ´ ´ a kaj ooltikeex Jesus le maax yaan des´ ´ de tu kaajbalo. Taankelem xiipa1Jn 2:21 Wa: «utiaal u beetaal u jetsik u ´ ´ ´ lela, pujaanil wa maax; utiaal u perdonartaal laleex, taan in ts ıibtikteex ´ tumen teexe tsook a tsaanchaale kebanoobo».

2

k-keban. K-perdonartaal

´ 431 Ma u yaabiltaal yookol kaab. Anticristo 1 JUAN 2:14-29 ´ tikeex le ´ j-Kasaano.1 Mejen paa- lil. 21 Kin ts ıibtikteex lela, ma ´ ´ laleex, taan in ts ıibtikteex ´ lela, tumen wa ma a kaj ooleex ´ le jaatumen teexe tsook a kaj oolti- jo, ´ baaxe tumen a kaj ooleex, keex le Taatao. 14 Taatatsi- yeetel´ tumen ichil ´ le jaajo ´ mix ´ leex, kin ts ıibtikteex´ lela, tumen junpeel tuus ku paajtal u jookoli. ´ teexe tsook a kaj ooltikeex Je22 ¿M ´ ´ ´ ´ aax le ku tuus wa ma lesus le ´ maax yaan desde tu kaajbatie maax ku yaalik de ke Jesuse ´ lo. Taankelem xiipalaleex, taan ma letie Cristoo? Lela letie anti´ ´ in ts ıibtikteex lela, tumen muu- cristoa: le maax u pekmaj le Taa´ kaaneex, paatal u taan Dios ichil tao bey xan le Paalo. 23 Tulaa´ ´ a puksiikaleex, yeetel tsook a kal maax u pekmaj le Paalo, kaas ´ ´ ´ tsaanchaatikeex le j-Kasaano. yanil tu ´ taan le Taatao. Le maax ´ 15 Ma a yaabiltikeex le yookol ku tsaaik´ u fe ti le Paalo, maalob le Taatao. 24 Teekaabo mix le baaloob yaan tu yanil tu taan ´ ´ ´ ´ yookolo. Wa´ yaan maax ku yaa- xe kaab eet u paatal ichil a pukbiltik le yookol kaabo ma u siikaleex le ´ baax ta wuuyeex ´ desde tu kaajbalo. Wa ku paatal yaabiltmaj le Taatao; 16 tumen ´ ´ tulaakal le baax yaan te yoo- ichil a puksiikaleex´ le baax ta ´ desde tu ´ kaajbalo, kol kaaba —u ts ıibolal le ba- wuuyeex ´ ´ yaan ´ ko, u ts ıibolal le icho´ bey xan u a paatleex junm´ uuch yeetel le sen kaantal u yich maak tu yoo- Paalo bey xan yeetel le Taatao. lela letie baax tu yaalal le baaxoob yaantio— ma ´ ti 25 Tsoole ´ le Taata u taalo, baaxe ti le´ yoo- laj u tsaaiktoono: kuxtal minaan kol kaaba. 17 Tsoole le yookol u xuul. ´ 26 kin kaaba taan u´ bin u xuululti bey ´ ´ Lela letie baaxoob ts´ ıibtikteex yoolal le m aaxoob xan ti u ts ıibolaloob, baale le ´ ´ ´ maax ku beetik baax u kaat Dio- taan u yilkoob u kask´ uuntik a ´ 27 Ta wookoleexe se yaan u paatal utiaal mantats. tuukuleexo. ´ laayli ti yaan le kiliich muuk 18 Mejen paalaleex, lela ´ ´ letie u meyajnaj utiaal a yeeyaaleex tsookbal le kiinooba, yeetel jeex ´ ´ a wuuymileexo yaan u taal le tumen Dioso, yeetel ma kaab ´ eet tumen mix m aaki; anticristoo,1 baale beoraa yaab a kaansaaleex ´ ´ anticristoob tsook u chıikpaj- baax ku yuuchle le kiliich muuk maatech u tuuso, ´ le baax meloob; tu yoolal lela k-ojel ti yanoon tu tsookbal´ le kiinoo- yajnaj utiaal a yeeyaaleex´ tu ba. 19 Letiobe naachchajoob jaajilo, leti kaansikteex tulaakal Jeex tsook u´ kaansikteexe, ti toon, baale ma beyoob kaach baal. ´ ´ paateneex junmuuch tu yeetel. jeex toone; tumen wa beyoob ´ 28´ Le oolale, in mejen paalaleex, jeex toone jeel kaach u p aat´ ´ ´ ´ paateneex junmuuch ´ tu yeetel, loob t-eetele. Baale naachcha´ utiaal beyo le ken ch ıikbesaake joob, utiaal beyo ka jach chıik´ ´ ´ ka ´ b eeyak k-taan yeetel u´ jaajil pajak ma tulaakloob beyoob ´ ´ jeex k-ool, y eetel utiaal ma k-puutsul toone. 20 Baale teexe yeeyaa´ ti leti tu yoolal k-sulakil te kiineex tumen le j-Kiliicho, y ee´ ´ 29 Wa a wojtel ti tulaakleex yaan kaj oola- noob way yano.1 ´ leex toj tulaakal baax ku beetke,

1Jn 2:131 Wa: «Kaasilbaal». 181 Wa: «le ´ maax yaan tu contra Cristoo».

´ 1Jn 2:281 Gr.: parousıa. Ilaak Tip. 5.

1 JUAN 3:1-18 U paalaloon Dios. Ma k-pektik k-sukuun 432 ´ ´ ´ ojeelteex xane tulaakal maax ku nil, ´ tumen u semilla Diose ti´ ku ´ u puksiikale, yeetel bisik junpeel toj kuxtale ti Dios paatal ichil ´ ma tu paajtal u kebantal tumen u taal. ´ ¡Ilawileex bukaaj nojchil le ti´ Dios sıiji. 10 U paalal Dios u paalal le Kaasilbaalo yaabilaj tsook u yeesiktoon yeetel ´ ´ tu yoole Taatao! Letie tu tsaajtoon u chıikaan u ´ yilaaloob ´ ´ paajtalil u yaalaal u paalaloon lal lela: Tulaakal maax maatech ma ti Dios u Dios; u jaajil xane u paalaloon u beetik baax toje ´ ´ Dios. Le oolal le yookol kaa- taali, mix le maax ma tu yaabil´ tik u sukuuno. 11 Tumen lebo ma u kaj oolooni tumen ma ´ la letie kuben taan ta wuuyeex ´ kuchuk u kaj oolt Diosi. 2 In desde tu kaajbalo: unaj k-paklan yaabilaj sukuuneex, beoraa u yaabiltikbaex t-baatsil; 12 ma ´ paalaloon Dios, baale ma jach jeex Caıne,´ letie ti le j-Kasaan1 ´ ´ eesaaktoon bix le kuxtal kun u taalo yeetel tu k´ ıimsaj u yıi´ tsaabiltoono; baax k-ojle le ken ´ tsin. ¿Baax oolal tuun tu kıim´ chıikbesaake yaan k-b eeytal jeex saj? Tumen kaastak le baaxoob letie, tumen yaan k-ilik jach ku beetko, baale le baaxoob ku ´ ´ ´ bix leti. 3 Tulaakal maax yaan beetik kaach u yıitsino tojtak. le esperanza ti ichil u puksiika´ 13 Sukuuneex, ma u jaakal a ´ lo, ku limpiokuuntkuba jeex lim- wooleex wa pektaaneex tumen le ´ pioil letie. yookol kaabo. 14 Toone k-oj´ ´ 4 Tulaakal maax ku kebanta- le kimenoon kaachi, baale beole ku bin tu contra le leyo, tumen raa kuxaanoon tumen k-yaabilt´ le kebano ti yaan tu contra maj le sukuunoobo. Le maax ´ le leyo. 5 Teexe a wojleex xane minaan u yaabilaje laayli kime´ ´ ´ ´ chıikbesaab Jesus utiaal u lusik ne. 15 Tulaakal maax u pek´ ´ ´ k-kebanoob, yeetel ti letie mimaj juntuul j-kıimsaj ´ ´ ´ u sukuune ´ naan keban. 6 Tulaakal maax maak, y eetel a wojleexe mix ´ ´ ´ ´ ´ ´ jun´ ku paatal junmuuch tu ´ yeetele tuul j-kıimsaj maak jeel u paajtal ma tu kebantal; le maax ku u kamik kuxtal minaan u xuule. kuxtal ich kebane ma u yili mix 16 Tu yoolal lela tsook k-kuchul ´ ´ kuchuk u kaj oolti. 7 In mejen kaj oolt le yaabilajo: tumen Jepaalaleex, bik tuuskeex tumen sucristoe tu kubaj u kuxtal1 ´ ´ ´ ´ wa maax; le maax ku beetik baax t-oolal; toon tuune ku paataal toje, toj u kuxtal jeex xan toj ka k-kub k-kuxtal xan tu yoo´ ´ u kuxtal Jesuse. 8 Le maax ku lal k-sukuunoob. 17 Jeel maakuxtal ich kebane ti Kaasilbaal1 xak u tiaalintmaj le baaloob ku ´ ´ ´ u taal, tumen le Kaasilbaalo des- tsaaik le yookol kaaba yeetel ku ´ ´ ´ ´ de tu kaajbale taan u kebantal; yilik u maansik ootsilil u´ su´ lela letie baax oolal chıikbesaab kuun, baale ma tu chaik ootsi´ ´ u Paal Diosa: utiaal u kaskuun- lil tie, ¿bix jeel u paajtal u yaatik u meyaj le Kaasilbaalo. lik u yaabiltmaj Diose? ´ ´ ´ 18 In ´ 9 Tulaakal maax tsook u sıijil mejen paalaleex, ma cheen unaj ´ ti Diose ma tu kuxtal ich keba- k-aalik yeetel k-chi yaan k-yaa-

3

´ 1Jn 3:81 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

1Jn 3:121 Wa: «Kaasilbaal». 161 Lit.: ´ «alma». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7A.

433 Unaj k-yaabiltikbaex. Diose yaabilaj 1 JUAN 3:19–4:10 ´ bilajeexi, baaxe kaab eet k-eesik ben taanil ma tu kamik Jesuse, ´ jach tu jaajil yaan k-yaabilaj yee- ma ti Dios u taali. U jaajile lelo letie kuben taan aalaabteex kun tel le baaxoob k-beetko. taasbil tumen le anticristoo,1 19 ´ Tu yoolal le jeela yaan ´ ´ ´ k-ojeeltik u tiaaloon le jaajo, yee- yeetel beoraa ti yaan te yookol ´ tel yaan k-tsaaik ichil k-puksii- kaaba. 4 In mejen paalaleex, teexe kale, Diose jach u yaabiltmoon; ´ a taaleex yeetel 20 beyo kex ka u tak k-pool ti Dios ´ ´ tsook le maakooba, k-puksiikal ti jeel baalake, k-oj- a tsaanchaatikeex ´ ´ tumen le maax yaan ta w´ eeteleele Diose´ maas nojoch ´ ti k-puk´ maas nojoch ti le maax yaan siikal yeetel u kaj ool tulaakal xo ´ ´ kaabo. 5 Letiole baaloobo. 21 In yaabilaj su- yeetel le yookol ´ kuuneex, wa k-puksiikal ma tu be ti le yookol kaab u taalooyaalik kaas baax´ k-beetke, jeel´ u bo; le oolal ku ´taanoob ti le baa´ ´ loob yaan te yookol kaabo yeetel paajtal ´ k-taan yeetel u jaajil k-ool ku yuubaal u taanoob tumen le tu taan Diose;´ 22 tsoole jeel ´ 6 Toone ti Dios baalak ka k-kaat ti letie jeel u yookol kaabo. ´ ´ ´ Le maax ku kuchul u kaj tsaaik ti toone, tumen taan k-taal. ´ oolt Diose´ ku yuubik baax k-aak-tsookbesik ´ ´ le baaxoob ku yaaliko yeetel taan k-beetik le baa- lik. Le maax ma ti Dios u taale k-aalik. ´ Tu xoob uts tu yicho. 23 U jaajile ma tu yuubik baax ´ yoolal ´ lelo ku´ paajtal k-kaj oolletie baax u yaalmaj ka k-beeta: ´ aak´ u kuben taanil ka k-tsaa k-fe ti u´ kaaba Jesu- tik maakalm ´ ´ cristo le u Paalo, yeetel ka k-yaa- le jaajo yeetel maakalmaak u kubiltba t-baatsil, jeex tu yaalaj- ben taanil le tuuso. 7 In yaabilaj sukuuneex, ma toon ka k-beeto. 24 Tsoole le ´ maax ku tsookbesik le baax ku u xuulul k-paklan yaabiltik´ ´ yaaliko ku paatal ´ junmuuch tu baex t-baatsil, tumen´ le yaabi´ ´ yeetel, letie ku paatal xan jun- lajo utiaal Dios. Tulaakal maax ´ ´ ´ ku yeesik yaabilaje, ti Dios muuch yeetel le maaka.´ Tu yoo´ ´ ´ u kaj ool Dios. lal le kiliich muuk tu tsaajtoono, sıiji yeetel ´ ´ ´ 8 Jeel m aaxak minaan ku´ paajtal´ k-ojeeltik ti yaan jun´ u yaabilaje ma kuchuk u kaj oolt Diomuuch t-eetele. si, tumen Diose yaabilaj. 9 Tu In yaabilaj sukuuneex, jeel yoolal lela eesaabtoon u yaabi´ baalak kuben taanil ku yaa- laj Dios, tumen Diose tu tuuxtaj ´ ´ laal ti Dios u taale, ma a creer- u juntuulili Paal te yookol tikeex, baaxe ilawileex wa jach kaaba, utiaal beyo ka yanaktoon tu jaajil ti Dios u taal le kuben kuxtal tu yoolal leti. 10 Lela le´ taanoobo, tumen yaab ma jaa- tie baax u kaat u yaal le yaabi´ jil profetaob tsook u chıikpajloob lajo, ma tumen wa toon yaabilt ´ ´ te yookol kaaba. Diosi, baaxe leti yaabiltoon uu´ ´ ´ 2 Lela letie bix jeel a wojeelchik u tuuxtik´ u Paal kıimil t-oo´ tikeex wa ti Dios u taal junpeel lal utiaal u tsaaik tuux u perdokuben taano: Jeel baalak ku- nartaal k-kebanoob. ben taanil ku yaalik de ke Jesu´ ´ cristo taal bey wıinike, ti Dios 1Jn 4:31 Wa: «le maax yaan tu contra u taal. 3 Baale jeel baalak ku- Cristoo».

4

1 JUAN 4:11–5:9 Yaabilaje ku lusik saajkil. Ku ganar fe 434 ´ kex taan 11 In ´ yaabilaj sukuuneex, wa tu yaabiltik u sukuun ´ b ey uuchik ´ u yaabiltikoon u yilke, ma tu paajtal u yaabil´ ´ Dioso, toon tuune ku paataal tik Dios maax ma u yili. 21 Le´ ´ ka k-paklan yaabiltbaex t-baala l aayli letie baax u kub eent´ ´ tsil. 12 Mix ´ junteen ilaak Dios majtoon ka k-beeta: Le maax u ´ tumen mix maak. Wa ma tu xuu- yaabiltmaj Diose kaab eet u yaalul k-paklan yaabiltikbaexe, Diobiltik xan u sukuun. ´ ´ ´ ´ se´ yaan ´ u paatal junmuuch Tulaakal maax ku creertik t-eetel, yeetel u yaabilaje yaan ´ de ke Jesuse leti le Cris´ u yutsil chuukaanchajal ´ ´ ti toon. too, ti Dios sıiji; tsoole tu´ 13 K-ojel l´ aayli junmuuch yani- ´ laakal maax u yaabiltmaj Dioloon tu yeetele, ´ leti xane jun´ se, u yaabiltmaj xan u paalaloob muuch yanil t-eetel, tumen u Dios. 2 Lela letie baax eesik tsaamajtoon u kiliich muuk. ´ k-yaabiltmaj u paalaloob Dioso: 14 Toon xane tsook k-ilik y ee´ ´ ´ wa k-yaabiltmaj Dios yeetel wa tel taan k-jaajk uuntike le Taa´ k-tsookbesik le baaxoob ku yaatao tsook u tuuxtik´ u Paal utiaal liko. 3 Tumen lela letie baax u u salvartik le y ookol kaabo. ´ ´ 15 Jeel maaxak ku kamik Jesu- kaat u yaal u yaabiltaal Diosa: ka cristo bey u Paal Diose, ´ Diose ku k-tsookbes le baaxoob ku yaali´ ´ paatal junm uuch tu ´ yeetel, ´ leti ko;1 tsoole le baaxoob ku yaa´ xane ku paatal junmuuch yeetel liko ma talam u tsookbesaaloo´ ´ Dios. 16 Toone tsook k-ilik bix bi, 4 ´ tumen tul´ aakal maax ´ ti Dios s ıije ku ts aanchaatik yoole yaabilaj ku yuubik Dios t-oo´ kol kaab. Lela letie baax beet lalo yeetel tsook k-creertik. ´ ´ ´ k-tsaanchaatik le yookol kaaba: ´ Diose yaabilaj; le maax´ ku le fe yaantoono. paatal´ ti le yaabilajo ku p aatal ´ ´ ´ ´ 5 ¿Maax jeel u paajtal u tsaanjunmuuch´ yeetel Dios, ´ ´ Dios ´ xa- chaatik yookol kaabe? ¿Ma wa ne ku ´ ´ paatal junm´ uuch yeetel letie maax u tsaamaj u fe de ke le maaka. 17 Bey uuchik u yu´ ´ u Paal Dios? 6 Lela letie tsil chuukaankuuntaal le yaabi- Jesuse ´ ´ laj ti toono, utiaal beyo ka´ taa- maax taal ich ja yeetel ich´ kiiko, ´ ´ nakoon yeetel u jaajil k-ool ´ tu Jesucristo; letie ma ´ cheen yeekiinil le juicioo, tumen te yoo- tel ja ´ taali, baaxe yeetel ja bey muuk kol kaaba beyoon jeex Jesucris- xan yeetel kiik. Le kiliich ´ toe. 18 Ichil le yaabilajo mi- xano letie baax jaajkuuntik lela, le u naan saajkilil, baaxe le yaabilaj tumen le kiliich muuko leti ´ ´ ´ ´ chuukaankuuntaano ku lusik le jaajilo. 7 Tumen yaan ooxpeel baaloob ku jaajkunajoob:´ 8 le saajkilo, tumen le saajkilo ku ´ katik k-beel. U jaajile, le maax ´ ku kiliich muuko, ´ ´ le jao yeetel le chaik saajkile ma utsil chuu- kiiko; le ooxpeel baalooba jun´ ´ ´ kaank uuntaak u yaabilaji. peelili baax ku jaajkuuntikoob. 19 Toone k-eesik yaabilaj tumen 9 Wa k-kamik le baax ´ ´ ´ ku jaajDios yaax yaabiltoon. kuuntaal tumen le maakoobo ´ 20 Wa yaan maax ku yaalik: maas unaj k-kamik le baax ku ´ «Tene in yaabiltmaj Dios», baale jaajkuuntik Dioso. Tumen Diose ´ ´ taan u pektik u sukuune, ch een ´ ´ taan u tuus. Tumen le maax ma 1Jn 5:31 Wa: «u mandamientoob».

5

´ ´ 435 Diose ku yuubik kaat oolal 1 JUAN 5:10—2 JUAN 2 ´ ´ ´ ku´ jaajkuuntik lela: tsook u jaajmaak ti kıimile, yaan´ u orar ti ´ kuuntik le baaxoob yaan yil yeetel Dios ´ tu yoolal, Dios tuune yaan ´ ´ u Paalo. 10 Le maax ku tsaaik u tsaaik kuxtal ti le sukuuno; ´ u fe ti u Paal Diose ku creertik jach beyo, Diose jeel u tsaaik ´ ichil u puksiikal le baax ku jaajkuxtal ti m aaxoob kebanchajaa´ ´ ´ kuuntaalo. Le maax ma ti junp ´ u tsaa- noob ´ ´ eel baax ma tu bisik maj u fe ti Diose ku tsaaik naat- maak ti kıimile. Baale yaan jun´ ´ ´ bile Diose ku tuus, tumen ma u peel keban ku bisik maak ti kıitsaamaj u fe ti le baax jaajmil. Tu yoolal le keban jeela ma ´ kuuntaab tumen Dios yaan yil tin waalikti ka orarnak. 17 Tu´ ´ yeetel u Paalo. 11 Lela letie laakal baax ma toje keban; baa´ ´ baax ku jaajk uuntaala: Diose tu le yaan ´ ´ junpeel ´ keban ma tu bitsaajtoon kuxtal minaan u xuul; sik maak ti kıimil. ´ ´ ´ le kuxtala ti´ u Paal yaan. ´ 12 Le 18 K-ojel tulaakal maax ku sıi´ maax junmuuch yanil yeetel´ le jil ti Diose ma tu kuxtal ich ke´ Paalo yaan le maax ban, baaxe ku kanaantaal ´ le kuxtal tia; ´ ´ ´ tumen ´ ma junmuuch yanil yeetel u Paal le Maax sıij ti Dioso yeetel ma ´ Diose minaan le kuxtal tia. tu paajtal u maachal tumen le ´ 13 Kin ts ıibtikteex ´ le baaloo- j-Kasaano.1 19 Toone k-ojel ´ ti ba utiaal ka a wojeelteex yaan- Dios taaljaanoon, baale u tuuli´ ´ teex kuxtal minaan u xuul, teex sil yookol kaabe ti yaan yaanal u ´ ´ ka tsaaik a fejeex ti u kaaba u paajtalil le j-Kasaano. 20 TooPaal Dios. 14 Toone k-kubmaj ne k-ojel taaljaan u Paal Dios ´ ´ k-ool ti´ Diose de ke jeel baalak yeetel u tsaamajtoon naat utiaal ´ ´ ka k-kaatti jeex uts tu taane, ka k-kaj oolt le maax ku yaalik u ´ letie yaan u yuubik. 15 Tsoojaajilo. Yeetel tu yoolal Jesucris´ ´ le wa k-ojel ´ ku yuubik tulaa- to u Paale, junmuuch yaniloon ´ ´ kal baax k-k xan yeetel le maax ku yaalik u jaaji´ aatiktie, k-ojel ´ ´ yaan u tsaaiktoon tulaakal le lo. Lela leti le u jaajil Dioso yee´ baax tsook k-k aatiko, tumen ti tel leti le kuxtal minaan u xuulo. ´ ´ leti tsook k-kaatik. 21 In mejen paalaleex, kanaanta´ 16 Wa yaan m aax ku kuchul baex ti le beetbil diosoobo. ´ u yil taan u kebantal u sukuun, baale le kebana ma tu bisik 1Jn 5:181 Wa: «Kaasilbaal».

dccc

ccc

´ ´ U KAAP EEL T S I IB

JUAN ´ 1 Teen, le ancianoo,1 taan in jaajil in yaabiltmeex. Baale ma ´ ´ ´ ts ıib ti le koolel yeeyaano2 bey cheen teeni; yaabiltaaneex xan ´ ´ xan ti u paalal. Tene jach tu tumen tulaakal le maaxoob ´ tsook u kuchul u kaj ooltoob le ´ 2Jn 1:11 Wa: «le nojoch maako». 12 Ma jaajo. 2 Toone k-yaabiltmeex xaane, le taan «koolel» te versiculoa u ´ ´ ´ tu yoolal le jaajil kaansaj yaan kaat u yaal junpeel muuchulil.

2 JUAN 3—3 JUAN 4 ichil k-puksiikaleexo; lela man´ tats ti kun paatli. 3 Dios le Taata bey xan Jesucristo u Paa´ lo yaan u tsaaikoobtoon le jaa´ jil kaansajo yeetel yaan u yeeskoobtoon yaabilaj. Yaan xan u yeeskoobtoon nojoch utsil, cha ´ ´ ´ ootsilil, yeetel yaan u tsaaikoobtoon jeetselil. ´ 4 Jach kiimak in wool tumen ´ tsook in wojeeltik yaan ti a paa´ ´ laloobe taan u xıimbaloob tu bejil le jaajo, jeex tu yaalaj le Taata ka beetaako. 5 Le oo´ lale, koolel, beoraa kin kaatiktech ka k-paklan yaabiltbaex ´ ´ ´ (ma taan in ts ıibtiktech junpeel ´ tuumben mandamientoi, baaxe ´ laayli letie tsaabtoon desde tu ´ kaajbalo). 6 Lela letie baax u ´ kaat u yaal le yaabilajo: ka seguernak k-tsookbesik u mandamiento le Taatao. Jeex ta ´ wuuyeex desde tu kaajbale, lela letie mandamientoa: ka seguernak a paklan yaabiltikabaex ta ´ baatsileex. 7 Tumen yaab maakoob ku tuusoob tsook u ´ ´ chıikpajloob te yookol kaaba; letiobe ma tu kamkoob wa Je´ sucristoe taal bey wıinike. Le

´ Maakoob ku tuusoob

436 ´ ´ maax beetik lela letie maax ku ´ tuuso yeetel letie anticristoo.1 ´ 8 Kanaantabaex utiaal ma u saatal u yich le meyaj t-beeto, utiaal beyo ka ´ ´ a kameex jun´ peel bool chuukaan. 9 Tulaa´ ´ kal maax ku j ookol ti u kaansaj ´ Cristo yeetel ma tu tsookbesike, ´ ´ ma junm uuch yanil yeetel Diosi. ´ Le maax ku tsookbesik ´ ´ le kaansaja, letie m aax junm uuch yanil ´ ´ yeetel Dios bey xan ´ yeetel u Paalo. 10 Wa yaan maax ku taal ta wiknaleex baale ma tu taasik le kaansaja, junpuli ´ ma a kamkeex ta wotocheex yeetel mix a salu´ dartikeex. 11 Tumen le m´ aax ´ ku saludartik le maaka ku taakpajal ti le baaloob kaastak ku beetko. ´ 12 Kex jach yaab baaloob ´ in kaat ´ in waalteexe, ma in kaat ´ in ts ıibt ti juuni, baaxe in kaat ´ bin ta wiknaleex utiaal ka muul tsikbalnakooneex, utiaal ´ ´ beyo ka chuukpajak a kiimak oolaleex. ´ ´ 13 U paalal´ a kiik, le maax yeeyaane, ku tuuxtikoobtech saludos.

´ 2Jn 1:71 Wa: «le maax yaan tu contra Cristoo».

dccc

ccc

´ ´ ´ U YOOXP EEL T S I IB

JUAN ´ 1´ Teen, le ancianoo,1 taan in ts ıib ´ ti in yaabilaj sukuun Gayo, le maax jach tu jaajil in yaabiltmo. ´ 2 In yaabilaj sukuun, kin kaatik ich oracione, jeex u bintech utsil beoraa, bey ka seguer´ 3Jn 1:11 Wa: «le nojoch maako».

´ nak u ´ bintech utsil ti tulaakal ´ baal, yeetel ka yanaktech toj oolal. ´ 3 Tumen jach kiimakchaj in wool le ka taal le sukuunoo´ bo; letiobe tu jaajkuuntoob ti ´ teen laayli jeetsel yanilech ti ´ ´ le jaajo, jeex in wojel taan a xıim´ bal ti le jaajo. 4 Minaan ulaak baal beetik u jach kiimaktal in

´ 437 K-kamik u maasil yeetel utsil 3 JUAN 5—JUDAS 4 ´ ´ ´ wool ti lela: le in wojeeltik laayli tak t-oolali. Tsoole, tumen ma ´ ´ ´ ´ taan u xıimbal in paalaloob ti le kiimak u yool yeetel le baalooba, ´ ´ jaajo. ma tu yootik xan u kam yeetel le sukuunoobo. Wa yaan 5 In yaabilaj sukuun, teche tsiikil ´ ´ ´ ´ leka weesik jach chuukaan a wool maaxoob u kaat u kamoobe, ´ ´ ku yia waant le sukuunoobo, tumen tie ma´ tu chaiktiob yeetel ´ ´ ka wilik a waantkoob kex ma a lik u jooskoob ti le muuchulilo. ´ 11 In yaabilaj sukuun, ma a kaj ooloobi. 6 Letiobe tsook u ´ ´ ´ jaajkuuntikoob tu taan le muu- beetik le baax kaas ku beetaachulil jach yaan a yaabilajo. Le lo,´ baaxe beet le baax utso. Le baax utse ti Dios ken lukkoob ta wiknale, beet maax ku beetik ´ ´ uts a tuuxtikoob jeex uts tu u taal. Le maax ku beetik baax ma u yil Diosi. 12 Tutaan Diose. 7 Tumen tu yoolal kaase ´ ´ ´ le´ sukuunooba, junu kaaba Dios jookoob, yeetel ma laakal ´ ´ tu chaajoob mix baal ti le j-t´ aan- muuch yeetel le jaajo, tsook u U xel luumiloobo. 8 Toon tuune taanoob maalob ti Demetrio. ´ ´ ´ uuntik le ku paataal xan ka k-kam yee- jaajile, tak toon k-jaajk ´ ´ baax ku yaalaalo, yeetel teche a tel utsil ´ le maakoob beya, utiaal ka muul meyajnakoon tu yoolal le wojel jach jaaj le baax k-aaliko. ´ 13 Yaab baaloob in kaat in jaajo. ´ ´ ´ baale ma in k aat 9 Yaan junpeel baax tin ts ıib- waaltech, ´ ´ in ´ ´ ´ taj ti le muuchulilo, baale Dio- laaj ts ıibt ti´ juuni. 14 Cheen ´ trefes, le maax uts tu taan u bee- baale ´kin paatik in wilkech ma tik u nojchil ichileexo, mix baal kun xaantal utiaal ka tsikbalna´ ku kamik ti toon yeetel tsiikil. koon. Ka yanaktech jeetselil. 10 Le oolale wa ka xiiken ta wik´ ´ ´ naleexe, yaan in ts aaik oj eeltbil K-amigoobe ´ku tuuxtikoob´ ´ baax taan u beetik: taan u yaalik tech saludos. Tsaa xan in saludos ´ ´ baaloob kaastak yeetel ma jaaj- ti cada juntuul ti le k-amigoobo.

dccc

ccc

´ U T S I IB

JUDAS 1 Teen Judas, u palitsil Jesu´ cristo, u yıitsin Santiagoe, kin ´ ´ ts´ ıib ti le maaxoob tanaanoob yeetel yaabiltaanoob tumen Dios ´ ´ le Taatao, yeetel kanaantaanoob utiaal Jesucristo: 2 ´ Ka yanakteex nojoch jeetselil ´ yeetel ´ ka sen eesaakteex cha ootsilil yeetel yaabilaj. 3 In yaabilaj sukuuneex, kex ´ ´ jach in kaat kaach ts ıib tu yoo-

´ lal le salvaci´ on yaantooneexo, tin ´ wilaj kaab eet in ts ıib ´utiaal ´ in waalikteex ka a jach tsaa a wooleex baateel tu yoolal le ´ fe ´ ´ cheen junteenili tsaab ti le maa´ xoob kiliichoobo. 4 Lela taan in waalikteex tumen ichilooneexe tsook´ u yokol taakum´ ´ bail jujuntuul maakoob uuch ´ aalaak tumen le Kiliich Ts ıiboob yaan u juzgartaaloobo; lelooba

JUDAS 5-14 Angeloob tu ´ kasaan maakoob ku meyajtiob u yutsil k-Dios utiaal u yaalikoob ma kaas le kuxtal ku ´ biskoob ichil x-ma sutalilo, yeetel ku traicionartikoob Jesu´ ´ cristo le juntuulili k-Yuumil yeetel k-Yuumtsilo. 5´ Kex tumen jach a wojleex ´ tulaakal le baalooba, in kaat ´ in kaajsteexe Jeeobae1 tu tokaj ´ junpeel kaaj ti u luumil Egipto, baale tu tsooke tu xuulsaj ´ le maaxoob ma tu yeesoob fe´ jo. 6 Le angeloob xan ma p´ aatoob te tuux tsaaboob tu kaajbal, baaxe lukoob te tuux unaj u kajtaloobo, kaaxoob tumen Dios ´ yeetel cadenaob junpuli ma tu ´ ´ paajtal u ´ tookloob yeetel tsaaboob ich eejocheenil tak ken kuchuk u noj kiinil le juicioo. ´ 7 Jeex letiobe, Sodoma yeetel Gomorra bey xan le noj kaa´ joob yaan naats tiobo, sen nuupkebanchajoob.1 ´ Letiobe binoob tu paach u tsıibolal´ u bakeloob ´ utiaal u beetkoob yeetel u wıinkliloob baaloob ma bey tsaanil tumen Diosi. Letiobe tsaanoob ´ t-taan utiaal ma k-beetik jeex tu beetiloobe,´ tumen Diose ´ ´ tu xuulsajtiob yeetel junpeel kaak maatech u tuupul. ´ 8 Kex beyo, le m ´ aakooba´ u kubmubaob ti n aayoob, taan ´ u kaskuuntikoob u kuxtaloob ´ bey xan u kuxtal u maasil, taan ´ ´ u mixbaalkuuntikoob le maaxoob tsaanoob utiaal nuukti´ ´ koobo, yeetel taan ´ u taanoob kaas tu´ contra le maaxoob nojbeenk uuntaanoobo. 9 Baale Miguel le arcangelo, le ka baa-

´ patoob kaan. Arcangel

438 ´ teltaanaj yeetel le Kaasilbaal1 tu ´ yoolal u wıinklil Moiseso, ma ´ ´ taab u juzgart yeetel kaakas taa´ noobi, baaxe tu yaalaj: «Jeeoba ´ ka u keyech». 10 Cheen baale, ´ ´ le maakooba taan u kaakastaanoob tu contra baaloob junpuli ´ ´ ma tu naatkoob; yeetel ti tulaa´ kal le baaxoob ku paajtal u naatkoob jeex u beetik le baalcheob ´ ku nuuktikubaob cheen yoolal le baaxoob ku yuubikoobo, ti ku seguer ´ u kastaloobi. 11 ¡Ootsiloob!, tumen tsook u ´ beetkoob le baax tu beetaj Caı´ ´ no, yeetel tu yoolal junpeel boole ´ tu seebaanil tsook u beetkoob le baaloob ma maalobtak tu beetaj ´ Balaamo, yeetel tsook u xuul´ saaltiob uuchik u kaakastaanoob jeex Coree. 12 Letiobe, le ´ ´ taan u jaanloob ta weeteleex ti u kiinbesajiloob yaabilajo, be´ yoob tuunichoob yanoob yaanal ´ ja yeetel jeel u beetkoob loobe; beyoob j-kanan tamanoob ma tu chaikoob saajkil u kaxtoob ´ cheen u yutsiloobe; beyoob ti´ kin muuyaloob ku suusutaaloob tumen iike; beyoob cheob ma tu ´ tsaaik u yichoob kex tu kiinil ya´ ´ noobe, kaateen tsook u kıimloob ´ yeetel tsook tak u jookol u moo´ tsoob; 13 beyoob u ts ıitsik ola´ ´ sil le kaanaabo tumen ku tuul u ´ yoomoob tu yoolal le baaloob sutsiltak ku beetkoobo; beyoob es´ trellaob cheen minaan u cuentail ´ ´ u binoobe, taan u paatik u tsaa´ ´ baloob ti le kuuchil maas eejo´ cheeno, te tuux kun paatloob utiaal mantatso. 14 Jach beyo, Enok u sieteil ´ Jud 1:51 Ilaak Tip. 2. 71 Gr.: ekporn e- ti u chiibal Adane, profetizarnaj ´

wo. Le taana ku utiaal u yuuchul ´ meyaj ´ taan ti le jejelaas nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

´ Jud ´ 1:91 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale j-lıisaj taan.

439 J-aalaj baaloob ´ xan tu yoolal le maakoob le ka ´ tu yaalaj: «¡Ilawileex! Jeeobae taal ´ yeetel u milesil u kiliich angeloob, 15 utiaal ka u juzgart tu´ ´ ´ laakal le maakoobo, yeetel utiaal ka u yees le baaloob kaastak tu ´ beetaj le maaxoob u pekmoob Dios tu yoolal u kasaaniloobo, bey xan tu yoolal le kaakas baaloob tu yaaloob tu contrao». ´ 16 Le maakooba ku tutuk´ chiob tu contra u maasil yeetel ku quejarkubaob yoolal bix u bintiob ichil u kuxtaloob; ku ´ ´ beetkoob cheen baax ku ts ıibolt´ koob, yeetel ku yaalikoob taa´ noob utiaal u nojbaalkuuntkubaob; ku utsultantikoob xan le ´ ´ ´ maaxoob jeel u paajtal u jooskoob utsil tiobe. 17 Baale teexe, in yaabilaj sukuuneex, kaajakteex le baaxoob ´ yaax aalaan tumen u apostoloob k-Yuumtsil Jesucristoo; 18 letiobe suuk kaach u yaalikoobteex: «Te tu tsook kiinoobo ´ yaan u yantal maakoob ku sen ´ ´ aalaj baaloob, yeetel yaan u ch ıikil u beetoob le kaakas baa´ loob ku ts ıiboltkoobo». 19 Le´ looba letie maaxoob beetik u ´ yantal jatslant aambailoobo, ´ maakoob beyoob baalchee, mi-

JUDAS 15—APOCALIPSIS 1:2 naantiob u kiliich muuk Dios. 20 Baale, in yaabilaj sukuuneex, ´ teexe muukaanchajak a wooleex tu yoolal le kiliich fe yaantee´ xo, orarneneex xan yeetel kiliich ´ muuk, 21 utiaal ka paatkeex ´ ´ ti u yaabilaj Dios le taan a paat´ keex u chaabalteex ootsilil tumen k-Yuumtsil Jesucristoo, bey xan utiaal ka yanakteex le kuxtal minaan u xuulo. 22 Ma ´ u xuulul xan a chaikeex oo´ ´ tsilil ti le maaxoob kaapeelchajaan u tuukuloobo; 23 utiaal a salvartikeexoobe, tokeexoob ti u ´ kaakil le xuulsajilo. Ma u xuu´ lul a chaikeex ootsilil ti u maasil, ´ baale kanaantabaex utiaal ma a ´ kaskuuntaaleex; pekteex tak le ´ nook kaskuuntaan tumen le bako. ´ 24 Beoraa, le maax jeel u ´ ´ paajtal u kanaantkeex utiaal ma ´ ´ a toochpajleex, le maax jeel u ´ patkeex limpioil tu taan u noj´ ´ beenil yeetel u tsaaikteex no´ joch kiimak oolal, 25 le jun´ tuulili Dios k-Salvador tu yoolal k-Yuumtsil Jesucristoo, ti leti yaan nojbeenil, jalaachil, muuk ´ ´ yeetel autoridad desde uuchil tak bejlae bey xan utiaal kiinoob mi´ naan u xuul. Amen.

dccc APOCALIPSIS ccc

´ ´ (JUNP EEL BAAX TSAAB U YOJ EELT JUAN)

´

´

´ ´ ´ tuune tu tuuxtaj u angel utiaal u ´ ´ yeesik le baaloob yeetel chıikulaloob ti Juan u palitsilo. ´ ´ u yeesik ti u palitsiloob le baa- 2 Juan tuune tu jaajkuuntaj le ´ ´ xoob kaab eet u yuuchul ichil baax tu yaalaj Dioso bey xan le ´ junp ıit kiinoobo. Jesucristo baax tu yaalaj Jesucristoo; letie

Lela junpeel baax tu tsaaj ´ 1 ojeeltbil Jesucristo jeel bix aalaabikti tumen Diose, utiaal

APOCALIPSIS 1:3-17 Alfa, ´ jach tu jaajil tu jaajkuuntaj tu´ laakal le baax tu yilo. 3 Kii´ ´ mak u yool le maax ku xokik ´ kaam u taaniloob le profecıaa, ´ bey xan le maaxoob ku yuubi´ koob yeetel ku tsookbeskoob le ´ baaxoob ts ıibtaan ichilo, tumen ´ le kiin aalaano tsook u naatsal. ´ ´ 4 Teen Juane taan in ts ıib ti ´ le siete muuchuliloob yanoob tu luumil Asiao: ´ Yanakteex le nojoch utsil yeetel le jeetselil ku taal ti Dios, «le ´ ´ ´ Maax yaan, yanilie yeetel taan u taalo», ti le siete muukoob1 ya´ noob tu taan u tronoo, 5 bey xan ti Jesucristo, «le j-Jaajku´ ´ ´ naj Chuukaan u Yoolo», «Le yaax ´ ´ paal yaax lıisaab ichil le kime´ noobo», yeetel «U Gobernanteil ´ u reyiloob yookol kaab». ´ ´ Le maax u yaabiltmoon yee´ ´ tel tu jaalkabtoon uuchik u perdonartik k-kebanoob tu yoolal ´ u kiikele 6 —le maax xan tu ´ ´ tsaajtoon u paajtalil k-beetikba ´ reyil yeetel sacerdoteil utiaal u ´ Dios yeetel u Taatao—, jach ti ´ leti ka tsaabak nojbeenil yeetel ´ ´ paajtalil utiaal mantats. Amen. ´ 7 ¡Ileex! Yaan u taal yeetel le ´ ´ muuyaloobo; tulaakal ich kun ´ ´ ilik, tak le maaxoob taatslomto; ´ ´ tulaakal xan u chiibaliloob yookol kaabe yaan u loxik u tsee´ ´ moob yeetel yaayaj oolal tu yoo´ ´ lal leti. Ka b eeyak. Amen. ´ 8 «Teen le Alfao yeetel teen ´ le Omegao1 —ku yaalik Jeeo´ ba2 Dios—, le Maax yaan, yani´ ´ ´ lie yeetel taan u taalo, le Maax ´ ´ yaan tulaakal paajtalil tio.» 9 Teen Juan, a sukuuneex, le

440 ´ ´ ´ maax´ chuukaan u yool muyaj ´ ´ ta weeteleex yeetel yaan u muul ´ ´ taakpajal ta weeteleex ti le reino tu yoolal Jesuso, bisaaben tu ´ islail Patmos uuchik in taan tu ´ yoolal Dios, bey xan uuchik in ´ waalik u jaajil tu yoolal Jesus. 10 Tu yoolal kiliich muuke, kuchen antal tu kiinil Yuumtsile ka tin wuuyaj paachil ti teen ´ junpeel kaam taan ku juum ´ jeex junpeel trompetae; 11 le ´ taana taan kaach u yaalik: «Le ´ ´ baax ka wilko, ts ıibt ti junpeel ´ ´ ´ rollo yeetel tuuxt ti le siete muuchuliloob yanoob te kaajooba: ´ ´ Efeso, Esmirna, Pergamo, Tiati´ ra, Sardis, Filadelfia yeetel Laodicea». 12 Le ka tin sutinba in wil ´ ´ maax le ku taan tin weetelo tin wilaj siete candelabroob de oro, ´ ´ 13 yeetel chuumuk ti le ´ cande´ labroobo tin wilaj juntuul maax ´ ´ bey u paal maak, u buukintmaj ´ junpeel chowak nook ku kuchul ´ tak tu kaal u yook, yeetel u kax´ ´ maj u tseem yeetel junpeel kaxnak de oro. 14 Tsoole, u tsootsel u poole sak jeex u tsootsel ´ tamane, bey jeex le nieveo, yee´ tel u yiche bey jeex u tooch´ bal kaake; 15 u yookoobe be´ yoob tsuuk cobre ku juul le ´ ´ ´ taan u yıibil ich kaako; u taane kaam jeex u juum yaabkach jae. 16 Tu x-nooj kabe´ yaan kaach siete estrellaobi, yeetel tu chie ´ ´ ku jookol kaach junpeel chowak ´ espada kaamat u yej yeetel jach ´ puputskil;1 u taan u yich xane ´ bey jeex le Kiin ken juulnak yee´ tel tulaakal u muuko. 17 Le ka ´ tin wile, luuben tu ni u yook bey ´ ´ Ap 1:41 Gr.: neumata. Ilaak Tip. 7 B . jeex juntuul kimene. ´ 81 Wa: «Teen le A yeetel le Z». Ilaak Tip. 16. 82 Ilaak Tip. 2.

Omega. U kiinil Yuumtsil

Ap 1:161 Wa: «jach yaan u yej».

´

441 U llaveil Muknal. Efeso, Esmirna APOCALIPSIS 1:18–2:11 ´ ´ ´ Leti tuune tu tsaaj u x-nooj kul yeetel beet le baaxoob ka ´ ´ kab tin wookole ka tu yaalajten: beetik kaach tu kaajbalo. Wa ma ´ «Ma a chaik saajkil. Teen le Yaa- ta beetke, yaan in taal ta wik´ xo, teen u Tsook, 18 teen xan nal yeetel yaan in lusik a cande´ ´ le maax kuxaano; kimenen kaa- labro tu kuuchil; jaali ka a kex chi, baale, ¡ile!, kuxaanen a tuukule. 6 Baale yaan jun´ utiaal kiinoob minaan u xuul, peel baax maalob ka beetik: A ´ ´ yeetel yaanten u llaveil le kıimi- peek le baaxoob ku beetik u seclo bey xan u llaveil le Mukna- ta Nicolaso; teen xane in pek´ ´ lo.1 19 Le oolale, ts ıibt le´ baa- maj. 7 Le maax yaan u xikine, xoob ta wilo, le baaxoob t aan u u yuub baax ku yaalik le kiliich ´ ´ y´ uuchlo bey xan le baaxoob kun muuk ti le muuchuliloobo: Ti ´ ´ uuchul ken tsookko. 20 Lela le maax kun tsaanchaak te baa´ ´ letie kiliich baal ma tsaabak telo yaan in tsaaik u paajtalil u ´ ojeeltbil tu yoolal le siete estre- jaantik u yich u cheil le kuxtal ´ llaob ta wilaj tu x-nooj kabo, yaan tu paraıso Dioso›. ´ bey xan tu yoolal le siete cande8 »Ti u angelil le muuchulil ´ labroob de´ oroo: Le siete estre- yaan Esmirnao, ts ıibt lela: Lela ´ llaobo u k´ aat u yaal u angeliloob letie baaxoob ku yaalik ‹le Yaa´ ´ ´ le siete muuchuliloobo, yeetel le xo yeetel le u Tsooko›, le maax ´ ´ ´ siete candelabroobo ku chıikbe- kıim yeetel kaa kuxlajo: 9 ‹In ´ ´ sik le siete muuchuliloobo. wojel bix a muyaj yeetel in wojel ´ ´ »Ti u´ angelil le m uuchulil ootsilech —baale ayikalech—; in ´ yaan Efesoo, ts ıibt lela: Lela wojel xan bix u kaakastaan le ´ ´ letie baaxoob ku yaalik le maax maaxoob ku yaalikubaob ju´ yaan siete estrellaob tu x-nooj d ıoobo, baale ma beyi, baaxe ´ ´ ´ ´ kabo, le maax ku maan chuu- u sinagogaob Satanas. 10 Ma a muk ti le siete candelabroob de sajaktal ti le baaxoob ku taal u oroo: 2 ‹In wojel baaxoob ka kiin a muyajtiko. ¡Ile! Le Kaa´ ´ beetik, ka tsaaik a ´ wool meyaj, silbaalo1 yaan u seguer u bee´ ´ ´ ´ chuukaan a wool, yeetel in wojel tik u kaalal carcel jujuntuul ti ´ ´ a peek baax ku beetik le kasaan teex utiaal ka tuuntaak a woo´ ´ ´ ´ ´ maakoobo; ta t uuntaj u y ool le leex tu ch uukaanil, y eetel utiaal ´ ´ maaxoob ku yaalikubaob apos- ka muyajnakeex tu yaamil diez ´ ´ toloobo, ´ baale ´ ma jaaji, ka ta kiinoob. Chuukpajak a wool kex ´ ´ wilaj cheen taan u tuusoob. ka kaab eetchajak a kıimil; teen ´ ´ ´ ´ 3 ´Taan´ xan a weesik chuukaan a tuune yaan in tsaaiktech u co´ wool, yeetel yaab baaloob tsook ronail le kuxtalo. 11 Le maax a ´ muyajtik tu yoolal in kaaba, yaan u xikine, u yuub baax ku ´ yeetel ma kaankechi. 4 Baale yaalik le kiliich muuk ti le muu´ ´ ´ yaanten junpeel baal ta contra: chuliloobo: Le maax kun tsaantsook u xuulul a weesik le yaa- chaak te baatelo junpuli ma ´ bilaj yanchajtech tu kaajbalo. kun beetbil loob ti tumen le kaa ´ 5 » ›Le oolale, kaajaktech kıimilo›. ´ tuux tsook a luubul, kex a tuu-

2

Ap 1:181 Lit.: «Hades». Ilaak Tip. 8.

´ Ap 2:101 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

´ ´ Ts ıib utiaal Pergamo, Tiatira 442 APOCALIPSIS 2:12-24 ´ ´ 12 »Ti u angelil le muuchulil 18 »Ti u angelil le ´ muuchu´ ´ yaan Pergamoo, ts ıibt lela: Lela lil yaan Tiatirao, tsıibt lela: Le´ ku yaalik u Paal letie baaxoob ku yaalik le maax la letie baaxoob ´ ´ ´ yaanti junpeel chowak espada Dios, le m ´ aax ku toochbal ´ ´ u yich ´ yeetel u kaamat u yej yeetel jach puputs- jeex u toochbal kaake, ´ kilo:1 13 ‹In wojel tuux kajaa- yookoobe beyoob tsuuk cobree: nech, te tuux yaan u trono Sata- 19 ‹In wojel baaxoob ka beetik, ´ ´ yaan´ a naso; kex beyo, laayli chuukaan in wojel yaan a yaabilaj, ´ ´ ´ Dios yeetel chuua wool ti in kaabae yeetel ma fe, ka meyajtik ´ ´ ´ xuuluk a tsaaik a fe ti teni, mix kaan oolal, yeetel in wojel maas tu kiiniloob Antipas, le in j-jaaj- yaab le baaxoob ka beetik bejlao ´ ´ ´ kunaj chuukpaj u yoolo, le maax ke le bukaaj ka beetik kaacho.´ ´ 20 » ›Baale yaanten ´ junp´ eel kıimsaab te tuux yaneexo, te baal ta contra: Teche cheen taan tuux kajaan Satanaso. ´ 14 » ›Baale yaanten jujunpeel a wilik baax ku beetik le x-Jebaaloob ta contra: ta wikna- zabelo; le koolela ku yaaliku´ ´ le ti yaan le maaxoob chiiki- ba x-profetail, ku kaansik yeeloob ti u kaansaj Balaam, le tel ku ´ tusik in palitsiloob utiaal ´ maax kaans ti Balak bix jeel ka nuupkebanchajkoob, bey ´ u beetik u luubul u paalal Is- xan utiaal ka u jaantoob baati beetbil diosoob. rael, bix jeel u beetik u jaant- loob kubaan ´ koob le baaloob kubaanoob ti 21 Tin tsaaj tiempo ti utiaal´ u ´ beetbil diosoobo, yeetel bix jeel kexik u tuukul, baale ´ ma u´ kaat ´ u beetik u nuupkebantaloobe.1 u ´ kex u tuukuli; laayli taan u ´ 15 Bey tuun xano, ta wikna- nuupkebantale. 22 ¡Ile! Nikaaj ´ le ti yaan xan le maaxoob chii- in´ beet u kojaantal utiaal ka chuytal tu kaan. Ti le kiloob ti baaxoob ku kaansik paatak ´ ´ ku nuupkebantau secta Nicolaso. 16 Le oolale, maaxoob xan ´ kex a tuukul. Wa ma ta beetke, loob tu yeetelo yaan in bee´ jaali ka u yaan in taal ta wiknal tu seebaa- tik u jach muyajoob; ´ ´ nil, yeetel yaan in baateel tu con- kex u tuukuloob yeetel ka xuu´ traob yeetel le chowak espada ku luk u beetkoob jeex le koolela. ´ 23 U paalal le koolela, yaan in jookol tin chio. ´ ´ ´ ´ eel ´ kaa17 » ›Le maax yaan u xikine u kıimskoob yeetel junp ´ bey tuuno tulaakal yuub baax ku yaalik le kiliich kas kojaanil; ´ ´ ´ muuk ti le muuchuliloobo: Le le muuchuliloobo yaan u yoj ˜ eel´ ´ tikoob teen xakaltik u ri nones maax kun tsaanchaak te baate´ ´ ´ ´ ´ lo yaan in tsaaikti le mana lıi- yeetel ´ u puksiikal maak. Ti cada ´ ´ junt uul ti teex xane, yaan in saano, yeetel yaan in tsaaik ´ ´ ´ junpeel chan sak tuunich ti; tsaaik baax u naajaltmaj tu yoo´ tu yookol le chan tuunicha lal baaxoob u beetmaj. ´ ´ ´ 24 » ›Baale, ti teex yaneex ts ıibtaan junpeel tuumben kaa´ ´ ´ ba mix maak u yojel, cheen le Tiatira, ti tulaakleex le ma ta bi´ ´ neex tu paach le kaansaja, maamaax ti ku tsaabalo›. ´ xoob ma kuch u kaj ooltoob Ap 2:121 Wa: «jach yaan u yej». 141 Gr.: le baaxoob ku yaalaal «taak´ bil baaloob» ku taaloob ti Sapornewo. Ilaak Tip. 4.

´ Ts ıib utiaal Sardis, Filadelfia APOCALIPSIS 2:25–3:11 443 ´ ´ ´ tanaso,´ kin waalik: Ma taan dise yaantech´ jujuntuul maa´ in tsaaikteex´ ulaak kuuch. koob ma tu yeekkuntaj u noo´ 25 Baale, kanaanteex ma a pat- koobi; letiobe yaan u maanoob ´ ´ keex le baaxoob yaanteex tin w eetel u b uukintmoob sak ´ ´ tak ken taalakeno. 26 Le maax nookoob, tumen tsook u naajal´ ´ ´ ´ kun tsaanchaak te baateel, yee- tikoob. 5 Le maax kun tsaantel ku tsookbesik tak tu xuul le chaak te baatelo yaan u tsaa´ baaxoob tin ka beetaako, bal ´ waalaj ´ ´ ´ u buukint le sak nookooba; yaan in tsaaik paajtalil ti tu yoo- yeetel jach junpuli ma ken in kol le kaajoobo, 27 ´ utiaal u tup u kaaba tu libroil le kuxta´ ´ ´ nuuktik lo, baaxe tu taan in Taata yee´ ´ le maakoob yeetel jun´ peel xoolte de hierroo. Le m aatel u angeloobe yaan in waalik ´ ´ ´ koob tuuno yaan u xeexetaa- in kaj ool maax tiaalintik le kaa´ ´ loob jeex u xeexetaal puuloobe, bao. 6 Le maax yaan u xikine jeel bix yaalik le kiliich ´ tsook u tsaabalten u yuub baax ku ´ xan u paajtalil in beetik tumen in muuk ti le muuchuliloobo›. ´ Taatao. 28 Tsoole, yaan xan 7 »Ti u angelil le muuchulil ´ ´ in tsaaikti u estrellail jaatskab yaan Filadelfiao, ts ıibte: Lela´ le´ kiin. 29 Le maax yaan u xiki- tie baaxoob ku yaalik le maax ´ ne, u yuub baax ku yaalik le ki- kiliicho, le maax aalik u jaajilo, ´ ´ liich muuk ti le muuchuliloo- le maax yaan u llave David tio, ´ ´ bo›. le maax ma tu paajtal u kaa´ ´ lal le baax ku jeekabtiko yee»Ti u angelil le m ´ ´ uuchu- tel ma tu paajtal u jeekabtaal le lil yaan Sardiso, ts ıibte: Lela ´ letie baaxoob ku yaalik le baax ku kaliko: 8 ‹In wojel —¡ile!, in jeemaax yaanti u siete muukoob1 baaxoob ka beetik ´ ´ eel joonaj ta taan; Dioso, bey xan le siete estrellao- kabtmaj junp ´ ´ bo: ‹In wojel baaxoob ka bee- lela mix maak ku paajtal u ka´ xan kex cheen tik; kin wuuyik u yaalaal kuxaa- lik—.´ In wojel ´ junp ıit a paajtalile, ta tsookbenech baale kimenech. 2 Ilawil ´ ´ ´ ´ ´ ´ ma u naayal a wool, yeetel tsaa u saj in taan´ yeetel ta weesaj chuu´ kaan a w ool ti in kaaba. 9 ¡Ile! muuk le baaxoob taan kaach ´ ´ ´ u kıimloobo, tumen ma in wil U sinagoga Satanas, ´le maaxoob judıoob, baale a ´ tsookbesik tubeel a meyaj tu ku yaalikubaob ´ ´ ´ taan in Diosi. 3 Le oolale, ma ma jaaji, yeetel cheen taan u yaan in beetik u taau tuubultech le baax tsook u tuusoobo, ´ ´ ´ kub eentaaltech yeetel tsook a loob, yeetel, ¡ile!, yaan´ u xoltayaan wuuyiko; seguernak a tsookbe- loob tu ni´ a wook, yeetel ´ ´ sik, yeetel kex a tuukul. Jach xan in tsaaik u yojeeltoob in 10 Bey tumen ta tu jaajil kin waaliktech: wa ma yaabiltmech. ´ ma a´ patik u taanil ta waajle, yaan in taal ta wiknal kanaantaj ´ ´ ´ teen xajeex u taal juntuul j-ookole, y´ ee- in chuukaan oolalo, ´ in kanaantkech tu kiitel jach junpuli ma ken a wojeelt ne yaan ´ ´ ´ nil le tuuntaj ool kun taal tu yoobaax hora ken kuchken. ´ ´ kol tul aakal le Luumo, utiaal u 4 » ›Cheen baale, tu kaajil Sar´ ´ ´ tuuntaal u yool le maaxoob ka´ jaanoob te Luumo. 11 Yaan in Ap 3:11 Gr.: neumata. Ilaak Tip. 7B.

3

´ APOCALIPSIS 3:12–4:5 Ts ıib ti Laodicea. 24 ancianoob 444 ´ taal tu´ seebaanil. Ma u xuulul tuukul. ´ 20 ¡Ile! ´ Waalakbalen te a kanaantik ´ le baax yaantecho; joolo yeetel taan in koop. Wa ´ beyo mix maak kun lusiktech a yaan maax ku yuubik in taan ´ corona. yeetel ku jeik le joonajo, tene ´ ´ ´ ´ 12 » ›Le maax kun tsaanchaak yaan in janal tu yeetel, ´ yeeu janal tin w eetel. te baatelo... yaan in beetik co- tel letie yaan ´ ´ ´ 21 Le maax kun tsaanchaak te lumnail ti u templo in Dios, ´ ´ ´ yeetel mix bikin kun jookoli; baatelo yaan in ts ´ aaik u paajta´ ´ weetel tin trono, tu yookole yaan ´ in ts ıibtik u lil u kutal tin ´ ´ jeex teen tsaanchaaknajen yeekaaba in Dios yeetel ´ ´ u kaaba in Taata tu trou kaajal in Dios, le tuumben Je- tel kulajen yeetel ´ ´ ´ noe. 22 Le maax yaan u xikine rusalen ku yeemel te kaan tuux ´ yaalik le kiliich yaan in Dioso; yaan xan in ts ıib- u yuub baax ku ´ ´ muuk ti le muuchuliloobo› ». tik le tuumben kaaba tsaabte´ ´ no. 13 Le maax yaan u xikine Ka tsook tulaakal le baa´ u yuub baax ku yaalik le kiliich looba paakatnajen, yeetel, ´ ´ muuk ti le muuchuliloobo›. ¡ileex!, junpeel joonaj jeekab te ´ ´ 14 »Ti u angelil le muuchulil kaano; tsoole le yaax taan ´ yaan Laodiceao, ts ıibte: Lela le- tin wuuyo juumnaj jeex jun´ ´ tie baaxoob ku yaalik le Ameno, peel trompetae, yeetel taanaj ´ ´ ´ le j-jaajkunaj chuukaan u yool tin weetele ka tu yaalaj: «Naa´ ´ yeetel ku yaalik u jaajilo, u kaaj- ken waye, ka in weestech le baa´ bal le baaxoob u beetmaj Dioso: xoob ku taal u kiin u yuuchlo». ´ 15 ‹In wojel baaxoob ka bee- 2 Ka tsook lela, tu seebaanil bi´ tik, mix sıisechi mix chokoechi. saaben tumen le kiliich muu´ ´ ´ Kexi wa sıisech wa chokoeche. ko: yeetel, ¡ileex!, junpeel trono ´ ´ ´ ´ 16 Bey tumen k ıinalech yeetel te kaan etskuuntaan tu kuuchi´ ´ ´ mix chokoech mix s ıiseche, nilo, y eetel te tronoa yaan junt uul ´ ´ ´ kaaj in tuubech. 17 Tumen ka maax kulukbali. 3 Le maax ´ ´ waalik: «Ayikalen, yeetel yaab kulukbal tu yookolo, bey jeex ´ baaloob yaanten; jach mix baal junpeel u jatsuts tuunichil jas´ ´ ku bineltikten», baale baax ma pe yeetel junpeel u chak tuuni´ a wojle ´mix baal a biilal, yaj yachil sardioe,1 yeetel´ tu bapach le ´ ´ ´ nilech, ootsilech, choopech, yee- tronoo yaan junpeel cheel2 bey ´ tel chaknuulech. 18 Kin waa- jeex junpeel esmeraldae. liktech ka a manten maalob oro 4 Tu bapach le tronoo ´ ´ ´ yaan maansaan ti kaak, utiaal ka ayi- veinticuatro tronoobi, yeetel tu ´ kalchajkech, bey xan sak nook a yookoloobe kulukbal ´ ´ veinticuabuukinte, utiaal ka xuuluk a tro ancianoob u buukintmoob ´ chaik sutal ikil u yilaal chak- sak nookoob, yeetel u tsaamoob ´ nuulech; manten xan pomada junpeel corona de oro tu ´ pooutiaal a jiikabtik a wich, utiaal loob. 5 Ti le tronoo ku jookol ´ ´ ´ ka paakatnakech. taanoob, u leembal chaak yee´ ´ ´ ´ ´ ´ 19 » ›Tulaakal le maaxoob in tel u kıilbal chaak, yeetel tu taan ´ yaabiltmo kin keykoob yeetel kin waalik u nuuk tiob. Le oo- Ap 4:31 Ilaak Tip. 16, Jatsuts tuuni´ ´ ´ lale, tsaa a wooli yeetel kex a choob. 32 Wa: «arco iris».

4

445 Querubinoob. 7 selloob. Taman APOCALIPSIS 4:6–5:8 ´ le tronoo yaan xan siete nu- lil, tumen teech beet tulaakal ´ ´ ´ ta woolale kuchoob kuch lamparaob taan u tooch- baal, yeetel ´ ´ ´ bal u kaakiloobi; lelooba u kaat antal yeetel beetaaboob». ´ u yaal u siete muukoob1 Dios. Tu x-nooj kab le Maax ku´ 6 Tu taan le tronoo yaan xan lukbal te tronoo, tin wilaj ´ ´ ´ ´ junpeel baal bey jeex junpeel junpeel ´ ´ ´ ´ ´ rollo ts ıibtaan tu kaasaaskaleen kaanaabe, bey de vi- tseelil yeetel jach sellartaan tu´ drioe. beel yeetel siete selloob. 2 Ka ´ ´ Chuumuk ti le trono bey xan tin wilaj xan juntuul muukaan ´ ´ ´ tu bapach le tronoo yaan kan- angel taan u kaam aalik: «¿Maax ´ ´ ´ tuul querubinoobi,1 u wıinkli- ku naajmatik u jeekabtik le ro´ ´ loobe chuup yeetel ichoob, bey llo yeetel u lusik u selloiloobo?». ´ ´ taanil bey paachil. 7 Le yaax 3 Baale mix kaan, mix Luum, ´ ´ querubino bey jeex juntuul leo- mix tu yaanal ´ ´ ´ luum yanchaj ne, le u kaatuul querubino bey maax jeel u paajtal u jeekabtik ´ ´ jeex juntuul taankelem wakaxe, le rolloo, mix u yilik baax ´ ´ ´ ´ u taan u yich le u yooxtuul que- ts ıibtaan ichil. 4 Ka joop ´ ´ rubino bey u taan u yich wıini- in sen okol tumen ma yanchaj ´ ´ ´ ´ ke, yeetel le u kantuul querubi- mix maak ku naajmatik u jee´ ´ ´ no bey jeex juntuul aguila taan kabtik le rolloo, mix u yilik ´ ´ u xiknale. 8 Cada juntuul ti le baax ts ıibtaan ichili. 5 Baale ´ ´ kantuul querubinooba yaan seis juntuul ti le ancianoobo tu yaa´ u xiikoob; tu bapach u xiikoo- lajten: «Ma a wokol. ¡Ile! Le Leon ´ ´ be yaan ichoobi, tak tu yaanal. taal ti u chiibal Juda, bey xan ´ ´ Letiobe bul kiin yeetel bul aa- ichil u paalaloob1 Davido, tsook ´ ´ kab taan u yaalikoob: «Kiliich, u tsaanchaak utiaal u jeekabtik ´ kiliich, kiliich Jeeoba Dios, le le rolloo bey xan u siete selloi´ ´ ´ Maax yaan tulaakal paajtalil ti, loob». ´ ´ ´ ´ le Maax yaan, yanilie yeetel taan 6 Chuumuk ti le trono, ti le ´ ´ u taalo». kantuul querubinoob yeetel ti ´ 9 Tsoole le kantuul querubi- le ancianoobo, tin wilaj waalak´ ´ ´ nooba, jeel jayteen ka u tsaaob bal juntuul taman, bey xo´ ´ nojbeenil, tsiikil yeetel gracias ti taan u yuule; yaan siete u baa´ ´ ´ le Maax kulukbal te trono, yeetel koob yeetel siete u yichoob. U ´ kuxaan utiaal kiinoob minaan yichoobe ku chıikbesik le u sie´ u xuulo, 10 le veinticuatro an- te muukoob1 Dios tuuxtaanoob ´ ´ ´ cianoobo ku xoltaloob tu taan le ti tulaakal yookol kaabo. 7 Le ´ ´ ´ tronoo, ku adorartikoob le Maax taman tuuno naatse ka tu ´ kuxaan utiaal kiinoob minaan u seeb chaaj le rollo tu x-nooj ´ ´ xuulo, yeetel ku pulkoob u co- kab le Maax kulukbal te tro´ ´ ronaob tu taan le trono taan u noo. 8 Le ka tu chaaj le rolloo, ´ ´ ´ yaalikoob: 11 «K-Dios Jeeoba, le kantuul querubinoob yeetel ´ teche jach ka naajmatik a kamik le veinticuatro ancianoobo xola´ ´ nojbeenil, tsiikil bey xan paajta- joob tu taan le Tamano; ti cada

5

´ Ap 4:51 Gr.: neumata. Ilaak Tip. 7 B . 61 Ilaak Tip. 16.

Ap 5:51 Lit.: «u moots». ta. Ilaak Tip. 7B.

´ 61 Gr.: neuma-

´ ´ APOCALIPSIS 5:9–6:8 Sello 1-4. Kantuul tsıiminoob 446 ´ ´ ´ juntuule yaan junpeel arpa, yee- rubinoobo; ka tu yaalaj kaam ´ ´ tel yaan xan tiob nukuch tazaob jeex u kıilbal chaake: «¡Koo´ de oro chuupoob yeetel ´ incien- ten!». 2 Tsoole paakatnajene, ´ ´ ´ so. (Le inciensoo ku chıikbesik yeetel, ¡ileex!, juntuul sak tsıi´ le oracionoob ku beetik le j-ki- min; le maax natmilo u mach´ liichoobo.) ´ 9 Letiobe ku kay- maj junpeel arco; ka tsaab jun´ ´ ´ ´ ´ koob junp eel t uumben kaay, peel corona ti, yeetel jook taan ´ ´ yeetel ku yaalikoob: «Teche ka u tsaanchaatik u enemigoob, ´ ´ ´ ´ naajmatik a chaik le rollo yee- jook utiaal u tsaanchaatikoob ´ tel a lusik u selloiloobo, tumen tu ch uukaanil. ´ ´ xoot a yuul; tsoole´ yeetel a kii3 Le ka tu lusaj xan le u kaa´ kele ta manaj m aakoob ti tupeel selloo, tin wuuyaj u yaalik ´ ´ ´ laakal chiibal, kaajil, taanil yee- le u kaatuul querubino: «¡Koo´ ´ ´ tel luumil, utiaal a kubkoob ti ten!». 4 Ka tuun jook ulaak ´ ´ ´ ´ Dios,´ 10 ka tuun ta beetoob re- tsıimin, juntuul tsıimin chak bey ´ ´ yil yeetel sacerdoteil utiaal Dios; kaake; le maax natmilo tsaab u ´ ´ ´ letiobe yaan u reinaroob tu yoo- paajtalil u lusik u jeetselil yookol le Luumo». kol kaab, utiaal ka u paklan ´ ´ 11 Tu bapach le trono, le que- kıimsuba le maakoobo; ka tsaab ´ ´ rubinoob ´ yeetel le ancianoobo, junpeel nuxi espada ti. ´ tin wilaj yeetel tin wuuyaj u taan 5 Le ka tu lusaj xan le u yoox´ yaabkach angeloobi —le ange´ peel selloo, tin wuuyaj u looba yaab´ u teenel diez´ mil por ´ ´ yaalik le u yooxtuul querubino: diez mil, yeetel yaab u t eenel mil ´ «¡Kooten!». Tsoole paakatnajen, por mil ´ ´ ´ ´ u tuulaloob—; 12 letio- yeetel, ¡ileex!, juntuul box tsıibe taan u kaam aalikoob: «Le ´ ´ ´ ´ min. Le m aax natmilo u ch uuyTaman xotaan u ´ yuulo ku naaj´ ´ matik u kamik paajtalil, ayikalil, maj junpeel balanza.1 6 Chuunaatil, muukil, tsiikil, nojbeenil muk xan ti le querubinoobo ´ yaan baax tin wuuyaj u juum, yeetel kiikitaan». ´ ´ ´ bey junpeel taan taan u yaalik: 13 Tul aakal baal kuxaan ´ «U tojol junwuuts1 trigoe junkaan, te ´ ´ ´ ´ Luum, tu yaanal luum, ´ kaanaabo, bey xan tulaakal le peel denario,2 u´ tojol ooxwuuts cebadae junpeel denario xan; baaloob yanoobo, tin ´ ´ wuuyaj u yaalikoob: «Ti le Maax kulukbal tsoole kanaant u aceiteil oliva bey xan le vinoo». te trono bey xan ti le Tamano, 7 Le ka tu lusaj xan le u kantsaabak ´ kiikitaan, tsiikil, noj´ ´ tin wuuyaj u yaalik beenil yeetel paajtalil utiaal kii- peel selloo, ´ noob ´ minaan u xuul». 14 ´ Le le u kantuul querubino: «¡Koo8 Tsoole paakatnajene, kant uul querubinoobo´ t aan ten!». ´ ´ ¡ileex!, juntuul sakpileen kaach u´ yaalikoob: «¡Amen!», ka yeetel, ´ ´ xolaj tuun le ancianoobo ka tsıimin; ´ le maax natmilo u kaabae Kıimil. Paachil ti letie, joop u adorartikoob Dios. Tin ´ ´ wilaj le ka lusaab jun- Ap 6:51 Wa: «chuyub piis». 61 Gr.: koipeel ti le siete selloob tumen niks. Lela kex 700 gramos u aalil. 62 Le´ le Tamano, ´ ka tin wuuyaj ´ xan u la u boolil u meeyjil junpeel kiin. Ilaak taan juntuul ti le kantuul que- Tip. 11.

6

´ ´ 447 Sello 5, 6. Kantuul angel. 144,000 APOCALIPSIS 6:9–7:4 ´ naats u taal le Muknalo.1 ´ ´ ´ Ka laach maakoobo, le ´ comandantuun ´ tsaabtiob p ´ aajtalil yookol teobo,1 le ayikal maakoobo, le junpeel u kanbuujil le luumo, muukaanoobo, le palitsiltaa´ ´ utiaal´ ka kıimsajnakoob yeetel noobo bey xan le ma palitsiltaa´ junpeel chowak espada, yeetel noobo, binoob utiaal u taakiku´ wiijil, yeetel ´ kaakas´ kojaani- baob ich sajkaboob bey xan tu loob bey xan yeetel ts ıitsik baal- nukuch tuunichiloob le puukoocheob. bo. 16 Ka joop u sen aalikoob ´ 9 Le ka tu´ lusaj xan le u cin- ti le puukoob yeetel ti´ le tuuni´ ´ co selloo, yaanal le altaro tin choobo: «Luubkeex t-ookol yee´ ´ wilaj u kiikel le m aaxoob k ıimtel taakooneex utiaal ma k-ilaal ´ ´ saaboob uuchik u tsookbestumen le Maax kulukbal te tro´ koob u taan Dioso, bey xan uu- noo bey xan utiaal ma k-kaxtaal chik u beetik u j-jaajkunajiloob. tumen u pujaanil le Tamano, ´ 10 Taanajoob kaam taan u yaa- 17 tumen tsook u kuchul u ´ likoob: «Yuumtsil, u Nojoch Ja- noj kiinil u pujaaniloob, ¿maax ´ ´ ´ ´ laachil tul´ aakal baal, teech ki- tuun jeel u paajtal u paatal waaliichech yeetel ka waalik u jaajil, talile?». ´ ¿tak baax kiin a juzgartik y ee´ Ka tsook lela, tin wilaj tel a castigartik le u kajnaaliloob ´ kantuul angeloob waalakbaLuum tu wekoob k-kiikelo?». ´ ´ loob tu kantiitsil le yookol kaa11´ Ti cada juntuule tsaab junpeel chowak sak nook; ka aa- bo´ u katmoob u beel u kan´ beyo laabtiob ka u jeelsubaob ulaak peel iikiloob Luum, utiaal ´ ´ ´ eel iik yoojunp ıit kiin maas, tak ken ma u taal mix junp ´ ´ ´ ´ ´ kol le luumo, y ookol le k aachuukpajak tul aakal u y eet pali´ ´ ´ le cheobo. tsiloob´ yeetel u sukuunoob nu- naabo, mix yookol ´ ´ ´ ´ ulaak juntuul ankaaj kıimsbiloob jeex uuchik u 2 Ka´ tin wilaj ´ ´ gel taan u lıikil tu tojil tuux ku kıimsaaloob letiobe. ´ u sello le 12 Tin wilaj xan le ka tu lusaj tıipil Kiin, u machmaj ´ kuxaan Dioso; ka tuun tu kaam le ´ u seis selloo, ka yanchaj jun´ ´ tanaj le kantuul angeloob tsaanpeel nojoch kıilbal luum; ´ ´ le Kiitiob u paajtalil no booxchaj jeex junp eel nook ´ ´ u beetkoob ´ loob ´ beetaan yeetel u tsootsel chivoe, ti le luum yeetel ti le kaanaa´ ´ yeetel u tuulisil le Lunao suunaj bo, 3 ka tu yaalaj: «Ma a beet´ bey kiike, 13 ka luub Luum u keex loob ti le luumo, mix ti le ´ ´ ´ estrellailoob kaan, jeex ´ u juutul kaanaabo, mix ti le cheobo, tak u muumun ken tsookok k-sellartik u palitsi´ ´ ich junkuul higue´ ra ken tıitaak tumen junpeel loob k-Dios tu taanpoolaloob». ´ ´ kaamkach iike. 14 Le kaan 4 Ka t uun tin wuuyaj jaytuul ´ ´ tuuno tu kotsuba jeex junp eel le sellartaabo, ciento cuarenti´ ´ ´ ´ rolloe, ka ´ saati, ka tuun´ peek- cuatro mil u tuulaloob, yeeyaa´ saab tu kuuchiloob tul aakal le noob ti tulaakal u chiibal u paa´ ´ puukoob yeetel tulaakal le islao- lal Israel: bo. 15 U reyiloob Luum, le ja-

7

Ap 6:81 Lit.: «Hades». Ilaak Tip. 8.

´ ´ ´ Ap 6:151 Gr.: kil ıarkos, juntuul maak tsaan u nuukt 1,000 soldadoob.

´ APOCALIPSIS 7:5–8:4 Le yaabkach maakoobo. Sello 7 448 ´ 5 Ti u chiibal Judae doce mil 13 Tu yoolal lela, juntuul ti sellartaabi; le ancianoobo tu yaalajten: «Le ´ ´ choti u chiibal Rubene doce mil; maakoob u buukintmoob ´ wak sak nookooba, ¿maaxoobi ti u chiibal Gade doce mil; ´ tuux u taaloob?». 14 Ka 6 ti u chiibal Asere doce mil; yeetel ´ ´ ´ ti u chiibal Neftalie doce mil; tuun tin jaan nuukajti: «In ti u chiibal Manasese doce Yuumtsil, teech a wojel lelo». Ka tu yaalajten: «Lelooba letie mil; ´ ´ 7 ti u chiibal Simeone doce maaxoob ku´ jookloob ti le nojoch yaayaj oolalo, tsook u poik mil; ´ u chowak nookoob, yeetel tsook ti u chiibal Levie doce mil; ´ ´ ti u chiibal Isacare doce mil; u sakkuuntikoob yeetel u kiikel Le oolal waa8 ti u chiibal Zabulone doce le Tamano. 15 ´ lakbaloob tu taan u trono Dios, mil; ´ ´ ´ yeetel taan u tsaaikoob kiliich ´ ti u chiibal Josee doce mil; meyaj ti Dios bul kiin yeetel bul ´ ´ ti u chiibal Benjamine doce ´ aakab tu templo; le Maax tuun mil sellartaabi. kulukbal te tronoo yaan u ja´ 9 Ku tsookol le baalooba, yik u nookil u yotoch tu yooko´ paakatnajene, yeetel, ¡ileex!, junloob. 16 Ma ken u muyajtoob ´ ´ ´ muuch yaabkach maakoob mix ´ ´ wiijil mix ukajil, mix kun tookmaak ku paajtal u xokik jay´ ´ biloob tumen le Kiino mix ken tuuloob, taaljaanoob ti tulaakal u muyajtoob ooxol, 17 tumen ´ luumoob, chiibaloob, kaajoob ´ ´ le Taman waalakbal chuumuk ti ´ yeetel ti jejelaas taanoob, waa´ ´ le tronoo leti kun kanaantkoob ´ lakbaloob tu taan le trono yeetel ´ ´ yeetel leti kun nuuktikoob ti satu taan le Tamano; le maakoo´ yaboob tuux ku tuul u jail le ba u buukintmoob chowak sak ´ kuxtalo. Dios xane yaan u choik ´ nookoob, yeetel u machmoob tulaakal u jail u yichoob». xaanoob. 10 Letiobe ma tu ´ Le ka tuun tu lusaj le u siexuulul kaach u kaam aalikoob: te selloo, kex ich media hora «K-salvacione ti Dios u taal, le ´ ´ maax kulukbal te tronoo, bey paat mix baal ku yuubaal u juum te kaano. 2 Tsoole tin xan ti le Tamano». ´ angeloob waalakba11 Tul aakal le angeloobo wilaj le siete ´ ´ ´ waalakbaloob kaach tu taan le loob tu taan Dioso, yeetel tsaab´ tronoo, tu taan le ancianoobo tiob siete trompetaob. ´ ´ ´ ´ ´ ´ 3 Taal ulaak juntuul angel u yeetel tu taan le kantuul que´ ´ ´ eel nuukul de oro rubinoobo; ka tuun tu xool- machmaj junp ´ ´ kabtubaob tu taan le tronoo ka utiaal u tookaal inciensoe, ka ´ tu adorartoob Dios 12 taan u waalaj naats ti le altaro; ka ´ ti utiaal yaalikoob: «¡Amen! Le kiikitaa- tsaab yaab incienso ´ ´ u oracion no, le nojbeenilo, le naatilo, le ka u kub pate yeetel ´ u tsaabal graciaso, le tsiikilo, le le j-kiliichoob tu´ yookol le altar ´ ´ ´ paajtalilo yeetel le muuko, naaj- de oro yaan aktaan ti le tronoo. ´ mataan tumen k-Dios utiaal kii- 4 Tu kab le angelo lıik u buu´ ´ tsil le incienso pate yeetel u oranoob minaan u xuul. Amen».

8

449 Ku yustaal trompeta 1-5 APOCALIPSIS 8:5–9:4 ´ ´ ´ ´ cion le j-kiliichoobo, ka kuch tu y´ eetel yaab maakoob kıimoob ´ ´ ´ u yukikoob le jao, tumen taan Dios. 5 Tu seebaanil tuu- uuchik ´ ne, le angelo tu chaaj u nuukulil paat jeex u yiits siisime. ´ ´ ´ le inciensoo, ka tu chupaj yeetel 12 Le u kantuul angel ´xano tu ´ ´ Ka u kaakil le altaro, ka tu pıik- yustaj u trompeta. ´ ´ tuun ´ loo´ ´ u yooxb uujil le chintaj le kaak yookol le luu- biltaab junpeel ´ ´ ´ ´ ´ eel u y ooxbuujil le mo. Ka yanchaj kıilbal chaak, u Kiino, junp ´ ´ ´ ´ ´ juum taanoob, u leembal chaak, Lunao yeetel junpeel u yooxjaa´ ´ ´ ka ´ eeyeetel u tıitkuba luum. 6 Le tsil le estrellaobo, utiaal ´ siete angeloob tsaab le siete jocheenchajak´ junpeel u ´ yooxyeetel junp eel u trompeta tiobo tu preparartu- jaatsiloob ´ ´ ´ yooxbuujiloob; bey´ tuuno ma´ u baob xan utiaal u yustikoob. ´ ´ ´ saasil tu yaamil junpeel 7 Le yaax juntuul angelo tu yantal ´ le´ kiino,1 bey xan yustaj u trompeta. Ka yanchaj u yooxjaatsil ´ ´ ´ ´ yaamil junpeel u yooxjaatsil le bat yeetel kaak xaaktaanoob tu ´ ´ ´ yeetel kiik, ka beetaab u kaa- aakabo. ´ ´ 13 ´ Paakatnajene, ka tin wuuxal yookol le luumo; ka tuun eel ´ ´ ´ ´ ´ u xiknal juntuul aguijunpeel u yooxbuujil le luumo, yaj taan ´ ´ ´ ´ la ch uumuk ti le kaano, y eetel ´ eel junpeel u yooxjaatsil le cheo´ ´ ´ ´ ´ t aan u kaam aalik: «¡ Ootsil, oobo, yeetel eel tulaakal u jejelaa´ ´ ´ tsil, ootsil ti u kajnaaliloob sil xıiw. ´ ´ ´ 8 Le u kaatuul angel xano tu Luum le ken juumnak le ulaak ´ ´ trompetaob jach taaytak u yustaj u trompeta. Ka tuun pıik´ ´ ´ ´ ´ ´ chintaab ich kaanaab junpeel yustaal tumen le ulaak ooxtuul ´ angeloobo!». baal bey junpeel nojoch puuk ´ ´ ´ ´ Le u cinco angel xano tu yusku toochbal u kaakile. Junpeel ´ ´ ´ taj u trompeta. Ka tin wiu yooxjaatsil le kaanaabo suu´ ´ ´ kaan lunaj kiikil, 9 ka kıim junpeel laj junpeel u estrellail ´ ´ u yooxjaatsil le baaloob kuxaa- baan Luum, ka tuun tsaab u ´ ´ ´ cheen noob1 te kaanaabo, yeetel xee- llaveil u jool le taamkach ´ ´ ´ xetaab junpeel u yooxjaatsil le tio. 2 Le estrella tuuno tu jeekabtaj u´ jool le taamkach cheebarcoobo. ´ ´ ´ ´ 10 Le u yooxtuul angel xa- no, ka lıik junp ´ eel buuts jeex u junpeel nojoch hornoe, no tu yustaj u trompeta. Desde buutsil ´ ´ ´ ´ te kaan tuuno, luub junpeel no- ka eejocheenchaj le Kiin bey ´ ´ ´ joch estrella ku toochbal u kaa- xan le iik tu yoolal le buuts l´ ıik ´ te joolo. 3 Ti le buutso jook kil jeex junpeel lamparae,1 ka ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ saakoob utiaal le ´ baanal yookol ´ luub yookol junpeel u yooxjaa´ ´ Luumo; ka tuun´ tsaab paajtatsil le aalkab jaobo, bey xan yoolil tiob jeex le paajtalil yaan ti ´ ´ kol u sayabiloob ja. 11 U kaa´ le sıinaanoob tu yookol le Luuba le estrellao Siisim.1 Junpeel mo. 4 Aalaabtiobe ma unaj u ´ ´ ´ ´ u yooxjaatsil le jao kaajchaji, kaskuuntikoob u kaaxiloob le

9

´ Ap 8:91 Wa: «almaob». Gr.: sikje. Ilaak Tip. 7 A . 101 Ilaak Tip. 16. 111 Wa: ´ ´ ´ «Ajenjo». Junkuul xıiw jach kaaj; u yiitse ´ ´ jeel u kıimsik maake.

Luumo, mix le suuko, mix jun´ ´ kuul che, baaxe cheen unaj u ´ Ap 8:121 Wa: «dıao».

´ ´ APOCALIPSIS 9:5-20 Saak bey tsıimine. Trompeta 6 450 ´ loobiltikoob le maaxoob minaan taj u trompeta. Ka tin wuuyaj ´ ´ ´ u sello Dios tu taanpoolaloobo. junpeel taan jook ti u baakoob ´ ´ 5 Baale le paajtalil tsaab ti le altar de oro yaan tu taan u tro´ ´ taana tu yaale saakoobo, ma utiaal u kıims- no Dioso; 14 le ´ ´ koob le maakoobo, baaxe utiaal laj ti le u seis angel u machmaj ´ uul ka u beetoob u muyajoob ichil le trompetao: «Wach le kant ´ ´ cinco meses, jeex u muyaj maak angeloob´ kaxaanoob tu jaal le ´ ´ aalkab ja ku kaabatik ken chiibik tumen juntuul sıi- nojoch ´ ´ naane. 6 Te kiinoob jeelo le Eufrateso». 15 Ka tuun waach ´ ´ maakoobo yaan u yilik u kaxti- le kantuul angeloob utiaal u ´ ´ ´ ´ koob bix jeel u kıimloobe, baale kıimskoob junpeel u yooxjaatsil ´ junpuli ma ken u kaxtoob; yaan le maakoobo; le angelooba u ´ ´ u ts ıiboltik u kıimloob, baale le prepararmubaob utiaal le horao, ´ ´ ´ kıimilo yaan u puutsul ti letiob. le kiino, le meso yeetel le jaab ´ ´ 7 U wıinklil le saakoobo bey aalaano. ´ ´ ´ ´ jeex u wıinklil tsıiminoob listo16 Tulaakal le maaxoob u ´ ´ kıintaanoob utiaal baatele; tu natmoob tsıiminoob utiaal baa´ ´ yookol u pooloobe yaan baaloob telo, doscientos millones1 u tuu´ ´ bey coronaob de oroe, yeetel u laloob. Teen uuy jaytuuloob. ´ ´ ´ ´ taan u yichoobe bey u yich wıi- 17 Bey uuchik in wilik le tsıimi´ nike, 8 baale u tsootsel u poo- noob ichil le naayo, bey xan ´ loobe bey u tsootsel u pool koo- le maaxoob natmiloobo: u piixil ´ lele. U kojoob xane bey u koj u tseemoobe chak jeex kaake, ´ leone; 9 u piixil u tseemoobe azul jeex jacintoe1 yeetel kaan´ ´ bey jeex junpeel u piixil tseem kan jeex azufree; u pool le tsıide hierroe. U juum u xiikoo- minoob xano bey jeex u pool ´ ´ be bey jeex u juum carretaob leone, yeetel tu chiobe ku joo´ ´ ´ ´ ku jıiltaaloob tumen tsıimi- kol kaak, buuts, y eetel azu´ ´ ´ ´ noob taan u yaalkaboob utiaal fre. 18 Junpeel u yooxjaatsil ´ ´ ´ baatele. 10 Tsoole yaan u ne- le maakoobo kıimsaaboob yee´ ´ ´ ´ joob yeetel u yaachoob bey tel le ooxp eel baaloob ku j oo´ ´ ´ jeex le sıinaanoobo; tu nejoob kol tu chi le tsıiminoobo: kaak, ´ ´ yaan u paajtalil u loobiltikoob buuts yeetel azufre. 19 Tumen ´ ´ ´ le maakoob ichil cinco mese- u paajtalil le tsıiminoobo ti ´ ´ so. 11 Yaan juntuul rey nuuk- yaan tu chiob yeetel tu nejoobe; tikoob, u angelil le taamkach tumen u nejoobe beyoob kaacheeno. Ich hebreoe u kaabae noob yaan u pooloobe, tsoole tu ´ ´ Abadon,1 baale ich griegoe u yeeteloobe ku beetkoob loob ti ´ ´ kaabae Apolion.2 m aak. ´ ´ 12 Le yaax yajilo tsook u 20 Baale le u maasil maakoob ´ ´ ´ maan. ¡Ileex! Ken tsookok le ma kıimsaaboob yeetel le baa´ baalooba yaan u taal ulaak kaa- looba, ma tu kexaj u tuukuloob ´ peel yajil. utiaal u patkoob le baaxoob ´ 13 Le u seis angel xano tu yus-

´ Ap 9:111 U kaat u yaale «xuulsajil». ´ 112 U kaat u yaale «j-xuulsaj».

´ Ap 9:161 Wa: «veinte mil u teenel diez mil». 171 Ilaak Tip. 16, Jatsuts tuunichoob.

´ Muukaan angel. Chan rollo APOCALIPSIS 9:21–11:2 451 ´ ku beetkoobo; ma xuul u ado- beet kaan yeetel le baaxoob ya´ ´ rartikoob demonioobi mix beet- noobo, le maax beet Luum y´eele maax bil diosoob de oro, de plata, tel le baaxoob ´ ´ yanoobo, ´ ´ de cobre, de tuunich yeetel de beet le kaanaabo yeetel le baachei; le beetbil diosooba ma tu xoob ´ yanoobo, ka ´ tu yaalaj: «Ma ´ paajtal u paakatoob, mix u yuu- tu paajtal u paataal u maasil ´ bikoob wa baax, mix u xıimba- kiinoob; 7 baaxe ken kuchuk loob. 21 Tsoole ma tu kexaj u kiinil u yustik u trompeta le xan u tuukuloob utiaal u xuu- u siete angelo, u kiliich taakbil ´ ´ lul u kıimskoob maak, u beetik baal Diose jach tu jaajil yaan u ´ u j-meeniloob,1 u nuupkebanta- kuchul naatbil te´ kiin jeelo; le´ ´ la letie loob2 yeetel u yookoloobi. ´ maalob peektsil tu tsaaj ´ u yoj eelt le profetaob meyajtik Ka tin wilaj juntuul muu´ ´ ´ kaacho». kaan angel taan u yee´ mel te kaano, u buukbesmuba ´ 8 Ka tin wuuyaj ´ le taan ku ´ ´ ´ ´ yeetel junpeel muuyal; tu yoo- jookol te ´ kaan taan u kaa ´ kol u poole yaan kaach junpeel taan tin weetelo, ka tu yaalaj´ ´ ´ ´ rollo choolaan cheel,1 u taan u yiche bey jeex le ten: «Xeen, cha le ´ yaan tu kab le angel waalakbal ´ ´ ´ ´ ´ Kiino, yeetel u yookoobe bey coyookol le kaanaabo yeetel ´ yoolumnaob tabaanoobe, 2 tu ´ kol le luumo». 9 Ka naatsen kab xane yaan junpeel chan ro´ yiknal le ´ angelo ka tin waalajti llo choolaani. Ka tu jetsaj u ´ ´ ´ ka´ u tsaaten le chan rolloo. Leti x-nooj ook yookol le kaanaabo, ´ ´ tuune tu yaalajten: «Jeela, ´ chae baale u x-ts ıik ooke yookol le ka a jaante; lela yaan u kaajkunluumo, 3 ka kaam taanaj jeex tik a nak, baale ta chie yaan a ´ ´ u yaakam juntuul leone. Le ka wuuyik jach chujuk jeex le kaatsook u yuubaal u taane, uu- bo». 10 Ka tin chaaj le chan ´ yaab xan u taan le siete kıilbal rollo tu kab le angelo, ka tin ´ ´ chaakoobo. jaantaj; tin chi tuune tin wuuyaj ´ 4 Le ka tsook tuun u taan jach chujuk jeex le kaabo, baa´ ´ ´ le siete kıilbal chaakoobo, te- le ka tsook in jaantike kaajchaj ´ ne jach nikaaj kaach in ts ıibte; in nak. 11 Ka tsooke aalaab´ ´ baale tin wuuyaj junpeel taan ten: «Kaab eet a kaa profetizar tu ´ ku taal te kaan taan u yaali- yoolal yaab kaajoob, luumoob, ko: «Sellart le baaxoob tu yaalaj taanoob bey xan tu yoolal yaab ´ ´ le siete kıilbal chaakoobo, ma a reyoob». ´ ts ıibtikoob». 5 Ku tsookole le ´ ´ ´ ´ Ka tuun tsaabten junpeel angel tin wilaj waalakbal yookol ´ ´ ´ ´ ´ chowak che bey junpeel le kaanaab yeetel yookol le luu´ ´ mo, tu lıisaj u x-nooj kab tu tojil pisib chee ka aalaabten:´ «Lıiken ka a pis u kiliich kuuchile kaano, 6 ka jurarnaj tu kaa´ lil u templo Dios, le altaro, ´ ba le Maax kuxaan utiaal kii´ bey xan le maaxoob ku ado´ noob minaan u xuulo, le maax raroob teelo. 2 ´ Baale u taankabil u kiliich k uuchilil le temAp 9:211 Wa: «espiritistailoob». 212 Gr.: ´ ´ porneya. Ilaak Tip. 4. 10:11 Wa: «arco ploo, xuumpatte, ma a pisik, tumen tsook u kuubul tu kab iris».

10

11

1,260 kiinoob. Trompeta 7 452 APOCALIPSIS 11:3-17 ´ ´ le j-taanxel luumiloobo; letiobe ti´ junpeel muknal. 10 U kajyaan u pepechaatikoob le kiliich naaliloob le´ Luumo ´ yaan u kii´ ´ kaaj tu yaamil cuarentidos me- maktal u yooloob yeetel yaan u ´ tu yoolal le baax seso. 3 Tsoole yaan in tuux- kiinbesajoob ´ ´ ´ ´ tik kaatuul in j-jaajkunajoob uucho, yeetel yaan u tuuxtikoob ´ utiaal u profetizaroob tu yaamil siibaloob tu baatsiloob, tumen ´ mil doscientos sesenta kiinoob jach beetaab u muyaj u kajnaa´ ´ u´ buukintmoob u nookil yaayaj liloob Luum tumen le kaatuul oolal». 4 Lelooba ku keeteloob profetaoba. ´ ´ ´ ´ yeetel ´ le kaakuul olivoobo bey ´ ´ 11 Ka´ tsook le ooxpeel kiin xan yeetel le kaapeel candela- yeetel taanchumuko, le u muu´ broobo, yeetel ti waalakbaloob kil kuxtal ku taal ti Dioso ook ´ ´ ´ tu taan u Yuumtsilil le Luumo. tu wıinkliloobe, ka lıikoob; le ´ ´ ´ 5 Tsoole wa yaan maax u maaxoob tuun iloobo jach sa´ ´ kaat u´ beet loob tiobe, ku joo- jakchajoob.´ 12 Tsoole tu yuu´ kol kaak tu chiobe, ku tookik le boob junp´ eel kaam taan ku taal ´ te kaan taan u yaaliktiob: «Naam´ aaxoob pekmiloobo. Bey kun ´ ´ naakoob te kıimsbil jeel maaxak ka u yoot keneex waye». Ka ´ ka ilaau ´ beet loob tiobo. 6 Ti le kaa- kaan ichil le muuyalo, ´ tuul j-jaajkunajooba, tsaan u boob tumen le maaxoob pekmi´ loobo. 13 Te hora jeelo ´ yanpaajtalil´ u kalikoob kaan utiaal ´ ´ ma u kaaxal ja te kiinoob taan chaj junpeel nojoch´ k ıilbal ´ u ´ profetizaroobo, yeetel tsaan u luum, ka jutkaj junpeel u diez ´ paajtalil u sutkoob kiikil le jao, jaatsil le ´ kaajo. Siete mil m ´ aatu yoolal le kıilbal bey xan utiaal ka u loobiltoob le koob kıimoob ´ ´ Luum yeetel noj ya- luumo, yeetel u maasile jach sa´ jeel baalak ´ jakchajoobe ka tu nojbeenjil jeel jayteen u kaatoobe. ´ kaan. 7 Le ken tsookok u jaaj- kuuntoob u Diosil ´ ´ 14 Le u kaapeel yajilo tsook u kuuntikoob le baax aalaantio´ ´ ´ ´ ´ bo, le ts ıitsik baalche ku joo- maan. ´ ¡Ileex! Le u y´ ooxpeel yajikol ti le taamkach cheeno yaan lo taan u taal tu s´ eebaanil. 15 Le u siete angel xano tu u baateel tu contraob, yaan u ´ ´ yustaj u trompeta. Ka uuyaab u ts´ aanchaatikoob yeetel yaan u ´ ´ jejelaas taanoob te kaan kıimskoob. 8 U kimen wıink- juum ´ ´ ´ ´ liloob tuune yaan u paatal taan u yaalikoob: «U Reinoil yoopektal tu noj bejil le nojoch kol kaabe tsook u ´ tiaalintaal ´ kaaj tuux chuykıintaab ti che tumen k-Yuumtsil yeetel u Crisu Yuumtsiloobo, le kaaj ku kee- to; Letie yaan u reinar utiaal ´ ´ tel yeetel Sodoma bey xan yeetel kiinoob minaan u xuul». ´ Egiptoo. 9 Le maakoob ti je16 Le veinticuatro ancianoob ´ ´ jelaas kaajoob, chiibaloob, taa- kulukbaloob tu tronoob tu taan ´ ´ noob, bey xan le j-taanxel luu- Dioso, tu xoolkabtubaobe ka tu ´ adorartoob Dios, 17 yeetel tu miloobo, yaan u chaantikoob ´ ´ ´ u kimen wıinklil le kaatuul yaaloob: «K-tsaaiktech gracias, ´ ´ ´ ´ Jeeoba´ Dios, u Yuumil tulaaj-jaajkunajoob ´ ´ ´ ´ ichil ooxpeel kii´ noob yeetel taanchumuko; yee- kal paajtalil, le Maax yaan yeetel ma ken u chaob u tsaabaloob tel yanilio, tumen tsook a chaik

453 Nojoch kaan. Baateel te kaano APOCALIPSIS 11:18–12:11 ´ ´ ´ ´ 5 Le koolel tuuno tu sıijsaj a nojoch paajtalil yeetel tsook u ´ ´ ´ kaajal a reinar. 18 Baale u kaj- juntuul u paal, juntuul chan xiib; ´ ´ naaliloob le luumoobo puu- le xiiba yaan u nuuktik tulaa´ ´ ´ joob, ka ta weesaj xan a pujaa- kal kaajoob yeetel junpeel xoolde hierro. U paal le koolelo nil, ka kuch u kiinil u juzgartaal te ´ utiaal bisbil yiknal le kimenoobo bey xan u kiinil u jaanpaytaab ´ ´ u trono. 6 Le tsaabal baax u naajaltmaj le Dios yeetel yiknal ´ profetaob meyajtikecho, le j-ki- koolel xano puuts te desiertoo; ´ u preparartmaj Dios junliichoobo, bey xan tulaakal le teelo ´ ´ ´ ´ maaxoob chaik saajkil ti a kaa- peel ´ kuuchil utiaal ka tseentaak ba, le mejentakoobo bey xan le tu yaamil mil doscientos sesenta nuuktakoobo; kuch xan u kiinil kiinoob. ´ ´ ´ ´ a xuulsik ti le maaxoob taan u 7 Ka tuun yanchaj junpeel ´ ´ kaskuuntikoob le Luumo». baateltaambal te kaano: Miguel ´ 19 Ka jeekabtaab le u kiliich yeetel u angeloobe baatelna´ kaano, kuuchilil u templo Dios yaan te joob tu contra le nojoch ´ ´ kaano. Ichil u kiliich kuuchilil le le nojoch kaan yeetel u ange´ ´ templo tuuno chıikpaj u cofreil loobo baatelnajoob xan tu con´ le nuuptaan u beetmaj Dioso. traob, 8 baale´ le nojoch kaano ´ ´ ´ yeetel Ka joop u leembal chaak, u yuu- ma tsaay tu yeeteloobi,1 ´ ´ ´ baal taanoob, u kıilbal chaak, u mix tuux chaab ´ u paatloob te ´ ´ 9 Bey tuuno puul way kıilbal luum, bey xan u sen kaa- kaano. ´ yookol kaab le nojoch kaano, le xal bat. ´ ´ ´ ´ Ka tuun chıikpaj junpeel uuchben kaano, le ku´ yaalaal ´ Kaasilbaal1 wa Satanas tio, le nojoch chıikulal te kaa´ ´ ´ ´ ´ ´ no: juntuul koolel u buukbes- maax taan u tusik tulaakal yoo´ ´ kol kaabo; puul way Luum pate muba yeetel le Kiino; yaanal u ´ ´ 10 Ka tin yooke ti yaan le Lunao, yee- yeetel u angeloobe. ´ ´ wuuyaj junp eel kaamkach taan tel tu poole yaan junpeel corona ´ ´ beetaan yeetel doce estrellaob. te kaan taan u yaalik: ´ «¡Tsook u kuchul u salva2 Le koolelo embarazada, yeetel ´ ´ ´ u Reino k-Dios taan u yawat tu yoolal u kiinamil cion, u paajtalil, ´ ´ ´ bey xan le paajtalil u tsaamaj ti yeetel u muyajil u sıijsik u paal. ´ ´ ´ 3 Ka chıikpaj xan ulaak chıi- u Cristoo, tumen tsook u puu´ kulal te kaano. ¡Ileex! Juntuul lul te Luum u ´ j-tak pool k-su´ takik u poonojoch kaan chak bey kaake, kuunoob, le maax ´ ´ yaan siete u pooloob, diez u baa- loob´ de kiin yeetel de aakab ´ tu t aan k-Dioso! 11 Letiobe tu koob, yeetel tu pooloobe yaan ´ ´ siete coronaob; 4 tsoole yeetel tsaanchaatoob tu yoolal u kii´ ´ ´ xan tu yoolal u neje tu jıiltaj junpeel u yoox- kel le Tamano, bey ´ jaatsil u estrellailoob kaan, ka tu le taan tu jaajkuuntoobo; letiopuloob way Luume. Le nojoch be ma tu chaajoob saajkil u lu´ ´ kaano ti paat waatal tu taan le saal u kuxtaloobi,1 mix tu yorail ´ koolel jach taaytak u sıijil u paa´ Ap 12:81 Wa: «tsaanchaataabi». 91 Lit.: ´ ´ lo, utiaal beyo ka u jaant u paal «Diablo», u kaat u yaale j-lıisaj taan. ´ le koolel ken sıijiko. 111 Lit.: «u almaob». Ilaak Tip. 7A.

12

APOCALIPSIS 12:12–13:8 ´ ´ ´ taan u aktaantkoob le kıimilo. 12 Tu yoolal lela, ¡kiimakcha´ jak a wooleex, kaaneex, bey xan ´ ´ teex, u kajnaalileex kaan! ¡Ootsil ´ ti´ le Luumo bey xan ti le kaanaabo!, tumen le Kaasilbaa´ lo´ tsook u yeemel ta wiknaleex yeetel jach pujaan tumen u yojel ´ ´ cheen junp ıit kiin paatalti». 13 Le ka tu yilaj le nojoch kaan tsook u puulul way Luumo, tu chapachtaj le koolel ´ tsook u sıijil u xibil paalo. 14 Baale tsaab ti le koolel tu ´ kaapeelal u xiik le nojoch agui´ lao, utiaal beyo ka paajchajak u ´ bin xiknalil te desiertoo, te ´ kuuchil tuux kun tseentbil tu ´ ´ ´ yaamil ´ junpeel´ jaab, kaapeel jaab y eetel t aankuch jaab,1 ´ naach ti le kaano. ´ ´ 15 Le kaan tuuno tu xeeaj yaab ja tu paach le koolel ´ utiaal u beetik u b le jao ´ uululo; ´ suunaj bey junpeel aalkab ´ jae. 16 Baale le Luumo taal u yaant ´ le koolelo; le Luum´ tuuno tu´ japaj u chie ka ´ tu xuuchaj le aalkab ja tu xeeaj kaach le nojoch kaano. 17 Ka sen puuj le nojoch kaan tu contra le koolelo, ka bin baateel tu contra u´ yalab u chiibal le koolelo, le maaxoob ´ tsookbesik u taan Dios yeetel ´ kub eentaantiob u meeyjil u jaaj´ kuuntikoob le baaxoob yaan yil ´ yeetel Jesuso. ´ Le nojoch kaan tuuno ´ ´ p aat waalakbal y eetel mix ´ ´ peek ku beetik tu arenail le kaa´ naabo. ´ ´ Ka tin wilaj´ juntuul ts ´ ıitsik ´ baalche ku jookol te kaanaa´ bo, diez u baakoob yeetel siete u

13

´ ´ ´ Ap 12:141 Lela u kaat u yaale ooxpeel ´ ´ jaab yeetel taanchumuk.

454 ´ ´ pooloob, yeetel yookol u baakoobe yaan diez coronaob, baale ´ tu pooloobe ts ıibtaan kaabaob utiaal u poochol Dios. 2 Le ´ ts ıitsik baalche tin wila bey ´ jeex juntuul chakmoole1 baale u yookoobe bey jeex u yoo´ ´ koob juntuul osoe yeetel u chie ´ bey jeex u chi juntuul leone. Le ´ ´ nojoch kaan tuuno tu tsaaj u ´ muuk, u trono yeetel u nojoch ´ ´ paajtalil ti le ts ıitsik baalcheo. ´ 3 Baale junpeel ti u pooloo´ be tin wilaj bey xotaan u yuul ´ utiaal u kıimsaale, baale le ´ tuux xotaan u yuulo tsaa´ ´ ´ ki; tulaakal tuun le u kajnaali´ loob yookol kaabo joop u bi´ noob tu paach jakaan u yooloob. 4 Ka tu adorartoob le nojoch ´ ´ kaano tumen leti tsaa paajtalil ´ ti le ts ıitsik baalcheo; tu ado´ rartoob xan le ts ıitsik baal´ ´ che yeetel le taanooba: «¿Maax ´ ´ jeel u paajtal u ketkuba yeetel ´ ´ ´ le ts ıitsik baalchea, yeetel maax ´ jeel u paajtal u baateel tu con´ trae?». 5 Ka tsaab junpeel u chi utiaal u yaalik jakbeen baa´ loob yeetel utiaal u poochil, ka ´ tsaab paajtalil ti utiaal u meyaj ´ ichil cuarentidos meses. 6 Ka ´ tuun tu japaj u chi utiaal u pochik Dios, u kaaba Dios, le ´ kuuchil tuux kajaano, bey xan ´ le maaxoob kajaanoob te kaano. 7 Ka chaab u baateel tu ´ contra le j-kiliichoobo yeetel u ´ tsaanchaatikoob, ka tsaab xan ´ ´ ´ paajtalil ti yookol jejelaas chii´ baloob, kaajoob, taanoob yeetel ´ ´ luumoob. 8 Tulaakal tuun u ´ ´ kajnaaliloob yookol kaabe yaan ´ u adorartikoob. Desde kaajak u

Baalche siete u pooloob

´ Ap 13:21 Wa: «baalame».

455 U estatuail baalche. 666 ´ ´ ´ sıijil wıinik1 way yookol kaabe, ´ ´ mix juntuul ti letiob ts ıibtaak u kaaba tu rolloil le kuxtal yaan ti ´ le Taman xoot u yuulo. ´ 9 Wa yaan maax yaan u xikine, u yuub lela. 10 Wa yaan ´ ´ maax kaab eet u bisaal kalbile, ´ bisaak kalbil; wa yaan maax ku ´ ´ ´ kıimsaj yeetel espadae, kıimsaak ´ xan yeetel espada. Yoolal lela ´ ´ le maaxoob kiliichoobo kaab eet ´ ´ u chuukpajal u yooloob muyaj, ´ ´ yeetel kaab eet u yantaltiob fe. ´ ´ 11 Ka tin wilaj ulaak ts ıi´ ´ tsik baalche taan u jookol ti ´ ´ le luumo, yeetel yaan kaapeel ´ u baakoob jeex juntuul tama´ ne, baale kaaj u taan jeex jun´ ´ tuul nojoch kaane. 12 Le ts ıi´ tsik baalchea ku yeesik tulaakal ´ le paajtalil tsaabti tumen le ´ ´ ts ıitsik baalche tsaak u yuulo, ´ ´ yeetel tu taan xan leti ku yeesik. Tsoole ku obligartik Luum ´ bey xan u kajnaaliloob utiaal ka ´ u adorartoob le ts ıitsik baalche ´ tsaak u yuulo. 13 Tsoole ku ´ beetik nukuch chıikulaloob; tak ´ ´ kaak ku beetik u yeemel Luum desde te kaan utiaal ka ilaak ´ tumen le maakoobo. ´ 14 Ku tusik u kajnaaliloob ´ ´ Luum yeetel le chıikulaloob ´ tsaab paajtalil ti u beetik ´ ´ tu taan le ts ıitsik baalcheo; le ´ taan u beetik lela ku yaalik ti ´ u kajnaaliloob Luum ka u bee´ toob u estatuail le ts ıitsik ´ ´ baalche xoot u yuul yeetel ´ espada baale kaa kuxkıintaabo. ´ 15 Ka chaab u tsaaik muuk ti ´ u estatuail le ts ıitsik baalcheo, ´ utiaal beyo u estatuail le ts ıitsik ´ baalcheo ka paajchajak u taan,

APOCALIPSIS 13:9–14:4 ´ bey xan u beetik u kıimsaal´ tu´ ´ laakal le maaxoob ma u kaat u ´ adorartoob u estatuail le ts ıitsik baalcheo. ku obligartik tu´ 16 Tsoole ´ ´ laakal maak —mejentakoob ´ yeetel nuuktakoob, ayikaloob y eetel ´ ootsiloob, palitsiloob bey xan ma palitsiloob— utiaal ka marcartaakoob tu x-nooj kaboob ´ wa tu taanpoolaloob, 17 utiaal ´ beyo mix maak ka u man wa baax mix ka u´ kon wa baax, baa´ xe cheen le maax yaan u marcao, ´ u kaaba le ts ıitsik baalcheo wa u numeroil´ u kaaba. 18´ Utiaal lela kaab´ eet u yeesik maak naatil: Le m´ aax yaan u naate u tu´ ´ kult ´ maakalmaak u numero le ´ ts ıitsik´ baalcheo, tumen u numero wıinik; u numeroe leti le´ la: seiscientos sesentiseis. Tsoole paakatnajene, ´ yeetel, ¡ileex!, le Tamano ´ waalakbal tu Puukil Sion; tu ´ yeetele yaan ciento cuarenticua´ ´ tro mil ´ maakoobi;´ tu taanpoolal le maakooba ts ıibtaan u kaaba le Tamano, bey xan u kaaba u Taata. ´ 2 Ka tin wuuyaj u juum junpeel baal te kaa´ no, jeex u juum ´ yaab jae´ yeetel jeex u juum u kıilbal chaake; le baax tin wuuyo bey ´ jeex u juum ´ u kaay maakoob taan u paxik u arpaobe. 3 Le baax ku´ kay´ koob ´ tu taan le trono, tu taan le kant uul querubinoob, bey xan ´tu ´ taan le ancianoobo bey junpeel ´ tuumben ´ ´ kaaye; le kaaya´ mix maak paajchaj u kanik, cheen´ le ciento cuarenticuatro mil maakoob maanoob ti ´ le Luuma. 4 Letiobe ma ´ tu yeekkuntaj u kuxtaloob yeetel ´ kooleloobi; u ´ ´ Ap 13:81 Teela taan u yuuchul taan ti u jaajile mix´ junteen yanchaj baal ´ ´ u yiloob yeetel koolel. Ku binoob paalal Adan yeetel Eva.

14

´

Angel APOCALIPSIS 14:5-17 tu paach le Taman jeel tuuxak ´ ka xiiko. Yeetel maanoob ichil le ´ wıinikoob utiaal ka kuubkoob ´ ti Dios yeetel ti le Taman bey le ´ ´ yaax ich ku tsaaik le paakaloobo; 5 tu chiob xane ma uu´ yaab mix junpeel tuusi; letiobe minaan u siipiloob. ´ ´ 6 Ka tin wilaj ulaak juntuul ´ ´ ´ angel taan u xiknal chuumuk ti ´ le kaano; ti letie kub eentaan ´ maalob peektsil minaan u xuul ´ utiaal u kaayt ti u kajnaaliloob ´ Luum, ti tulaakal luumoob, ´ chiibaloob, taanoob yeetel kaa´ joob. 7 Le angela taan kaach u kaam aalik: «Chaex saajkil ´ ´ ti Dios, yeetel nojbeenkuunteex, tumen tsook u kuchul u kiinil le juicio ken u beeto; le oolale, ´ adorarteex le Maax beet kaan, ´ ´ Luum, kaanaab, bey xan u sayabiloob le jao». ´ 8 Tsoole tin wilaj u taal ulaak ´ ´ ´ ´ juntuul angel, u kaatuul, taan u ´ yaalik: «¡Tsook u luubul! ¡Tsook ´ u luubul le Nojoch Babiloniao, le ´ ´ ´ maax tsaa ti tulaakal luumiloob ´ u vinoil u kaakas ts ıibolalo,1 u ´ vinoil u nuupkeban!».2 ´ 9 Tu paache taal ulaak jun´ ´ ´ ´ ´ tuul angel, u yooxtuul, taan u ´ kaam aalik: «Le maax ku ado´ ´ rartik le ts ıitsik baalche yeetel ´ u estatuailo, yeetel ku chaik u ´ marcartaal tu taanpoolal wa tu kabe, 10 yaan u beetaal u yukik xan u vinoil u pujaanil Dios, ´ le vino ma juuljaataan tsook u ´ laalaal tu copail u pujaanil Dio´ so, yeetel yaan u beetaal u mu´ ´ ´ yaj yeetel kaak bey xan yeetel

´ ku kaam aalik. Luub Babilonia

456 ´ azufre ´ tu taan le ´ kiliich angeloob yeetel tu taan le Tamano. ´ ´ 11 Le maaxoob´ adorartik le ts ıitsik baalche yeetel u estatuailo, ´ ´ bey xan tulaakal´ maax ku chaik u marcartaal yeetel u kaaba le ´ ts ıitsik baalcheo, yaan u naakal u buutsil u muyajoob utiaal kiinoob minaan u xuul; bul kiin ´ ´ yeetel bul aakab kun muyajoob. ´ ´ 12 ´ Ti tuun ku kaab eettal u ´ chuukpajal u yool le j-kiliichoob ´ u tsookbesoob u taan Dios yee´ tel u tsaaik u fejoob ti Jesuso». ´ jun´ 13 Ka tuun tin wuuyaj ´ peel taan te kaan taan u yaalik: ´ «Ts ıibte: Desde ´ ´ bejlae, kiimak ´ u yool le maaxoob ku kıim´ ´ loob junmuuch yeetel Yuumtsilo. Jach beyo —ku yaalik le kiliich muuko—, ka jeelkoob ti u meyajoob, tumen le baaxoob tu ´ beetoobo yaan u binoob tu yeeteloob». ´ 14 Tsoole paakatnajene, yee´ ´ tel, ¡ileex!, junpeel ´ sak muuyal; ´ ´ le maax kulukbal yookol le muu´ ´ yalo chıikaan ti u ´ paal maak; tu poole yaan junpeel corona de ´ ´ oro, yeetel tu kabe yaan junpeel ´ ´ loobche1 jach joosaan u yej. ´ ´ ´ ´ ´ 15 Ulaak juntuul ´ angel tuune jook tu kiliich kuuchilil le tem´ plo´ taan u kaam aalik ´ti le ´ maax kulukbal yookol le muuya´ lo: «Jup a loobchee ka joochnakech, tumen tsook u kuchul u kiinil le joocho; u joochil le luumo tsook u kantal». 16 Le ´ ´ ´ maax´ kulukbal tuun ´ yookol le muuyalo, tu jupaj u loobchee ka tu jochaj u yich le luumo. ´ ´ ´ 17 Ulaak juntuul angele jook ´ xan ti u kiliich kuuchilil le tem´ Ap 14:81 Lit.: «puujul». 82 Gr.: ´ porneya. Le taana ku meyaj utiaal u yuuchul taan plo yaan kaano, u machmaj xan ´ ´ ti le jejelaas nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

Ap 14:141 Wa: «hoz».

457 Joch uva. 7 u tazaob pujaanil APOCALIPSIS 14:18–16:1 ´ ´ ´ ´ junpeel loobche jach joosaan u lil. A beeloobe tojtak yeetel jaajtak; teech u Reyil´ minaan u xuul. yej. ´ ´ ´ ´ 18 Ulaak juntuul angel tuune 4 U jaajile, ¿maax´ ma ken ´ u ´ saajkil, Jeeoba, ´ yeetel jook ti le altaro; ti letie tsaan chatech ´ ´ ´ ´ uunt a paajtalil yookol le kaako. Ka tu maax ma ken u nojbeenk ´ ´ tumen cheen teech kaam aalaj ti le angel machmil kaaba, ´ ´ ´ a yaabilaj? Tumen u le loobche jach joosaan u yejo: chuukaan ´ ´ ´ kaajoobe «Jup a loobche jach yaan u ye- kajnaaliloob tulaakal ´ ´ yeetel yaan u jo, ka a xot u poopochal u yich yaan u taaloob ´ ta taan, tumen tsook le luumo, tumen u yich le uvao xoltaloob ´ ´ tsook u kantal». 19 Le angel u chıikbesaal le baaxoob tojtak ´ ´ tuuno tu jupaj u loobchee ka tu a waalmaj ka beetaako». ´ ´ 5 Ka tsook u yuuchul le baaxotaj u poopochal u uvail le luu´ ´ mo; ka tuun tu laalaj tu pilail looba, paakatnajene ´ ka jee´ u pujaanil Dios. 20 Bey tuu- kabtaab u kiliich kuuchilil le no, u yich le uvao pupuchaataab pasel nook yaan te kaano, ´ le jaajkunajilo;1 paachil ti le kaajo, ka jook kiik u pasel nookil ´ jook le siete angeloob ti le pila tak ka kuch tu kaanlil 6 teelo ´ ´ le siete noj yajiu jokni le tsıiminoobo. Le kii- kub eentaantiob ´ ´ ´ ko tu bulaj kex 300 kilometros1 loobo,´ u buukbesmubaob yeetel junpeel nook de lino sakluum. ´ ´ ´ ´ kuuntaan yeetel taan u leembal; ´ ´ Ka tin wilaj ulaak jun- u kaxmaj xan u tseemoob yee´ ´ peel chıikulal te kaano, tel kaxnakoob de oro. 7 Jun´ ´ ´ ´ junpeel jakbeen yeetel nojoch tuul ti le kantuul querubinoo´ ´ chıikulal: siete angeloob ku- bo tu tsaaj siete tazaob de oro ´ b eentaantiob siete noj yajiloob. ti le siete angeloobo; le tazaoba ´ Lelooba u tsook noj yajiloob, chuuptak yeetel u pujaanil Dios, ´ ´ ´ tumen tu yeeteloob ku jaawal u le Maax kuxaan utiaal kiinoob ´ pujaanil Dios. minaan u xuulo. ´ 8 Ka t´ uun ´ 2 Tin wilaj xan junpeel baal chuup le kiliich kuuchil yeetel ´ ´ ´ bey jeex junpeel kaanaab de vi- buuts tu yoolal u nojbeenil Dios ´ ´ ´ xan tu yoolal u paajtalilo, drio xaaktaan yeetel kaake, bey bey ´ ´ ´ ´ ´ y eetel p aat ma tu p aajtal xan le maaxoob tu tsaanchaa´ ´ u yo´ kiliich k uuchitoob le ts ıitsik baalcheo, u esta- kol mix maak te ´ ´ tuail yeetel u numeroil u kaaba. lo, tak ken m´ aanak le siete noj ´ Le maakooba waalakbaloob tu yajiloob kub eentaan ti le siete ´ ´ ´ ´ jaal le kaanaab de vidrioo, yee- angeloobo. ´ tel u machmoob u arpaob Dios. Ka tin wuuyaj junp eel ´ ´ 3 Taan xan u kaykoob u kaay kaamkach taan j ook te ´ ´ ´ Moises u palitsil Dios, bey xan u kiliich kuuchil taan u yaalik ti kaay le Tamano; ku yaalikoob: le siete angeloobo: «Xeeneex ka ´ ´ ´ «Nojoch yeetel jakbeen tulaa- a wekeex yookol le luum le u pu´ kal baax ka beetik, Jeeoba jaanil Dios yaan ichil le siete ta´ ´ Dios, u Yuumil tulaakal paajta- zaobo».

15

16

Ap 14:201 Lit.: «1,600 estadios».

´ Ap 15:51 Ilaak Tip. 16, Tabernaculo.

APOCALIPSIS 16:2-15 Ku weekel taza 1-6. Kuben taan 458 ´ ´ ´ ´ 2 Le yaax juntuul angelo bi- yaan paajtalil ´ ti yookol le noj ´ ne ka tu wekaj yookol le luum le yajilooba, yeetel ma tu kexaj ´ baax yaan ichil u tazao. Le maa- u ´ tuukuloobi, mix tu nojbeen´ xoob tuun yaantiob u marcail le kuuntoob Diosi. ´ ´ ´ ´ ts ıitsik baalcheo yeetel le maa10 Le u cinco angel xano tu xoob tu adorartoob u estatuailo, wekaj le baax yaan ichil u taza tu ´ ´ ´ ´ pochaj u wıinkliloob yeetel nu- yookol u trono le ts ıitsik baal´ ´ kuch llagaob. cheo. U reino tuune eejocheen´ ´ ´ ´ ´ 3 Le u kaatuul angel xano tu chaji, yeetel le maakoobo kaaj u ´ ´ wekaj te kaanaab le baax yaan kuxik u yaakoob tumen jach yaj ´ ´ ´ ichil u tazao. Le kaanaab tuu- baax ku muyajtikoob, 11 baano suunaj bey u kiikel kimene, le tu pochoob u Diosil kaan tu ´ ´ ka kıim tulaakal baal kuxaani;1 yoolal le baaxoob ku muyajti´ ´ bey xan tu yoolal le u jach beyo, kıim tulaakal baax koobo, ´ ´ ´ ´ wıinkliloob pochajaan yeetel llayaan ichil le kaanaabo. ´ ´ ´ 4 Le u yooxtuul angel xano gaobo; kex beyo ma tu kexaj u ´ tu wekaj te aalkab jaob le baax tuukuloob utiaal ka u patoob le yaan ichil u tazao, bey xan te baaxoob ku beetkoobo. ´ 12 Le u seis angel xano tu wetu sayabiloob jao. Ka suunajoob le baax yaan ichil ´ u taza tu kiikil. 5 Ka tin wuuyaj u yaa- kaj ´ ´ ´ ´ u aalkab jail Eufrateso, lik le angel tsaan paajtalil ti yookol ´ ´ ´ yookol le jaobo: «Teech, Maax ka tuun tij u jail, utiaal beyo ka ´ ´ yanech, yaniliech yeetel Chuu- preparartaak le bej utiaal le reku taaloob tu tojil tuux ku kaan a yaabilaj, jach toj baax ta yoob ´ ´ beetaj uuchik a waalik ka tıipil Kiino. ´ ´ 13 Ka tin wilaj ooxp beetaak le baalooba, 6 tumen ´ eel kuletiobe tu wekoob u kiikel le ben taanoob1 jach ´ eektakoob ´ j-kiliichoob bey xan u kiikel le beyoob muuchoob taan u jook´ profetaobo, yeetel teche tsook a loob tu chi´ le nojoch kaano, ´ ´ tsaaik u yukoob kiik; lelo letie tu chi le ts ıitsik baalcheo yee´ tel tu chi le ma jaajil profetao. baax ku naajmatkoobo». 7 Ka tin wuuyaj u yaalik le altaro: 14 U jaajile, le kuben taanooba ´ u taaloob, ku beet«Jach beyo, Jeeoba Dios, u Yuu- ti demonioob ´ ´ ´ ´ mil tulaakal paajtalil, le baaxoob koob chıikulaloob yeetel ku bi´ ka chatuklik ka beetaako jach noob ´ tu yiknal u reyiloob tulaa´ kal y ookol kaab, utiaal beyo ka jaajtakoob yeetel tojtakoob». ´ ´ ´ 8 Le u kantuul angel xano, tu u muchkıintoob utiaal u baate´ wekaj le baax yaan ichil u taza lil u noj ´ kiinil le Dios yaan tulaa´ tu yookol le Kiino; ka tsaab kal paajtalil tio. ´ ´ 15 «¡Ile!´ Yaan in taal jeex u ti le Kiin u paajtalil u tookik ´ ´ ´ ´ juntuul j-ookole. Kiimak u maak yeetel kaako. 9 Le maa- taal ´ ´ ´ ´ koob tuuno tookaaboob tu yoo- yool le maax ´ ma tu chaik ´ u yokol u wenel y eetel ku kanaantik le lal le sen ooxolo, baale tu po´ ´ u buukintmo, utiaal ma u choob u kaaba Dios, le maax nook ´ ´ ´ maan x-ma nookil yeetel ka paa´ Ap 16:31 Wa: «alma». Gr.: sikj e. Ilaak Tip. 7A.

´ Ap 16:131 Gr.: neumata. Ilaak Tip. 7B.

´ 459 Armagedon. Taza siete ´ ´ tak ich sutsil tu taan le maakoobo.» ´ 16 Ka muchkıintaaboob ti ´ ´ junpeel kuuchil ku kaabatik ich ´ hebreo Armagedon.1 ´ 17 Le u siete angel xano tu wekaj le baax yaan ichil u taza ´ ´ yookol le iiko. Ka tuun tin wuu´ ´ yaj junpeel kaamkach taan jook ´ te kiliich kuuchilo, desde te tronoo, ka tu yaalaj: «¡Tsook u ´ ´ b eeychajal!». 18 Ka tuun yan´ ´ chaj leembal chaakoob, taa´ ´ noob, kıilbal chaakoob, bey xan ´ ´ junpeel nojoch kıilbal luum jeex ´ ´ mix junteen uuchuk desde ka ´ ´ yanchaj wıinik way yookol kaa´ be tak bejlae; u jaajile jach taaj ´ ´ chich uuchik u tıitkuba le luu´ mo, kuch tulaakal tuux. 19 Le ´ ´ ´ ´ nojoch kaaj t uuno jook ooxbuuj ´ ti, yeetel u kaajiloob le luumoo´ bo laaj jutkajoob, ka kaaj ti Dios le Nojoch Babiloniao, utiaal ´ u tsaaik u yuk le copa tuux yaan u vinoil u pujaanilo. 20 Tsoo´ ´ ´ le puuts tulaakal le islaobo, yeetel ma ilaab tuux tsook le puukoobo. 21 Desde te kaan xano ´ kaax nukuch ´ bat bey nukuch ´ tuunichoob yookol le maakoobo, cada bate kex veinte kilos1 u ´ aalil; baale le maakoobo tu pochoob Dios tu yoolal u noj yajil le bato, tumen lela jach nojoch loob tu beetaj. ´ ´ Ka taal tuun juntuul ti le siete angeloob tsaan le siete tazaob tiobo, ka tu yaalajten: «Kooten, ka in weestech le ´ juicio kun taal tu yookol le x-nuk ´ ´ koolel cheen bey u maano, le ´ ´ maax kulukbal yookol yaab jao-

APOCALIPSIS 16:16–17:8 ´ bo, 2 le koolel nuupkebanchaj ´ ´ yeetel u reyiloob yookol kaab, ´ ´ ´ yeetel tu kaalkunsaj u kajnaali´ loob Luum yeetel u vinoil u ´ nuupkebano». ´ ´ 3 Le angel tuuno tu bisen ti ´ ´ ´ junpeel desierto yeetel u paajtalil le kiliich muuko. Ka tin wi´ ´ laj juntuul koolel kulukbal yoo´ ´ kol junt uul chak ts ıitsik ´ baalche chuup yeetel kaabaob utiaal u poochol Dios, yaan sie´ te u pooloob yeetel diez u baa´ koob. 4 Le nook u buukintmaj ´ le koolela chak yeetel morado;1 u ´ ´ jatsutskıintmuba xan yeetel oro, ´ yeetel jatsuts tuunichoob, ´ bey xan yeetel perlaob. U mach´ maj xan junpeel copa de oro ´ chuup yeetel pekbeen baaloob ´ ´ bey xan yeetel u kookol baaloo´ ´ bil u nuupkeban. 5 Tu taan´ ´ poolale ts ıibtaan junpeel kaa´ ´ ba, junpeel baax ma ojeelaan ´ baax u kaat u yaali: «Le Nojoch Babiloniao, u maama le koole´ ´ loob cheen bey u maanoobo, u maama xan u pekbeen baaloobil ´ yookol kaab». 6 Tin wilaj xane ´ le koolela kalaan yeetel u kiikel ´ le j-kiliichoobo bey xan yeetel u ´ kiikel u j-jaajkunajoob Jesus. ´ Le ka tin wile jach taaj ´ ´ ´ jaak in wool. 7 Le angel tuuno tu yaalajten: «¿Baaxten jaak ´ a wool? Teen ken in waaltech ´ baax u kaat u yaal le koole´ lo bey xan baax u kaat u ´ yaal le ts ıitsik baalche kuch´ mil yaan siete u pooloob yeetel ´ diez u baakoobo: 8 Le ts ıitsik baalche ta wilo, yaan kaachi, ´ paat minaan, baale jach nukaaj

´ Ap 16:161 Le kaaba u kaat u yaal «u ´ ´ Puukil Meguido». 211 Lit.: «junpeel talento». Ilaak Tip. 11.

´ Ap 17:41 Lit.: «purpura». Le colora yaan ´ ´ yil yeetel ayikalil, tsikbeenil yeetel jalaachil.

17

´ U baateel Taman. Luub Babilonia 460 APOCALIPSIS 17:9–18:3 ´ 15 Ka tu yaalaj xan ten: «Le jookol ti le taamkach cheeno, ´ tuux kulukbal le ken tsookok tuune yaan u xuul- jaob ta wilaj ´ ´ ´ cheen bey u maano,´ u saal. Le u kajnaaliloob Luum koolel ´ ´ maa—le ma ts ıibtaan u kaabaob tu kaat u yaal yaab kaajoob, ´ ´ ´ rolloil le kuxtal desde ka kaaj u koob, luumoob yeetel jejelaas ´ ´ ´ 16 Le diez baakoob sıijil wıinikoob way yookol kaa- taanoob. ´ ´ ´ be—, yaan u jaakal u yooloob le yeetel le ts ıitsik baalche ta wi´ lo, yaan u pektikoob le koolel ken u yiloob le ts ıitsik baalche ´ ´ ´ tsoole yaan yaan kaacho paat minaan, baa- cheen bey u maano; ´ ´ le kex beyo taan u yantal tu kaa- u tokikoob tulaakal baax yaan´ ti, yaan u patkoob x-ma nookil, teen. ´ ´ yeetel 9 »Teela, ti ku kaab eettal u yaan u jaantkoob u bakel, ´ ´ ´ yaan u xuulskoob y eetel k aak. yantal naat ti maaki: Le siete ´ ´ 17 Tumen Diose tu ts aaj ichil u pooloobo u kaat u yaal siete puukoob tuux ku kutal le koo- puksiikaloob ka u tsookbesoob le baax u tukultmaj Letio; jach lelo. 10 Yaan xan siete reyoob: ´ ´ ´ beyo, u tsookbesoob le junpeecinco u tuulale tsook u maa´ lili tuukul yaan ti letiob, ikil ´ noob, junt uule way yane, ´ ´ u kubik u reinoob ti le ´ ts ıile ulaak juntuulo ma kuchki, tsik baalcheo tak ken b eeychabaale le ken kuchke yaan u jak le baaxoob u yaalmaj Dio´ ´ ´ ´ paatal cheen junp ıit kiin. so. 18 Le koolel ta wilo u kaat ´ 11 Le ts ıitsik baalche yaan u yaal le nojoch kaaj ku reinar ´ ´ ´ ´ kaach yeetel paat minaane, jun- tu yookol u reyiloob yookol kaa´ tuul rey xan, leti le u ochoilo, bo». ´ baale ti jook ichil le siete reyoo´ Ka tsook bo, yeetel yaan xan u xuulsaal. ´ le baalooba, ´ ´ tin ´ wilaj ulaak junt ´ uul angel 12 »Le diez baakoob ta wi´ ku´ yeemel kaan yeetel´ nojoch laj xano u kaat u yaal diez repaajtalil; le Luumo saasilchaj yoob ma kuubuk u reinoobi, tu yoolal u nojbeenil le ange´ ´ ´ baale ku tsaabal paajtalil tiob lo. 2 Le angela yeetel tulaakal ´ utiaal u reinaroob ichil junpeel u muuk tu kaam aalaj: «¡Tsook ´ ´ ´ ´ hora yeetel le ts ıitsik baal- u luubul! ¡Tsook u ´luubul le No´ cheo. 13 Le reyooba junpeelili joch Babiloniao, yeetel tsook u ´ ´ ´ u tuukuloob, le oolal ku tsaaik u suut junpeel kuuchil utiaal ´ ´ muukoob yeetel u paajtaliloob ti u kajtal demonioob, bey xan jun´ ´ ´ le ts ıitsik baalcheo. 14 Letio- peel ´ kuuchil tuux ku ´ taakikuba be yaan u baateloob tu contra tulaakal pekbeen y´ eetel kaakas ´ ´ ´ le Tamano, baale yaan u tsaan- ch ıich, junpeel kuuchil chuup ´ ´ chaataaloob tumen le Tamano, yeetel ´ kaakas iik jeel u kıimtumen letie u Yuumtsil yuum- sik maake! 3 Tumen tu yoolal ´ ´ tsiloob yeetel u Rey le reyoo- u vinoil u kaakas ts ıibolal, u´ vi´ ´ bo. Le maaxoob xan yanoob tu noil u nuupkebane, u kajnaali´ ´ ´ yeetelo, le maaxoob tanaanoob, loob tulaakal kaajoobe tsook u ´ ´ ´ ´ ´ yeeyaanoob yeetel chuukaan u luubloob; u reyiloob yookol kaa´ ´ ´ yooloobo, yaan xan u tsaan- be tsook u nuupkebantaloob tu ´ ´ chaatikoob le reyooba». yeetel; u j-koonoliloob yookol

18

´ 461 «Jookeneex ti». J-koonoloob APOCALIPSIS 18:4-15 ´ kaab xane tsook u ayikaltaloob waataloob naach ti leti tu yoolal ´ tu yoolal le kookoj baaloob ku u saajkiloob ti le baax uuchtio, ´ ´ manik le koolel minaan u sutal yeetel yaan u yaalikoob: ‹¡Oo´ utiaal u pulik u taakino». tsilech, ootsilech, le nojoch ´ le kaaj jach 4 Ka tin´ wuuyaj ulaak taan kaajo, Babilonia ´ ´ te kaan taan u yaalik: «In kaa- yaan u paajtalilo, tumen cheen ´ ´ jaleex, jookeneex ti le kaaja ichil junpeel hora juzgartaabech ´ utiaal ma a taakpajleex ti u ke- tumen Dios!›. ´ banoob yeetel utiaal ma a mu11 »U j-koonoliloob xan le ´ ´ yajtikeex le noj yajiloob kun taal yookol kaabo, taan u yoko´ ´ ´ ´ tu yookolo. 5 Tumen u keloob y eetel t aan u taanoob yee´ ´ banoobe tsook u niktal yee- tel yaayaj oolal tu yoolal le kaa´ tel tsook u´ kuchul tak te kaa- ja, tumen bejlae mix maak ´ no; Dios tuune tsook u kaajsik manik le jejelaas baaloob ku ´ le baaloob kaastak u beetmo. konkoobo: 12 u jejelaasil baa6 Suteex u jeel ti; jach jeex tu loob jeex oro, plata, jatsuts tuu´ ´ beetaj ti ulaak maakoobe lino, ´ bey nichoob, perlaob, maalob ´ xan ka a beeteexti, kaapaak ka morado1 nook, seda, yeetel chak ´ a suteex u jeel le kaas u beetmo; nook; bey xan tulaakal baal ´ te copa tuux tu xaaktaj vinoo, beetaan yeetel kiibok che, tu´ ´ ´ kaap ´ aak ka a xaakteex vino´ a laakal baax beetaan yeetel martsaaexti. 7 Jach jeel bix uu- fil, kiichkelem cheob, cobre, hie´ ´ ´ ´ chik u nojbeenk uuntkuba yeetel rro yeetel marmol; 13 bey xan ´ ´ jeel bix uuchik u bisik junpeel canela, u xaakiloob janal, in´ kookoj kuxtal ichil x-ma sutali- cienso, kiibok aceite, olıbano, lo, bey ´ xan ka a beeteex u mu- vino, u aceiteil oliva, harina,´ triyaj yeetel u yokol. Tumen ma tu go, wakaxoob, tamanoob, tsıimi´ xuulul u yaalik ichil u puksiinoob, carretaob, palitsiloob yee´ ´ ´ kal: ‹Kulukbalen bey juntuul rei- tel ulaak maakoob. 14 Jach ´ ´ ´ nae, ma kimen in´ wıichami, yee- beyo, tulaakal le u takan ich ´ tel mix bikin bıin okolnaken›. cheob ka ts ıiboltik kaacho, beo´ 8 ´ Tu yoolal lelo, cheen ichil junraa minaan ti teech; le kiiki ja´ ´ peel kiin kun kuchul tulaakal u naloob yeetel le kiichkelem baa´ ´ noj yajiloob: kıimil, okol yeetel loob yaantech kaacho, tsook u ´ wiijil; tsoole yaan u xuulsaalti xuupul yeetel mix bikin kun ´ ´ ´ yeetel ´ kaak, ´ tumen jach´ nojoch yantaltech tu kaateen. ´ u paajtalil Jeeoba le maax juz15 »Le maaxoob konik kaach ´ garto. le baalooba, maaxoob ayikal´ ´ 9 »Tulaakal le u reyiloob y oochajoob tu yoolal le kaaja, tu ´ kol kaab nuupkebanchajoob tu ´ ´ ´ yoolal u saajkiloob ti le ´ ´ yeetel, maaxoob xan m uul kaj´ ´ baax uuchtio yaan u paat´ ´ lajoob tu yeetel taan u biskoob ´ loob waatal naach ti leti, yeejunpeel kookoj kuxtal ichil x-ma ´ tel yaan u yokoloob; yaan u sutalile, yaan u yokoloob yeetel ´ ´ yaan u looloxik u tseemoob yee- Ap 18:121 Lit.: «purpura». Le colora yaan ´ ´ ´ tel yaayaj oolal, le ken u yiloob u yil yeetel ayikalil, tsikbeenil yeetel jalaa´ buutsil u tookaalo. 10 Yaan u chil.

APOCALIPSIS 18:16–19:3 Babiloniae u wekmaj kiik 462 ´ ´ taanoob yeetel yaayaj ´ oolal kin kun kaa uuybil ti teech u ´ ´ 16 ´ taan u yaalikoob: ‹¡Ootsil, juum u kaay le maaxoob ku paxootsil... le nojoch kaajo, le u koob arpao, mix le ku paxkoob ´ ´ buukintmaj kaach ´ maalob lino, ulaak nuukuloobo, le ku yusmorado nook yeetel chak nootikoob flautao mix le ku yusti´ ko, le u jach jatsutskıintmuba koob trompetao. Ma kun kaa il´ ´ ´ kaach yeetel oro, ´ jatsuts tuuni- bil ti teech juntuul maax ku ´ choob, bey xan yeetel perlaobo, beetik wa baax meyajil, yeetel ´ ´ 17 tumen cheen ichil junp ´ eel mix bikin kun kaa uuybil ´ ti hora ka xuulsaab ti tulaakal teech u juum u tuunichil junpeel ´ le yaabkach ayikalil yaan kaach molino taan u juuch. 23 Mix ´ ´ tio!›. junp eel l ampara kun kaa juul u ´ ´ ´ »Tulaakal xan u capitanil bar- saasil ta wookol; tsoole ti te´ ´ co,´ tul´ aakal m kun kaa uuybil ´ aax ku viajar ti che mix bikin ´ kaanaab, tulaakal le marineroou taan juntuul noviotsil wa no´ ´ ´ ´ bo, bey xan tulaakal le maaxoob viatsil. Tulaakal lela yaan u yuu´ ´ ku´ kaxtik´ u kuxtaloob te´ kaa- chul, tumen le maaxoob konaabo, paatoob waatal naach ti niktech baaloob kaacho leti u ´ le kaajo, 18 kaam taanajoob maas maalob j-koonoliloob yoo´ ´ le ka tu yiloob u buutsil u too- kol kaab; tsoole uuchik a bee´ kaalo, ka tu yaaloob: ‹¿Baax tik a x-meenile1 ta tusaj tulaa´ kaajil jeel u keetel yeetel le kal le kaajoobo. 24 Jach beyo, ´ nojoch kaaja?›. 19 Ka tuun tu te kaaja ti week u kiikel le tosajoob luum tu pooloob, profetaobo, le j-kiliichoobo, bey ´ ´ ´ ka kaam taanajoob taan u yo- xan tulaakal le maaxoob tsook u ´ ´ ´ koloob yeetel taan u yaali- kıimsaaloob way Luume». ´ ´ koob ichil u yaayaj oolaloob: ´ ´ Ka tsook tuun le baa‹¡Ootsil, ootsil... le nojoch kaajo, ´ looba, tin wuuyaj jun´ le baax oolal ayikalchaj tulaa´ peel kaam taan te kaan ´ kal le´ maaxoob yaan u barcoob ´ ´ jeex u taan yaabkach maakoote kaanaabo, tumen cheen ichil ´ be. Ku yaalikoob: «¡Kiikitanjunpeel hora ka xuulsaabi!›. teex Jah!1 Le salvaciono, le noj´ ´ 20 »¡Teech, kaan, kiimakcha´ beenil yeetel le paajtalilo u tiaal jak a wool tu yoolal, bey xan teex, ´ k-Dios, 2 tumen letie ku juz´ ´ j-kiliicheex, apostoleex yeetel gar yeetel u jaajil bey xan yeeprofetaex, tumen Diose tsook u tel tojil. Tumen tsook u juzgar´ castigartik le kaaj yoolal le baax tik le x-nuk koolel cheen bey u ´ ´ ´ tu beetajteexo!». ´ ´ maano, le maax tu kaskuuntaj ´ ´ ´ 21 Juntuul muukaan angel ´ ´ ´ u kajnaaliloob yookol kaab yee´ tuune, tu chuuyaj junpeel tuutel u nuupkebano; Diose tsook ´ ´ nich bey jeex u nojoch tuuni´ u castigartik uuchik u kıimsik ´ chil molinoe, ka tu p ıikchintaj ´ ´ ´ u palitsiloob». 3 Tu seebaani´ te kaanaabo ´ taan ´ u yaalik: «Bey le, le yaabkach maakooba tu xan kun seeb pıikchintbil Babi´ loniao; yaan u pıikchintaal ka- Ap 18:231 Wa: «x-espiritistail». 19:11 Wa: ´ bal le nojoch kaajo, yeetel mix «Aleluya». Le taan «Jah» ku yaalaal teela, ´ ´ ´ bikin kun kaa ilbil. 22 Mix bi- junpeel koom kaaba ku tsaabal ti Jeeoba.

19

463 U kiinil u tsookol u beel Taman APOCALIPSIS 19:4-17 ´ ´ yaaloob tu kaateen: «¡Kiikitan- kabtinba tu taan utiaal in adoteex Jah! U buutsil le kaaja yaan rarte. Baale tu yaalajten: «¡Ma! ´ u naakal utiaal kiinoob minaan ¡Ma a beetik lelo! Tene cheen a ´ ´ ´ u xuul». weet palitsilen, yeetel u yeet pa´ ancianoob litsilen a sukuunoob, maaxoob ´ 4 Le veinticuatro ´ ´ yeetel´ le kantuul querubinoobo kub eentaantiob u meeyjil u taa´ tu xoolkabtubaobe ka tu ado- noob tu yoolal Jesus. Adorart ´ ´ rartoob Dios, le maax kuluk- Dios; tumen u yuuchul taan tu bal te Jesuse letie baax oolal ´ tronoo, ka tu yaaloob: yoolal ´ ´ «¡Amen! ¡Kiikitanteex Jah!». ts ıibtaab le profecıaobo». ´ ´ 5 Tsoole jook xan junpeel 11 Ka tin wilaj jeekab le kaa´ ´ taan te tronoo, ka tu yaalaj: no, yeetel, ¡ileex!, juntuul sak ´ ´ ´ «Kiikitanteex k-Dios, tul aaktsıimin; le maax natmilo ku ´ ´ ´ ´ leex, teex maaxeex u palitsileex kaabatik Chuukaan oolal yeetel ´ ´ yeetel a chaameex saajkilil ti le- Jaaj, letie ku juzgar yeetel ku ti, le mejentakoobo bey xan le yeesik justicia ken baatelnak. ´ nuuktakoobo». 12 U yichoobe bey kaak ku ´ ´ ´ ´ 6 Ka tin wuuyaj u juum jun- toochbale yeetel yookol u poopeel baal bey jeex u juum u le yaan yaab coronaobi. Ti letie ´ ´ ´ taan yaabkach maakoobe, jeex yaan junpeel kaaba ts ıibtaan ´ ´ ´ u juum yaabkach jaobe,´ bey xan mix maak ojeeltmil, cheen leti, ´ ´ jeex u juum u jaats chaake, ku 13 u buukintmaj junpeel nook yaalikoob: «Kiikitanteex Jah, ´ ´ wiiwitsaan y eetel kiik; le kaaba tumen Jeeoba k-Dios, u Yuumil ´ ´ ´ tulaakal paajtalile, tsook u kaa- tsaantia leti lela: U Taan Dios. u soldadoiloob kaajal ´ u reinar. 7 Kiimakchajak 14 Tsoole ´ ´ tu paach u k-ool yeetel chuupuk k-puksii- ne taan u binoob ´ ´ ´ ´ natmoob sak tsıiminoob, yeekal y eetel nojoch kiimak oolal, ´ ´ ´ tel u b uukintmoob jach maalob yeetel kooneex tsaaik nojbee´ 15 Tu nil ti Dios tumen tsook u ku- lino, sak ´yeetel limpio. ´ chie ku jookol junpeel chowak chul u kiinil u tsookol u beel ´ le Tamano; u yatane u lıismu- espada jach puputskil1 utiaal´ u ba. 8 Jach beyo, ti letie tsook beetik loob ti le kaajoobo, ´ yee´ ´ tel yaan u nuuktikoob yeetel u tsaabal´ u paajtalil u buukin´ ´ ´ tik junpeel nook beetaan ´ yee- junpeel xoolte de hierro. Tsoole tel jach maalob lino, ku leem- leti pupuchaatik le uva yaan tu ´ u pujaanil Dioso, u Yuumil bal yeetel jach limpio. Tumen le pilail ´ ´ ´ 16 Tsoole jach maalob linoo ku chıikbesik tulaakal paajtalil. ´ le baaloob maalobtak ku beetik te nook yaan yookol u muuk u ´ le j-kiliichoobo». yooko, ts ıibtaan´ le kaaba jeela: U Rey reyoob yeetel u Yuumtsil 9 ´ Le angelo tu yaalajten: ´ «Ts ´ ıibt lela: Kiimak u yool le yuumtsiloob. ´ ´ maaxoob invitartaanoob utiaal 17 Tin wilaj xan juntuul angel u cenail u tsookol u beel le Ta- waalakbal tu tojil le Kiino; lemano». Tu yaalaj xan ten: «Lela tie kaam taanaje ka tu yaalaj letie baaxoob jaajtak u yaalmaj ´ ´ Dioso». 10 Ka tuun tin xool- Ap 19:151 Wa: «jach yaan u yej».

APOCALIPSIS 19:18–20:8 ´ ´ ti tulaakal le ch ıichoob ku xiknaloob te kaano: «Kooteneex waye, muchabaex utiaal le nojoch janal ken u beet Dioso, 18 utiaal ka a jaanteex u bakel reyoob, u bakel´ comandanteob,1 u bakel le maaxoob muukaa´ noobo, u bakel ts ıiminoob bey ´ xan u bakel le maaxoob natmiloobo; utiaal ´ ka a ´ jaanteex xan u bakel tulaakal maak, le palitsiloobo bey xan le ma palitsiloobo, le nuuktakoobo bey xan le mejentakoobo». ´ 19 Ka tin wilaj le tsıitsik baal´ cheo, bey xan u reyiloob yoo´ kol kaab yeetel u soldadoob, u muchmubaob baateel tu contra ´ ´ ´ le maax natmil le tsıimino yeetel tu´ contra u soldadoob. 20 Ka ´ tuun kaax le ts ıitsik baalche ´ pate yeetel le ma jaajil profetao; letie ´ le ma jaajil profetao ´ m´ aax tu beetaj chıikulaloob tu ´ taan le ts ıitsik baalche utiaal u ´ tusik le maaxoob tu kamoob´ u ´ marcail le ts ıitsik baalcheo yee´ tel le maaxoob tu ´ adorartoob u estatuailo. Le laayli kuxaanoo´ ´ bo´ puuloob´ ichil le kaan aab de ´ kaak ku toochbal yeetel azufreo. 21 Baale le u maasil ´ ´ ´ maakoobo kıimsaaboob ´ yeetel le chowak tu ´ espada ku jookol ´ chi ´ le maax ´ natmil ´ le tsıimino. Tulaakal tuun le ch ´ ´ ıichoobo tu naajkuuntubaob yeetel u bakeloob. ´ ´ Ka juntuul angel ´ tin wilaj ´ taan u yeemel te kaano, u machmaj u llaveil le taamkach ´ cheeno bey xan junpeel nojoch cadena. 2 Ka tu machaj le no´ joch kaano, le uuchben kaano,

Ku kaalal Kaasilbaal 464 ´ le ku yaalaal Kaasilbaal1 yeetel ´ ´ Satanas tio, ka tu kaxaj tu yaamil mil jaaboob. 3 Tsoole tu ´ pıikchintaj te taamkach chee´ no, ka tu makaj u jool yeetel tu sellartaj, utiaal beyo ma ´ u seguer u tusik u kajnaaliloob Luum, tak ken tsookok le mil jaaboobo. Le ken´ tsookok le baalooba yaan u jaalkabtaal tu ´ ´ yaamil junp ıit kiin. 4 Ka tin ´ wilaj tronoob, bey xan le maaxoob kulajoobo; ti ´ letiobe tsaab paajtalil utiaal u juzgaroob. Jach beyo, tin wi´ ´ ´ laj le maaxoob kıimsaaboob yee´ ´ ´ tel baat uuchik u jaajkuuntikoob ´ ´ baaloob yaan yil yeetel Jesus bey ´ ´ xan yeetel Dioso. Le maakoo´ ba ma tu adorartoob le tsıitsik ´ baalcheo mix u estatuail, yeetel ma tu chaaj u marcartaal u ´ taanpoolaloobi, mix u kaboob. ´ Letiob tuune kuxlajoob, ka rei´ narnajoob tu yaamil mil jaaboob ´ yeetel Cristo. 5 (U maasil le ki´ menoobo ma seeb kuxlajoobi, tak ka tsook le mil jaaboobo.) ´ ´ Lela letie yaax maakoob kaa ´ kuxkıintaaboobo. 6 Kiimak u ´ ´ ´ ´ yool yeetel kiliich tulaakal maax ´ ´ ´ ku taakpajal ichil le yaax maa´ koob ku kaa kuxk ıintaaloobo; le ´ ´ kaa kıimilo minaan paajtalil tu ´ yookoloob, baaxe yaan u meyajoob bey sacerdoteob utiaal Dios ´ bey xan utiaal Cristo, yeetel yaan ´ u reinaroob tu yeetel ichil le mil jaaboobo. ´ 7 Le ken tsookok tuun le mil jaaboobo, Satanase yaan u ´ jaalkabtaal te tuux kalaano, ´ ´ 8 yeetel yaan u jookol utiaal u tusik le kaajoob yanoob tu kan-

´ ´ ´ Ap 19:181 Gr.: kilıarkos, juntuul maak tsaan u nuukt 1,000 soldadoob.

´ Ap 20:21 Lit.: «Diablo», u kaat u yaale ´ j-lıisaj taan.

20

´ 465 U rolloil kuxtal. Minaan kıimil APOCALIPSIS 20:9–21:6 ´ ´ ´ ´ ´ ´ tiitsil yookol kaabo,1 Gog yeetel kaanaab de kaako. Le kaa´ ´ ´ Magog, utiaal beyo ka u much- naab de kaako letie kaa kıimilo. ´ ´ ´ ´ kıintoob utiaal le baateltaamba- 15 Tsoole, tulaakal le maaxoob ´ ´ lo. Le maaxoob kun much- ma ts ıibtaan u kaabaob tu li´ ´ ´ ´ kıintbiloobo jach taaj yaaboob broil le kuxtalo´ laaj´ pıikchintaa´ ´ ´ jeex u arenail le kaanaabo. boob ichil le kaanaab de kaako. ´ ´ ´ ´ 9 Letiobe jookoob jejelaas tuuKa tin wilaj junpeel tuum´ ´ ´ xoob te yookol kaabo, ka tu ben kaan yeetel junpeel ´ bapachtoob u campamento le tuumben Luum; tumen le kaan ´ j-kiliichoobo, bey xan le kaaj yeetel le Luum yanoob kaacho ´ ´ ´ ´ ´ yaabiltaano. Baale, eem kaak tsook u maanoob; le kaanaab ´ ´ desde te kaano ka tookaaboob. xano paat minaan. 2 Ka tin 10 Le Kaasilbaal tuskoob kaa- wilaj xan le kiliich kaajo, le ´ ´ ´ cho pıikchintaab ichil le kaa- Tuumben Jerusaleno. Le kaa´ ´ ´ ´ naab de kaak yeetel azufreo, te ja taan u lukul te kaan tu ´ ´ ´ ´ ´ ´ tuux pıikchintaab xan le ts ıi- taan Dioso, yeetel taan u yee´ ´ tsik baalche yeetel le ma jaa- mel; jatsutskıintaan xan jeex u ´ ´ jil profetao; teelo ti kun beetbil jatsutskıintaal juntuul noviatsil ´ ´ u muyajoob1 bul kiin yeetel bul utiaal u yıichame. 3 Ka tsoo´ ´ aakab utiaal kiinoob minaan u ke tin wuuyaj junpeel kaam´ ´ xuuli. kach taan j ook te trono taan ´ 11 Tin wilaj xan junpeel no- u yaalik: «¡Ile! U pasel1 Diose ti ´ joch sak trono bey xan le yaan yiknal le maakoobo. Dio´ ´ ´ ´ maax kulukbal yookolo. Tu taa- se yaan u kajtal tu yeeteloob, le´ ne puuts le Luum bey xan tiob xane yaan u kuchul u bee´ le kaano, yeetel ma ilaab tuux tubaob u kaajal. Jach beyo, Dios ´ ´ tsookoobi. 12 Le maaxoob ki- kun yantal tu yeeteloob. 4 Le´ menoob kaacho, le nuuktakoo- tie yaan xan u choik tulaakal u ´ bo bey xan le mejentakoobo, jail u yichoob, ma tun yantal kıi´ ´ tin wilaj waalakbaloob tu taan mil, mix okol, mix yaj oolal, mix ´ le tronoo, ka choolaab le rolloo- kiinamil. Le baaxoob yanoob ´ ´ ´ bo. Baale choolaab ulaak rollo, kaacho tsook u maanoob». ´ u rolloil le kuxtalo. Le kimenoob 5 Le Maax kulukbal te tro´ tuuno juzgartaaboob tu yoolal no xano, tu yaalaj: «¡Ile!, yaan in ´ ´ ´ le baax tu beetoobo, jeex ts ıib- tuumbenkuntik tulaakal baal». ´ ´ taanil te rolloobo. 13 Le kaa- Ku yaalik xan: «Ts ıibte, tumen ´ ´ naab xano tu kubaj le kimenoob le taanooba jaajtak yeetel jach ´ ´ ´ yaan ichilo; le kıimil yeetel le yaan u b eeytaloob». 6 Ka tu ´ Muknalo1 tu kuboob xan le ki- yaalajten: «¡Tsook u b eeytaloob! ´ menoob yaan ichiloobo. Ka juz- Teen le Alfa yeetel le Omegao,1 ´ ´ ´ ´ gartaab cada juntuul maak tu teen u kaajbal yeetel u xuul. Jeel ´ yoolal le baax tu beeto. 14 Ka maaxak ukaje x-ma boolil ken ´ ´ ´ tsooke, le kıimil yeetel le Muk- in tsaa u yuk u jail le kuxtal ´ nalo pıikchintaaboob ichil le

21

Ap 20:81 Ilaak Tip. 16. 101 Wa: «kalbiloob». 131 Lit.: «Hades». Ilaak Tip. 8.

´ Ap 21:31 Wa: «tabern aculo». Ilaak ´ Tip. 16. 61 Wa: «Teen le A yeetel le Z». Ilaak Tip. 16.

APOCALIPSIS 21:7-21 U yatan le Tamano. U piisil kaaj 466 ´ ´ ´ yaan te sayabo. 7 Tulaakal le tu xamanile ooxpeel joonajoob, ´ ´ ´ baalooba, yaan in s ıik ti tu noojolile ooxpeel joonajoob, ´ ´ ´ ´ ´ jeel maaxak ku tsaanchaak te yeetel tu chikinile ooxpeel joobaatelo; tene yaan in beetkin- najoob. 14 U bapakiloob le ´ ba u Dios, letie yaan u beet- kaajo jetsekbaloob yookol doce ´ kuba in paal. 8 Baale le j-saj- tuunichoob; tu yookol le tuuni´ ´ luumoobo, le maaxoob minaan chooba ts ıibtaan le doce kaa´ u fejoobo, le maaxoob pekbee- baob yaan ti u doce apostoloob noob tumen ku beetkoob baa- le Tamano. ´ ´ ´ ´ ´ loob eektako, le j-kıimsaj wıini15 Le maax ku taan tin weete´ ´ koobo, le ku nuupkebanoobo,1 lo u machmaj kaach junpeel pile ku beetik u j-meeniloobo,2 le sib che de oro utiaal u pisik le ku adorartikoob beetbil diosoo- kaajo, u joonajiloob, bey xan u ´ ´ bo, bey xan tulaakal le maaxoob bapakiloob. 16 Le kaajo cua´ ku tuusoobo, yaan u naajalti- drado bix beetaanil; jeex bukaaj ´ ´ ´ koob u puululoob te kaanaab u chowakile bukaaj xan u koo´ ´ ´ ´ ku toochbal u kaakil yeetel azu- chilo. Ka tu pisaj le kaaj yee´ freo. Lela letie kaa kıimilo». tel le pisib cheo, doce mil esta´ ´ 9 Juntuul ti le siete angeloob dios1 tu tsaaj; u chowakil, u ´ ´ tsaantiob le siete tazaob chuup- koochil yeetel u kaanlile jun´ ´ tak yeetel le u tsook siete takaalili u piisiloob. 17 Tsoonoj yajiloobo, taale ka tu yaa- le tu pisaj xan u bapakiloobe, ´ lajten: «Kooten, ka in weestech ka tu tsaaj ciento cuarenticua´ ´ le noviatsilo, u yatan le Tama- tro kuukoob,1 jeex u piis wıini´ ´ ´ no». 10 Ka tuun tu bisen yee- ke, jeex u piis xan juntuul an´ tel u paajtalil le kiliich muuk ti gele. 18 U bapakiloob le kaajo ´ ´ ´ ´ junpeel sen kaanal yeetel nojoch beetaan yeetel jaspe; tulaakal le ´ ´ puuke, ka tu yeesajten u kiliich kaaj xano, beetaan yeetel tsuuk ´ ´ ´ kaajil Jerusalen, le kaaj luk te oro chıikaan ti saaskaleen vi´ ´ kaan tu taan Dios utiaal u yee- drio. 19 U chuun u bapakiloob ´ ´ melo, 11 le kaaj yaan u nojbee- le kaajo jatsutskıintaan yeetel u ´ ´ nil Dios tio. Le kaaja ku joopbal jejelaasil jatsuts tuunichoob:1 le ´ ´ ´ ´ jeex junpeel tuunich jach taaj yaax junpeelo jaspe, le u kaa´ ´ ´ ´ kiichkelme, jeex ka joopbalnak peelo safiro, le u yooxpeelo cal´ ´ ´ junpeel u tuunichil jaspe saas- cedonia, le u kanpeelo esmeral´ kaleen jeex le cristalo. 12 U da, 20 le u cincoo sardonica, le ´ ´ bapakiloobe nuuktak yeetel u seiso sardio, le u sieteo crisolikaanaltak, yaan doce u joona- to, le u ochoo berilo, le u nueveo jiloob tuux waalakbal doce an- topacio, le u diezo crisoprasa, le geloob; tu kaanlil le joonajoobo u onceo jacinto, le u doceo ama´ ts ıibtaan u kaaba u doce chii- tista. 21 Tsoole le doce joonabalil u paalal Israel. 13 Tu la- joobo doce perlaob; cada joonaje ´ ´ ´ ´ kinile yaan ooxpeel joonajoobi, beetaan yeetel junpeel perla. U ´ Ap 21:81 Gr.: p ornos. Ilaak Tip. 4. 82 Wa: «espiritistailoob». Ilaak Tip. 16, Meenil.

´ Ap 21:161 Lela kex 2,200 kil ometros. 171 Lela kex 64 metros. 191 Ilaak Tip. 16.

´ U aalkab jail le kuxtalo 467 ´ noj´ bejil le kaajo beetaan yeetel ´ tsuuk oro, jeex saaskaleen vidrioe. 22 Tsoole ichil le´ kaajo ma tin wilaj´ mix junpeel temploi, tumen Jeeoba Dios, u Yuumil tu´ ´ laakal paajtalil, bey xan le Tamano, letiob u temploil´ le kaajo. ´ 23 Le kaajo ma kaab eet u saasilkuntaal tumen le Kiino mix tumen le Lunao, tumen u noj´ beenil Dios saasilkuntik; u lamparail xane letie Tamano. ´ 24 U kajnaaliloob le´ luumoobo ´ ´ yaan u maanoob yaanal u saa´ silil; u reyiloob le yookol kaab xano yaan u biskoob u nojbeeniloob ichil le kaajo. 25 U joonajiloobe junpuli ma kun kalbiloob ´ ´ de kiin, tumen teelo ma bıin aakabchajki. 26 U noj´ beenil yeetel u tsiikil le luumoobo yaan u bisaal ichil le kaajo. 27 Baale jeel baalak ´ ´ ´ eekchajaan yeetel jeel maaxak ka tuusnak wa ka u beet wa baax pektaane, junpuli ma kun ook´ ´ ´ li; cheen le maaxoob ts ıibtaan u kaabaob tu rolloil le kuxtal yaan ti le Tamano. ´ ´ Le angel ´ tuuno tu yeesaj´ ten u aalkab jail le kuxtalo, jeex le vidrioo ´ saaskaleen ´ yeetel ku jookol desde tu trono ´ Dios yeetel tu trono le Tamano, ´ ´ 2 ku yaalkab chuumuk ti ´ le noj ´ bejo. Ti tu kaatseelil le aalkab jao yaan u cheiloob kuxtal ku ´ yichankiloob doce u t eenel cada ´ ´ jaab; junteen cada mes ku tsaaik u yichoob. U le xan le cheobo ´ku meyaj utiaal u tsaakal u kajnaaliloob le luumoobo. 3 Le kaaja junpuli ma kun kaakastantbil. Baaxe u trono ´ Dios yeetel u trono le Tamano yaan u yantaloob ichil le kaajo;

22

APOCALIPSIS 21:22–22:11 u palitsiloob Diose yaan u kubkoob kiliich meyaj ´ ti, 4 yaan xan u yilkoob u taan u yich, ´ ´ yeetel ´ yaan u ts ıibtaal u kaaba tu taanpoolaloob. 5 ´ Teelo ma ´ tun yantal aakabi, yeetel u kaj´ ´ naaliloobe ´ ma tun ´ kaab ´ eettaltiob u saasilil junpeel lampara, ´ mix u juul le Kiino, tumen Jeeo´ ba Dios kun beetik u juul s aasil ´ ´ tu yookoloob; letiob tuune yaan u reinaroob utiaal kiinoob minaan u xuul. 6 Le angelo tu yaalajten: ´ «Le taanooba ´ jach jaajtak yeetel yaan u b eeytaloob; jach beyo, ´ ´ ´ Jeeoba Dios, le maax tu tsaaj tu tuukul le profetaob baax ken u ´ ´ yaaloobo, tu tuuxtaj u angel utiaal ka u yees ´ ti u palitsiloob le baaxoob kun uuchul ichil jun´ ´ ´ p ıit kiino. ´ 7 Yeetel, ¡ile!, taan in´ taal tu s´ eebaanil. Kiimak u yool jeel maaxak ku tsookbesik ´ ´ u taaniloob le profecıa ts ıibtaan te rolloa». ´ 8 Teen Juane, teen uuy yeetel´ il le baalooba. Le ka tin wilaj ´ yeetel le ka tin wuuye, tin xool´ kabtinba in adorart le angel tu yeesajten le baalooba. 9 Baale letie tu yaalajten: «¡Ma! ¡Ma ´ a ´ beetik ´ lelo! Tene cheen juntuul a weet palitsilen bey xan u ´ yeet palitsilen´ a sukuunoob le ´ profetaobo, yeetel u yeet palitsi´ ´ len le maaxoob taan u tsookbeskoob u taaniloob le rolloa. Adorart Dios». 10 Tsoole tu yaalajten: «Ma a sellartik u taaniloob le pro´ ´ fecıa ts ıibtaan te rolloa, tumen ´ tsook u naatsal le kiin aalaa´ no. 11 Le maax ku beetik baaloob ma tojtake, seguernak u beetik baaloob ma tojtaki; le ´ ´ maax eek u kuxtale, seguernak

´ Alfa yeetel Omega. «Kooten» 468 APOCALIPSIS 22:12-21 ´ ´ u y´ eekkuntik u kuxtal; baale le ku taasik utsil ti le muuchuli´ maax toj u kuxtale, loobo. Teen u moots yeetel teen ´ seguernak ´ u kuxtal ich tojil; yeetel le maax u chiibal David; teen le estrella ´ kiliicho, seguernak u kuxtal ich ku joopbal jaatskab kiino› ». ´ kiliichil. 17 Le kiliich muuk yeetel le ´ ´ ´ ´ 12 » ‹¡Ile! T aan in taal tu s eenoviatsilo l aayli t aan u yaali´ ´ baanil, yeetel in chaamaj le sii- koob: «¡Kooten!». Yeetel jeel ´ ´ bal ken in tsaao, utiaal beyo ka maaxak ka u yuube ka u yaal ´ ´ ´ in boot ti cada junt uul le baax xan: «¡Kooten!». Yeetel jeel maa´ u naajaltmaj tu yoolal baax u xak ka ukajchajke ka taalak; ´ ´ ´ beetmo. 13 Teen le Alfa yeetel jeel maaxak xan u kaate, u yuk ´ ´ le Omegao,1´ le yaax´ yeetel le u x-ma boolil u jail le kuxtalo. ´ ´ tsooko, u kaajbal yeetel 18 «Ti tulaakal maax ku yuu´ ´ u xuul. ´ 14 Kiimak u yool le maaxoob ku bik u taaniloob le profecıa ´ poik u chowak´ nookoob utiaal ts ıibtaan te rolloa, kin jaaj´ ´ ka chaabak u naatsloob yiknal u kuuntik lela: Wa yaan maax ku ´ cheiloob le kuxtalo, bey xan tsaaik u maasil ti le baaxoob ´ utiaal ka chaabak u yookloob tu ts ıibtaano, Diose yaan u taa´ joonajiloob le kaajo. 15 Paa- sik xan tu yookol le noj ya´ chile ti yaan le peekoobo,1 le jiloob ts ıibtaan ichil le rolloa; ´ ´ j-meenoobo,2 ´ le j-n´uupkeba- 19 tsoole wa yaan maax ku lunoobo,3 le j-kıimsaj wıinikoobo, sik wa baax ti u taaniloob le ´ ´ le ku adorartikoob´ beetbil dioprofecıa ts ıibtaan te rolloa, Dios ´ ´ soobo, bey xan tulaakal le maaxane yaan u lusik u paajtalil u ´ ´ xoob uts tu yich u tuusoob yee- naatsal ti u cheiloob le kuxtalo tel ma tu xuulul u beetkoobo.› bey xan u yokol te kiliich kaajo; ´ ´ ´ 16 ´ » ‹Teen Jesuse, tin t´ uuxtaj le baalooba laaj ts ıibtaanoob te in angel utiaal ka u jaajkuunt ti rolloa. ´ ´ teex le baalooba, tumen lelooba 20 »Le maax jaajkuuntik le baalooba, ku yaalik: ‹Jach beyo; ´ ´ ´ Ap 22:131 Wa: «Teen le A yeetel le Z». ´ Ilaak Tip. 16. 151 Lelooba letie maa- taan in ´ taal tu seebaanil›.» ´ «¡Am en! Kooten, Yuumtsil Jexoob beetik ´ baaloob kaastak yeetel su´ tsiltak tu taan Dioso. 152 Wa: «espiri- sus.» tistaob». Ilaak Tip. 16, Meenil. 153 Gr.: ´ 21 U nojoch utsil Yuumtsil Je´ pornos. Le taana ku ´ ´ meyaj ´ utiaal u yuuchul taan ti le jejelaas nuupchitaloob ku sucristoe ka yanak yeetel le j-kiliichoobo. bin tu contra u ley Dioso. Ilaak Tip. 4.

´ U ´ libroiloob le Kiliich Tsıiboob ich Griego ´ tsıibtaaboob tu kiinil le yaax cristianoobo

´ ´ ´ (Yaan ti le fechaob yeetel le kuuchiloobo ma jach ojeelaan wa letiobi. ´ ´ ´ Le letra «t.» u kaat u yaal «taanil ti»; le letra «k.» u kaat u yaal ´ «kex tu jaabil» wa «ooli tu jaabil».)

´ ´ M aax tsıibte

´ Tuux tsıibtaabi

Mateo Marcos Lucas Juan Baaxoob Romailoob 1 Corintoiloob 2 Corintoiloob Galaciailoob

Mateo Marcos Lucas ´ Apostol Juan Lucas Pablo Pablo Pablo Pablo

k. k. k. k. k. k. k. k. k.

Efesoiloob Filiposiloob Colosasiloob 1 Tesalonicailoob 2 Tesalonicailoob 1 Timoteo 2 Timoteo Tito ´ Filemon Hebreoob Santiago

Pablo Pablo Pablo Pablo Pablo Pablo Pablo Pablo Pablo Pablo Santiago ´ (u yıitsin ´ Jesus) Pedro Pedro ´ Apostol Juan ´ Apostol Juan ´ Apostol Juan Judas ´ (u yıitsin ´ Jesus) ´ Apostol Juan

Palestina Roma Cesarea ´ Efeso (wa naats ti) Roma Corinto ´ Efeso Macedonia Corinto ´ wa Antioquıa ti Siria Roma Roma Roma Corinto Corinto Macedonia Roma Macedonia (?) Roma Roma ´ Jerusalen

Babilonia Babilonia (?) ´ Efeso (wa naats ti) ´ Efeso (wa naats ti) ´ Efeso (wa naats ti) Palestina (?)

k. k. k. k. k. k.

Patmos

k. 96

Libro

1 Pedro 2 Pedro 1 Juan 2 Juan 3 Juan Judas

Apocalipsis

469

Tsooksaab tu jaabil 41 60-65 56-58 98 61 56 55 55 50-52

k. 60-61 k. 60-61 k. 60-61 k. 50 k. 51 k. 61-64 k. 65 k. 61-64 k. 60-61 k. 61 t. 62

62-64 64 98 98 98 65

U TAANILOOB LE BIBLIAO

´ Xeen te taan juun 6 utiaal a wilik u kaaba le libroobo. A

´ ABADON, Ap 9:11 rey, u kaabae A. ´ ABA, Ro 8:15 k-aalik: ¡A., k-Yuum! Gal 4:6 ku kaam aalik: ¡A., in Yuum! ´ ´ ABEL, Mt 23:35 kaaj yeetel u kiikel A. Heb 11:4 yoolal feje, A. tu kubaj ti Dios siibal Lu 11:51; Heb 12:24. ´ ABIAS, Lu 1:5. ´ ´ ABRAHAN, Mt 8:11 kutaloob yeetel A. tu Reinoil Gal 3:29 u chiibaleex A., yaan a tiaalintkeex Heb 11:8 yoolal feje, A., tu beetaj Snt 2:21 ¿Ma wa aalaab toj u kuxtal A. Mt 22:32; Jn 8:39; Ro 4:3; Heb 6:13. ´ ABUELA, 2Ti 1:5 a a. Loida yeetel ti a maama ABUELOOB, 1Ti 5:4 unaj u bootkoob ti u a. ACEITE, Mt 25:4 tu bisoob a. utiaal u lamparaob Lu 7:46; Heb 1:9. ´ ´ ´ ´ ADAN, 1Co 15:22 yoolal A. tulaakal maak ku kıimil ´ ´ ´ 1Co 15:45 A., le yaax wıiniko, suunaj kuxaan maak Lu 3:38; Ro 5:14; 1Ti 2:14. ´ ADORACION, Col 2:18 ti u a. le angeloobo ´ Snt 1:27 Le a. limpio tu taan k-Dios ´ ADORAR, Bx 17:25 a., tin wilaj junpeel altar ´ Heb 11:21 Jacobe, xolaj a. taan u jetsik u muuk ´ Snt 1:26 cheen kunel le bix u a. ´ Ap 11:1 le altaro, bey xan le maaxoob ku a. Col 2:23. ´ ADORARTIK, Lu 4:8 Jeeoba a Dios unaj a a. ´ Jn 4:20 tu kaajil Jerusalen unaj u a. ´ Jn 4:23 yaan u a. yeetel kiliich muuk ´ ´ ´ Jn 4:24 u a. yeetel espıritu bey xan yeetel jaaj Jn 12:20 binoob u a. Dios te kiinbesajo, griegoob ´ Bx 8:27 bijaan kaach Jerusalen u a. Dios Bx 17:4 le griegoob ku a. Dioso ´ ´ ´ Bx 17:17 k´ aaj u tsikbal yeetel maakoob ku a. Dios ´ ´ Bx 19:27 Artemis, u a. ti tulaakal yookol kaab ´ Ro 1:25 tu a. tu lugar u adorartikoob le Maax beet ´ Ro 9:4 u paajtalil u a. Dios ´ ´ ´ Snt 1:26 juntuul maak ku tuklik taan u a. Ap 7:11 le angeloobo xolajoob a. Dios Ap 9:20 ma xuul u a. demonioobi Ap 11:16 Le veinticuatro ancianoobo, tu a. Dios Ap 13:4 Ka tu a. le nojoch kaano ´ ´ Ap 14:9 Le maax ku a. le tsıitsik baalche Ap 19:4 Le veinticuatro ancianoobo tu a. Dios ´ Ap 20:4 ma tu a. le tsıitsik baalcheo Mt 4:10; Bx 18:13; 2Te 2:4; Ap 13:15; 16:2. ´ ADULTERIO, Ro 7:3 ma tu luubul ti a. ´ 1Co 6:9 le ku luubloob ti a. Mt 5:28; 15:19; Mr 7:22; Heb 13:4; Snt 2:11. ´ AGABO, Bx 11:28; 21:10. AGAR, Gal 4:24. ´ AGUILA, Mt 24:28; Ap 12:14. ´ AJAK A TUUKULEEX, 1Pe 4:7 a. yeetel orarneneex AJAL, Ro 13:11 u kiinil a wa. AJENJO. Ilaak SIISIM.

´ ´ AKELDAMA, Bx 1:19 A., u Kaaxil Kiik ´ AKTAANTIK, Ef 6:13 nuukul baateel, utiaal a a. ALABAR. Ilaak KIIKITAAN. ALEJANDRO, Bx 19:33; 1Ti 1:20; 2Ti 4:14. ALELUYA. Ilaak KIIKITANTEEX JAH. ALFA, Ap 1:8; 21:6; 22:13. ALFEO, Mt 10:3; Mr 3:18; Bx 1:13. ´ ALMA. Ilaak KUXTAL, KUXAAN MAAK. ´ ´ ALTAR, Bx 17:23 junpeel a. tuux tsıibtaan ´ Heb 13:10 Yaantoon junpeel a. tuux ma ´ Ap 6:9 yaanal le a. tin wilaj u kiikel Mt 23:18; Heb 7:13. ´ AMEN, 1Co 14:16 ¿bix ken u yaalil A. wa ma Ap 3:14 le baax ku yaalik le A. le j-jaajkunaj 2Co 1:20. ´ AMENAZAR, 1Pe 2:23 Le taan u muyajo ma tu a. AMIGO, Lu 16:9 utiaal a beetkeex a. ´ Jn 15:13 u kuxtal maak tu yoolal u a. ´ Snt 2:23 Abrahane u a. Jeeoba ´ Snt 4:4 a. ti le yookol kaaba Mt 20:13; 26:50; Jn 15:14; 19:12. ´ ANA, Lu 2:36 juntuul koolel ku profetizar, A. ´ ANANIAS, Bx 5:1, 5; 9:10; 22:12; 23:2. ´ ANAS, Lu 3:2; Jn 18:13, 24; Bx 4:6. ANCIANO, 1Ti 5:17 Le a. maalob u meyajoob ´ 1Pe 5:1 kin kubeentik ti le a. ichileexo Ap 4:4; 7:11; 14:3; 19:4. ANCLA, Heb 6:19 bey a. utiaal k-kuxtale ´ ANDRES, Mt 4:18; Jn 12:22; Bx 1:13. ´ ´ ´ ANGEL, 1Co 4:9 beyoon junpeel chaan utiaal le a. ´ 1Co 6:3 ¿Ma wa a wojleex yaan k-juzgartik a.? ´ ´ 2Co 11:14 Satanase bey u a. saasile ´ ´ 2Co 12:7 bey u a. Satanas ku laalajken ´ ´ 1Pe 1:12 Le a. jach taak u yojeeltikoob ´ ´ Ap 22:6 tu tuuxtaj u a. u yees ti u palitsiloob Mt 4:11; 22:30; 28:2; Bx 5:19; Gal 1:8; Heb 13:2; 2Pe 2:4, 11. ´ ANTAL, 2Co 5:17 tuumben baaloob tsook u ya. ´ Flp 1:25 yaan u seguer in wa. ta weeteleex ´ Col 1:17 yoolal letie beetaab u ya. tulaakal Ap 4:11 ta woolale kuchoob a. ANTICRISTO, 1Jn 2:18 yaan u taal le a. 1Jn 2:22; 4:3; 2Jn 7. ANTIPAS, Ap 2:13 A. le in j-jaajkunajo ´ APOLION, Ap 9:11 ich griegoe u kaabae A. ´ APOSTASIA. Ilaak TU CONTRA. ´ APOSTOL, Mt 10:2 U kaaba le doce a. ´ 1Co 4:9 le a. beyoon junpeel chaan ´ 2Co 11:13 le maakoob jeelo ma jaaj wa a. ´ 2Co 12:12 jach tu jaajil juntuul a. Gal 1:1 Teen Pablo, a. Mr 3:14; Bx 1:25; 1Co 9:2; 12:28; 15:9; Gal 2:8; Ap 21:14. ´ AQUILA, Bx 18:2, 26; Ro 16:3; 2Ti 4:19. ARABIA, Gal 1:17; 4:25. ARABIAILOOB, Bx 2:11.

470

471 ARCA, 1Pe 3:20. ´ ´ ARCANGEL, 1Te 4:16 jeex u taan juntuul a. ´ Jud 9 Miguel le a., baateltaanaj yeetel ARCO, Ap 6:2. ´ ARCO IRIS. Ilaak CHEEL. ´ ARENA, Mt 7:26 xiib tu beetaj u yotoch yoo a. ´ ´ Ro 9:27 Israel bey jeex u yaabil u a. kaanaab Ap 20:8. ´ AREOPAGO, Bx 17:19, 22, 34. ARIMATEA, Mt 27:57; Lu 23:51; Jn 19:38. ARPA, Ap 15:2 u machmoob u a. Dios Ap 14:2. ARREPENTIR. Ilaak KEX TUUKUL. ˜ ARTE DE ENSENAR. Ilaak MAALOB J-KAANSAJ. ´ ARTEMIS, Bx 19:27, 34, 35. ASIA, Bx 19:10; 1Co 16:19; Ap 1:4. ´ ´ ASTROLOGO, Mt 2:1 jujuntuul a. Lakin u taaloob Mt 2:7, 16. ATAN, 1Co 7:2 cada xiibe ka yanak u ya. ´ ´ ´ 1Co 7:39 a. ti yaan yaanal u paajtalil u yıicham ´ ´ ´ Ef 5:22 a. ka u tsaaubaob yaanal u paajtalil Ap 21:9 weestech le noviatsilo, u ya. le Tamano Ef 5:23, 28; 1Ti 3:2. ATAQUE, Mt 4:24; 17:15. ´ AUGUSTO, Bx 25:21 ka bisaak tu taan A. ´ Bx 27:1 u muuch soldadoob A. AUTORIDAD, Jn 19:11 tsaabaltech a. tumen Dios ´ ´ ´ Ro 13:1 u tsaauba yaanal u paajtalil le a. ´ ´ Ro 13:2 ku tsaaikuba tu contra le a. ku tsaaikuba ´ 1Co 15:24 u xuulsaal ti tulaakal a. ´ Ef 1:21 maas kaanal ti tulaakal gobierno, a. Ef 6:12 k-baateel tu contra le a. ´ 1Ti 2:2 reyoob bey xan le maaxoob yaan a. 2Pe 2:10 u pekmoob xan le a. Mt 7:29; 20:25; Col 1:16; 2:15; Tit 3:1. ´ ´ ´ AVIDEZ. Ilaak PIITMAAN U TSIIBOLTAAL. ´ AWAT, Snt 5:1 okolneneex yeetel a. tu yoolal ´ AYIKAL, Lu 18:25 camello, ke ka okok juntuul a. ´ ´ ´ 2Co 6:10 ootsiloon baale taan k-a. maakoob ´ 2Co 8:9 kex a. kaache tu yootsilkuntuba ´ 1Ti 6:9 u chatukultmaj u a., ku tuuntaal ´ Snt 2:5 utiaal ka a. yeetel fe ´ Snt 5:1 Uuyeex lela, a. maakeex; okolneneex ´ Ap 3:17 A., yeetel yaab baaloob yaanten Lu 16:19; 2Co 8:7. ´ AYIKALIL, Mt 6:20 muchkıinteex a. te kaano Mt 6:21 tuux yaan a a. ti yaan xan a puksiikali ´ Mt 6:24 palitsil ti Dios yeetel ti le A. Lu 16:9 le a. utiaal a beetkeex amigoob Ro 11:33 ¡Bukaaj taamil u a. Dios Col 2:3 Ichil letie taakaan a., naatil Snt 5:2 Le a. yaanteexo tsook u tuutal Mt 19:21; Lu 7:25; 16:11; Heb 11:26; Ap 18:17. ´ AYUNAR, Mt 6:16 Ken a., ma a wootsilkuntik Mr 2:18 a disipuloobe maatech u a.? Lu 5:33 disipuloob Juane mantats ku a. Lu 5:34 a. u amigoob le noviotsil ´ ´ ´ AZUFRE, Ap 21:8 ku toochbal u kaakil yeetel a. Ap 19:20.

ARCA—AALMIL AA

´ AACH, 1Co 15:55 Kıimil, ¿tuux tsook a ya. ´ ´ AAK, Bx 2:3 a. tu yookoloob beyoob kaake ´ 1Co 14:9 wa ma ta waalikeex yeetel a wa. ´ Snt 1:26 maak ma tu controlartik u ya. ´ ´ ´ Snt 3:6 u ya. wıinike junpeel kaak ´ ´ Snt 3:8 mix maak paajchajak u suukbesik le a. ´ AAL, Mt 11:28 maaxeex a. a kuucheex ´ Heb 12:1 kooneex lusik tulaakal baaloob a. ´ AARON, Heb 5:4 jeex taanik A.

´ AA

´ ´ ´ ´ AAKAM, Ro 8:22 beetaanoob taan u muul a. 2Co 5:2. ´ ´ ´ AAKAB, Ro 13:12 Le a. tsook u jach tuubul ´ ´ 1Te 5:2 jeex u taal juntuul j-ookol de a. ´ Ap 22:5 Teelo ma tun yantal a. Lu 18:7; 1Te 5:5; Ap 7:15; 12:10. ´ ´ ´ AAKABTAL, Jn 9:4 ken a. mix maak ku meyaj Jn 6:17. ´ ´ ´ ´ AALKAB, 1Co 9:24 ku ya., baale cheen juntuul ´ ´ ´ Heb 12:1 ka chuukpajak k-ool k-a. le bej Flp 2:16. ´ ´ ´ ´ AALKAB JA, Ap 16:12 tu yookol u a. Eufrates ´ Ap 22:1 tu yeesajten u a. le kuxtalo ´ ´ ´ ´ AANTAJ, Jn 14:16 yaan u tuuxtikteex ulaak a. ´ 2Co 4:8 maatech k-paatal x-ma a. 2Co 9:13. ´ ´ AANTIK, Jn 15:26 kiliich muuk kun a. ´ Jn 16:7 le kiliich muuk kun a. ´ ´ Bx 17:25 u ya. tumen u kab wıinik ´ Ro 8:26 le kiliich muuko ku ya. ´ ´ Ro 13:6 autoridadoob utiaal u ya. maak ´ Flp 4:3 ka seguernak a wa. le koolelooba ´ ´ Heb 2:16 ma taan u ya. angeloobi ´ ´ Heb 2:18 ku bin u ya. le ku tuuntaal ´ ´ ´ ´ Heb 6:10 kiliichoobo yeetel laayli taan a wa. Heb 13:6; 1Pe 4:10.

AA AALAJ BAAL, 1Co 4:13 ken a. ma jaajtak t-contra Bx 18:6. AALAAN, Lu 17:9 le baaxoob a. ka u beeto ´ 2Co 10:13 k-nojbaalkuuntikba, le bukaaj a. AALAAN U TSAABAL, Bx 2:39 lela ti teex a. ´ ´ ´ Ro 4:13 a. junpeel tuumben yookol kaab Ro 9:4 letiob tiaalintik le baaxoob a. 2Co 7:1 tumen a. le baalooba Gal 3:29 yaan a tiaalintkeex le baax a. Tit 1:2 Dios, u ya. le kuxtala Ro 4:14; 8:23; Gal 3:16; Heb 11:13; Snt 1:12; 2:5; 2Pe 3:13. ´ AALAAN YAAN U LAAJ KASTALOOB, Col 2:22. AALEEX U NUUK, 1Te 5:14. AALIK, Mt 12:37 yoolal le baaxoob ka wa. ´ Mt 24:35 ma u beeytal le baaxoob tsook in wa. 1Pe 1:11 baaloob ku ya. le kiliich muuko AALIK BAALOOB KAASTAK, 3Jn 10 ya. t-oolali AALMIL, Ef 1:11 Dios a. yaan k-kamik le herenciao

BABILONIA—BAAXOOB KU YAALIK B BABILONIA, Ap 17:5 Le Nojoch B., u maama Ap 18:2. BAJUX, Mt 27:9. ´ BAK. Ilaak xan WIINKLIL. ´ ´ 1Co 15:50 b. yeetel kiike ma tu paajtal Ef 6:12 k-baateel, ma tu contra b. BALAK, Ap 2:14. BALANZA, Ap 6:5. BALAAM, Jud 11 ma maalobtak tu beetaj B. Ap 2:14. BARAK, Heb 11:32. ´ BARBAROS. Ilaak MA GRIEGOOB. BARCO, Mt 4:22; Snt 3:4; Ap 18:19. ´ ´ BARRABAS, Jn 18:40 B. kaache juntuul j-ookol ´ BARSABAS, Bx 1:23; 15:22. ´ BARTOLOME, Mt 10:3; Bx 1:13. BAT, Ap 8:7. BAUTISTA, Mt 14:2; Lu 7:33. ´ BAAKEL, Mt 23:27 chuupoob yeetel u b. kimen ´ Jn 19:36 Mix junpeel u b. kun kachbil Ef 4:16. BAAKEL POOL, Mt 27:33; Mr 15:22; Lu 23:33. BAAKOOB, Ap 17:12 Le diez b. ta wilaj xano ´ ´ BAAL, Ro 11:4 maakoob ma xolajoob tu taan B. ´ BAAT, Lu 3:9. ´ ´ ´ BAAXAL, 2Ti 2:5 ku taakpajal ti junpeel ketlan b. ´ BAAXAL TAAN, Ef 5:4 mix u yaalaal kaakas b. BALUBA, 2Pe 2:22 le x-leecho ku suut u b. ich luuk BAPACH, Lu 19:43 yaan u pakikoob ta b. cheob Ro 15:19. BAPAKILOOB, Heb 11:30 yoolal feje, u b. Jericoe Mt 4:5. ´ BAAJAL TI CHE, Mt 20:19 jaajatsaak yeetel ka b. ´ ´ Mr 15:25 hora ooxpeelo letie ka tu b. Lu 23:21 tu yaaloob: ¡B.! ¡B.! ´ Lu 24:7 u Paal maake yaan u b. Jn 19:6 tu kaam aaloob: ¡B.! ´ Heb 6:6 letiobe taan u kaa b. u Paal Dios Mt 23:34; 26:2; Mr 15:14; Jn 19:10, 15; Ro 6:6; 1Co 1:13; Gal 2:20; 6:14. ´ BAAL BEETAAN, 2Co 5:17 tuumben b. tumen Dios BAALCHE, 2Pe 2:12 beyoob b. minaan u naatoob ´ Jud 19 maakoob beyoob b. Snt 3:15; Jud 10. BAAL K-JAANTE, 1Ti 6:8 b., yaan u kiimaktal BAAL KAAS, Mt 12:36 jeel b. ka aalaak Lu 23:4 Mix b. kin wilik u beetmaj ´ Ef 5:27 minaan mix junpeel b. ti Flp 2:15 mix b. paapakaanteex Ef 1:4. ´ BAAL KAAJ, Mt 27:34. BAAL LIMPIO, Flp 4:8. BAALOOB BEY TI DIOS U TAALOOBE, 1Co 12:10; 1Ti 4:1. BAALOOB BEETAAN, Ro 1:25 ´ Ro 8:20 le b. tsaaboob ti junpeel kuxtal ´ ´ ´ Ro 8:22 le b. taan u muul aakamoob Col 1:15; 1Ti 4:4; Heb 4:13; Ap 3:14.

472

BAALOOB KUXAAN, Ap 8:9. BAALOOB KAASTAK, Jn 5:29 beetoob b. yaan u Tit 2:5 b. ti u taan Dios ´ 2Pe 2:18 ti le maaxoob beetik b. Jn 3:20; 2Co 5:10; Heb 9:15; 10:17. BAALOOB MA JAAJTAK, 2Ti 4:4 b. ku tsikbaltaal 1Ti 1:4. BAALOOB MAALOBTAK, Heb 10:24. BAALOOB U YAALMAJ DIOS, Heb 5:12 kiliich b. 1Pe 4:11 jeex ken taanak ti le b. ´ BAALOOB YAAN TE YOOKOL KAAB, Gal 4:3. ´ ´ ´ BAATELTAAMBAL, Mt 24:6 taan u yuuchul b. ´ Ap 12:7 b. te kaano: Miguel yeetel u angeloob Lu 21:9. ´ ´ BAATELTAAN, Mt 12:19 Ma bıin b. ma bıin awat ´ Mr 8:16 kaaj u b. tu baatsiloob ´ Bx 17:18 ku b. kaach tu yeetel ´ ´ 1Co 1:20 maax ku b. yoolal le yookol kaaba? ´ ´ 1Co 11:16 wa yaan maax u kaat b. utiaal ´ Flp 2:14 beetkeex tulaakal baal x-ma b. ´ 1Ti 6:5 u b. maak ti baaloob ma kaanaantaki ´ 2Ti 2:23 cheen kunel b. mix baal u biilaloob ´ Jud 9 Miguele b. yeetel le Kaasilbaalo Bx 15:2; 25:19; 1Ti 2:8; 6:4; Heb 6:16. BAATEEL, Mr 3:24 reino ku b. tu baatsiloob Jn 18:36 u b. utiaal ma in kuubul ´ Bx 5:39 wa taan a b. tu contra Dios ´ ´ 1Co 3:3 yaan tsıikilil yeetel b. ichileex ´ 1Co 6:1 b. ti tu contra ulaak sukuun ´ ´ 1Co 14:8 ¿maax jeel u lıiskuba utiaal le b.? ´ 2Co 10:3 maatech k-b. jeex u beetik wıinike 2Co 10:4 u nuukuliloob k-b. ma luumkabiloobi Col 2:1 ka a wileex bukaaj nojchil le b. yaanten 1Ti 1:18 seguernak a b. le maalob baatelo 1Ti 6:12 B. tu yoolal le fejo 2Ti 2:24 minaan baax oolal u b. 2Ti 4:7 Tsook in b. yoolal le fejo ´ Snt 4:1 Tuux u taal le b. yeetel sakachtaan Snt 4:2 Ma tu xuulul a b. 1Pe 2:11 ku b. tu contra a kuxtaleex ´ ´ Jud 3 tsaa a wooleex b. yoolal le fe Ap 12:17 puuj le nojoch kaano, ka bin b. Ap 16:14 u b. u noj kiinil Dios 2Ti 2:14, 23; 4:7; Tit 3:9; Heb 12:4; Snt 4:1; Ap 19:11, 19. ´ ´ BAAX IN KAAT, Jn 5:30 ma tin beetik cheen b. ´ BAAX KU BEETIK, 1Ti 3:2 u piis tulaakal b. ´ 1Ti 3:11 kooleloob ku tsaaikoob u piis le b. ´ ´ Tit 2:2 tsaaikoob u piis tulaakal b. ´ BAAX KU NAAJALTIKOOB, Ro 1:27 tu kamoob le b. BAAX KAAS, Bx 8:22 kex a tuukul yoolal le b. ´ Ro 7:19 le b. ma tin tsıiboltiko Tit 2:8 ma u yantal b. u yaaloob t-oolal. Ro 9:11. BAAX MA SUUK U YILAAL, Lu 1:22. ´ BAAX MA TOJI, 1Jn 5:17 Tulaakal b. keban BAAX MAALOB, Mt 5:10 ikil u beetkoob b. ´ Snt 4:17 wa yaan maax u yojel u beet b. 1Co 12:7. ´ BAAXOOB KU TSAAIK DIOS, Mt 5:3 wiijoob ti b. BAAXOOB KU YAALIK, 1Jn 5:3 ka k-tsookbes le b.

473

BAAXOOB U TAAKMAJ—BOOTAAL

BAAXOOB U TAAKMAJ, 1Co 14:25 b. tu puksiikal ´ BAAXOOB YAANTI, Mt 25:14 tu kubeentajtiob le b. BAAXOOB YAAN TU TUUKUL, Heb 4:12. BAAX TOJ, 1Pe 3:14 Ikil a beetkeex b. ´ ´ BAAX UTS, Mt 13:43 maax beetik b., yaan u leembal ´ Bx 10:35 ku kamik jeel maax ku beetik b. ´ BEJ, Mt 7:14 le b. ku bisik maak ti kuxtalo ´ Mt 22:9 xeeneex te b. tu jookbal le kaajo ´ Jn 14:6 Teen le b., le jaajo yeetel le kuxtalo ´ ´ Bx 9:2 jeel maaxak ka u yojeelt ti yaan ichil Le B. Bx 19:9 u taanoob kaas yoolal Le B. Bx 22:4 tin chapachtaj le yanoob ichil Le B. Bx 24:14 le b. ku yaalikoob sectao ´ 2Ti 4:7 tsook in waalkabtik le b. tak tu xuulo ´ ´ Heb 12:1 k-aakabt le b. yaan taanil ti toono ´ Heb 12:13 seguernak a taaxkuntikeex le b. Mt 13:4; 20:17; Mr 11:8; Bx 8:26; 2Co 12:18; 2Pe 2:2. BEJLAE, Lu 4:21; 23:43. BEJ MA MAALOB, 2Pe 3:17. BEJ TUUCHAJAAN, 1Pe 4:4 b. ku biskoob ´ ´ BELEN, Mt 2:1 Jesuse sıij tu kaajil B. Mt 2:5; Lu 2:4. ´ ´ BELIAL, 2Co 6:15 u muul meyaj Cristo yeetel B.? BENDECIR, Lu 6:28. ´ BENJAMIN, Ap 7:8. ´ BERNABE, Bx 15:2; 1Co 9:6; Gal 2:1. BETANIA, Mt 21:17; 26:6; Jn 1:28; 11:1. ´ ´ ´ BETFAGUE, Mt 21:1 B., Jesuse tu tuuxtaj kaatuul BETSAIDA, Mt 11:21; Lu 9:10; Jn 1:44. ´ BEEL, Mt 3:3 Maalobkıinteex u b. Ro 11:33 mix u xakaltaal u b. ´ Ap 15:3 A b. tojtak yeetel jaajtak BEELZEBUB, Mt 10:25; 12:24; Mr 3:22. ´ BEET, Lu 7:4 a b. le baax ku kaatko 2Co 5:10 tu yoolal le baaxoob tu b. ´ Ef 6:6 b. xan baax u kaat Dios Ro 12:20. ´ ´ BEETAJ, Mt 7:24 tu b. u yotoch yoo chaaltune BEETAAB, Mt 25:34 tiaalinteex le Reino b. ´ Ro 1:20 desde ka b. yookol kaab Ef 2:10; 1Ti 1:9. ´ BEETAAB YOOKOL KAAB, Mt 13:35 desde ka b. ´ BEETAAL, Gal 6:15 tuumben baax ku b. ´ BEETAAN, 2Ti 2:21 b. utiaal tulaakal maalob meyaj ´ BEETBIL DIOS, Bx 15:20 baaxoob yaan yil yeetel b. ´ 1Co 8:4 juntuul b. mix baal ´ 1Co 10:14 adoracion ku tsaabal ti le b. ´ 2Co 6:16 u templo Dios yeetel le b.? ´ Col 3:5 laayli bey ka adorartaak b. ´ 1Jn 5:21 kanaantabaex ti le b. Bx 7:41; 1Co 5:10, 11; 6:9; 10:7; Ef 5:5; Ap 9:20. BEETEEX JEEX, 1Co 11:1 B. in beetko Ef 5:1 b. u beetik Diose ´ Heb 6:12 baaxe ka a b. le maaxoob 1Co 4:16; Flp 3:17; 1Te 1:6; 2:14. ´ BEETIK, Mt 16:18 le chaaltuna yaan in b. in Mt 23:3 ku yaalikoob, baale ma tu b. ´ ´ Mt 24:46 taan u b. le baax tu kubeentajtio! Jn 14:15 yaan a b. le baaxoob kin waaliko

Jn 14:21 ku b. le baaxoob kin waaliko ´ Ro 2:1 taan a b. le baaxoob ka juzgartiko ´ Ro 7:19 le kaas ma tin tsıiboltiko le kin b. ´ ´ Ro 9:11 u yeeyaal maak yoolal baax ku b. Ro 10:19 yaan in b. a kuuxileex 1Pe 3:17 muyajnakeex ikil a b. baax maalob Ro 1:32; 2:2; 7:15; Flp 2:3; 1Ti 5:21. BEETIK U TALAMTAL, Mr 7:35 baax b. u taan BEETIK UTS, Bx 10:38. BEETKEEX U PUUJUL, Ef 6:4 ma a b. a paalaleex BEETKOOB NAJOOB, Lu 17:28 u paakaloob, u b. BEETKOOB U CUENTAIL, 1Ti 1:4. ´ ´ BEETKOOB U CHIIKIL, 1Ti 1:4 ku b. maak u xakalt ´ BEETKUBA DISIPULOIL, Bx 15:3 u b. le j-taanxel ´ BEETMAJ, 1Co 2:9 u b. Dios utiaal le maaxoob BEETMILI, Ro 9:23 u b. Dios utiaal nojbeenilo ´ BEEYCHAJAK, Mt 2:15; 12:17; Lu 21:22. ´ ´ BEEYCHAJAL, Lu 18:31 yaan u b. tulaakal ´ BEEYKUNT, Mt 5:17 xuulsi, baaxe taalen in b. ´ BIN, 2Co 2:13 waalik ti le sukuunoob taan in b. ´ Flp 3:16 ma u xuulul k-b. taanil BINELTIKTEN, Heb 11:32 jeel u b. tiempo wa ka ´ BINOOB TU PAACH, Ap 19:14 b. u natmoob tsıimin Mt 4:20; Jn 10:5. BINTEEX UTSIL, Bx 15:29 yaan u b. ´ BISAJ TAAN, Mt 11:10 in j-b. utiaal ka xiik taanil ´ BISAAB, Mt 1:11 ka b. le judıoob Babiloniao ´ Heb 11:5 Enoke b. taanxel tuux Mt 4:1. ´ BISAAL, Mt 5:21, 22 yaan u b. tu taan le juezoobo BISAANOOB KALBIL, Lu 4:18. ´ BISIK, Gal 6:5 cada juntuule yaan u b. u kuuch BISIKBA, 1Jn 1:6. ´ ´ ´ BISIK MAAK TI KIIMIL, 2Co 3:6 ley tsıibtaano ku b. 1Jn 5:16, 17 le kebana ma tu b. ´ ´ BISKABAEX, 1Co 5:11 b. yeetel jeel maaxak ´ 2Te 3:14 xuuluk a b. tu yeetel ´ ´ BISKUBA, 1Co 15:33 u b. maak yeetel kasaanoobe Mt 11:19. ´ ´ BIX U MEYAJ, Ro 12:4 junpeelili b. u xeexetal BIX U YILAAL, 2Co 10:7 juzgartikeex yoolal b. BIILAL, Snt 2:16 ¿baax u b. lelo? ´ BOANERGES, Mr 3:17 tu tsaaj xan u kaabatoob, B. BOAZ, Mt 1:5. ´ BOLSAOB DE KEEWEL, Mt 9:17; Mr 2:22; Lu 5:37. ´ ´ BOOL, Mt 20:28 taal u tsaa u kuxtal bey junpeel b. ´ ´ Ro 6:23 le b. ku tsaaik le kebano kıimil ´ ´ Col 3:24 Jeeoba ken u tsaateex herencia bey b. Heb 11:26 tu chikaj u paakat ti le b. Snt 5:4 u yawat taan le b. a paxmeex 1Co 3:8. ´ ´ BOOT, Mt 16:27 ti tuun ken u b. ti cada juntuul ´ ´ Mt 22:21 b. ti Cesar baaxoob utiaal Cesar Lu 14:12 lela bey ka u b. le baax ta beeto ´ 2Te 1:6 Diose maalob u yilik ka u b. yeetel muyaj Bx 21:24; Gal 4:5. ´ BOOTAAL, Lu 10:7 meyaje ku naajaltik u b. ´ Ro 11:35 utiaal ka kaabeetchajak u b.? 1Co 9:7.

BOOTIK—CONTROLARTUBA ´ BOOTIK, Ro 12:17 Ma a b. kaas yeetel kaas Ro 13:6 b. xan impuestoob, tumen Dios tsaamil 1Ti 2:6 tu kubaj u kuxtal utiaal u b. ´ 2Ti 4:14 Jeeoba kun b. le baaxoob tu beetajteno BOOY, Snt 1:17 ma tu kexpajal jeex le b. ´ ´ BRONCE, 1Co 13:1 junpeel nuukul de b. ku yaambal ´ BUKAAJ, Lu 12:42 u tsaaik le b. janal 2Co 8:14 ka yanaktiob xan jach le b. yaanteexo Ro 12:3. BUKLIK, Lu 9:62 machik u nuukul u b. luum ´ BURLARKUBA, Gal 6:7 mix maak jeel u b. ti Diose BURRO, Mt 21:5. BUTSUKNAK, 1Co 13:12 b. k-ilik le baaloobo BUUL, Jn 19:24 Kooneex b. utiaal k-ilik Bx 1:26. BUUTS, Ap 14:11 u naakal u b. u muyajoob ´ ´ BUUKBESABAEX, Col 3:12 b. yeetel yaabilaj ´ BUUKINTIK, Lu 16:19 ayikal ku b. morado nook Ap 17:4; 19:8. ´ ´ BUULKABAL, Mt 24:38 taanil ti u taal le B. ´ 2Pe 2:5 tu taasaj le B. yookol luum ´ BUULUL, 2Pe 3:6 ka beetaab u b. ich ja ´ Ap 12:15 tu xeeaj ja utiaal u beetik u b. Mt 14:30; 2Co 11:25; 1Ti 1:19.

C

´ ´ CADA JUNTUUL, Ro 12:5 c. beyoon u xeexetal ´ 1Co 12:27 u wıinklileex Cristo, c. ti teex ´ CADA MAAK, Ro 14:1 c. unaj u chatuklik ´ CADENAOB, Bx 12:7 Ka tuun potskaj le c. ´ Ef 6:20 kaxaanen yeetel c. ´ Jud 6 kaaxoob tumen Dios yeetel c. Bx 26:31; Col 4:3; Heb 11:36. ´ CAIFAS, Jn 11:49; 18:13, 28; Bx 4:6. ´ CAIN, Heb 11:4; 1Jn 3:12. CALDEAILOOB, Bx 7:4. CAMA, Lu 8:16. CAMELLO, Mt 19:24; 23:24. CAMILLA, Mr 2:4; 6:55; Jn 5:8; Bx 5:15. ´ CAMPAMENTO, Heb 13:11 tookaal paachil ti le c. Ap 20:9. ´ CANA, Jn 2:1; 4:46. CANDELABRO, Heb 9:2; Ap 1:12, 13, 20; 2:1. ´ CAPERNAUM, Mt 11:23 Kux tuun teech, C. Mt 4:13; Lu 4:23; Jn 2:12; 6:59. ´ CARCEL, Ap 2:10 yaan u beetik u kaalal c. Mt 11:2; 25:36; Lu 22:33; Bx 5:19, 21; 16:26; Heb 10:34. CARCELERO, Mt 5:25. ´ ´ CARIDAD, Lu 16:20 ku kaatik c., u kaabae Lazaro ´ CARPINTERO, Mr 6:3 ¿ma wa letie c., u paal Marıa ´ CARTA, 2Co 3:1 c. tuux ku yuuchul maalob taan Bx 23:25. CASCO, Ef 6:17 Kameex u c. le salvaciono 1Te 5:8. CASTIGARTIK, Bx 4:21 tu kaxtoob baax oolal u c. ´ Bx 22:5 taas way Jerusalen utiaal ka c. ´ 2Co 10:6 k-lıismakba utiaal k-c.

474 ´ ´ 1Te 4:6 Jeeobae ku c. le maaxoob beetik Heb 2:2 c. jeex u yaalik le justicia Ap 19:2 Diose tsook u c. ´ CASTIGO, Ro 11:9 bey junpeel c. ´ Heb 10:29 maas nojoch c. ku naajmatik ´ ´ ´ Heb 12:11 c. ku kiimakkuuntik u yool maak ´ CEDRON, Jn 18:1. CEFAS, 1Co 9:5; 15:5; Gal 2:14. CENA. Ilaak xan OOKIN JANAL, NOJOCH JANAL. ´ Lu 14:12 junpeel c., ma a invitartik a amigoob Ap 19:9 c. u tsookol u beel le Taman Lu 14:16. ´ CESAR, Mr 12:17 Booteex ti C. baaxoob utiaal C. Lu 23:2 u bootaal impuestoob ti C. ´ ´ Jn 19:15 juntuul rey yaantoon, cheen C. Mt 22:17; Lu 2:1; 20:25; Jn 19:12. CESAREA, Mt 16:13; Bx 10:1; 23:23. ´ ´ CIEN, Mt 13:8 yane tu tsaaj c. u peelel u yich Mt 18:12 ku yantal c. tamanoob ti ´ Mr 10:30 kamik c. u teenel u maas yaabil CIENTO CUARENTICUATRO MIL, Ap 7:4; 14:1, 3. ´ ´ CIMBALO, 1Co 13:1 in yaabilaje, bey junpeel c. CLAVOS, Jn 20:25 wilik u joolil le c. tu kabo COFRE, Ap 11:19. COLUMNA, Jn 10:23; Bx 3:11; 5:12. ´ CONCIENCIA, Ro 9:1 in c. ku jaajkuuntik ´ ´ 1Co 10:29 ¿baaxten u c. juntuul maake ´ 1Ti 1:19 fe, yanaktech junpeel maalob c. ´ ´ 1Ti 4:2 u c. le maakooba bey tookaan Heb 9:14 maas jeel u poik k-c. u kiikel Cristo Heb 10:2 c. tsook u perdonartaal ´ Heb 13:18 yaantoon junpeel maalob c. Bx 23:1; 1Co 8:12; 2Co 1:12; 1Pe 3:16, 21. ´ CONDENACION. Ilaak JUICIO. CONDENAR. Ilaak U YAALAAL. ´ CONTRA, Mt 12:30 tin weetele, tin c. yaan ´ ´ Bx 17:7 maakooba ku bin tu c. u ley Cesar ´ ´ Ro 8:31 Dios t-eetele, ¿maax jeel u yantal t-c.? Ro 16:17 u beetkoob baaloob ku bin tu c. ´ ´ Snt 4:6 Diose ku tsaaikuba tu c. le maaxoob ´ Snt 4:7 tsaabaex tu c. le Kaasilbaalo Mt 10:35; Ef 6:12; Col 2:14; 2Te 2:4; 1Ti 1:10. ´ CONTRA GOBIERNO, Mr 15:7 le lıikoob tu c. ´ ´ Lu 23:19 u beetik u lıikil le maakoob tu c. ´ ´ Bx 21:38 tu beetaj u lıikil le maakoob tu c. ´ ´ Bx 24:5 taan u beetik u lıikloob tu c. CONTRA LEY, 1Pe 4:3 diosoob kex ku bin tu c. ´ CONTRATAR, Mt 20:1 jook jaatskab utiaal u c. CONTROLAR, Snt 1:26 ma tu c. u yaak CONTROLARKABA, 2Pe 1:6. ´ CONTROLARKUBA, Bx 24:25 ti u c. maak Gal 5:23. ´ ´ CONTROLARTIK TSIIBOLAL, 1Co 7:5 paajtal a c. 1Co 7:9. ´ CONTROLARTUBA, 1Co 9:25 aalkabe u yojel u c. Tit 1:8 u yojel u c. 2Ti 3:3.

´ COPA—CHICHKUUNTIK

475 ´ ´ COPA, Lu 22:20 c. u kaat u yaal le tuumben ´ Lu 22:42 In Yuum, wa a kaate lusten le c. ´ 1Co 10:21 le baax yaan tu c. Jeeoba Mt 20:22; 1Co 10:16. ´ ´ CORBAN, Mr 7:11 Tulaakal baax yaantene, c. ´ CORE, Jud 11. CORNELIO, Bx 10:1, 3, 22, 24, 25, 30, 31. ´ CORONA, 2Ti 4:8 u lıismaj u c. ´ Ap 2:10 yaan in tsaaiktech u c. le kuxtalo Ap 19:12 tu poole yaan yaab c. Mt 27:29; Snt 1:12; 1Pe 5:4; Ap 12:3. CORRAL, Jn 10:16 tamanoob minaanoob te c. ´ CORTINA, Mt 27:51 c. jaat desde kaanal ´ ´ ´ Heb 10:20 taatsmaan te c.; le c. u wıinklil Heb 6:19; 9:3. CREER. Ilaak xan FE. ´ ´ ´ Jn 5:24 Le maax ku c. le maax tuuxteno yaan ´ Heb 11:6 kaabeet u c. jach tu jaajil yaan Dios Snt 2:19 tak le demonioob c. Mt 21:32; Bx 15:7; 16:31; 2Te 2:12; 1Ti 3:16; 1Jn 4:1. ´ CREERTIK, Bx 5:14 yaabtal maax c. Yuumtsil ´ Ro 10:9 wa ka c. lıisaab tumen Dios 1Pe 2:7 le tuunicha kiichkelem tumen ka c. ´ ´ 1Jn 5:1 maax c. Jesuse leti Cristoe, ti Dios sıij ´ CRISTIANO, Bx 11:26 ti yaax aalaab c. Bx 26:28 a woksik tin pool in beetkinba c. CRISTO, Mt 16:16 Teech le C. ´ Ro 8:17 herencia ku tsaaik ti C. ´ ´ ´ 1Co 12:12 junpeelili wıinklil bey xan yeetel C. ´ 1Co 15:23 tu tsoolol: yaaxe ti C. tsoole ´ Col 1:24 kin muyajtik tu yoolal u wıinklil C. ´ 1Pe 4:13 a taakpajleex ti u muyajoob C. ´ Ap 20:4 reinarnajoob mil jaaboob yeetel C. 1Co 1:13; 3:23; 7:22; 2Co 12:10; Gal 3:29; Ef 5:23; Col 1:27; 1Pe 2:21. CRISTO, U YAALIKUBAOB, Mt 24:24; Mr 13:22. CRUCIFICAR. Ilaak BAAJ TI CHE. CRUZ. Ilaak U CHEIL MUYAJ. ´ CUARENTA, Mr 1:13 paat c. kiinoob te desierto Mt 4:2; Bx 1:3. ´ CUARTO, Heb 9:6 tu yaax c. le naj de nook Bx 1:13; 9:37; 20:8. CUENTA, Mt 22:5 ma tu beetoob u c. Ro 4:8 junpuli ma kun chaabil en c. ´ ´ Ro 9:28 Jeeobae yaan u kaatik c. ´ Ro 14:12 cada juntuul ti toone yaan u kubik c. ´ Flm 18 baax u paxmajteche, tsıibt tin c. ´ Heb 4:13 le maax ti unaj k-kubik c. CULPA, Bx 20:26 minaanten c. yoolal u kiikel

CH

´ ´ CHAK, Ap 17:3 juntuul ch. tsıitsik baalche Mt 27:28. ´ CHAK BEY KAAKE, Ap 6:4; 12:3. ´ ´ ´ ´ CHAK KAANAAB, Heb 11:29 kaatmaansoob le Ch. Bx 7:36. CHAKMOOL, Ap 13:2. CHAKNUUL, Col 2:15 patik ch. le jalaachoob ´ ´ Ap 3:17 ootsilech, choopech, ch. ´ CHAN KAAK, Snt 3:5.

´ CHAN MUUCH TAMAN, Lu 12:32 Ma a sajaktal ch. ´ CHAN SUUTUK, Lu 4:5 ichil u ch. tu yeesajti ´ ´ CHAN TUUNICH, Ap 2:17 yookol le ch. tsıibtaan ´ CHAN XIIPAL, Lu 9:47 tu chaaj juntuul ch. ka tu CHAROLA, Mt 14:8; Mr 6:25. ´ CHAAMBEELIL, 2Pe 2:3 le juicioo, ma ch. u taali ´ ´ CHAAK. Ilaak xan KAAXAL JA. ´ Snt 5:7 u paatik ch. ´ ´ CHAALTUN, Mt 16:18 yookol le ch. yaan in beetik ´ ´ ´ Lu 8:6 Ulaake luub yookol ch. ´ ´ CHAIK, Heb 6:3 yaan k-maan taanil wa Dios ku ch. Bx 19:30. ´ CHAAN, 1Co 4:9 ch. utiaal le yookol kaabo ´ CHEEL, Ap 4:3; 10:1. ´ ´ CHEEN BAAX U KAAT, Tit 1:7. ´ CHEEN KUNEL, Mt 15:9 Ch. u adorartikenoob 1Co 15:58 a wojleex ma ch. baax ka beetkeex ´ ´ Gal 2:2 in wil wa ma ch. le bix taan in waalkab ´ ´ Flp 2:16 ma ch. uuchik in kıimskinba meyaji 1Co 3:20; 1Ti 6:9; Tit 3:9. ´ ´ CHEEN TI TOON, 2Co 1:9 ma k-kubik k-ool ch. ´ CHEEN TU JUUNAL, Lu 5:16 bin ch. te tuux ´ CHE, Mt 7:18 maalob ch. ma tu tsaaik ich ´ ´ Bx 5:30 Jesus, ta chuykıinteex te ch. ´ ´ Gal 3:13 maax ku chuykıintaal ti ch. 1Pe 2:24 ka baaj te ch., tu kuchaj k-kebanoob Mr 12:26; Lu 6:43; Bx 7:30, 35. ´ CHEIL JAATS, 1Co 4:21 Ka xiiken yeetel u ch. CHEIL KUXTAL, Ap 2:7 yaan u jaantik u yich u ch. ´ ´ Ap 22:19 u lusik u paajtalil u naatsal ti u ch. Ap 22:2. CHEIL KUUCH, Mt 11:30 u ch. ma talam u bisaali Mt 11:29. ´ CHEIL MUYAJ, Mt 27:40 eemkech ti u ch.! ´ Mr 8:34 u pektuba yeetel u cha u ch. ´ Mr 15:32 eemek Cristo ti u ch. ´ Lu 9:23 u cha u ch. saamsamal Lu 23:26 tu beetoob u kuchik u ch. Ef 2:16 nupaanoob tu yoolal u ch. ´ Flp 2:8 tu yuubaj taan kex kıim ti u ch. Flp 3:18 u pekmoob u ch. Cristo ´ ´ Col 2:14 tu lusaj yoo bej uuchik u bajik tu ch. ´ ´ Heb 12:2 Jesuse, chuukpaj u yool ka tsaab tu ch. Mt 10:38; Jn 19:31; 1Co 1:17; Gal 6:14. ´ CHEOB, Mt 3:10 ch. ma tu tsaaik maalob iche Mt 26:47, 55; Lu 22:52; Ap 7:3. ´ CHEEJ, Lu 6:25 Ootsileex teex le ka ch. bejlae ´ Snt 4:9 A ch. suunak yaayaj oolalil ´ ´ CHICOTE, Jn 2:15 u beetik junpeel ch. yeetel suume ´ CHICH, Ro 3:15 U yookoobe jach ch. u yaalkaboob ´ CHICHAN, Mt 2:6 Belen, ma ch. kaajech ´ Mt 7:14 nuut le joonajo yeetel ch. le bej Heb 7:7 le ch. ku kiikitantaal tumen le nojocho ´ CHICHICH, Heb 5:12 leche, ma yeetel ch. janali ´ Heb 5:14 le ch. janalo u tiaal nukuch maak ´ CHICHKUUNTIK, Heb 3:8, 15 ma a ch. a puksiikal Heb 3:13 ka ch. u puksiikal Heb 4:7 ma a ch. a puksiikaleex Bx 19:9.

´ CHICHNIL—CH UUKAAN CHICHNIL, Mt 11:11 u maas ch. ti u Reinoil ´ Mt 25:40 ti juntuul u maas ch. in sukuunooba ´ 2Ti 3:15 desde ta ch. ta kaj ooltaj Heb 8:11 desde u maas ch. tak u maas nojchil Mt 5:19; 1Co 15:9. CHICH PAKAANILOOB, 2Co 10:4 baaloob ch. CHICH PUKSIIKAL, Mr 3:5 tu yoolal jach ch. Ef 4:18 ikil u ch. mix baal u yojloob Mt 19:8; Mr 10:5. CHICHTAL, Ro 11:25 tsook u ch. u puksiikaloob CHINLAJOOB, Mt 2:11. CHIVOOB, Mt 25:32 ku jatsik le tamanoob ti le ch. Heb 9:12 ma tu bisaj u kiikel ch. Heb 10:4. ´ CHIINIL U TSIIBOLTOOB, 2Pe 2:14 ch. baax ma ´ ´ ´ ´ CHIIKAAN, Ro 5:14 Adan, le maax ch. ti le maax ´ CHIIKAAN U YILAAL, Ro 1:19; Gal 5:19. ´ ´ CHIIKBES, Gal 4:24 tu ch. baax kun uuchul 2Te 2:8 ken u ch. way yano ´ CHIIKBESAAB, 1Ti 3:16; 1Jn 3:8. ´ ´ CHIIKBESAAK, Lu 17:30 ken ch. u Paal maak 1Pe 1:13; 5:4. ´ CHIIKBESAAL, Ro 16:25 u ch. kiliich baal taakaan 1Co 1:7 u ch. k-Yuumtsil Jesucristo ´ 1Co 3:13 u meyaj cada juntuule yaan u ch. Col 1:26 tsook u ch. le kiliich baal taakaab 1Pe 4:13 tu kiinil u ch. u nojbeenile ´ 2Pe 3:10 baaxoob beetaan yookole yaan u ch. 1Jn 1:2 tsook u ch. le kuxtalo Ro 1:18; 3:21; 1Co 3:13; 2Ti 1:10; 1Pe 1:7; Ap 15:4. ´ ´ CHIIKBESIK, Gal 4:25 Agare ku ch. le Jerusalen Flp 1:28 lela Dios ch. Tit 2:11 Diose tsook u ch. u nojoch utsil Heb 1:3 leti ch. tubeel bix Dios 1Co 2:4; 4:5; Heb 8:5; 9:24. ´ CHIIKBESINBA, Bx 26:16 oolal tin ch. ti techa ´ ´ CHIIKBESKUBA, Heb 9:26 kaabeetchaj u ch. Bx 1:3. ´ CHIIKBESUBA, Jn 21:1 tu kaa ch. ti u disipuloob ´ ´ ´ 2Ti 4:1 Tu taan le maax ken u ch. kin kubeentik Lu 9:31; Bx 9:17. ´ CHIIKPAJ, Ap 11:19. ´ ´ ´ CHIIKPAJAK, 1Co 15:49 bıin ch. ti le maax kaan ´ Col 3:4 Le ken ch. Cristo, teex tuune ´ ´ 2Te 2:8 Leti tuun ken ch. maax 1Ti 6:14 le kiin ken ch. k-Yuumtsil Jesucristoo Jn 3:21; 2Co 13:7; 2Te 1:7. ´ ´ ´ CHIIKPAJAL, Mt 22:20 ¿Maax ku ch. teela yeetel ´ Lu 8:17 mix baal taakaan ka paatak ma u ch. ´ ´ 1Ti 5:24 u keban ulaak maakoobe, ku ch. tak 2Ti 4:8; Tit 2:13. ´ ´ CHIIKULAL, Mt 12:39 generacion tu kaxtik ch. Mt 16:3 ma a wojel a naateex u ch. kiinoob Mt 24:3 baax ch. ken u yees way yanech ´ ´ ´ Lu 11:29 mix junpeel ch. ti, cheen u ch. Jonas ´ Lu 21:25 yantal ch. ti Kiin yeetel Luna ´ ´ Lu 23:8 Herodes uuch taakak u yilik junpeel ch. ´ ´ Bx 2:19 yaan in tsaaik ch., kiik, kaak ´ ´ Ap 12:1 chıikpaj junpeel nojoch ch. te kaan ´ ´ Ap 15:1 tin wilaj ulaak junpeel ch. te kaan

476 Ap 16:14 ti demonioob u taal, ku beetkoob ch. Jn 20:30; Bx 4:16; 8:13; Ro 4:11; 1Co 1:22; 2Te 2:9. ´ CHI, Mt 15:8 yeetel u ch. ku yeeskoobten tsiikil ´ ´ Lu 6:45 tu ch. maak ku jookol baax yaan ´ ´ Ro 3:19 ka u mak u ch. tulaakal maak ´ ´ ´ Ro 10:10 yeetel u ch. maake ku taan tu taan ´ Heb 13:15 kiikitantik Dios yeetel k-ch. ´ ´ 1Pe 2:22 mix junpeel tuus jook tu ch. ´ 1Pe 3:10 kanaantik u ch. utiaal ma u tuus Ap 14:5 tu ch. xane ma uuyaab tuusi ´ CHI KIIMIL, 2Co 4:11; Flp 2:30. CHIICHNAKCHAJAANEN, Gal 4:20. ´ CHIICHNAKIL, Mr 4:19 u sen ch. le yookol kaaba ´ 1Co 7:32 ma in kaat ka yanakteex ch. ´ Snt 4:9 a kiimak oolaleexe suunak ch. Mt 13:22; Lu 8:14; 21:34. CHIICHNAKTAL, Mt 6:25 Xuuluk a ch. yoolal a Mt 10:19 ma a ch. yoolal baax ken a waaleex Lu 10:41 Marta, Marta, jach ch. Lu 12:29 xuuluk a sen ch. Mt 6:34; Mr 14:33; Flp 4:6; 1Pe 5:7. ´ CHOKO, 2Pe 3:10 u sen ch. tak ken yıibikoob ´ Ap 3:15 mix sıisechi mix ch. Mt 20:12. ´ CHOKO POOL, Jn 10:20 okaan demonio ti yeetel ch. ´ Bx 26:24 le baaloob a wojlo taan u ch. 1Co 14:23 jeel u yaalikoob tsook u ch.? ´ 2Pe 2:16 baax u tukultmaj u beetik yeetel ch. CHOKWIL, Mt 8:15; Jn 4:52; Bx 28:8. ´ ´ CHOWAKKIINTIK, Lu 12:25 ¿Maax jeel u ch. Mt 6:27. ´ ´ CHOWAK NOOK, Lu 15:22 jooseex junpeel ch. ´ ´ Lu 20:46 uts tu taan u maanoob yeetel ch. Ap 7:14 tsook u poik u ch. Mr 16:5; Ap 6:11; 7:9, 13. CHOAJ, Jn 12:3 tu jiaj tu yook Jesuse ka tu ch. CHOIK, Ap 21:4 Letie yaan u ch. u jail u yichoob CHUKPACHTIK, Flp 3:12 in ch. le baax oolal ´ CHUK WIINIKOOB, Mt 4:19 ka in beeteex j-ch. ´ CHUPIK, Ef 5:18 seguernak a ch. yeetel kiliich ´ ´ 1Ti 6:10 u ch. u kuxtaloob yeetel yaayaj oolal Bx 4:31. CHUUK, Lu 5:4 puleex a redeexi, utiaal ka ch. ´ ´ CHUUNPAK, 1Co 3:11 u tsaaik ulaak ch. Ef 2:20 Cristo u nojoch tuunichil ch. Ro 15:20. CHUUNPAKIL, Bx 4:11 tsaabal utiaal u ch. le najo Heb 11:10 le kaaj jach yaan u ch. Lu 6:48. ´ ´ CHUUP, Jn 21:6 jach taaj ch. yeetel kayoob ´ 2Ti 3:6 kooleloob ch. yeetel keban ´ ´ CHUUK, Ro 12:20 nikkuuntik chakjoleen ch. tu pool ´ CHUUKAAN, Mt 5:48 unaj a ch. jeel bix a Taataex ´ Ro 12:2 baax u kaat Diose jach ch. 1Co 13:9 bejlae ma ch. le baaxoob k-ojlo ´ 2Ti 4:17 u ch. kaaytaal le maalob peektsilo ´ ´ Heb 2:10 ka utsil ch. le Maax Yeeyaano Heb 7:19 le Leyo mix baal tu beetaj u ch. ´ Heb 7:28 u Paal Dios, maax tsook u yutsil ch. ´ Heb 10:14 kıimsbil siibale tu yutsil ch.

´ CH UUKAANCHAJAL—CHILIBOOB

477

´ Heb 11:40 ma u yutsil ch. cheen letiob ´ ´ ´ Heb 12:2 Jesus, Maax nuuktik yeetel ch. 1Jn 4:18 le yaabilaj ch. ku lusik le saajkilo 1Co 13:10; 2Co 12:9; Flp 3:12; Heb 5:9; Snt 1:17. ´ CHUUKAANCHAJAL, Heb 7:11. ´ CHUUKAANIL, Ro 11:12 jeel u taaskoob tu ch. ´ ´ CHUUKAAN KAJ OOL, Ro 10:2 u ch. u jaajili ´ Flp 1:9 ma u jaawal a ch. ´ Col 1:9 ka a ch. baax u kaat Dios 1Ti 2:4 ka u ch. le jaajo Ro 1:28; 3:20; Col 3:10; 2Pe 2:20. ´ CHUUKAAN KAAYTAJ, Col 1:25. ´ ´ ´ CHUUKAAN OOLAL, Lu 1:75 yeetel ch. bey xan ´ ´ Ro 2:4 u ch. yeetel u chowak oolal Ro 5:3, 4 muyajiloob ku beetik u yantaltoon ch. Ef 4:24 jeex u yaalik le ch. 1Te 3:7 le ch. ka weeskeexo ´ ´ ´ 2Ti 4:2 lıis u yooloob, beet yeetel ch. ´ Heb 6:12 yeetel tu yoolal u ch. ´ 2Pe 3:15 bey salvacion u ch. k-Yuumtsile Lu 8:15; Ro 3:3; Gal 5:22; Col 3:12; 1Te 1:3; 1Pe 3:20; 2Pe 1:6; Ap 19:11. ´ ´ ´ CHUUKAAN U YOOL, Mt 24:45 ¿Maax le palitsil ch. ´ Lu 16:10 maax ch. ti baaloob mejentake ´ 1Co 13:4 Le maax yaan u yaabilaje ch. ´ ´ 2Ti 2:2 kubeentoob ti maaxoob ch. ´ ´ ´ 1Pe 4:19 Maax beet tulaakal baal, le maax ch. ´ Ap 3:14 j-jaajkunaj ch. yeetel ku yaalik u jaajil ´ ´ Ap 17:14 tanaanoob, yeeyaanoob yeetel ch. 1Co 4:2; Heb 6:15; 2Pe 3:9. ´ CHUUKAAN YAABILAJ, Bx 2:27; 13:35; 1Te 2:10; Heb 7:26; Ap 15:4. ´ CHUUKBESIK, Flp 1:6 u ch. tubeel tak tu kiinil Snt 1:4. ´ CHUUKPAJAK, 2Co 7:1 ch. k-kiliichil ´ ´ ´ CHUUKPAJAK OOL, Heb 12:1 ch. k-aalkabt le bejo ´ Snt 5:7 sukuuneex, ch. paataj ´ ´ Ap 2:10 Ch. kex ka kaabeetchajak a kıimil Ef 4:2; Heb 13:13. ´ ´ CHUUKPAJAL OOL, Mt 24:13 kun ch. tak tu xuul Lu 21:19 Wa ku ch. yaan a salvartik Ro 2:7 kuxtal minaan u xuul ti le ku ch. Ro 9:22 Diose ch. ti letiob ´ Ro 15:4 tsıibtaaboob utiaal u ch. ´ 1Co 10:13 ka paajchajak u ch. a muyajteex ´ Heb 12:7 kaabeet u ch. muyaj Snt 5:11 a wuuymeex bix ch. Job 1Pe 2:20 wa ku ch. muyaj ikil a beetkeex Snt 5:10; Ap 13:10. CHUUCH, Mt 21:16; Lu 21:23. ´ CHUUPUK, Bx 28:6 u paatkoob ka ch. u kab

CH

´ CHACHIITIK, Bx 2:21 ku ch. u kaaba Jeeobae ´ Flp 3:18 yaab maakoob suuk in ch. Bx 22:16; Ro 10:13. CHAIK MUUK, Ro 7:8 le kebano ku ch. ti le leyo ´ ´ ´ CHAIK OOTSILIL, Mt 5:7 Kiimak yool maaxoob ch. ´ ´ Mt 9:13 In kaat ka a ch., ma kıimsbil baalcheobi ´ Mt 15:32 Kin ch. ti le yaabkach maakooba Mt 20:34 Tumen jach tu ch. tiob

Lu 6:36 Ma u xuulul a ch. jeex a Taataex ´ Lu 18:13 Dios, ch., tumen j-keban maaken Ro 9:15 le ku ch. yaan in ch. ti Flp 2:1 bey xan a ch. tiob 1Ti 1:13 ti tene ch. tumen minaan in fe ´ ´ ´ Heb 2:17 ku ch., yeetel chuukaan u yool ´ Snt 5:11 Jeeobae nojoch u yaabilaj, ku ch. Mr 6:34; Heb 8:12. CHANUUKTIK, Mr 7:14. ´ CHA OOTSILAL, Ro 12:1 yoolal u ch. Dios 2Co 1:3 le Taatatsil jach nojoch u ch. Col 3:12 yaabilaj ku yeesaal yoolal ch. Snt 3:17 nojoch u ch., yaab baaloob CHAPACHTAJIL, Ro 8:35 le ch., le wiijilo Mr 10:30; 2Ti 3:11. ´ CHAPACHTAAK, Mt 5:11 kiimak a wooleex ken ch. ´ Mt 10:23 Ken ch. ti junpeel kaaje Mt 13:21 ken yanak talamiloob wa ken ch. ´ ´ 1Co 4:12 ken ch. ku chuukpajal k-ool CHAPACHTAAL, Mt 5:12 u ch. le profetaobo ´ ´ Mt 23:34 yeetel bıin a ch. kajalkaaj Lu 21:12 yaan a ch. yaan a maachleex Jn 15:20 teexe yaan xan a ch. ´ Bx 7:52 le profetaob ma ch. tumen a uuchben 2Co 4:9 k-ch. baale maatech ´ ´ 2Co 12:10 ikil in maansik ootsilil, ikil in ch. ´ 1Te 2:2 u maalob peektsilil Dios kex k-sen ch. ´ 2Ti 3:12 le u tsaamaj u yoolo, yaan u ch. Mt 5:10; Bx 13:50; 2Te 1:4. CHAPACHTIK, Mt 5:44 orarneneex tu yoolal le ch. ´ Ro 12:14 u kiikitant le maaxoob ch. ´ ´ Gal 1:13 pıitmaan in kab in sen ch. ´ 1Ti 1:13 kin ch. maaxoob meyajtik Dios CHAPEKTAAL, Mt 24:9 a ch. tumen le kaajoobo Mt 10:22. CHATUKLIK, Bx 27:42 le soldadoobo tu ch. u ´ Ro 13:14 ma a ch. a beeykuntkeex ´ Ro 14:1 cada maak unaj u ch. baax ken u beet ´ Ro 14:13 ch. ma a beetkeex u toochpajal 1Co 7:37 tsook u ch. ma u tsookol u beele Bx 15:19; 16:4; 1Co 2:2; Ef 1:11; Tit 3:12; Ap 16:7. CHATUKULT, 1Co 7:5 bey a ch. a beetkeex ´ 1Ti 6:9 maaxoob u ch. u ayikaltaloob ´ CHAABAL OOTSILIL, 1Co 15:19 unaj u maas ch. Snt 2:13 ch. maas nojoch baal ti u juzgar 1Pe 2:10 beoraa ti teexe tsook u ch. Heb 10:29. ´ ´ CHENXIKINTIK, Mt 7:24 tulaakal maax ku ch. ´ ´ Mr 12:37 yaabkach maakoobe taan u ch. ´ Lu 10:16 maax ch. ku ch. xan ´ Heb 2:1 kaabeet k-maas ch. le baaloob 1Ti 4:1. ´ ´ CHEENI, Mr 4:39 Le iiko ch., ka jetslaj tulaakal ´ ´ CHEEJ, 1Co 13:1 junpeel cımbalo ch. u juum CHEENOOB, 2Pe 2:17 beyoob ch. minaan u jaile CHIK A PAAKATEEX, 2Pe 1:19 a ch. ti leti ´ CHIKIK PAAKAT, Heb 12:2 unaj k-ch. ti Jesus CHIK TUUKUL, Col 3:2 Ch. ti le baaloob yanoob 1Ti 4:15. ´ ´ ´ CHILIBOOB, 1Co 3:12 maax ku lıisik naj yeetel ch.

CHIIKIL U BEET—ELIMAS CHIIKIL U BEET, Lu 10:40 Martae ch. yaabkach CHIIKIL U PAAKATOOB, Bx 1:10. CHIIL, Mt 3:12; 6:26. ´ CHIICH, Mt 8:20 le ch. yaan u kuob, baale Ap 18:2 tuux ku taakikuba kaakas ch. Bx 10:12. ´ CHIIJIL, Lu 1:18; Flm 9. ´ CHIIKIK, Tit 3:8 ch. u beetoob maalob meyajoob ´ CHIIKILEEX, 1Te 4:11. CHIIBAL, Mt 19:28 a juzgartikeex u doce ch. Israel ´ Ro 9:29 Wa Jeeoba, ma u chaik u yantal k-ch. ´ Gal 3:16 ti junpeel: ti a ch., lelo Cristo. ´ ´ Gal 3:29 u ch. Abrahan, yeetel yaan a tiaalintkeex 1Ti 1:4 mix u xakaltikoob ti baax ch. ´ Heb 7:3 ma ojeelaan baax ch. Snt 1:1 ti le doce ch. kiitpajaanoob ´ ´ 1Pe 2:9 teexe junpeel ch. yeeyaaneex ´ ´ Ap 1:7 tulaakal u ch. yookol kaabe ´ Ap 7:9 taaljaanoob ti tulaakal luumoob, ch. Ap 12:17 tu contra u yalab u ch. le koolelo Bx 17:28; Ro 9:7; Gal 3:19; Heb 7:13; Ap 21:12. CHIIBALEEX KAAN, Mt 12:34. ´ CHOTIK, Lu 13:25 tsook u lıikil u ch. le joonajo Lu 11:7; Jn 20:19, 26; Bx 5:23. ´ ´ CHOOP, Mt 15:14 ch. ku nuuktikoob ulaak Mt 23:24; Jn 12:40; 1Jn 2:11. ´ CHUJUK, Snt 3:11 sayab tuux ku jookol ch. jae CHUPUL PAALAL, 2Co 6:18. ´ CHUYKIINT, Bx 5:30 le ka ta ch. te cheo ´ Bx 10:39 tu kıimsoob le ka tu ch. ti cheo ´ CHUYKIINTAAB, Lu 23:39. ´ CHUYKIINTAAB TI CHE, Ap 11:8 kaaj tuux ch. CHUYTAL, Jn 20:17 Xuuluk a ch. ti teen ´ CHUUK, Heb 11:31 Rahab, tu kamaj le binoob ch. ´ CHUUPAL, Mt 25:1 U Reinoil kaane bey diez x-ch. ´ 1Co 7:25 le xiipalaloob yeetel le x-ch. ´ ´ 2Co 11:2 x-loobayan ch. mix baal kaskuuntmile Lu 8:54; 22:56; Bx 12:13.

D DAMASCO, Bx 9:2. DANIEL, Mt 24:15. DAVID, Mt 21:9 ka salvartaakech, u Paal D.! Lu 20:41 ¿Baaxten le Cristoo u paal D.? Bx 2:34 D. ma naak kaani Bx 2:29. ´ DECAPOLIS, Mt 4:25; Mr 5:20; 7:31. DEFENDER, Lu 12:11 d. yoolal baax ken a waale ´ ´ Flp 1:7 taan in d. le maalob peektsilo ´ Flp 1:16 in tsaabal in d. le maalob peektsilo ´ 2Ti 4:16 ka yaax taanajen utiaal in d. 2Co 12:19. DEMONIO, 1Co 10:21 janal tu mesa le d. 1Ti 4:1 u chenxikintaal u kaansaj d. ´ Snt 2:19 tak d. creertik yeetel ku kikilankiloob Snt 3:15 u naat baalcheob, u naat d. Ap 16:14 le kuben taanooba ti d. Mt 12:24; 1Co 10:20; Ap 18:2. ´ DENARIO, Mt 20:2 junpeel d. ken u boottiob ´ Mt 20:9 tsaab junpeel d. ti

478 ´ Mr 12:15 Taaseexten junpeel d. in wile Mt 20:10, 13; 22:19; Lu 20:24. DERECHO, 1Te 4:6 contra le d. yaan ti u sukuun ´ DERECHO, YAANTEN KA SIIJEN, Bx 22:28. ´ DESIERTO, Mt 3:3 Yaan maax ku yawat te d. ´ Heb 11:38 maanoob ti d., ti witsoob ´ Ap 12:6 Le koolel xano puuts te d. Lu 1:80. DESPEDIR, Lu 9:61; Bx 18:18. DIABLO. Ilaak KAASILBAAL. ´ DIEZ, Ap 2:10 muyajnakeex tu yaamil d. kiinoob Mt 25:1; Ap 13:1. DIEZMO, Mt 23:23 u d. le hierbabuena ´ ´ Lu 18:12 kin tsaaik u d. tulaakal le baaxoob DIFAMADORES. Ilaak KU TAANOOB KAAS. ´ DIOS, Lu 20:25 booteex ti Cesar, ti D. booteex le ´ Bx 7:20 Moisese kiichkelem tu taan D. Bx 17:29 ma unaj k-tuklik wa D. bey jeex oro ´ Ro 2:11 D. mix maak jelaan u paktik Ro 13:6 D. tsaamil le autoridadoob 1Co 14:33 D. u D. jeetselil ´ 2Co 1:3 u D. yeetel u Taata k-Yuumtsil Jesucristo ´ 2Co 4:4 u d. le yookol kaaba Col 2:9 Cristo eesik u jatsuts modos D. ´ ´ Heb 12:29 k-D. junpeel kaak ku xuulsaj 2Pe 1:4 kuxtal jeex le yaan ti D. 1Jn 4:8 D. yaabilaj Bx 10:22; Col 3:12; Tit 1:7; 2Pe 1:3. DIOSA, Bx 19:27, 37. ´ DIOSBOOTIK, Lu 17:9 u tsaa u d. ti u palitsil ´ 1Ti 1:12 Kin tsaaik u d. ti Cristo ´ DIOSOOB, Bx 17:18 u d. le j-taanxel luumiloobo 1Co 8:5 ku yaalaal d. te kaan wa te Luum ´ ´ DIOS TSAA TU TUUKUL, 2Ti 3:16 Kiliich Tsıibe D. DISCULPAR, Lu 14:18, 19. ´ DISENTERIA, Bx 28:8 u taata Publioe yaan d. ti ´ DISIPULO, Mt 28:19 beeteex d. ti tulaakal kaajoob ´ Jn 8:31 Wa ku paatalteex baax kin waalike, in d. Mt 10:24, 42; 26:26, 56. ´ DIVORCIO, Mt 1:19 Josee tu tuklaj u d. ti Marıa ´ Mt 5:31 le ku d. ti u yatane u tsaa u juunil d. Mt 19:7 Moisese tu yaalaj ka tsaabak u juunil d. ´ Mt 19:9 u d. ti u yatan tu yoolal nuupkeban Mr 10:11; Lu 16:18. DOCE, Mt 10:2 U kaaba le d. apostoloobo ´ ´ Snt 1:1 taan in tuuxtik ti le d. chiibaloob DOCTOR, Lu 4:23 D., tsakaba ta juunal ´ ´ Lu 5:31 kaabeettiob juntuul d. Col 4:14 Lucas, le d. jach yaabiltaano DRACMA, Lu 15:8 koolel ku satik u taakinil d.

E

´ EBER, Lu 3:35. ´ EFESO, 1Co 15:32; Ap 2:1. ´ EGIPTO, Ap 11:8 E., tuux chuykıintaab u Mt 2:15. ´ ´ ELEL, 1Co 3:15 ku laaj e., yaan u laaj peertik ´ ELI, Mt 27:46. ´ ELIAS, Mt 17:11, 12. ELIMAS, Bx 13:8 E. le j-meeno

479 ´ EMAUS, Lu 24:13 chan kajtalil ku kaabatik E. ´ EMBARAZADA, Lu 1:31 yaan a paatal e. Lu 1:24. EMMANUEL, Mt 1:23. ´ ENEMIGO. Ilaak xan MAAX PEKMIL, ´ Mt 10:36 tu yotoch maak kun yantal u e. Mt 13:39 le e. pako letie Kaasilbaalo ´ 1Co 15:25 ken tsaabak u e. tu yaanal u yook ´ 1Co 15:26 kıimile u tsook e. kun xuulsbil ´ Snt 4:4 taan u beetkuba e. ti Dios 1Pe 5:8 A e. le Kaasilbaalo ENOK, Lu 3:37; Heb 11:5; Jud 14. ´ ENSAYAR, Lu 21:14 ma ken a e. taanil ´ ENVIDIA. Ilaak PEKBAIL, TSIIBOLTIK, KUUXILIL. EPAFRODITO, Flp 2:25. ´ ´ ´ EPICUREO, Bx 17:18 jujuntuul e. yeetel estoicoob ´ ESAU, Heb 12:16. ESCRIBAOB, Mt 5:20 maas toj ti le ku bisik le e. Mt 7:29 tsaan autoridad ti, ma jeex le e. Mt 9:3; 17:10; Lu 5:21, 30. ESCUDO, Ef 6:16 chaex u nojoch e. le fejo ESCUELA, Jn 7:15 kex ma xooknaj te e.? ´ Bx 19:9 ku maansik tsoltaanoob tu e. Tirano ´ ESPADA, Mt 26:52 yeetel e. Ef 6:17 e. le kiliich muuko, lela u taan Dios Heb 4:12 u taan Diose maas yaan u yej ke e. ´ ´ Ap 19:15 ku jookol junpeel chowak e. Lu 21:24; 22:38. ˜ ´ ESPANA, Ro 15:24 ken jookok in binbal E. ESPERANZA, Ro 5:5 le e. ma tu patkoon ich su’tsil ´ Ro 8:20 tu beetaj lela tu tsaaj xan le e. ´ Ro 8:24 baax ku beeychajle ma e. ´ Ro 15:4 Tsıiboobo, ka yanaktoon e. Ef 2:12 minaanteex kaach e. mix Dios ´ 1Te 4:13 le maaxoob minaan e. tiobo Heb 6:18 k-machikba tubeel ti le e. tsaan ´ Heb 6:19 Le e. bey junpeel anclae Heb 10:23 k-aalik baax e. yaantoon 1Pe 3:15 baax oolal yaanteex le e. Ef 4:4; Col 1:23. ´ ´ ´ ESPIRITU, Jn 4:24 Diose juntuul e., kaabeet u ´ ESPIRITU SANTO. Ilaak KILIICH MUUK. ESPONJA, Mt 27:48; Mr 15:36; Jn 19:29. ´ ´ ESTATUA, Ap 14:9 tsıitsik baalche yeetel u e. ´ Ap 20:4 tsıitsik baalcheo mix u e. ESTEBAN, Bx 6:5; 7:59; 8:2; 22:20. ´ ´ ESTERIL. Ilaak MA PAAJCHAJ U YANTAL U PAALAL. ESTRELLA, 1Co 15:41 e. yaanal bix u kiichkelmil ´ Ap 12:1 corona beetaan yeetel doce e. ´ ESTRELLAIL JAATSKAB KIIN, 2Pe 1:19 tıipik u e. ´ Ap 2:28 yaan in tsaaikti u e. ´ Ap 2:28 in tsaaikti u e. jaatskab kiin ´ ETIOPIA, Bx 8:27. ´ ETSKUUNTAAN, Ap 4:2. ´ EUFRATES, Ap 9:14. EUNICE, 2Ti 1:5 a maama E. EVA, 2Co 11:3; 1Ti 2:13. EVODIA, Flp 4:2.

´ EMAUS—FARISEO ´ EE

´ ´ ´ EEJOCHEEN, Mt 25:30 pıikchinteex tuux e. ´ ´ Jn 3:19 le maakoobo tu yaabiltoob le e. ´ Ro 1:21 u kasaan puksiikaloobe e. ´ 1Te 5:4 teexe minaaneex ich e. utiaal ka ´ ´ 1Pe 2:9 taneex utiaal ka jookkeex ti le e. ´ ´ 1Jn 1:5 minaan mix junpıit e. tu yiknal ´ ´ Jud 13 u tsaabaloob ti le kuuchil maas e. Mt 6:23; Lu 11:36; 2Co 6:14; Ef 4:18; 2Pe 1:19. ´ ´ ´ ´ EEJOCHEENIL, Jn 12:35 maax ku maan ich e. Jud 6. ´ ´ EEK, Ro 1:24 Diose tu kuboob ti baaloob e. ´ Ro 14:14 oksaan tin tuukule mix baal e. ´ 2Co 6:17 xuuluk a machkeex le baax e. ´ 1Te 4:7 ka yanaktoon e. kuxtali ´ ´ ´ ´ Tit 1:15 le maaxoob e. tulaakal baal e. ´ Heb 7:26 minaan u kasaanil, ma u ye. ´ ´ Snt 1:21 luseex ti teex tulaakal baal e. ´ ´ ´ Snt 1:27 adoracion ma e. tu taan k-Dios ´ ´ ´ 1Pe 1:4 ma e. yeetel mix maak ´ ´ 1Pe 3:21 u lusaal u ye. a wıinklileex ´ ´ ´ Ap 16:13 ooxpeel kuben taanoob e. Bx 10:14; Ro 6:19; Ef 5:3, 27; Snt 2:2; 2Pe 2:13; Ap 22:11. ´ EEKCHAJAAN, 2Ti 2:22. ´ ´ EEKKUNTIKOOB, 2Ti 2:16 ku ye. le baax kiliicho ´ EEK TUUKUL, 1Te 2:3. ´ ´ ´ EEMEL, Ef 4:9 e. way Luum te kabal kuuchilooba ´ ´ ´ Ap 21:2 taan u ye.; jatsutskıintaan Ro 10:7; 1Te 4:16. ´ ´ ´ EEMSAAL, Lu 3:5 muluuche kaabeet u ye. ´ ´ ´ EET KAAJAL, Ef 2:19 u ye. le maaxoob kiliichoobo ´ ´ ´ EET MAAKIL, Lu 10:27 yaabilt a we. jeex Ef 4:25. ´ ´ EET MEYAJOOB, 1Co 3:9 toone u ye. Dios ´ ´ Col 4:11 Cheen letiob in we. ´ EET REYILOOB, Heb 1:9.

EE EES, Mt 11:25 ta we. ti le mejen paalaloobo ´ ´ Jn 12:38 u ye. le paajtalil yaan ti Jeeobao? 1Jn 3:2 e. bix le kuxtal kun tsaabiltoono Ro 9:22; Flp 3:15; 1Ti 1:16; Heb 11:1; Ap 22:6. EESAJ, Bx 18:28; Ef 2:7. ´ EESAJIL, 1Pe 2:21 Cristoe tu patajteex junpeel e. ´ EESAJ UTSIL, 1Te 2:7 t-e. ti teex jeex juntuul ´ 2Ti 2:24 kaabeet u ye. ti u maasil ´ EESEEX MAAXI, 2Te 3:14 e. xuuluk a ´ EESIK, 2Co 1:22 tsook u ye. jach yaan u yuuchul ´ ´ 2Co 3:18 k-e. u nojbeenil jeex junpeel neene ´ 2Co 5:5 utiaal u ye. jach tu jaajil yaan u beeytal ´ ´ Ef 1:14 junpeel garantıa e. yaan k-kamik Heb 1:3 Leti e. bix u kiichkelmil Dios 2Te 3:9.

F

´ FAMILIA, Ef 3:15 tulaakal f. te kaano Bx 3:25. ´ FARAON, Ro 9:17 ku yaalik ti F. Bx 7:10. ´ FARISEO, Mt 5:20 escribaob yeetel le f. ´ ´ Mt 23:26 Choop f. yaax po ichil le copao

FE—HIMENEO

480

Lu 18:11 Le f. waalaje ka joop u orar Jn 12:42 le f. maatech u yaalikoob Bx 5:34 f. ku kaabatik Gamaliel Mt 12:14; 23:15, 23, 27, 29; Lu 5:21. FE, Lu 18:8 ¿yaan wa u kaxtik way Luum le f. beya? ´ ´ Jn 3:16 le maaxoob ken u tsaa u f. Ro 4:13 toj u kuxtal yoolal f. tu yeeso Ro 14:23 wa ma yoolal f. keban ´ Ro 15:1 toon muukaan k-f. unaj k-aantik Gal 3:8 toj u kuxtaloob yoolal u f. Gal 3:11 toj u kuxtalo yaan u kuxtal yoolal u f. ´ ´ Ef 4:5 junpeelili f., junpeelili okja ´ ´ 2Te 3:2 le f. ma ti tulaakal maak yani 1Ti 6:12 Baateelnen tu yoolal le f. 2Ti 4:7 Tsook in baateel tu yoolal le f. ´ ´ ´ Heb 11:1 F. u kubik u yool maak u paat ´ Heb 11:6 minaan u f. ma tu luubul utsil ti Dios ´ ´ ´ ´ Heb 12:2 Jesus, Maax chuukaankuuntik k-f. Snt 2:26 f. minaan utsil meyajoobe, kimen ´ 1Pe 1:7 utiaal ka tuuntaak a f. 1Pe 5:9 muukaanchajak a f. ´ 1Jn 5:4 f. yaantoon, leti beet k-tsaanchaatik Ro 4:3; 2Co 5:7; Ef 6:16; 1Ti 4:1. FELIPE 1., Mt 10:3; Jn 1:43; 6:5; 12:21. FELIPE 2., Bx 6:5; 8:5, 26; 21:8. ´ FELIX, Bx 23:24; 24:3, 25, 27. FE MUUKAAN, Heb 10:22. ´ FESTEJO, Mt 22:10 kuuchil tuux ku beetaal le f. FESTO, Bx 24:27; 26:24. FILADELFIA, Ap 1:11; 3:7. ´ FILETO, 2Ti 2:17 Himeneo yeetel F. ´ FLAUTA, 1Co 14:7 baax ku paaxal yeetel le f. Mt 11:17; Lu 7:32; Ap 18:22. FLECO, Mt 9:20; 23:5; Mr 6:56. FLECHA, Ef 6:16 tupeex u tabaan f. le j-Kasaano ´ ´ FRENO, Snt 3:3 k-tsaaik u f. le tsıiminoobo

G GABRIEL, Lu 1:19, 26. GALILEA, Mt 4:23; Jn 2:11; 4:45; 7:41, 52. GALILEAIL, Mr 14:70; Lu 13:1. ´ GALION, Bx 18:14. GAMALIEL, Bx 5:34; 22:3. ´ ´ GANAR, 2Co 2:14 k-g. junmuuch yeetel

´ GOBERNANTE, Jn 7:48 mix juntuul g. tsook ´ Jn 12:42 le g., tu tsaaj u fejoob ti Ef 2:2 u g. le iik ku controlartik Bx 4:26; 17:6. ´ GOBERNANTEIL YOOKOL KAAB, Jn 14:30 taal u g. Jn 16:11 tumen u g. tsook u juzgartaal Jn 12:31. ´ GOBERNAR, Mt 2:6 le maaxoob g. Judao ´ Mt 9:34 Letie maax g. le demonioobo ´ Mt 20:25 le maaxoob g. le kaajoobo ku ´ ´ Ef 6:12 tu contra le maaxoob g. yookol kaab Bx 3:17. GOBIERNO, Ro 8:38 mix angeloob, mix g. ´ 1Co 15:24 ken tsookok u xuulsik ti tulaakal g. ´ ´ Ef 1:21 tu tsaaj maas kaanal ti tulaakal g. Ef 6:12 tu contra le g., te kaanilbeen Ef 3:10; Col 1:16. GOG, Ap 20:8. ´ GOLGOTA, Mt 27:33; Jn 19:17. ´ GOMORRA, Mt 10:15 ootsilil ti Sodoma, G. ´ 2Pe 2:6 Sodoma yeetel G. Ro 9:29; Jud 7. ´ GRACIAS, Mt 26:27 tsook u tsaaik g. ti Diose ´ Jn 11:41 In Yuum, kin tsaaiktech g. tumen ´ ´ ´ Bx 28:15 Pabloe tu tsaaj g. ti Diose ka lıik u yool ´ Ro 14:6 ku tsaaik g. ti Dios ´ 1Co 1:4 kin tsaaik g. ti Dios ta woolaleex ´ 1Co 10:30 Wa kin tsaaik g. ti Dios yoolal ´ 1Co 14:17 jach maalob bix a tsaaik g. ti Dios 2Co 9:15 Tsaabak g. ti Dios yoolal siibal ´ Ef 5:20 tsaaex g. ti k-Dios tu kaaba Jesucristo ´ 1Ti 4:4 tsook k-tsaaik g. tu yoolal ´ 2Ti 1:3 Kin tsaaik g. ti Dios ´ ´ Ap 11:17 K-tsaaiktech g., Jeeoba Dios, u Yuumil 2Co 4:15; Flp 4:6; Ap 7:12. ´ GRIEGO, 1Co 1:22 le g. taan u kaxtikoob naatil ´ Gal 3:28 minaan judıo mix g. Jn 19:20; Ro 1:16; 1Co 10:32; 12:13. ´ ´ ´ GUIA, Snt 3:4 junpeel chan g. ku paajtal ´ ´ Snt 3:4 le barcoobo; yeetel junpeel chan g.

H

Cristo

Col 2:15 utiaal u yeesik tsook u g. ´ 2Pe 2:20 ku jupkubaob ti le baalooba yeetel ku g. ´ GARANTIA. Ilaak xan JACH TU JAAJIL. ´ Heb 6:16 utiaaloobe tu jaajil junpeel g. GAZA, Bx 8:26. ´ GEDEON, Heb 11:32 wa ka taanaken ti G. GEMELO. Ilaak IICH. ´ GENERACION, Mt 24:34 kin waalikteexe, le g. ´ Lu 11:51 Ti le g. yaan u kaataal cuenta ´ Flp 2:15 yaneex ichil junpeel g. kaschajaan ´ Col 1:26 taakaab te g. tsook u maanoobo Mt 12:39; 23:36; Lu 21:32. GENESARET, Mt 14:34; Lu 5:1. ´ GETSEMANI, Mt 26:36; Mr 14:32. GOBERNADOR, Mt 10:18; 27:27; Jn 18:28; Bx 25:1; 1Pe 2:14.

´ HARAN, Bx 7:2. ´ HEBREO, Ap 16:16 ku kaabatik ich h. Armagedon 2Co 11:22; Flp 3:5. ´ HERENCIA, Mt 21:38 letie maax kun tiaalintik le h. ´ Ro 8:17 Le h. ku tsaaik Dios ti Cristoo Ef 1:11 leti aalmil yaan k-kamik le h. ´ 1Pe 1:4 Le h. lıisaan a tiaaleex Gal 4:7; Heb 11:9. HERODES, Mt 2:1 tu kiiniloob rey H. Lu 23:12; Bx 4:27; 12:1. HIERRO, 1Ti 4:2 chakjoleen h. ku meyaj utiaal Ap 2:27; 12:5. HIGUERA, Mt 24:32 Kaneex ti le h. Mt 21:19, 20, 21; Lu 13:6, 7. HIJA, Mt 21:5. ´ ´ HIJO, Mt 1:21 yaan u yantal juntuul u chan h., Jesus ´ HIMENEO, 1Ti 1:20 H., tu kab Satanas ´ ´ 2Ti 2:17 H. yeetel Filetoe taakaanoob

481

HISOPO—JALAACH

HISOPO, Jn 19:29; Heb 9:19. ´ HORA, Ap 17:12 u reinaroob ichil junpeel h. Mt 24:44, 50; Ap 18:10.

I

´ ICH, Mt 7:19 che ma tu tsaaik maalob i. ´ Mt 7:20 ti u yi. ti ken a kaj oolteex ´ Mt 21:43 ti ulaak jeel u kubkoob u yi. 1Co 2:9 I. ma u yil mix baali, xikine ´ 1Co 15:52 ka u muts yeetel ka u pil u yi. Gal 5:22 u yi. le kiliich muuko leti lela ´ 1Pe 3:12 Jeeobae u pilmaj u yi. ´ 1Jn 2:16 u tsıibolal le i. bey xan u sen kaantal ´ Ap 1:7 tulaakal i. kun ilik ´ Ap 21:4 u choik tulaakal u jail u yi. Mt 13:16; Mr 8:18; Jn 4:36; 15:8, 16. ´ ICHANKIL, Mt 13:23 ku naatik yeetel ku yi. ´ ´ Jn 15:2 tulaakal le jeejekal ku yi. ´ ICHIL, Lu 11:39 i. chuupeex yeetel baaloob 2Co 4:16 bixoon i. k-puksiikalo Lu 2:19. ICH YOOLAL ICH, Mt 5:38. ´ IGLESIA. Ilaak MUUCHULIL. ´ ILAJ, Jn 8:56 tu yi. ka kiimakchaj u yool ´ ILAWIL, Mt 6:26 i. le chıichoob ku xiknaloobo ´ ILAAB, Mt 27:53 ka i. tumen yaab maakoob ´ ´ Lu 22:37 Letie i. bey juntuul kaakas maake ´ ILAAK, Jn 1:18 Diose mix junteen i. ´ ´ 1Ti 5:17 i. bey maaxoob ku naajmatkoob ´ ILAAL, Ro 1:20 u jatsuts modos ma tu paajtal u yi. Mt 24:30; 1Ti 6:16. ILIK, Mt 5:8 letiobe yaan u yi. Dios Mt 13:14 a paakateex, baale mix baal ken a wi. ´ Jn 14:9 maax tsook u yi. tsook xan u yi. le Taatao Jn 20:29 ka creertik tumen tsook a wi.? ´ ´ Ro 8:24 u paatik junpeel baax tsook u yi. ´ 2Co 5:7 k-xıimbal yoolal fe ma yoolal baax k-i. ´ 1Jn 1:1 baax tsook k-i. yeetel k-icho ´ 1Jn 4:20 ma tu yaabiltik u sukuun kex taan u yi. IMAGEN, Bx 7:43 letie i. ta beeteex IMPARCIAL. Ilaak JELAAN U PAKTIK. ´ IMPUESTO, Mt 17:24 kaapeel dracma utiaal le i. ´ Mt 17:25 ¿Maax unaj u bootkoob i. ti u reyiloob Mr 12:14 ¿Maalob ka bootaak le nojoch i. ´ Lu 23:2 u yaalik ma unaj u bootaal i. ti Cesar ´ ´ Ro 13:7 ti maax ku kaatik i., i. ´ INCENSARIO, Heb 9:4 i. beetaan yeetel oro ´ ´ INCIENSO, Ap 8:4 i. pate yeetel u oracion INFIERNO. Ilaak MUKNAL. ´ INJERTAR, Ro 11:17, 19, 23, 24 kaaxil olivo i. ´ ´ INTERES, Mt 25:27 taakin pate yeetel u i. ´ ´ INVITAR, Mt 22:14 yaab maaxoob i., baale cheen Mt 22:10; Jn 2:2; Ap 19:9. ISACAR, Ap 7:7. ´ ISAIAS, Mt 15:7; Ro 15:12. ISAAK, Ro 9:7 a chiibalo ti I. kun taal Mt 8:11; Heb 11:17, 20. ISCARIOTE, Mt 10:4; 26:14; Jn 6:71. ´ ´ ISIINSAAL, 2Pe 2:22 le x-leech taant u yi. ku suut

ISLA, Ap 6:14; 16:20. ´ ´ ISRAEL, Ro 9:6 ma tulaakal taakpajaan ichil I. ´ ´ Ef 2:12 naachchajaaneex ti u kajnaaliloob I. Bx 13:23; Heb 8:10. ´ ´ ISRAELITA, Jn 1:47 le maaka juntuul i. Ro 11:1 tak teen i.; ti u paalaloob ISTIKYAJ, 1Pe 4:18 toj u kuxtal i. u salvarkuba ´ ITALIA, Heb 13:24 I. ku tuuxtikoobteex

II IICH, Jn 11:16; 20:24. IIK, Ef 2:2 u gobernanteil le i. Ef 4:14 kaansajoobe, ku suusutaal tumen i. ´ 1Te 4:17 ka k-ilba yeetel Yuumtsil te i. ´ Ap 7:1 u katmoob u beel u kanpeel i. Luum Mt 7:25; Jn 3:8; Bx 17:25; 1Co 9:26; Ap 9:2.

´ II

´ ´ ´ IICHAM, Ro 7:2 yaanal u ley u yı. ´ 1Co 7:2 cada koolele ka yanak u yı. ´ ´ ´ 1Pe 3:1 yaanal u paajtalil a wı. ´ ´ Ap 21:2 juntuul noviatsil utiaal u yı. 1Co 7:34; 14:35; Col 3:18. ´ ´ IICHAMTSIL, 1Co 7:14 ı. maatech u meyajtik Dios ´ Ef 5:25 I.,´ ma u xuulul a yaabiltikeex Col 3:19 I., ma u xuulul a yaabiltikeex ´ IITSIN, Mt 12:49, 50.

J JACOB, Ro 9:13 Tin yaabiltaj J., baale tin Heb 11:9 ti J., aalaab u tsaabal Mt 22:32. JACH AALIK, 2Co 2:8. ´ JACH CHIIKAAN, 1Ti 3:16 j. u yilaal u nojchil ´ JACH CHUUKAAN, Bx 18:28 tu j. eesaj ma jaaj ´ JACH ILAWILEEX, Mt 6:26 J. le chıichoobo Bx 5:35. ´ JACH IN WOJEL, Ro 8:38 Tumen j. mix kıimil JACH LE BUKAAJ, Ef 4:13. JACH MAALOB, Heb 7:26. ´ JACH OOTSILIL, 2Co 8:2. ´ JACH TU JAAJIL, Lu 1:1 k-ojel j. uuchla’ajo’ ´ ´ Jn 7:28 le maax tuuxteno j. kuxaan Bx 17:31 tsook u yeesik j. yaan u beetik 1Ti 6:19 ti le kuxtal j. kuxtalo 2Co 1:21. ´ JACH TSOOK U NAATSAL, 2Ti 4:6. JACH YAABILTABAEX, 1Pe 1:22 j. ta baatsileex 1Pe 4:8 j. ta baatsileex ´ JACH YAACHAJAAN U YOOL, 1Te 5:14. JAH, Ap 19:1. JAIRO, Mr 5:22; Lu 8:41. ´ ´ JAKAAN U YOOL, Mr 16:8 aalkabil tumen jach j. ´ JAK OOL, Lu 4:22 j. ken u yuuboob le taano ´ ´ 2Te 1:10 utiaal ka ilaak yeetel j. tumen tulaakal ´ Ap 17:6 ka tin wile jach taaj j. Lu 2:18; Bx 7:31. JALAACH, Bx 19:35 U j. le kaajo Col 2:15 u patik chaknuulil le j., le autoridadoob ´ ´ Tit 3:1 u paajtalil le j. yeetel autoridadoobo

´ JALAACHIL—JAALKABIL Heb 1:3 kulaj tu x-nooj kab le J. yaan te kaano Heb 8:1 u trono le J. yaan te kaano ´ 1Pe 3:22 tsaab angeloob, j. yaanal u kab Jud 25 ti Dios yaan nojbeenil, j., muuk Bx 16:20, 22, 38; 25:2; 1Co 2:8. JALAACHIL, Col 2:10. JALAACHILOOB, Bx 25:23. JANAL, Mt 23:6 Uts tu taan u kutaloob j. te ´ Mt 24:45 u tsaa j. tiob tu yorailo? ´ Mr 6:21 junpeel j. utiaal le jalaachoobo Jn 6:27 Ma a meyajeex yoolal le j. ku kastalo Jn 6:55 in bakele maalob utiaal j. ´ ´ Ro 14:6 maax xan ku j., ku j. utiaal Jeeoba ´ ´ 2Te 3:10 maax ma u kaat meyaje, ma u j. ´ Heb 5:14 le chichich j. u tiaal nukuch maakoob ´ ´ Heb 12:16 Esau, tu sıiaj u derecho yoolal j. Bx 2:46; 14:17. ´ JANALBEEN XIIWOOB, Ro 14:2 ku jaantik j. ´ ´ JANAL YEETEL UKUL, Mt 11:19 u Paal maake j. ´ ´ ´ Mt 24:38 taanil ti le Buulkabalo, taan u j. Lu 10:7 j. le baaxoob kun tsaabilteexo Ro 14:17 ma tu yokol tu Reino Dios ikil u j. Col 2:16 juzgartaaleex tu yoolal baax ka j. ´ ´ JATSIK, Mt 25:32 leti tuune yaan u j. le maakoob Mt 19:6; Mr 10:9. ´ JATSKUBA, Mt 10:35 taalen in beet u j. maak ´ ´ JATSLANTAAMBAIL, Lu 12:51 taalen in tsaa j. ´ Ro 16:17 le taan u beetkoob u yantal j. 1Co 1:10 ma u yantal j. ichileex 1Co 1:11 yaan j. ichileex 2Pe 2:1 u x-mukul beetkoob u yantal j. Mt 10:34; 1Co 11:18; Gal 5:20. JATSIK, Heb 12:6 ku j. le ku kamik bey u paalalo JATSUTS, Mt 23:27 muknaloob j. u yilaaloob ´ Ap 17:4 yeetel j. tuunichoob ´ JATSUTSIL, 1Pe 3:3 A j. ma u yantal yookabil ´ 1Pe 3:4 a puksiikaleex, junpeel j. maatech ´ JATSUTSKIINT, Lu 21:5 bix j. le temploo 1Ti 2:9 ka u j. le kooleloobo Tit 2:10 ka u j. u kaansaj Dios ´ 1Pe 3:5 bey uuchik u j. le kiliich kooleloobo ´ Ap 21:2 jeex u j. juntuul noviatsile JATSUTS MODOS, 1Pe 2:9 kaayteex u j. 1Pe 2:12 eeseex j. ichil le kaajoobo ´ JATSUTS PAAJTALIL, Flp 1:29 ti teexe tsaan u j. ´ JATSUTS TAANOOB, 1Te 2:5 j. cheen utiaal ´ JAYTUUL, Ap 7:4 tin wuuyaj j. le sellartaabo ´ ´ Ap 7:9 mix maak ku paajtal u xokik j. JAAJ, Jn 4:23 jach tu j. adorartik le Taatao ´ ´ ´ Jn 4:24 yeetel espıritu bey xan yeetel j. ´ ´ Jn 8:32 a kaj ooltikeex le j., le j. tuuno Jn 14:6 Teen le bejo, teen le j., teen le kuxtalo Jn 18:37 utiaal in taan tu yoolal le j. Ro 3:4 ka ilaak j. baax ku yaalik Dios ´ 2Co 6:8 kex toone taan k-aalik u j. 2Co 13:8 k-beetik mix baal tu contra le j. ´ Ef 6:14 a baakaxtmeex le j. ta nakeex 2Te 2:10 yaabiltoob le u j. jeel u salvartikoobo ´ ´ 1Ti 2:7 baaloob yaan yil yeetel fe bey xan yeetel j. ´ 1Ti 3:15 yokomil yeetel u chuunpakil le j.

482 2Ti 2:15 ku tsolik u taaniloob le j. Heb 10:26 ken tsookok k-kanik tubeel le j. 2Pe 1:12 kex jeetsel yanileex ti le u j. Ap 3:14 le j-jaajkunaj ku yaalik u j. Jn 1:9; 8:44; 15:1; 17:3; Ro 1:25; 2Ti 3:7; 1Jn 5:20; Ap 19:11. ´ ´ JAAJAP U CHIOB, Mt 7:28 le maakoobo paat j. ´ ´ Bx 2:12 paat j., taan u yaalikoob JAAJAY NOOK, 2Co 3:13, 14, 16. ´ JAAJAY TUUNICHOOB, 2Co 3:3 ma tsıibtaab ti j. ´ ´ Heb 9:4 j. tuux tsıibtaan nuuptaan JAAJIL, Jn 3:33 Diose mantats ku yaalik u j. Jn 17:17 a taane leti u j. ´ ´ JAAJIL OOL, Mr 8:32 Jesuse yeetel u j. tu yaalaj ´ Bx 2:29 in tankeex yeetel u j. ´ Bx 4:13 yeetel u j. ku taan Pedro ´ ´ 2Co 1:12 yeetel u j. tu taan Dios ´ 2Co 2:17 k-taan yeetel u j. ´ Ef 6:5 yeetel u j. a puksiikaleex ´ Col 3:22 beeteex yeetel u j. a puksiikaleex JAAJKUNAJ. Ilaak xan TAAN YOOLAL. Bx 1:8 yaan a beetkabaex j-j. ti teen ´ 1Ti 6:13 Jesuse taanaj bey juntuul j-j. ´ ´ 1Jn 5:7 yaan ooxpeel baalo’ob ku j. ´ ´ Ap 1:5 Jesucristo, le j-J. Chuukaan u Yoolo ´ Ap 6:9 uuchik u beetik u j-j. ´ ´ Ap 11:3 yaan in tuuxtik kaatuul in j-j. profetizar ´ Ap 17:6 u kiikel u j-j. Jesus ´ ´ JAAJKUUNT, Bx 10:39 k-j. tulaakal le baaxoob Bx 20:26 utiaal ka a j. minaanten culpa ´ ´ Bx 22:15 yaan a j. ti tulaakal maak Ro 8:16 Le kiliich muuka, ku j. u paaloon Dios ´ Heb 7:8 ku j. laayli kuxaane Heb 12:1 letiobe ku j. le baaxoob ´ ´ ´ Ap 20:4 le maaxoob kıimoob uuchik u j. Bx 18:5. ´ ´ JAAJKUUNTAAB, Heb 2:3 nojoch salvacion j. ´ ´ ´ JAAJKUUNTAAL, Gal 3:15 u j. junpeel nuuptaan ´ ´ JAAJKUUNTIK, Ap 12:17 u j. baax yaan yil yeetel Mt 18:16; Jn 5:37. ´ JAANLOOB, Mt 26:26 Le taan u j. Jesuse tu chaaj JAANTIK, Ro 14:15 wa ikil a j. wa baax ka beetik ´ Gal 5:15 a chiikabaex yeetel a paklan j. Ap 2:7 u j. u yich u cheil le kuxtal ´ Ap 12:4 ka u j. u paal le koolel ken sıijiko Mt 6:25; Jn 6:53; 1Co 8:13. JAATS, Mr 13:9 yaan a j. te sinagogaobo Bx 21:32 xuul u j. Pablo Mt 21:35; Lu 12:48; 2Co 6:5; 11:24, 25. ´ JAAL JA, Mt 13:2; Bx 21:5; 27:39. ´ ´ ´ JAALKAB, Ro 11:26 Le maax kun j. tu kaajil Sion Gal 5:1 Cristoe tu j. utiaal ka ´ Flp 1:23 in kaat ka j. utiaal ka yanaken ´ ´ Heb 2:15 utiaal xan ka u j. tulaakal le maaxoob ´ Heb 9:12 ka tuun tu j. utiaal mantats ´ Ap 1:5 u yaabiltmoon yeetel tu j. Mt 27:21; Bx 3:13. ´ JAALKABIL, 2Co 3:17 yaan kiliich muuke yaan j. Gal 2:4 bix u meyajtoon le j. yaantoono Gal 5:13 teexe taaneex utiaal j. ´ Snt 1:25 u yutsil chuukaan leyil le j.

483

´ ´ JAALKABTAJIL—JEETSEL PAATAL

1Pe 2:16 ma u meyajteex le j. yaanteex 2Pe 2:19 jeel u yantalteex j. ´ JAALKABTAJIL, Ro 8:21 kiichkelem j. u paalal Dios Ef 1:7 tsook u bootik k-j. ´ JAALKABTAJIL YOOLAL BOOL, ´ Heb 11:35 ma tu yootoob ka j. Ro 8:23; 1Co 1:30; Ef 4:30. ´ JAALKABTAAL, Lu 4:18 in kaaytik yaan u j. ´ Lu 21:28 tsook u naatsal u kiinil a j. Ro 6:7 tsook u j. ti u keban Ro 6:18 le ka tsook a j. ti le kebano Col 1:14 tsook u bootaal k-j. ´ 2Ti 4:6 u kiinil in j. jach tsook u naatsal Heb 9:15 utiaal u j. ti le baaloob kaastak Ro 3:24. ´ JAALKABTAAN, 1Co 7:22 j., tiaalintaan tumen ´ ´ JAALKABTIK, Jn 8:32 le jaaj tuuno yaan u j. ´ ´ ´ Ro 7:24 ¿Maax kun j. ti le wıinklil taan u bisken Ro 8:2. ´ ´ ´ JA, Mt 10:42 ka u tsaa u yuk junpeel vaso sıis j. ´ Jn 4:14 yuk le j. ken in tsaatio Jn 7:38 Tu puksiikale yaan u tuul kuxaan j. Ap 7:17 sayaboob tuux ku tuul u j. le kuxtalo Ap 22:17 u yuk x-ma boolil u j. le kuxtalo Jn 5:7; Ap 17:1, 15; 22:1. JAIL ICH, Ap 21:4 yaan u choik u j. Lu 7:38; Heb 5:7; Ap 7:17. JAAB, Gal 3:17 cuatrocientos treinta j. ´ 2Pe 3:8 mil j. bey junpeel kiine. ´ ´ ´ ´ Ap 12:14 junpeel j., kaapeel j. yeetel taankuch j. ´ Ap 20:4, 6 u reinaroob tu yeetel ichil mil j. JAAJATSPAJAAN, 1Co 1:13. JAAJATS, Mt 10:17 yaan u j. tu sinagogailoob ´ ´ Mt 23:34 ulaakoobe bıin a j. te sinagogaobo Bx 5:40 ka tu j. le apostooloobo ´ Bx 26:11 Yaab u teenel tin j. te sinagogaobo JAAJATSAAL, Lu 12:47 yaan u sen j. ´ JAAKAL OOL, Lu 2:47 ku j. tu yoolal le naat ´ Bx 2:6 le maakoobo j. ´ Bx 9:21 le maaxoob uuyiko, ku j. ´ ´ 1Pe 4:4 U maakiloob le yookol kaaba ku j. Ap 13:3 joop u binoob tu paach j. ´ JAAK U YOOL, Bx 2:7 jach j., ka tu yaaloob Mt 15:31; Lu 9:7; Bx 2:12. ´ ´ JAASAJ OOL, Lu 24:39 juntuul j. minaan u bakel Mt 14:26; Mr 6:49. ´ JAATSKAB, Ap 22:16 le estrella ku joopbal j. Mr 1:35; Bx 28:23. ´ JEFTE, Heb 11:32. ´ ´ JEJELAAS, 1Co 12:4 j. siibaloob ku tsaaik Dios ´ JEJELAAS BIX U MEYAJ U NAAT DIOS, Ef 3:10. ´ JEJELAASIL, Snt 3:7 suukbesik u j. baalcheob 1Te 5:22. ´ JEJELAASIL JUUM, 1Co 14:7 ma tu yuubaal u j. ´ ´ JEJELAAS TUUKULOOB, 2Co 10:5 taan k-nikik j. ´ JEJELAAS TUUXOOB, Ap 20:9. ´ ´ JEJETSKIL, 1Te 5:3 ¡Tulaakal j. yeetel maalob yanil! Mt 8:26. JELAAN, 1Co 14:8 wa j. bix u juum le trompeta

´ JELAAN U PAKTIK, Bx 10:34 Diose mix maak j. ´ Ro 2:11 Diose mix maak j. ´ ´ 1Pe 1:17 Taata, le maax mix maak j. Ef 6:9. ´ JELAAN U YILIK, Snt 3:17 mix maak j. ´ JELBESAAL, 2Pe 3:16 ku j. tumen maaxoob ´ 2Pe 3:16 ku j. le Kiliich Tsıiboobo JELBESIK, 2Co 4:2 maatech k-j. u taan Dios ´ ´ Flp 3:21 letie yaan u j. k-ootsil wıinklil JELPAJ BIX U YILAAL, Mt 17:2 Jesuse j. ´ JEL TSAAIK, Bx 1:6 ¿yaan wa a j. u Reino Dios ´ ´ JERICO, Heb 11:30 u bapakiloob J. nıikoob ´ ´ JERUSALEN, Mt 23:37 J., J., ka kıimsik le profetaob Lu 21:24 J. yaan u pepechaataal Gal 4:26 kaanil J. ma palitsiltaani Heb 12:22 le kaanilbeen J. ´ Ap 21:2 le Tuumben J. Ap 3:12. ´ JESE, Ro 15:12. JESUCRISTO, Flp 2:11 u yaal J. Yuumtsil Jn 17:3; Ap 1:5. ´ ´ JESUS, Mt 1:21 J. unaj a tsaaik u kaaba ´ Mt 27:37 J., u Rey le judıoobo ´ ´ Bx 4:13 suuk u maanoob yeetel J. ´ Bx 9:5 Teen J., le maax ka chapachtiko ´ Flp 2:10 tu kaaba J. ka xolak tulaakal ´ ´ Ap 20:4 uuchik u jaajkuuntikoob J. Mt 3:16; 27:17; Lu 2:43; Jn 1:45; Bx 2:36; Ro 6:23; Heb 2:9; 3:1. ´ JETSEKBAL TUBEEL, 2Pe 3:5 junpeel Luum j. ´ JETSKUUNTAAN, Heb 8:6. JEELINTAAL, Heb 7:23. ´ JEELINTIK, Heb 7:24 utiaal mantats, mix maak j. ´ JEETSEL, Col 2:7 j. paatkeex ti le fe 2Te 3:12. JEETSELIL, Mt 10:34 ma taalen in taas j. baaxe ´ Lu 2:14 yanak j. ichil le maakoob ´ Jn 14:27 kin tsaaikteex in j. ´ ´ ´ Ro 12:18 ka yanakteex j. yeetel tulaakal maak ´ Ro 14:19 ku yaantajoob utiaal ka yanak j. ´ Ro 16:20 Dios ku tsaaik j. 2Co 13:11 seguernak a kuxtaleex ich j. ´ Ef 6:15 u kaaytaal u maalob peektsilil le j. ´ ´ ´ Flp 4:7 u j. Dios ku taatsmaansik tulaakal ´ Col 1:20 tu taasaj j. yeetel le u kiikel Cristo 1Te 4:11 Ilawil a kuxtaleex ich j. 1Ti 2:2 ma u xuulul k-kuxtal ich j. Heb 12:11 ku yantal j. tiob yoolal toj kuxtal Snt 3:17 kiliich, ku tsookole ku taasik j. ´ 1Pe 3:11 u kaxt le j. yeetel ma u xuulul ´ ´ 1Pe 3:15 lıisabaex utiaal a taaneex yeetel j. ´ Ap 6:4 tsaab u paajtalil u lusik u j. Jn 16:33; Tit 1:4; Snt 3:18. ´ ´ JEETSEL OOLAL, 1Co 4:21 yaabilaj yeetel j.? ´ ´ Gal 6:1 tojkıintkeex u beel, yeetel j. ´ ´ 2Ti 2:25 kaabeet u kaansik yeetel j. ´ ´ JEETSEL PAATAL, 1Co 15:58 j., ma u peek ´ ´ Ef 6:13 aktaanteex le kaakas kiino yeetel j. Flp 4:1 j. tu yiknal Yuumtsil Col 1:23 ti le chuunpako, wa ka j. ´ 2Te 2:15 j. yeetel seguernak a machkabaex

´ JEETSEL U YOOL A PUKSIIKAL—JUEZ ´ JEETSEL U YOOL A PUKSIIKAL, 1Pe 3:4. JEETSEL YANIL, Heb 6:19 tumen jach j. 2Pe 1:12 kex j. ti le u jaajilo 2Pe 3:17 patkeex le maalob bej tuux j. ´ ´ JEETSEL YANILEEX, Flp 1:27 j. yeetel junpeelili ´ JEEJEKAL, Jn 15:2 le j. ma tu yichankiloobo ´ Ro 11:21 u paatal u jach j. le cheo ´ ´ ´ JEEOBA, Mt 1:20 tu wayake chıikpaj u angel J. Mt 4:10 J. a Dios unaj a adorartik ´ Mr 12:29 k-Diose juntuulili J. Lu 1:38 ¡U palitsilen J.! ´ Lu 1:46 Tene kin nojbeenkuuntik J. ´ ´ ´ Lu 2:9 teek chıikpaj u angel J. ´ ´ Lu 2:26 le Maax Yeeyaan tumen J. ´ Jn 12:13 maax ku taal tu kaaba J. Bx 2:34 J. tu yaalaj: Kulen tin x-nooj Bx 9:31 u chaamoob saajkilil ti J. ´ ´ Bx 21:14 Uuchuk baax u kaat J. ´ Ro 14:8 kuxaanoon utiaal J.; k-kıimil utiaal J. Ro 15:11 kiikitanteex J. 1Co 10:21 u mesa J. 1Co 10:26 J. tiaalintik le Luumo ´ 2Co 3:17 J., Maax ma tu yilaale Ef 2:21 kiliich templo utiaal J. Col 3:23 beeteex bey utiaal J. 1Te 4:15 tu kaaba J. k-aalikteex 1Te 5:2 u kiinil J. yaan u taal jeex 2Te 2:2 tsook u kuchul u kiinil J. ´ ´ 2Ti 2:19 J. u kaj ool maaxoob u tiaaloob ´ Heb 12:6 J. ku tsolxikintik maax u yaabiltmaj ´ ´ Heb 13:6 J. maax aantken ´ Snt 4:15 Wa J. u kaate yaan k-kuxtal ´ Snt 5:15 yaan u lıisaal tumen J. 1Pe 1:25 u taan J. utiaal mantats 2Pe 3:9 J. ma xaani 2Pe 3:10 u kiinil J. yaan u taal jeex Jud 9 J. ka u keyech Ap 4:8 Kiliich, kiliich, kiliich J. Dios ´ ´ Ap 19:6 J. u Yuumil tulaakal paajtalil Jn 1:23; 1Co 1:31; Gal 3:6; Col 3:13; Heb 8:11; Snt 5:11; 1Pe 3:12. ´ JEEKABTTOON, Heb 10:20 Le beja Jesus j. JEELEL, Mt 11:29 jeel a kaxtikeex j. a tiaaleexe ´ Heb 4:3 yaan k-okol tu kuuchil u j. Dios Heb 3:11. JEELSIKBA, Mt 11:28 teen ken in beet a j. JEEX, Bx 1:11 u suut j. tsook a wilkeexo ´ ´ ´ Gal 4:23 u paal le x-palitsilo sıij j. u sıijil tulaakal JEEX TU BEETIL, Heb 4:11; Jud 7. ´ JEEX U BEETIK WIINIKE, 1Pe 4:6. JICH KAAL, Mt 27:5. JITIK U TSOOTSEL, 1Pe 3:3. JITOOB, Mt 27:29; Mr 15:17; Jn 19:2. ´ ´ JIILTIK, Snt 2:6 j. u biseex tu taan le juezoobo? ´ JIILTIKUBAOB, Bx 10:12 baaloob ku j. ´ ´ JOB, Snt 5:11 bix chuukpajik u yool J. JOBNEL, Jn 3:4; Gal 1:15. JOCHBIL, Jn 4:35 tsook u piistaloob utiaal j. ´ JOK NI, 1Co 9:9 Ma unaj a j. le wakax le taan u 1Ti 5:18.

484

´ ´ JONAS, Mt 12:39 u chıikulal J. le profetao Lu 11:30. JOPE, Bx 9:42. ´ JORDAN, Mr 1:9. ´ JOSE 1., Bx 7:9; Heb 11:22. ´ JOSE 2., Mt 1:19; Lu 3:23; Jn 6:42. ´ JOSUE, Heb 4:8. ´ JOOCH, Mt 9:37 le j. yaab, baale le maaxoob ´ Mt 13:39 le maaxoob ku j. letie angeloobo ´ ´ Jn 4:36 maax ku j. taan u kamik u boolil 2Co 9:6 yaab ku pakike yaab u j. ´ Gal 6:7 le ku pakik maake le ken u j. Gal 6:9 wa ma t-kaanle yaan k-j. Ap 14:15 u j. le luumo tsook u kantal Mt 6:26; 9:38; Lu 12:24; Jn 4:38; 1Co 9:11. ´ ´ JOOL, Mt 15:14 tu kaatuulal kun luubloob ti j. ´ JOOLIL PUUTS, Mt 19:24; Mr 10:25. ´ JOONAJ, Mt 7:14 nuut le j. yeetel chichan le bej Mt 16:18 u muuk u j. le Muknalo Bx 12:14 mix tu jeekabtaj le j. ´ Bx 14:27 jeekabtaal u j. fe ti j-taanxel luumil ´ ´ ´ Bx 20:20 tu taan le maakoob yeetel j. j. ´ Ap 3:20 jeik le j., tene yaan in janal tu yeetel Mt 24:33; 25:10; 1Co 16:9. ´ JOOKPAYTIK, Mt 13:19 le j-Kasaano ku j. ´ JOOKBAL, Heb 11:22 u j. u paalal Israel ´ ´ JOOKENEEX, 2Co 6:17 j. ichiloob, naachkuntabaex Ap 18:4 In kaajaleex, j. ti le kaaja ´ ´ JOOKOL, 2Jn 9 maax ku j. ti u kaansaj Cristo ´ ´ Ap 13:11 tsıitsik baalche taan u j. ti le luumo ´ JOOKOL TI LE BEJ, Gal 6:1. ´ ´ JOOSAJ TSIKBAL, 2Co 12:20 lıisaj taan, j. ´ ´ ´ JOOSAAL, Col 2:15 tsook u j. tu taan maakoob ´ JOOSIK DEMONIO, Mt 7:22 Ma wa t-j. demonioob? ´ Mt 10:1 paajtalil tiob utiaal u j. le demonioobo ´ JOOSKOOB U CUENTAIL, Bx 19:19. ´ ´ JOOYAB, 1Co 3:7 le ku j., cheen Dios beetik JOOKOL, Mt 15:13; Lu 17:6; Jud 12. ´ JUAN (APOSTOL), Ap 22:8 Teen J. uuy le baalooba Mt 4:21; Bx 3:1; Gal 2:9; Ap 1:4. JUAN (BAUTISTA), Mt 3:1 taal J. ka joop u kaaytaj Mt 11:11 maas nojoch ti J. Mt 14:10; 21:25; Mr 1:9; Lu 1:13. ´ JUDA, Mt 2:6; Heb 8:8. ´ JUDAS, Jud 1 Teen J., u palitsil Jesus Mt 26:25; Lu 6:16; 22:48. JUDEA, Mt 24:16; Lu 21:21. ´ JUDIO, Ro 2:29 jach tu jaajil j. ´ Ro 3:29 ¿cheen wa u Dios le j.? ´ 1Co 1:23 ku beetik u toochpajal le j. 1Co 9:20 ti le j. tin beetinba bey j. Gal 3:28 minaan j. mix griego Ap 3:9 ku yaalikubaob j., baale Mt 2:2; 27:11; Col 3:11. ´ ´ JUDIO, U RELIGION, Bx 2:10 tsook u kamkoob j. Bx 6:5 tu kamaj j. Gal 1:13 bix le kuxtal yaanten ichil j. ´ JUEZ, Mt 5:22 yaan u bisaal tu taan le j. ´ Bx 10:42 j. yookol kuxaanoob

485

JUEZILOOB LE KAAJO—KANAN TAMAN

´ ´ Bx 13:20 Diose kaaj u tsaaik j. tiob ´ 1Co 4:3 ka juzgartaaken tumen juntuul j. Mt 5:40; Lu 12:58; Jn 8:50; Bx 17:34. JUEZILOOB LE KAAJO, Mt 10:17; Mr 13:9. ´ JUICIO, Mt 23:33 puutsleex ti u j. Gehenao? ´ 1Co 11:29 ku jaantik yeetel ku yukik j. 1Pe 4:17 le j. tu yotoch Dioso 2Pe 2:3 j. ken u kamoob aalaan ´ ´ 2Pe 3:7 xuulsaaloob yeetel kaak tu kiinil j. ´ 1Jn 4:17 taanakoon tu jaajil k-ool tu kiinil j. Bx 24:25; Jud 6. ´ ´ JUNMUUCH, 1Co 1:30 j. yanileex yeetel Cristo ´ ´ ´ 2Co 5:17 juntuul maak j. yanil yeetel Cristo ´ JUNPAAYKUNTAANEEX, 2Pe 1:10 kamaaneex, j. ´ JUNPEELILI, Ef 4:13 tak ken j. le fe yaantoono ´ JUNPEELILI TUUKUL, Bx 4:32 yaan kaach tiob j. ´ 1Co 1:10 ka taanakeex yeetel j. ´ JUNPEELILI TAAN, Ro 15:6. ´ ´ JUNPEELILI WIINKLIL, Mr 10:8; 1Co 6:16; Ef 5:31. ´ JUNPEEL KOOL, Lu 14:18. ´ JUNPIIT, 1Ti 5:23. ´ ´ JUNPIIT KIIN, 1Co 7:29 jach cheen j. kiin paatal ´ Ap 12:12 u yojel cheen j. paatalti ´ ´ JUNTUULILI, 1Co 8:4 k-ojel cheen j. Dios yaan ´ JUNTUULILICHAJKOOB, Jn 17:23 utiaal ka j. ´ JUNTUULILI PAAL, Jn 1:14 taatatsil ti u j. ´ Jn 1:18 le j. xano juntuul dios ´ Jn 3:16 tu tsaaj u j. ´ ´ 1Jn 4:9 Diose tu tuuxtaj u j. te yookol kaaba Jn 3:18; Heb 11:17. ´ JUNXEET CHE, Mt 27:29. ´ JUNXEET WAAJ, Jn 13:26, 27, 30. JUPKUBA, 2Pe 2:20 ku kaa j. ti le baalooba ´ JURAMENTO, Heb 6:17 Diose tu beetaj junpeel j. Heb 7:20, 28. JURAR, Mt 5:34 Ma a j. mix yoolal kaan Heb 6:13 maas nojoch ti, j. tu kaaba Leti JUSTICIA, Lu 18:7 Diose yaan u beetik j. ti le ´ Jn 16:8 yaan u yeesik ti tulaakal le j. ´ Bx 17:31 juzgartik le Luum yeetel j. ´ ´ Bx 28:4 ma paajchaj u puutsul ti le J. ´ Ro 1:17 tumen u j. Diose ku chıikpajal ´ Ro 10:3 ma u kaj ooloob u j. Diose Heb 2:2 jeex u yaalik le j. 2Pe 3:13 teelooba mantats yaan u yantal j. ´ Ap 19:11 ku juzgar yeetel ku yeesik j. Mt 5:6; 2Ti 4:8. JUZGAR, Mt 19:28 yaan a j. u doce chiibaloob Lu 6:37 xuuluk a j., beyo ma kan j. ´ Jn 3:18 maax minaan u feje tsook u j. ´ Jn 5:22 Diose maatech u j. mix maak ´ Jn 5:29 yaan u lıikloob utiaal ka j. Jn 12:48 leti kun j. tu tsook kiino Jn 16:11 u gobernanteil Luum tsook u j. ´ Bx 17:31 junpeel kiin utiaal u j. Luum ´ Ro 2:1 taan a beetik le baaxoob ka j. ´ Ro 14:4 maaxech utiaal a j. u palitsil Ro 14:10 tuux ku kutal Dios utiaal j. 1Co 4:3 mix teen kin j. tin juunal ´ 1Co 5:13 Dios j. le maaxoob

1Co 6:2 le j-kiliichoobo yaan u j. Col 2:16 ma a j. yoolal baax ka jaantkeex 2Te 1:5 Diose jach toj bix u j. ´ 2Ti 4:1 Jesus kun j. le kuxaanoob Heb 9:27 ken tsookke ku j. ´ Heb 10:27 u kuchul u kiinil u j. maak ´ Heb 13:4 Diose yaan u j. le j-nuupkebanoobo ´ Snt 2:13 ma kun chaabil ootsilil ken j. ´ 1Pe 1:17 le Taata, ku j. cada maak ´ ´ Jud 15 utiaal ka u j. tulaakal maak Ap 11:18 u kiinil u j. le kimenoobo ´ Ap 19:2 ku j. yeetel u jaajil ´ Ap 20:4 ti letiobe tsaab paajtalil utiaal u j. Jn 3:17; Bx 25:9, 20; Snt 2:4. JUZGARKUBAOB, 2Co 10:12 ku j. tu juunaloob ´ ´ JUUCHIL, 1Co 5:7 ka paatkeex bey tuumben j. ´ ´ Gal 5:9 levadura ku lıisik tulaakal u j. harina ´ ´ ´ JUUL, Mt 5:16 j. a saasileex tu taan maakoob ´ ´ Ef 5:14 Cristo tuune yaan u j. ta wookol ´ JUULNAJ, Mt 17:2 U taan u yiche j. jeex le Kiino ´ ´ ´ JUUM, Lu 21:25 u j. yeetel u puujul kaanaab ´ 1Co 14:7 Wa ma tu yuubaal u jejelaasil u j. 1Co 15:52 ken j. le trompetao le kimenoobo ´ ´ 2Pe 3:10 xuulsaalti yeetel junpeel kaamkach j. JUUNAL, Mt 6:6; 14:13. ´ JUUNAL OOL, Jn 5:30; 7:28; 8:28, 42. ´ JUUNAL U YOOL, Jn 16:13 ma tu j. kun taani Jn 5:19. JUUNIL DIVORCIO, Mt 19:7.

K

´ KA’APAAK, Ap 18:6 k. ka a suteex u jeel le kaas ´ ´ ´ KABALKUUNT, Snt 1:10 kiimak u yool ikil u k. u yool Mt 18:4. ´ KABAL OOLAL, Mt 11:29 k. in puksiikal ´ Flp 2:3 yeetel k. ileex u maasil ´ Col 2:18, 23 cheen ku taaskubaob bey k. ´ Snt 4:6 nojoch utsil ti le maaxoob k. ´ ´ Snt 4:10 teexe k. tu taan Jeeoba Bx 20:19; 2Co 10:1; Ef 4:2; Col 3:12. ´ KABAL U BAAKEL, Lu 19:3 tumen k. ma tu paajtal KACHBIL, Jn 19:36 u baakel kun k. ´ ´ KAJNAALIL, Mt 24:30 k. yookol kaab yaan u loxik Lu 15:15; Bx 21:39. ´ ´ KAJNAALIL ISRAEL, Ef 2:12 naachchajaan ti u k. ´ KAJTAL, Ef 2:22 kuuchil utiaal u k. Dios KAJTALIL, Mt 9:35; 10:11; Mr 6:6. ´ ´ KALAAN, Mt 24:49 ku kaajal yukul yeetel le k. ´ ´ 1Te 5:7 le ku kaaltaloobo, u suukile de aakabe k. ´ Ap 17:6 le koolela k. yeetel u kiikel Bx 2:15. ´ ´ KANAN AYIKALIL, Lu 12:42 le j-k. chuukaan u yool Ef 3:2 tsaaben in beet in j-k. Tit 1:7. ´ ´ KANAN MUUCHULIL, 1Ti 3:2 k. kaabeet minaan Tit 1:7. KANAN TAMAN, Mt 26:31 in beetik loob ti le j-k. ´ Lu 2:8 yaan j-k. kajaanoob kaax Jn 10:11 Teen maalob j-k.; ku kubik u kuxtal ´ ´ ´ Jn 10:16 junmuuch, yaanal u kab juntuulili j-k. ´ Bx 20:28 kanaanteex jeex u k.

´ KANAN TAAKIN—KAA KUXK IINTAAL ´ ´ Ef 4:11 bey j-k. yeetel ulaakoobe j-kaansajoob ´ Heb 13:20 Jesus, le nojoch j-k. ´ 1Pe 5:4 chıikbesaak le maas nojoch j-k. Mt 25:32. KANAN TAAKIN, Mt 25:27 ¿ma ta bisaj ti le j-k. ´ ´ KANAANT, Mt 10:16 k. a maaneex jeex le kaanoobo ´ 1Co 10:12 u k. ma u luubul 1Ti 4:16 Ma u xuulul a k. ´ 1Ti 6:20 k. le baax tsook u kubeentaaltecho ´ KANAANTABAEX, Mt 7:15 K. ti ma jaajil profeta ´ Mt 10:17 K. ti le maakoobo 1Jn 5:21 k. ti le beetbil diosoobo ´ KANAANTAAN, Gal 3:23 toone k. tumen le leyo ´ ´ ´ KANAANTEEX, Heb 12:15 k. mix maak ka paatak Bx 20:28. ´ KANAANTIK, Flp 4:7 yaan u k. a puksiikaleex ´ Ap 16:15 ku k. le nook u buukintmo Ef 5:29; 2Ti 1:12; Jud 24. KANIK, Flp 4:9 Tsookbeseex le baaxoob ta k. ´ Heb 6:1 tsook k. le yaax baaloob yoolal Cristoo Flp 4:11. KANIK TUBEEL, Heb 10:26 ken tsookok k-k. le jaajo ´ KANTIITSIL, Mt 24:31 desde tu k. le yookol kaab ´ KARACHT KOJ, Lu 13:28 a k. ken a wileex Abrahan Mt 8:12; 13:42; 22:13; 24:51; 25:30. KAXAN BAATEEL, 1Ti 3:3. ´ ´ KAXT, Mt 10:11 k. maax ku naajmatik ´ ´ ´ Heb 11:14 u tsaamaj u yool u k. junpeel kuuchil Bx 15:17; 17:27. KAXTIK, Mt 6:33 ma u xuulul a k. u Reino Dios Mt 7:7 ma u xuulul a k., tumen yaan a k. ´ Mt 7:8 maak ku kaaxane ku k. ´ Mt 7:14 ma yaab maaxoob k. le beja ´ 1Co 10:22 k-k. ka puujuk Jeeoba? ´ ´ 1Co 10:33 ma taan in k. cheen in wutsili Col 3:1 seguernak a k. baaloob yanoob kaan Jn 8:50; Ro 2:7; 1Pe 5:8; Ap 9:6. KAXTIK BAATEEL, Tit 3:2. ´ KAXTIK CHEEN U YUTSIL, 1Co 13:5 yaabilaj ma tu k. Flp 2:4 ma u k., baaxe u yutsil u maasil ´ Flp 2:21 maakoobo ku k., ma Cristoi KAXTIK KUXTAL, 1Co 9:6. KAXT NOJBEENIL, 1Te 2:6. ´ ´ ´ KAY, Mt 12:40 Jonas ichil nuxi k. ooxpeel kiin ´ ´ Mt 14:19 cinco waajoob yeetel kaatuul k. KAAB, Ap 10:10. ´ ´ KAAJ, Mt 5:14 Ma tu taakaal junpeel k. yookol ´ Mt 12:21 le k. yaan u kubik u yooloob ´ ´ Mt 24:7 k. yaan u lıikil tu contra ulaak k. ´ ´ Mt 24:14 utiaal ka ojeeltaak ti tulaakal k. ´ ´ Mt 25:32 tulaakal k. yaan u muchkıintaaloob Lu 21:24 le kiinoob tsaan ti le k. ´ Lu 21:25 u kajnaaliloob le k. yaan u muyajoob ´ Lu 23:2 t-ilaj taan u puujsik le k. ´ Bx 4:25 tsook u lıikil le k. ´ ´ Bx 15:14 u joos junpeel k. bisik u kaaba ´ ´ Bx 16:12 k. yaanal u paajtalil Roma ´ ´ Tit 2:14 u limpiokıint junpeel k. utiaal ´ Heb 9:19 le Ley ti tulaakal le k. Heb 11:10 le k. jach tu jaajil yaan u chuunpakil

486

´ Heb 11:16 preparartik junpeel k. u tiaaloob ´ 1Pe 2:9 junpeel kiliich k. tiaalintaaneex 1Pe 2:12 eeseex jatsuts modos ichil le k. ´ ´ Ap 7:9 k. yeetel ti jejelaas taanoob ´ Ap 18:4 In kaajaleex, jookeneex ti le k. ´ ´ Ap 21:2 kiliich k., Tuumben Jerusalen Bx 3:23; 10:35; Ro 15:11. ´ KAAJAL, Ro 9:25 Le maaxoob ma in k. yaan in Heb 8:10 yaan u kuchul u beetubaob in k. ´ Heb 11:25 pate yeetel u k. Dios 2Co 6:16; Heb 10:30. ´ KAAJOOB, Ap 17:15 u kaat u yaal yaab k. Mr 6:36, 56; Lu 4:43; 9:12; 19:17; Ap 16:19. KAAL, Lu 17:2. KAAN, Mt 10:16 u beetik le k., x-ma siipilil Mt 23:33 K., u chiibaleex ´ ´ Jn 3:14 u lıisaal kaanal le k. tumen Moises ´ Ap 12:9 puul le nojoch kaano, le uuchben k. ´ Ap 20:2 tu machaj le nojoch kaano, le uuchben k. Mt 3:7; 2Co 11:3. ´ KAANBAL, Ro 15:4 tsıibtaaboob utiaal k-k. ´ 1Co 10:11 le baalooba uuchtiob utiaal ka k. ´ 1Ti 5:13 ku k. maakoolil ´ ´ 2Ti 3:7 kex mantats taan u k. ma tu paajtal Heb 5:8 tu k. u yuub taan ikil muyajnajik Jn 6:45; 1Co 14:31; Flp 4:12; 2Ti 3:14. ´ KAANBALNAJAAN, Mt 11:25 ti maaxoob k. ´ ´ KAAJAK, 2Co 8:10 junpeel jaab k. a beetkeex ´ ´ ´ ´ KAAJAK U SIIJIL WIINIK, Ap 13:8 k. yookol kaab Mt 25:34; Heb 4:3. ´ KAAJAL U MEYAJ, Heb 9:18 kiik utiaal u k. ´ ´ KAAJBAL, 2Co 8:6 Tito, jeex uuchik u beetik tu k. ´ Col 1:18 Letie u k. tulaakal baal 1Jn 1:1 Le baax yaan desde tu k. 1Jn 2:7 mandamiento yaanteex desde tu k. Mt 24:8; Mr 10:6; Ap 3:14. ´ ´ ´ KAAJSAJ, Mr 6:7 tu k. u tuuxtikoob a kaakaatuulil ´ ´ Flp 1:6 le Maax tu k. junpeel baax maalob ´ ´ KAALCHAJAK, Jn 2:10 ken k. le maakoobo ´ ´ ´ KAALTAL, 1Co 5:11 ma a biskaba yeetel maax ku k. ´ 1Co 6:10 le ku k., mix juntuul ken u tiaalintoob ´ Gal 5:21 u tsıiboltaal baal utiaal yaanal, k. ´ Ef 5:18 Ma a k. xan yeetel vino ´ ´ KAA BISIKBA, Ro 5:10 beeychaj k-k. tu yeetel ´ ´ Ro 5:11 kiimak k-ool ikil k. yeetel Dios ´ KAA BISKUBA, Ef 2:16 utiaal ka u k. yeetel Dios ´ Col 1:20 u beetik u k. tu yeetel Ro 11:15; 2Co 5:18, 19. ´ ´ KAABUUJ, Heb 11:37 joosaab k. tiob ´ KAA KIIMIL, Ap 2:11 beetbil loob ti tumen le k. ´ ´ Ap 20:6 le k. minaan paajtalil tu yookoloob ´ ´ ´ Ap 20:14 Le kaanaab de kaako letie k. ´ ´ Ap 21:8 u kaakil yeetel azufreo. Lela letie k. ´ KAA KUXKIINT, Mt 22:30 ken k. ma kun tsookol u beel ´ Bx 2:24 tu k. uuchik u tokik ´ Ro 6:5 yaan xan k-k. jeex uuchik u k. ´ Heb 11:35 kooleloob k. u laaktsiloob Jn 6:39; 1Co 15:12, 13, 17, 42; Flp 3:10. ´ ´ KAA KUXKIINTAAL, Lu 20:37 u k. kimen, Moises Bx 24:15 u k. utsoob bey xan kasaanoob

487 ´ ´ Ap 20:6 le yaax maakoob ku k. 1Co 15:21; Heb 6:2. ´ KAA KUXKIINTIK, Jn 6:40, 44, 54. ´ KAA KUXTAL, Jn 11:25 Teen le k. Le maax 2Ti 2:18 tsokaan u yantal le k. ´ ´ KAA LIISAAL, Heb 6:6 Ma tu paajtal u k., tumen KAAMAT U YEJ, Heb 4:12 ke jeel baalak espadail k. ´ KAAN, Jn 3:13 mix maak naakak te k. Bx 2:34 Davide ma naak k. ´ ´ 1Co 15:49 chıikpajkoon ti le maax k. u taalo ´ Heb 3:1 yeeyaanoob utiaal u binoob k. Heb 8:5 bix le baaloob yaan te k. ´ 2Pe 3:5 yanchaj junpeel k. bey xan ´ 2Pe 3:10 le k. yaan u teek xuulsaal ´ ´ ´ 2Pe 3:13 k-paatik junpeel tuumben k. ´ Ap 12:7 baateltaambal te k.: Miguel Ap 19:11 Ka tin wilaj jeekab le k. Mt 11:11; 24:35; Lu 17:24; 2Ti 4:18; Heb 9:23. KAANAL ICH, Lu 1:51 tsook u kiitbesik le k. Flp 2:3 mix tu yoolal k. ´ Snt 4:6 tu contra le maaxoob k. Mr 7:22; 2Ti 3:2. ´ ´ KAANILBEEN, Ef 2:6 kukıintoon te k. kuuchiloob ´ ´ ´ Heb 12:22 Puukil Sion yeetel k. Jerusalen Jn 3:12; Ef 1:20. KAANILBEEN KUXTAL, 2Pe 1:4 yanakteex k. ´ KAANILBEEN MAAK, 1Co 15:45. ´ ´ KAANILBEEN WIINKLIL, 1Co 15:44 lıisaal k. 1Pe 3:18. KAANLIL, Ro 8:39 mix k., mix taamil, mix KAANSAJ, Mt 5:19 ma u k. baax ku yaalik le Leyo ´ Mt 7:29 ku k. bey maak tsaan autoridad tie ´ ´ Mt 13:52 tulaakal maax ku k. ´ Mt 16:12 u kanaantubaob ti u k. le fariseoobo Mt 23:8 ma u yaalaalteex j-K. ´ ´ Mt 23:34 tuuxtikteex maakoob ku k. ´ Mt 28:20 a k. u tsookbesoob tulaakal le baaxoob ´ ´ Mr 6:6 tulaakal le mejen kajtaliloob taan u k. ´ Jn 3:10 ¿juntuul j-k. ti u kaajil Israel ´ Jn 13:13 ka waalikeexten j-K. yeetel Yuumtsil ´ Ro 12:7 le maax ku k. kaansajnak ´ 1Co 4:17 jeex in k. tulaakal tuux Ef 4:14 ku bin tu paach k. ma jaajtak ´ ´ Col 2:22 cheen u k. wıinik ´ 1Ti 2:7 ka in k. le j-taanxel luumiloobo 1Ti 4:1 u chenxikintikoob u k. demonioob ´ ´ 2Ti 2:2 ka u k. ti ulaak maakoob ´ 2Ti 2:24 kaabeet noojaan utiaal k. ´ 2Ti 3:16 Kiliich Tsıibe maalob utiaal k. 2Ti 4:3 ma ken u yuuboob le maalob k. ´ Heb 5:12 ku paataale tsook a suuteex j-k. ´ ´ ´ Heb 13:9 u kaskuuntaal a tuukul yeetel jejelaas k. Mt 7:28; 10:24; 11:1; Lu 4:32; Jn 3:2; Bx 11:26; Ef 4:11; 6:4; 1Ti 2:11, 12; 4:6; Tit 1:9; Snt 3:1; 2Pe 2:1. KAANSAAB, Bx 7:22. KAANSAAL, Ro 2:18. ´ KAANSIK, Mt 15:9 ti maak u taal baax ku k. Jn 7:16 Le baax kin k. ma in tiaali ´ Jn 14:26 leti kun k. tulaakal baal ´ ´ Bx 4:2 taan kaach u k. le maakoobo.

´ KAA KUXK IINTIK—KILIICH ´ Bx 5:42 ma xuul u k. le maalob peektsilo. ´ ´ Bx 18:25 u k. tubeel baaloob yaan yil yeetel Jesus ´ Bx 20:20 ma paat ma in k. Ro 16:17 ku bin tu contra le baax k. ´ 1Co 2:16 ¿Maax jeel u k. wa baax tie? ´ ´ 1Co 14:19 utiaal in k. ulaak maakoob ´ ´ Gal 6:6 u taakbesik ti baax maalob le maax k. 1Ti 1:3 ma u k. yaanal baal ´ 1Ti 4:16 Ma u xuulul a kanaantik baax ka k. ´ ´ 1Ti 6:3 Wa yaan maax taan u k. yaanal baax Tit 1:11 k. baaloob ma unaji Lu 12:12; Bx 5:25; Ro 2:21; 1Ti 6:1; 2Ti 2:25; Tit 2:12. KAANSMILTEN, Jn 8:28 jeex u k. le Taatao ´ KAAPEELCHAJAL TUUKUL, Ro 14:23 wa k. keban ´ ´ ´ Snt 1:6 u kaatik yeetel fe, yeetel ma u k. Mt 21:21; Mr 11:23; Jud 22. ´ KAAPEELCHAJAAN TUUKUL, Snt 4:8. ´ ´ ´ KAAPEEL ICH, Mt 7:5 ¡J-k.!, yaaxe joos ´ Mt 23:23 j-k. tumen ka tsaaikeex u diezmoil Mt 24:51 yaan u tojolchintik yiknal le j-k. ´ 1Ti 3:8 Le ministerialoobo kaabeet ma j-k. 1Ti 4:2 le tuus ku beetik le j-k. Snt 3:17 kaanilbeen naato ma j-k. ´ KAAPEEL ICHEEX, Mt 15:7 J-k., jaaj baax tu yaalaj ´ Mt 23:13 yeetel fariseoex, j-k.! ´ ´ KAAPEEL ICHIL, Mt 23:28 chuup yeetel k. Lu 12:1 fariseoobo, lela letie k. ´ Ro 12:9 Yaabiltabaex yeetel x-ma k. ´ 2Co 6:6 yaabilaj yeetel x-ma k. 1Ti 1:5; 2Ti 1:5. ´ ´ KAAPEEL OOL, Snt 1:8. KETIK, Gal 3:15 le baax ken in waala kin k. ´ ´ KETKUBA, Jn 5:18 taan kaach u k. yeetel Dios. ´ Flp 2:6 ma tu tuklaj u k. tu yeetel Diosi ´ ´ ´ KETLAN, 1Co 9:25 taakpajal ti junpeel k. aalkab ´ ´ ´ 2Ti 2:5 maax ku taakpajal ti k. baaxale KETTAAN, Mt 13:10 ku meyajtech k.? ´ Mt 13:34 mix baal tu kaansaj wa ma yeetel k. ´ Mt 13:35 Yaan in kaansaj yeetel k. ´ Lu 8:10 utiaal u maasile cheen k. ´ Jn 16:25 ma ken in kaanseex yeetel k. ´ Heb 11:19 lela meyajnaj bey junpeel k. Mt 15:15; Mr 4:10, 11; 12:1, 12. ´ KEETEK, Ro 8:18 wa ka k. yeetel le nojbeenil KIKILANKIL, Snt 2:19 tak le demonioob ku k. KILIICH, Ro 6:19 ka a beeteex baaloob k. Ro 7:12 Leyo k., le baax aalaabo k. 1Co 1:30 bey tojile, bey k. 1Co 3:17 u templo Diose k. ´ Ef 1:4 ka k. yeetel ma u yaalaal ´ 1Te 3:13 bey xan k. tu taan Dios ´ 1Te 4:3 Diose u kaat ka k. 1Te 4:7 Diose tu tanooneex utiaal ka k. ´ ´ 2Ti 3:15 chichnil ta kaj ooltaj K. Tsıiboob Heb 12:14 ka yanakteex jeetselil, ilawil a k. ´ Snt 3:17 le kaanilbeen naato yaaxe k. ´ 1Pe 3:15 a kamkeex Cristo bey maax k. ´ Ap 4:8 K., k., k. Jeeoba Dios Mt 24:15; Heb 12:10.

´ KILIICH ANGELOOB—K IIMIL

488

KILIICH ANGELOOB, Jud 14 u milesil u k. ´ KILIICH BAAL MA TSAABAK OJEELTBIL, Ap 1:20. ´ KILIICH BAAL TAAKAAN, Ro 16:25 u chıikbesaal k. ´ 1Co 4:1 tsaan u kanaantoob le k. ´ 1Co 13:2 Wa in wojel tulaakal le k. 1Co 14:2 u taan ti k., jeex u tsaabalti Col 1:26 Lela letie k. desde te kiinoob Mt 13:11; Mr 4:11; Lu 8:10; Ro 11:25; Ef 3:3. ´ KILIICHIL, 2Co 7:1 utiaal ka chuukpajak k-k. ´ 1Te 4:4 u controlart u wıinklil ich k. ´ 1Ti 2:15 ma naachtal ti fe, le yaabilajo, le k. 1Ti 4:12 bix jeel u kuxtaloob ich k. ´ KILIICH KUXTAL, 2Pe 3:11 a biskeex junpeel k. ´ ´ KILIICH KUUCHIL, Heb 9:24 ma ook ti junpeel k. Ap 15:8; 16:17. ´ KILIICHKUUNT, Lu 11:2 Taata, k. a kaaba Jn 17:17 K. yoolal le jaajo, a taane leti u jaajil Jn 17:19 Tene kin k. utiaal ka xiik utsil tiob 1Co 6:11 tsook a k., tsook u yaalaal toj 1Co 7:14 atantsil ma tu meyajtik Dioso ku k. ´ 2Te 2:13 Diose tu k. yeetel u kiliich muuk 2Ti 2:21 ku meyaj utiaal baax maalobe, k. ´ ´ Heb 2:11 le maax k. bey xan le maaxoob ku k. ´ Heb 10:10 tsook k-k. uuchik u kuubul Heb 13:12 muyajnaj utiaal u k. le kaaj 1Co 1:2; Ef 5:26; 1Ti 4:5. ´ KILIICH MAAKOOB, Mt 27:52. KILIICH MEYAJ, Heb 12:28 k. kambeen ti Dios ´ Ap 7:15 u tsaaikoob k. ti Dios bul kiin KILIICH MUUK, Mt 1:18 embarazada yoolal k. ´ Mt 3:16 u k. Dios bey juntuul paloma ku taal Mt 12:32 ka taanak tu contra le k. ´ Lu 3:22 u k. Dios bey juntuul paloma ´ Jn 14:26 le k. ken u tuuxt le Taatao ´ Bx 2:4 ka chuupoob yeetel k. ´ ´ Bx 2:17 yaan in wekik in k. yookol tulaakal Bx 7:51 ma ta chaik a nuuktaaleex tumen k. ´ Bx 11:16 tsaabal a wokjaex yeetel k. ´ Ro 8:6 u tuukul maak ti le k. ku taasik kuxtal Ro 8:9 wa jach tu jaajil yaanteex u k. Dios ´ ´ ´ Ro 8:11 u k. le maax lıis Jesus ´ ´ Ro 8:16 Le k., junmuuch yeetel k-puksiikale ´ 1Co 2:10 le k. ku xakaltik tulaakal baal ´ ´ ´ 1Co 2:11 mix maak u kaj oolt, baaxe cheen u k. 1Co 2:13 le taanoob ku taal ti le k. ´ ´ 1Co 2:14 u xakaltaal yeetel u yaantaj le k. 1Co 3:16 ti yaan u k. Dios ichileexe? ´ 1Co 6:19 le a wıinklileexo u templo le k. ´ ´ 2Co 3:6 leyo ku bisik maak ti kıimil, le k. kuxtal ´ 2Co 3:17 tuux yaan u k. yaan jaalkabili ´ Ef 2:22 kuuchil utiaal u kajtal Dios yoolal k. ´ Ef 4:30 Ma a beetkeex u yokomtal u yool u k. Ef 6:17 u espadail le k., u taan Dios Col 1:8 le yaabilaj ku taal ti u k. Dios ´ 2Ti 1:7 le k. tu tsaajtoono ma utiaal k-sajaktali ´ Heb 6:4 ichil le maaxoob kamik k. ´ ´ 1Pe 2:5 u beetaal naj yeetel u yaantaj k. ´ 2Pe 1:21 peeksaaboob tumen le k. Ap 22:17 k., le noviatsilo tu yaalikoob: Kooten Mt 3:11; Mr 13:11; Jn 16:13; Bx 20:28; Gal 5:22.

´ ´ KILIICHOOB, Ro 12:13 Tsaaex ti le maaxoob k. 1Co 6:2 le j-k. yaan u juzgartikoob ´ Ef 3:8 maas chichnil ti le maaxoob k. ´ ´ Ef 4:12 tojkıintaak u beel le maaxoob k. ´ Ap 11:18 baax u naajaltmaj le j-k. ´ Ap 17:6 kalaan yeetel u kiikel le j-k. Ap 13:7; 18:24. KILIICH TAAKBIL BAAL, 1Co 15:51 Uuyeex le k. ´ Ef 1:9 k-ojeelt le k. u tukultmaj u beetik ´ 1Ti 3:16 k. yaan yil yeetel u meyajtaal Dios Ap 10:7 u k. Diose yaan u kuchul naatbil Ef 3:4; Col 1:27; 4:3. KILIICH TAAN, Bx 7:38; Ro 3:2. ´ KILIICH TSIIB, Mt 21:42 ma wa ta xokeex te K. ´ Mt 22:29 tumen ma a kaj ooleex le K. ´ ´ Lu 24:27 kaaj u tsoliktiob tulaakal le K. ´ Lu 24:32 jach baax ku yaalik tulaakal le K.? ´ Lu 24:45 u naatoob baax u kaat u yaal le K. Jn 5:39 ka xakaltikeex le K., tumen ´ ´ Jn 10:35 le K. ma tu paajtal u mixbaalkuuntaal ´ Jn 13:18 ka beeychajak baax ku yaalik le K. Bx 17:2 tsikbalnaj ti baax ku yaalik le K. ´ Bx 17:11 saamsamal ku xakalxoktikoob le K. Bx 18:24 Apolos, jach kaanbalnajaan ti le K. ´ ´ Ro 15:4 ikil u lıisaal k-ool tumen le K. ´ ´ ´ 2Ti 3:16 Tulaakal K. Dios tsaa tu tuukul maak ´ ´ ´ 2Pe 1:20 mix junpeel u profecıail le K. taal cheen ´ ´ 2Pe 3:16 bey u beetkoob yeetel ulaak K. Jn 20:9; Bx 8:32; 1Co 15:3, 4. KILOS, Ap 16:21. ´ KIMEN, Mt 8:22 chaa ti le k. ka u muk u yeet k. Jn 5:25 u taan le Paal tumen le k. ´ Ef 2:1 Diose tu kuxkıinteex kex k. kaach ´ ´ 1Te 4:16 disipuloob Cristo k. kun yaax lıikloob Mt 22:32. ´ KIMEN IN WIICHAM, Ap 18:7 bey reinae, ma k. KIMEN U KAB, Mr 3:3. ´ KIIKOOB, 1Ti 5:2 x-loobayano tanoob jeex a k. ´ KIILBAL, Heb 12:26 tu beetaj u k. le luumo ´ ´ KIILBAL CHAAK, Mr 3:17 Boanerges, u Paalal u K. Ap 6:1 tu yaalaj kaam jeex u k.: ¡Kooten! ´ KIIM, Ro 5:8 Cristoe k. t-oolal ´ Ro 6:10 junteen k. utiaal u lusik le kebano 2Co 4:10 baaxoob tu muyajtaj Cristo ka k. Mt 22:25; Bx 2:29; 2Co 5:15. ´ KIIMEN, Ro 7:9. ´ KIIMIL, Lu 23:46 Ka tsook u yaalik lela, ka k. ´ Jn 11:26 le ku tsaaik u fe ti tene, mix bikin kun k. ´ ´ ´ Ro 5:12 maan le k. ti tulaakal maako ´ Ro 5:17 yoolal u keban juntuule reinarnaj k. Ro 6:9 Cristoe ma tu kaa k. Ro 6:11 teexe tsook a k. ti baaloob ´ Ro 6:23 le bool ku tsaaik le kebano k. ´ ´ 1Co 15:21 k. kuch antal yoolal juntuul maak 1Co 15:26 Le k. u tsook enemigo kun xuulsbil ´ ´ Col 3:5 k. le tsıibolal yaan ta wıinklileexo ´ Heb 2:9 Jesuse tu yojeeltaj baax k. utiaal k-utsil Heb 2:14 u k., u xuulsik ti Kaasilbaal ´ ´ Heb 11:13 k. le maakooba laayli yaan u fe ´ ´ Ap 2:10 Chuukpajak a wool kex ka k. ´ ´ Ap 20:14 k. yeetel Muknale pıikchintaaboob

489 Ap 21:4 ma tun yantal k. Lu 16:22; 20:36; Jn 8:51; Ro 14:9; Heb 9:27; Ap 14:13; 20:13. ´ ´ KIIMS, Bx 10:13 ¡Pedro, lıiken, k. a jaantoob! ´ ´ ´ KIIMSAJ, Mt 16:21 yaan u k., tu yooxpeel kiine Mt 24:9 yaan u k. yaan a chapektaaleex ´ Jn 16:2 maax kun k. ku tuklik maalob ´ Ro 11:3 Jeeoba, tsook u k. a profetaob ´ ´ Snt 3:8 chuup yeetel veneno ku k. maak Bx 3:15; 7:52; Ap 2:13. ´ ´ KIIMSAJ MAAK, 1Jn 3:15 u pekmaj u sukuune j-k. Mt 5:21; 1Pe 4:15. ´ ´ KIIMSAJ WIINIK, Jn 8:44 Letie tu beetuba j-k. Bx 3:14. ´ ´ KIIMSAAB, Ap 6:9 k. uuchik u tsookbeskoob u Ap 9:18. ´ KIIMSAAL, Ap 18:24 u kiikel le tsook u k. Lu 21:16; Ap 13:15. ´ ´ KIIMSBIL BAALCHE, Mt 9:13 ma in kaat k. Heb 10:1 kex ka kuubuk k. cada jaabe Ef 5:2. ´ ´ ´ KIIMSBIL SIIBAL, Heb 10:12 cheen junpeelili k. ´ Heb 10:26 minaan ulaak k. ´ ´ ´ KIIMSIK, Mt 10:28 saajkil ti maax k. le wıinklilo ´ Lu 12:5 pulik maak Gehena ken tsookok u k. ´ ´ KIIMSIK MAAK, Mt 15:19; Snt 2:11. ´ ´ KIIMSKINBA MEYAJ, Flp 2:16 ma kunel uuch in k. KIIBOK, 2Co 2:15 utiaal Diose beyoon u k. ´ ´ Ef 5:2 junpeel baal jach k. tu taan Dios Mt 26:7; Lu 7:46; Jn 11:2. ´ KIIBOK XIIWOOB, Lu 23:56; 24:1. KIICHKELEM, Mt 25:31 yaan u kutal tu k. trono ´ Bx 2:11 k. baaloob yaan yil yeetel Dios Ro 9:23 u k. nojbeenil Dios ´ Ro 10:15 ¡Bukaaj k. yook maaxoob ku kaaytaj ´ 2Co 4:4 le k. maalob peektsil Heb 11:23 tu yiloob jach k. le chan xiipalo ´ 1Pe 1:19 yeetel k. kiik, u kiikel Cristo ´ ´ ´ 1Pe 2:4 yeeyaab tumen Dios yeetel k. tu taan ´ 2Pe 1:16 yeetel k-ich t-ilaj u k. Yuumtsil Heb 1:4; 8:6; 1Pe 2:6; 2Pe 1:4. ´ KIICHKELEM FE, 2Pe 1:1 yaantiob junpeel k. ´ KIICHKELEM KIIN, Bx 2:20 u k. Jeeoba KIICHKELEM MEYAJ, 2Pe 1:3 le tanoon yoolal u k. 2Pe 1:5 a tsayikeex k. ti a fejeex; ti a k. ´ ´ KIICHKELEM SAASIL, 1Pe 2:9 ka naatskeex ti u k. ´ KIICHPAN, Bx 19:27 u adorartaal u k. Artemis ´ ´ ´ Ef 5:27 le muuchulil yeetel tulaakal u k. ´ KIIKITANT, Ro 12:14 ka u k. le maaxoob 1Pe 1:3. KIIKITANTAAL, Heb 7:7 le chichano ku k. ´ KIIKITANTIK, Heb 2:12 le muuchulilo yaan in k. ´ Heb 13:15 kooneex k. Dios yeetel k-chi Lu 2:13; Bx 2:47; 3:8. KIIKITANT JAH, Ap 19:1 ¡K.! Le salvaciono Ap 19:3, 4, 6. ´ KIIKITAAN, Mt 21:16 jookol k. tu chin paalal ´ ´ 1Co 4:5 Diose yaan u tsaaik le k. ku naajmatiko Ro 2:29.

´ K IIMS—KOOJ ´ ´ ´ KIIMAKCHAJAK A WOOL, Ro 12:15 K. yeetel maax 2Co 9:8 ka jach k. mantats ´ Gal 4:27 K., koolel ma tu paajtal u yantal a paalal ´ Flp 4:4 Mantats k. le taan a meyajtikeex Ap 12:12 tu yoolal lela, ¡k. Ap 18:20 ¡Teech, kaan, k. tu yoolal Mt 5:12; Ro 15:10; 1Pe 1:8. ´ KIIMAK IN WOOL, Col 1:24 ku k. ikil in muyaj Flp 4:10. ´ ´ KIIMAKKUUNTIK OOL, Lu 2:25 u kiinil u k. Israel ´ ´ KIIMAKKUUNTKEEX U YOOLOOB, Flp 2:1. ´ ´ KIIMAK OOL, Mt 5:3 K. le maaxoob wiijoob Mt 24:46 K. le palitsila, wa ken kuchuk ´ ´ Lu 16:19 ayikal maak saamsamale ku k. Jn 13:17 le baalooba, k. wa ka beetkeex ´ ´ Bx 5:41 jookoob ti le Sanedrın jach k. ´ Ro 5:3 k. ken k-maans muyajiloob Ro 15:17 yaan baax oolal u k. ti Cristo Flp 2:16 baax oolal u k. tu kiinil Cristo Flp 4:11 tsook in kanik bix jeel u k. ´ 1Ti 1:11 u maalob peektsilil le Dios k. ´ 1Ti 6:6 k. yeetel le baaxoob yaantoono ´ ´ 1Ti 6:15 Jesucristo, le Maax k., le juntuulili ´ ´ Heb 11:25 u k. junsuutuk yeetel le kebano Mr 5:42; Lu 12:19, 37; Jn 16:20; Bx 3:10; 7:41; 2Co 6:10; 2Te 2:12; Tit 3:3; Snt 1:12; Ap 11:10. ´ ´ KIIMAK OOLAL, Lu 10:21 Jesuse chuup yeetel k. ´ ´ Jn 8:56 Abrahane yeetel k. tu paataj ´ Bx 14:17 bey xan yeetel k. ´ ´ ´ 2Co 9:7 le maax ku sıik wa baax yeetel k. Gal 6:4 yaan u k. yoolal le baaxoob Flm 7 tsook u k. u puksiikal le kiliichoobo ´ Heb 12:2 yoolal le k. tsaab tu taano ´ Heb 12:11 mix junpeel castigo ku k. 1Pe 3:14 ikil a beetkeex baax toje, yaan u k. 1Pe 4:14 k., tumen u kiliich muuk Dios Lu 2:10; 13:17; Jn 16:22; Bx 20:35; Ro 4:6; 2Co 7:4; Gal 4:15; Heb 10:34. K-NATSIKBA, Ef 2:18; 3:12. KOJ, Mt 8:12. ´ ´ KOLNAALO, Snt 5:7 Le k. tu paatik u yich luum 2Ti 2:6. ´ ´ KONIK, Mt 13:46 bine ka tu seeb k. tulaakal baax Mt 19:21 xeen, k. le baaxoob yaantecho Mt 25:9; Lu 12:33. ´ KOOL, Mt 13:38 le k. letie yookol kaabo Jn 4:35 le k., tsook u piistaloob Mt 24:18, 40. ´ KOONOL, Mt 13:45 jeex juntuul j-k. ku bin kajalkaaj ´ ´ Snt 4:13 yaan k-k. yeetel yaan k-naajali ´ Ap 18:3 u j-k. yookol kaab xane ´ Ap 18:11 U j-k. le yookol kaabo Mt 22:5. ´ KOOCHIL, Ef 3:18; Ap 21:16. ´ KOOK, Mt 11:5; Mr 7:37. ´ KOOKOCH BEJOOB, Mt 12:19. ´ KOOMKINTAAL, Mt 24:22 wa ma tu k. le kiinoob Mr 13:20. ´ KOOJ, Mt 13:46 junpeel perla jach k. u tojol ´ 1Co 6:20 tumen k. uuchik a maanleex 1Pe 1:7 a fejeex ka ilaak maas k. ke le oro

´ KOOLEL—KAJ OOL ´ 1Pe 3:4 letie baax jach k. tu taan Dioso 1Co 7:23; Snt 5:5; Ap 18:7. KOOLEL, Jn 2:4 K., ¿baaxten ka waalikten lelo? Jn 19:26 Jesuse tu yaalaj ti u maama: K., ¡ile! 1Co 11:3 u pool le k. letie xiibo 1Co 11:10 le k. unaj u pixik u pool 1Co 11:12 jeex le k. taal ti le xiibo ´ 1Co 14:34 le k. ma unaj u taanoob te muuchulilo 1Ti 2:11 Le k. ma unaj u taan 1Ti 2:12 Ma tin chaik u kaansaj le k. ´ ´ Tit 2:4 le k. x-loobayanoobo u yaabilt yıicham ´ ´ Ap 12:1 k. u buukbesmuba yeetel le Kiino Ap 12:17 sen puuj le nojoch kaan tu contra k. ´ ´ Ap 14:4 ma tu yeekkuntaj u kuxtaloob yeetel k. ´ ´ Ap 17:3 k. kulukbal yookol tsıitsik baalche Mt 24:41; Bx 2:17. ´ KOOLEL KIMEN U YIICHAM, ´ ´ Lu 21:2 tu yilaj juntuul k., letie taan u jalkesik ´ ´ Snt 1:27 u kanaantaal le k. taan u muyajoobo Mr 12:43; Lu 18:3; 20:47; 1Co 7:8. ´ KOOLEL KAJ OOLAAN, Bx 17:4 yaab ti le k. KOOTEN, Ap 22:17 ka u yuube u yaal xan: ¡K.! KOOTENEEX, Mt 25:34. KU BINOOB TU CONTRA, 1Ti 4:7; 6:20 kaansaj k. ´ ´ KU KIIMIL, Ro 6:12 le a wıinklileex ku k. ´ ´ 1Co 15:53 le maax k. yaan u tsaabal u paajtalil Ro 8:11. ´ ´ KUKIINTOON, Ef 2:6 tu muuch k. te kaanilbeen ´ KU KIIMAKTAL U YOOL, Ro 7:22. KU KASTAL, Ro 1:23; 1Co 9:25; 15:50, 54; 1Pe 1:18, 23. ´ ´ KU KEECHEL, Heb 3:10 Mantats k. u yool ´ KULUKBAL, Ap 7:10 ti Dios u taal, maax k. trono Ap 5:13; 17:15. ´ KUNEL, 1Co 1:18 u cheil le muyajo cheen k. ´ 2Ti 2:23 le cheen k. baateltaanoob KUNEL TAAN, 2Ti 2:16. ´ ´ ´ KUTAL, Mt 8:11 u muul k. janal yeetel Abrahan Mt 19:28 teexe yaan a k. ti doce tronoob 1Co 8:10 ka ilaakech, k. janal te templo ´ ´ Ap 3:21 u paajtalil u k. tin weetel tin trono Mt 26:20; Lu 22:27. ´ ´ KU TAASIK, 2Ti 2:22 tsıibolal k. taankelmil ´ KU TAASIK KIIMIL, 2Co 3:9. KU TAANOOB KAAS, Ro 1:30 k., u pekmoob Dios ´ KUXAAN, Mt 22:32 Letie u Dios maaxoob k. ´ Lu 7:25 le maaxoob k. ich ayikalilo ´ Jn 4:10 jeel kaach u tsaaiktech k. jae ´ Bx 10:42 u juezil le k. yeetel le kimenoobo Ro 6:10 letie beoraa k. tu yoolal Dios Ro 6:11 k. utiaal Dios tu yoolal Cristo Ro 7:9 tene k. te kiinoob minaan leyo ´ 1Te 4:15 toon maaxoon k. tak tu kiinil ´ 1Ti 3:15 lela u muuchulil le Dios k. ´ ´ Heb 4:12 u taan Diose k. yeetel yaan u paajtalil ´ ´ Heb 10:31 u luubul maak tu kab le k. Dioso ´ 1Pe 1:3 utiaal junpeel k. esperanza 1Pe 2:5 beyeex k. tuunichoob utiaal Ap 1:18 ¡ile!, k. utiaal kiinoob minaan ´ Ap 15:7 Dios, Maax k. utiaal minaan 2Co 13:4; Heb 7:25; Ap 19:20.

490 ´ KUXAAN MAAK, 1Co 15:45. ´ ´ KUXKIINTIK, Ro 4:17 Dios, maax k. kimenoob ´ KUXLAJ, Heb 11:9 yoolal feje k. bey j-taanxel ´ ´ KUXTAL, Mt 4:4 Ma cheen yeetel waaj unaj u k. ´ Mt 10:28 u xuulsik ti le wıinklil bey xan ti le k. ´ Mt 16:26 ku bootik yeetel u k.? Jn 3:16 ma u xuulsaal, baaxe ka yanak k. ´ ´ Jn 5:26 le Taata ku paajtal u tsaaik k. Jn 6:51 jaantik le waaja yaan u k. mantats Jn 11:25 Teen le k. bey xan le kaa kuxtalo ´ Jn 14:6 Teen le bejo, le jaajo yeetel le k. ´ Jn 17:3 ku tsaaik k. minaan u xuulo Ro 1:17 yoolal u feje yaan u seguer u k. ´ Ro 6:23 le siibal ku tsaaik Dioso, k. ´ Ro 10:5 maax toj k. yaan u k. tu yoolal ´ Ro 14:7 mix juntuul ti toon ku k. utiaal 1Co 15:22 tu yoolal Cristo kun tsaabil k. 2Te 3:9 utiaal k-eesikteex bix unaj a k. ´ 1Jn 1:2 tsook u chıikbesaal le k. ´ Ap 2:10 yaan in tsaaiktech u coronail le k. ´ Ap 20:15 ma tsıibtaan u kaaba tu libroil le k. ´ Ap 22:14 u naatsloob yiknal u cheiloob le k. Ap 22:17 u yuk x-ma boolil u jail le k. Jn 5:24; 12:25; Ro 8:13; Snt 1:12; 1Pe 3:10; Ap 7:17. KUXTAL ICH X-MA SUTALIL, Gal 5:19; 1Pe 4:3. KUXTAL JEEX, 2Te 3:7 a k. t-beetaj toono ´ KUXTAL MINAAN U BIILAL, Ro 8:20 ti junpeel k. KU XUULUL, 2Co 4:18 le baaloob ku yilaaloobo k. KUUCH, Mt 11:30 u cheil in k. ma talam u bisaali ´ Mt 23:4 Ku kaxkoob k. jach aaltak yeetel ku ´ Gal 6:2 aantkabaex utiaal a biskeex a k. ´ Gal 6:5 cada juntuule yaan u bisik u k. ´ ´ KUUCHIL, Mt 24:15 waalakbal ti junpeel kiliich k. ´ Jn 14:2 in preparart junpeel k. ´ Ro 13:1 Dios tsaamiloob te jejelaas k. ´ Ef 4:9 eem way Luum te kabal k. Ap 12:6. ´ KUUCHIL JEELEL, Heb 4:1. ´ KUUCHIL KOONOL, Jn 2:16 u yotoch in Taata k. ´ ´ KUUCHIL MUCHTAAMBAL, Bx 19:9. ´ KUUCHILOOB MAAS MAALOBTAK, Lu 11:43. ´ KUUCHIL UTIAAL KAJTAL, Ap 18:2. ´ KUUK, Ap 21:17. ´ KUULCHAKTAAL, Ro 11:22 wa mae yaan xan a k. ´ KUULXOTBIL U POOL, Mt 14:10; Mr 6:16. ´ KUULXOTTAJ U POOL, Lu 9:9. ´ KUULXOTTE, Mt 18:8.

K

´ KAB, 1Ti 4:14 u k. le junmuuch ancianoob ´ ´ Heb 10:31 u luubul maak tu k. Dios ´ ´ 1Pe 5:6 yaanal u paajtalil u k. Dios 2Co 5:1; Heb 9:11. KAB CHE, Mt 21:8 joop u chakikoob u k. Jn 15:4, 6; Ro 11:16. KABOOB, Lu 13:19. ´ KAJ OOL, Mt 7:20 ti u yichoobe ti ken a k. Jn 10:14 in k. in walak tamanoob ´ Ro 11:2 le kaaj tu yaax k. ´ 2Co 5:16 ma k-k. mix maaki

491 ´ 2Co 6:9 k-ilaal bey maaxoob ma k. Bx 18:25; 19:15; 26:5. ´ KAJ OOLAL, Lu 11:52 le llave jeik u joonajil le k. Jn 17:3 ka kuchuk u k., teech 1Ti 6:20 baaxoob ku yaalaal jach jaaj k. Ro 11:33; 1Co 8:1; Snt 3:13; 2Pe 3:18. ´ KAJ OOLTIK, Jn 8:32 yaan a k. le jaajo 1Co 13:12 in k. Dios tubeel jach jeex u k. ´ Heb 5:14 u k. baax maalob yeetel baax ma 2Co 1:13. ´ KAJ OOLTIKOOB TUBEEL, 2Ti 3:7 k. le jaajo ´ KAJ OOLTOOB TUBEEL, 2Ti 2:25. ´ KAKATNUUKTIK, Ro 10:21 ku k. in taan KALAAN, Ef 3:1 teen, Pablo, k. tu yoolal Cristo ´ 2Ti 1:8 mix a sulaktal tin woolal, maaxen k. 1Pe 3:19 kaaytajnaj ti le kasaan angeloob k. ´ Ap 20:7 yaan u jaalkabtaal te tuux k. Mt 27:15; Bx 16:25. KALBIL, Ap 21:25 U joonajiloobe ma kun k. KALIK, Mt 23:13 fariseoex, ka k. u joonajil u Reinoil ´ ´ Ro 11:32 Diose tsook u k. tulaakal maak ´ ´ Ap 3:8 junpeel joonaj; lela mix maak k. Ap 11:6. ´ KAM, Mt 10:8 Siibil ta k.; siibil xan ka a tsaaex ´ Mt 25:35 kaj ooleneexe ta k. maalob ´ Mr 9:37 Jeel maaxak ka u k. tin kaaba Ro 12:13 a k. maalob le uulaboobo ´ 2Te 2:10 ma tu k. yeetel ma tu yaabiltoob Snt 1:12. ´ ´ KAMABAEX, Ro 15:7 k. yeetel kiimak oolal ´ 1Pe 4:9 K. yeetel utsil ta baatsileex ´ KAMAS, Mt 6:19 tuux ku kaskuunaj k. ´ KAMAAN, 2Pe 1:10 utiaal ka paatkeex k. 2Co 13:6. ´ KAMBEEN, Ef 5:10 baax k. tu taan Yuumtsil 1Pe 2:5 k. siibaloob ti Dios Ro 12:1; 1Ti 2:3. KAMBEEN NOOK, 1Ti 2:9. KAMEEX, Flp 4:9 baaxoob ta k. Ro 14:1; 16:2; Flp 2:29; 1Te 2:13. ´ ´ ´ KAMIK, Lu 15:2 Le maaka ku k. yeetel kiimak oolal Ro 14:3 tumen Diose tsook u k. ´ ´ Ro 16:23 Gayo, le maax k. le muuchulilo ´ 2Co 6:2 Tu kiinil utiaal in k. maake Snt 2:25 Rahab, ka tsook u utsul k. Mt 6:2; Mr 10:15; Ef 6:17; 1Te 5:9; Snt 1:21. KAMIK BOOL, Col 3:25. KAMIK HERENCIA, Ef 1:14 jach tu jaajil yaan k-k. ´ KAMIK IMPUESTO, Mt 21:32 maaxoob k. bey xan le Mt 5:46; 18:17; 21:31. ´ KAM IMPUESTO, Mt 11:19 ku biskuba yeetel le j-k. ´ ´ Mr 2:15 le j-k. kulajoob janal yeetel Jesus ´ Mr 2:16 ¿ku janal yeetel k. Lu 3:12 le k. taaloob ka tsaabak u yokjaob ´ ´ Lu 18:10 juntuule fariseo, ulaake j-k. Lu 18:11 ma beyen jeex le j-k. ´ Lu 19:2 Zaqueo; le maaka u nojchil le j-k. Lu 7:29; 15:1. KAMKEEX, 2Co 6:1 a k. u nojoch utsil ´ Snt 4:3 wa ka kaatkeexe ma ta k.

´ KAJ OOLAL—KAABA ´ KASAAN, Mt 6:13 ku kanaantoon ti le j-K. Mt 24:48 wa k. le palitsil ku yaalik Ef 5:16 tumen jach k. le kiinooba Ef 6:16 u tabaan flechaob le j-K. ´ ´ Flp 2:15 ichil junpeel generacion k. ´ ´ 1Jn 5:19 yaan yaanal u paajtalil le j-K. Mt 12:35; 1Pe 4:18; 2Pe 2:6. KASAAN ANGELOOB, 1Pe 3:19 kaaytajnaj ti le k. ´ ´ KASAANIL, Bx 13:10 jejelaas tuusil, jejelaas k. 1Co 5:8 u levadurail k. ´ Flp 1:15 tu yoolal k. taan u kaaytikoob Cristo Flp 2:15 ma u yantal a siipileex mix a k. ´ ´ 1Te 5:22 N aachkuntabaex ti u jejelaasil k. ´ 1Te 5:23 minaan mix junpıit k. Mt 23:28; 2Pe 1:4. ´ KASAAN MAAK, Mt 17:17 K. minaan a fejeex ´ Bx 24:15 kaa kuxkıintaal le utsoobo bey le k. ´ Ro 5:6 Cristoe kıim tu yoolal k. 1Co 6:9 le k. ma ken u tiaalint u Reino Dios? 2Te 2:8 yaan u xuulsik ti le k. ´ 1Ti 1:9 k., j-keban maakoob, 1Pe 2:12 ken aalaak k. yaan u yilkoob 1Pe 4:15 ka muyajnak tumen k. 2Pe 2:7; 3:17 baaxoob ku beetik le k. Mt 22:18; Bx 2:23; 2Pe 3:7. ´ KASAAN MAAKOOB, Jud 4 k. ku meyajtiob ´ KASCHAJAAN, Mt 7:18 che k. ma tu tsaaik ich 1Ti 6:5. ´ KASKUUNTAJ, Ap 19:2. ´ KASKUUNTAAK, 2Co 11:3. ´ KASKUUNTAAN, Jud 23 nook k. tumen bak ´ ´ KASKUUNTIK, Mt 15:18 ku jookol le baax k. 1Co 15:33 kasaanoobe ku k. maalob modos ´ 2Ti 2:18 u k. u fe tseetsek maakoob ´ Tit 1:11 u k. u tuukul jujunpeel familiaob Ap 9:4. ´ ´ KASTAL, 1Co 15:42 junpeel wıinklil maatech u k. ´ ´ 1Co 15:53 le maax ku k. u wıinklila ´ Heb 10:34 junpeel baal ma tu k. Bx 2:27, 31; 13:36; Snt 3:16. ´ KAT, Ro 9:21 Le maax patik le k. 2Co 4:7 kookooj baaloob ti nuukuloob de k. ´ KATIK BEEL, Bx 11:17 maaxen utiaal in k. Dios? 1Te 2:16 bix jeel u k. utiaal ma k-taan 2Te 2:7 tak ken lukuk le baax k. KATKUBA, 1Pe 3:7 ma u k. mix baal ta oracioneex KAXIK, Mt 23:4 Ku k. kuuchoob jach aaltak ´ Ap 20:2 ka tu k. tu yaamil mil jaaboob Mt 13:30. KAXNAK, Mt 3:4; Bx 21:11. ´ KAABA, Mt 6:9 kiliichkuuntaak a k. ´ Mt 12:21 yaan u kubik u yooloob ti u k. Mt 24:9 yaan a chapektaaleex yoolal in k. ´ Lu 21:12 tu taan reyoob yoolal in k. ´ Jn 14:14 ka kaatkeex wa baax tin k. ´ ´ Jn 17:26 tsook in tsaaik u kaj ooltoob a k. ´ Bx 4:12 ma tsaan ulaak k. ´ ´ Bx 15:14 u joos junpeel kaaj bisik u k. ´ ´ Ro 10:13 maax ku chachiitik u k. Jeeobae ´ Flp 2:9 le k. maas nojoch ti tulaakal k. Mt 24:5; 1Jn 2:12.

´ KAAKAS—KAAXIL ´ KAAKAS, Ef 4:29 Ma u jookol k. taan ta chiex ´ Ef 4:31 u jejelaasil k. kuuxilil ´ Col 3:5 k. tsıibolaloob KAAKAS BAALOOB, Jud 15. KAAKAS BEJ, 1Pe 4:4. KAAKAS IIK, Ap 18:2. KAAKAS KUXTALIL, 2Pe 2:19 palitsiltaan tumen k. Tit 1:6. KAAKAS KUUXILIL, Ef 4:31. ´ ´ KAAKAS MAAK, Lu 22:37 ilaab bey juntuul k. Mt 7:23; 1Co 12:3. KAAKAS MUUKOOB, Ef 6:12 tu contra k. ´ KAAKAS TUUKUL, Ro 1:28 tu xuumpattoob ti k. Mt 15:19. KAAKAS TUUS, 2Te 2:10. KAAKASTANT, Snt 2:7; Ap 22:3. ´ KAAKASTANTAAN, Jn 7:49 maakoob, k. KAAKASTAAN, Bx 13:45 ka joop u k. tu contra le Mt 26:65; Mr 14:64; 1Co 16:22; 1Ti 6:4; Ap 2:9. ´ ´ KAAKAS TSIIBOLAL, Ro 7:5 le k. chıikpaj ´ KAAKAS XIIW, Mt 13:25 u enemigoe tu pakaj k. KAAS, Mt 18:15 a waalti baax k. u beetmaj ´ Mt 24:12 yoolal le yaab k., yaan u sıistal u yaabilaj ´ Jn 18:38 baax k. u beetmaj le maaka Bx 7:24 u sutik u jeel le baax k. ku beetik Ro 9:14 ¿K. baax ku beetik Dios? ¡Ma! ´ Ro 12:17 Ma a bootkeex k. yeetel k. ´ Ro 13:10 yaabilaje ma tu beetik k. ti mix maak Ro 16:19 ma utiaal a beetkeex baaloob k. 1Co 14:20 bey mejen paalal ti baax k. 2Co 6:3 baax k. ichil le meyaj k-beetko ´ ´ Heb 8:7 baal k. ichil le yaax nuuptaano ´ ´ ´ Snt 1:13 ma tu tuuntaal u yool yeetel baal k. 1Pe 3:9 Ma a sutkeex k. tu yoolal k. ´ 1Pe 3:13 ¿maax jeel u beetikteex k. Mt 20:13; Ro 12:9; Heb 8:8. KAASILBAAL, Mt 4:3 Tsoole taal le K. Jn 8:44 ti a taataex le K. a taaleexo ´ Ef 4:27 ma a tsaaikeex tuux u meyaj K. ´ Ef 6:11 ma a taabsaaleex tumen K. ´ ´ 1Te 3:5 tsook u tuuntaal a wooleex tumen le K. ´ Heb 2:14 ka paajchajak u xuulsik ti K. ´ Snt 4:7 tsaabaex tu contra le K. ´ ´ 1Pe 5:8 le K., taan u maan ta bapacheex ´ 1Jn 3:8 utiaal u kaskuuntik u meyaj le K. ´ Ap 12:12 le K. tsook u yeemel ta wiknaleex ´ ´ Ap 20:2 le ku yaalaal K. yeetel Satanas tio Mt 4:1, 8; 25:41; Jn 13:2; Jud 9. KAASTAK, Ro 1:18 le ku beetkoob baaloob k. Ro 11:26 baaloob k. tumen u paalal Jacob ´ 1Co 10:6 ma k-tsıiboltik baaloob k. ´ 1Ti 6:10 u moots tulaakal baaloob k. ´ Tit 2:12 ku kaansiktoon naachtal ti baax k. Ap 18:5. KAAS U PUUJUL, 1Ti 3:3; Tit 1:7. ´ KAAS U YUUBAAL, Jn 6:60 U kaansaj le maaka k. KAAS YANIL, 1Ti 5:8 maas k. ke le minaan u fejo KAAY, Mt 26:30 k. ti Diose, ka binoob ´ ´ Bx 16:25 Pablo yeetel Silase taan kaach u k. ´ ´ ´ 1Co 14:15 Yaan in k. yeetel le paajtalil sıianteno ´ Ef 5:19 kiikitaanoob utiaal Dios yeetel k.

492 ´ Col 3:16 kiikitaan utiaal Dios yeetel kiliich k. ´ ´ Ap 15:3 Taan u kaykoob u k. Moises Mt 26:34; Mr 14:30; Ap 14:3. ´ ´ KAAK, Heb 12:29 Diose junpeel k. ku xuulsaj ´ 2Pe 3:7 utiaal u xuulsaaloob yeetel k. ´ Ap 17:16 yaan u xuulskoob yeetel k. ´ Ap 18:8 yaan u xuulsaalti yeetel k. Mt 3:11, 12; 13:42; 1Co 3:13. ´ ´ KAAKAJ, Snt 3:11 ma tu jookol k. jai? ´ KAAK KU XUULSAJ, Heb 12:29. ´ ´ KAANAAB, Lu 21:25 u puujul le k. ´ 1Co 10:2 tsaab u yokjaob yeetel le k. ´ Jud 13 u tsıitsik olasil k. tumen ku tuul Ap 20:13 Le k. tu kubaj le kimenoob ´ ´ Ap 21:1 tsook u maanoob; le k. paat minaan Ap 7:3. ´ ´ ´ ´ KAANAAB DE KAAK, Ap 19:20 k. ku toochbal Ap 20:14, 15. ´ KAANCHE, Bx 2:35; Heb 10:13; Snt 2:3. ´ KAAT, Mt 6:10 beetaak baax a k. te kaano Mt 7:7 Ma u xuulul a k. Lu 22:42 ma u beetaal baax in k. Bx 23:34 tu k. tuux u taal Pablo ´ ´ Ro 9:18 ku chaik ootsilil ti maax u k. Ro 12:2 le baax u k. Dioso uts ´ ´ 1Co 4:19 wa Jeeoba u k. ma kun xaantale Ef 3:20 u maas yaabil ti le k-k. ´ Ef 5:17 seguernak a wilkeex baax u k. Jeeoba ´ Col 1:9 kaj oolteex baax u k. Dios Heb 10:10 yoolal le baax u k. Dioso ´ Snt 1:6 seguernak u k. yeetel fe Snt 4:3 wa ka k. ma ta kamkeex ´ Snt 4:15 Wa Jeeoba u k. yaan k-kuxtal ´ 1Jn 2:17 maax beetik baax u k. Diose yaan 1Jn 5:14 jeel baalak ka k-k. jeex uts tu taane ´ Ap 22:17 jeel maaxak xan u k. u yuk Mt 6:8; 7:21; Jn 6:39; 14:13; 1Co 1:22. ´ KAATAAL CUENTA, Lu 11:50 u k. yoolal u kiikel ´ KAATCHI, Mt 22:46. ´ KAATIK, Mt 2:4; Bx 21:33, 39. ´ ´ ´ ´ ´ KAATMAANS, Mt 23:15 ka k. luum yeetel kaanaab ´ ´ KAAT OOL, Ro 1:10; 2Co 8:4. ´ ´ ´ KAAT OOLAL, Mr 7:32 ka k. ti ka u tsaa u kab Jn 17:9 Kin k. tu yoolaloob Jn 17:20 kin k. ti teech 2Co 1:11 ikil a k. t-oolale ´ 2Co 5:20 bey Dios ku k. ti le maakoobo Ef 6:18 k. mantats tu yoolal le kiliichoobo ´ Flp 4:6 ich oracion bey xan ich k. ´ ´ ´ 1Ti 5:5 bul kiin yeetel bul aakab taan u k. ´ ´ Heb 5:7 Cristoe sen k. yeetel tulaakal Heb 7:25 letie mantats kuxaan utiaal u k. Heb 12:19 tu k. ka xuuluk ´ Snt 5:16 U k. le maax toj u kuxtalo 1Pe 3:12 ku yuubik u k. Lu 18:7; Ro 12:1; Gal 4:12; Heb 13:19. ´ ´ KAAX, Ap 9:4 u kaskuuntikoob u k. le Luumo Mt 6:30. ´ KAAXAL JA, Snt 5:17; Ap 11:6. ´ ´ KAAXAL JA. Ilaak xan CHAAK, Mt 5:45. ´ ´ KAAXIL, Ro 11:24 kuulchaktaabech ti k. olivo

493 ´ KAABEET, Mt 6:32 A Taataexe u yojel k. ´ 1Co 9:16 k. in beetik. U jaajile, ¡ootsilen 1Co 12:21 ti le kabo: Ma k. teni ´ 2Te 1:3 mantats k-ilik k. k-tsaaik gracias Heb 2:1 Le oolal k. k-maas chenxikintik ´ Snt 2:16 baale ma ta tsaaikeex baax k. Ro 16:2; Gal 5:3; Ef 4:28; Heb 5:12; 7:12, 27; 1Jn 2:6. KAAJAK, Lu 17:32 K. u yatan Lot. ´ Heb 13:7 K. le maaxoob nuuktik a beeleexo Lu 23:42; 2Pe 3:2. KAAJAL IIK, Tit 2:4 ka u beet u k. kooleloob ´ ´ KAAJSAJIL, Bx 10:4 tu taan Dios bey junpeel k. ´ KAAJSAAL, Bx 10:31 ootsiloobo tsook u k. KAAJSIK, Lu 22:19 beetkeex lela utiaal a k. ´ 2Ti 1:5 kin k. le fe x-ma kaapeel ichil 2Pe 1:12 yaan in wilik in k. mantats le baalooba ´ 2Pe 1:13 le baaxoob taan in k. 2Pe 3:1 in wajsik a tuukuleex ikil in k. 1Co 11:25. KAAJSIKEEX, Heb 10:32 a k. kiinoob tsook u KAAJ YIIK, Lu 15:17. KAAL, Mt 25:10 le tsookol beelo, ka k. le joonajo KAALAL, Mt 4:12. ´ KAALAL CARCEL, Bx 20:23. ´ KAAMAL, Jn 1:11 ma k. tumen u yeet kaajaloobi Ro 5:4 k-k. tumen Diose ku beetik u yantaltoon ´ 1Co 9:27 ma u paatal ma in k. tumen Dios ´ 2Ti 2:15 le ku paajtal utiaal ka u k. Dios Lu 4:19; 2Co 10:18; 13:7. KAAM AALIK, Bx 21:34. ´ KAAMKACH IIK, Bx 2:2 juum junpeel k. ´ KAANAAN, Flp 1:24 maas k. in paatal kuxaanil Flp 4:8. KAANAANTAK, Flp 1:10 baaloob maas k. KAAXAL, Mt 16:19 tsokaanili u k. te kaano ´ KAAYTAJ, Mt 4:17 Desde le jeelo, Jesuse kaaj u k. ´ Mt 10:7 taan a bineexo k.: U Reinoil kaane ´ Mt 10:27 k. yookol u techoil a wotocheex ´ ´ Mt 24:14 le Reinoa yaan u k. tulaakal yookol kaab ´ ´ Lu 4:19 k. u jaabil u kaamal maak tumen Jeeoba ´ ´ Lu 8:1 kaaj u bin kajalkaaj taan u k. ´ ´ Bx 8:4 taan u bin u k. le maalob peektsililo Bx 10:42 Tu yaalaj xan toon ka k-k. ´ Ro 10:14 u yuubikoob wa mix maak ku k.? ´ ´ Ro 10:15 ¿Bix jeel u k. wa mix maak tuuxtoobe? ´ Ro 15:23 tsook in k. ti tulaakal le kaajoob ´ 1Co 1:21 maalob tu yilil ka k. junpeel baax ´ 1Co 1:23 toone taan k-k. Cristoe baaj ti che ´ 1Co 2:4 ka taanajen yeetel ka tin k. le maalob ´ ´ 1Co 9:14 maaxoob ku k. le maalob peektsilo ´ 1Co 9:16 ootsilen wa ma tin k. le maalob ´ 1Co 15:14 cheen kunel k-k. ´ 1Ti 2:7 yeeyaaben utiaal in k. 2Ti 1:8 ma a sulaktal k. tu yoolal k-Yuumtsil ´ 2Ti 1:11 yeeyaaben utiaal in k. utiaal in kaansaj ´ ´ 2Ti 4:2 k. u taan Dios, jach tsaa a wool a beete ´ 2Ti 4:5 ma u xuulul a k. le maalob peektsilo ´ 1Pe 2:9 ka a k. tu taan u maasil ´ ´ ´ 2Pe 2:5 Noe, juntuul maax tu k. toj kuxtal Mt 3:1; 4:23; 9:35; Lu 11:32; Bx 15:36; Ro 15:19; 1Co 9:27; Gal 2:2; Flp 1:16; Col 1:28; 1Pe 3:19.

´ KAABEET—KEX TUUKUL ´ ´ KAAYTAAL, Ro 15:21 ma k. u peektsilil le maako ´ Flp 1:18 Cristoe taan u k. ´ KEBAN, Mt 12:31 Tulaakal k. tu contra le kiliich ´ ´ Jn 1:29 le maax ku lusik u k. yookol kaab Bx 3:19 Kex a tuukuleex ka perdonartaak a k. ´ Ro 4:8 maax ma kun chaabil en cuenta u k. Ro 4:25 Letie kuub tu yoolal k-k. ´ ´ ´ Ro 5:12 tu yoolal juntuul maak ook k. yookol ´ ´ Ro 5:15 yoolal u k. Adano yaab maak kıimi ´ ´ ´ Ro 5:21 jeex uuchik u reinar k. yeetel le kıimilo ´ ´ Ro 6:6 k-k. wıinklile ma u yantal u paajtalil Ro 6:14 le k. ma unaj u palitsiltkeexi ´ ´ Ro 6:23 bool ku tsaaik k. letie kıimilo ´ Ro 7:7 wa ma yoolal Ley ma in kaj ool baax k. Ro 7:13 Ley ku yeesike le k. ku beetik u bin kaasil ´ ´ Ro 8:2 jaalkabtikech ti u Leyil k. bey xan ti kıimil ´ ´ 2Co 5:21 tu sutaj k. le maax ma tu kaj ooltaj k. ´ ´ Gal 5:19 ku tuulchintaal tumen u k. wıinklil ´ Heb 10:12 u lusik le k. utiaal tulaakal kiin Heb 10:17 ma ken in kaajs u k. ´ Heb 12:1 le k. seeb jeel u baaytikoono ´ ´ Snt 1:15 sıijsik k.; tsoole k. ku taasik kıimil ´ Snt 4:17 baale ma tu beetke, junpeel k. ´ Ap 18:4 utiaal ma a taakpajleex ti u k. Bx 10:43; 1Ti 5:24; Heb 11:25; 1Jn 1:8, 9; 5:16. ´ KEBANCHAJAAN, Ro 3:23 Tulaakloob k. Snt 5:15 Wa k. xane yaan u perdonartaal ´ ´ KEBAN MAAK, Mt 11:19 ku biskuba yeetel j-k. ´ ´ Lu 15:2 ku kamik yeetel kiimak oolal le j-k. ´ Lu 15:7 kiimak oolal kaan yoolal j-k. kexik ´ Lu 18:13 Dios, chaten ootsilil, tumen j-k. ´ Jn 9:31 Diose ma tu yuubik u oracion le j-k. Ro 5:8 tumen kex j-k. kaache, Cristoe Ro 5:19 j-k. tu yoolal u x-ma uuyajtaanil 1Ti 1:9 le leyo beetaab utiaal j-k. 1Ti 1:15 Cristoe taal utiaal u salvartik j-k. ´ Heb 7:26 le sacerdotea u naachkuntmuba ti j-k. ´ ´ Snt 5:20 jeel maaxak ka u beet u suut juntuul j-k. ´ 1Pe 4:18 ¿tuux tuun kun tsookol le j-k.? ´ KEBANTAL, Mt 5:29 a x-nooj ich taan u beetik a k. ´ Ro 5:12 tulaakloob tsook u k. ´ Ro 14:23 tulaakal baax wa ma yoolal feje k. ´ 1Co 6:18 u nuupkebantale ku k. tu contra u ´ ´ 1Co 11:27 taan u k. tu contra u wıinklil Ef 4:26 Kex wa kuuxilnajaaneexe ma a k. ´ Heb 10:26 wa t-oolili k-k. ken k-kan le jaajo ´ Snt 2:10 ku k. ti tulaakal le Leyo ´ ´ ´ 1Jn 3:6 maax junmuuch tu yeetele ma tu k. ´ ´ 1Jn 3:8 Kaasilbaalo desde tu kaajbal taan u k. Bx 24:16; 1Ti 5:20; Snt 2:11; 1Jn 2:1. ´ KEBAN WIINKLIL, Ro 8:5 nuuktaaloob tumen u k. ´ ´ Gal 5:16 mix junpeel u tsıibolal a k. Gal 5:19. ´ KEXIK, Ro 12:2 k. a tuukuleex utiaal ka paajchajak Bx 6:14. KEXIK TAAKIN, Jn 2:15. ´ ´ KEXPAJAL, 1Co 7:31 le yookol kaaba taan u k. ´ 2Co 1:7 le baax k-paatiko ma tu k. Snt 1:17 ma tu k. jeex le booyo Heb 6:19. KEX TUUKUL, Mt 3:2 K. tumen u Reinoil kaane Mt 3:8 Eeseex tsook a k.

´ KEYIK—KUBEENTAAN ´ Mt 12:41 tu k. yoolal baax tu kaaytaj Jonas ´ ´ Lu 15:7 noventinueve maakoob ma kaabeet u k. ´ Lu 16:31 laayli ma ken u chaob u k. ´ ´ Bx 3:19 K. yeetel utskıint a kuxtaleex Bx 21:14 ma tu chaaj u k. Bx 26:20 baaloob ku yeesik tsook u k. ´ Ro 2:4 taan u yilik u nuuktikech utiaal ka a k.? ´ ´ 2Co 5:11 k-aantik le maakoob utiaal ka u k. ´ ´ 2Co 7:10 u yokomtal u yool maake ku beetik u k. ´ Ap 16:9 ma tu k., mix tu nojbeenkuuntoob Mt 3:11; 11:21; Lu 13:3; 16:30; 24:47; Bx 11:18; 2Co 12:21; 2Pe 3:9; Ap 2:5, 21; 3:19. ´ ´ KEYIK, 1Ti 5:1 Ma a k. juntuul nojoch maak ´ Ap 3:19 le maaxoob in yaabiltmo kin k. Lu 18:15. KEYKOOB, Tit 1:13 seguernak a k., utiaal ka ´ KEEXOOB, Bx 24:2 beetaal jejelaas k. te luuma ´ KEEYAJ, 2Co 2:6 le bukaaj k. ta tsaajeex ´ ´ KEECHEL, Ro 3:12 Tulaakal tsook u k. ´ 2Ti 2:18 Yaan maaxoob tsook u k. ti le jaajo ´ ´ KEEKEN, Mt 7:6 ma pulkeex perla tu taan k. ´ ´ Lu 15:15 u kanaant k. tu kajtalil le maako Mt 8:30, 33; Mr 5:11, 14; Lu 8:32, 33, 34. ´ ´ KEEWEL, 2Ti 4:13 tsıiboob beetaanoob ti k. ´ KEEXEL, Heb 7:12 u k. maax sacerdote KEEY, Lu 3:19 Herodes, k. tumen Juan KEEYEL, 1Ti 3:2 minaan baax oolal u k. 1Ti 5:7 ma u yantal baax oolal u k. 1Ti 6:14 ma u yantal baax oolal a k. ´ KIIN, Mt 13:43 yaan u leembal jeex le K. ´ Mt 24:22 wa ma tu koomkintaal le k. jeelo ´ Bx 1:7 yaan u paajtalil u yaalik baax k. ´ Bx 2:20 Le K. yaan u suutul eejocheenil ´ Bx 17:31 junpeel k. utiaal u juzgar ´ ´ Ro 14:5 junpeel k. maas nojoch ti ulaak ´ ´ 1Co 7:29 cheen junpıit k. paatal 2Ti 4:2 kaayt u taan Dios, ti maalob k. 1Pe 1:11 seguernaj u xakaltikoob jach baax k. ´ 2Pe 3:8 mil jaaboobe bey junpeel k. ´ ´ Ap 12:12 yojel cheen junpıit k. paatalti Lu 21:25; Ap 7:16. ´ ´ KIINBESAJ, Lu 5:29 Levı tu beetaj junpeel k. Heb 11:28 tu k. le Pascuao Jud 12 u k. yaabilajo Jn 6:4; 7:8, 10, 37; 1Co 5:8. KIINBESAJIL, Lu 22:1 u K. le Waajoob x-ma Jn 2:23; 5:1. KIINBESAJ TUUX MIX BAAL KU TSAABAL U ´ PIIS, 1Pe 4:3 ka maaneex ti k. Ro 13:13; Gal 5:21. ´ ´ KIINIL, Mr 13:32 u k. yeetel u yoraile, mix maak Bx 3:19 u k. u kaa tsaabal a muukeex ´ 2Co 6:2 Bejlae u k. salvacion Gal 6:9 yaan k-jooch jach tu k. ´ 2Te 2:6 utiaal ka chıikbesaak jach tu k. ´ 1Ti 2:6 yaan u tsaabal ojeeltbil ken kuchuk u k. ´ ´ ´ Ap 3:10 kanaantkech tu k. le tuuntaj ool 1Co 4:5; Gal 4:4; 1Pe 4:17; Ap 11:18; 14:7, 15. ´ KIINIL ICHANKIL, Mt 24:32 u naatsal u k. cheob ´ KIINIL JEEOBA, 2Te 2:2.

494 KIINIL JUICIO, Mt 10:15 Tu K. maas jeel u ´ ´ Mt 12:41 Tu K., u maakiloob N ınivee ´ KIINIL KEEL, Mt 24:20 a puutsleex tu k. KIIN KAABA, Mt 14:6; Mr 6:21. ´ KIINOOB, Mt 16:3 a naateex u chıikulaloob le k. Lu 21:24 tak ken tsookok le k. tsaan ti le kaajo Bx 17:30 Diose ma tu chaaj en cuentail le k. ´ 1Te 5:1 ti baax yaan yil yeetel k. ´ 1Ti 4:1 te k. ku taaloobo yaan kun naachtaloob 2Ti 3:1 tu tsook k. yaan u yilaal yaayaj kiinoob ´ 1Pe 4:3 le bukaaj k. tsook u maan 1Pe 1:20. ´ KIINAL, Ap 3:16 tumen k. mix chokoech ´ ´ KIIWIK, Bx 17:17 ku tsikbal yeetel le ku yilik te k. Mt 11:16; Bx 16:19. ´ KIIK, Mt 26:28 u kaat u yaal in k. ´ Jn 6:54 jaantik in bakel yeetel ku yukik in k. ´ Bx 15:20 u naachkuntubaob mantats ti k. ´ Bx 15:29 naachkuntabaex mantats ti k. ´ 1Co 15:50 bak yeetel k. ma tu tiaalintikoob ´ ´ ´ Heb 9:22 tulaakal ku limpiokıintaal yeetel k. ´ ´ 1Jn 1:7 u k. Jesus, le u Paalo, taan u poik Ap 18:24 ti week u k. le j-kiliichoobo Mt 23:35; 27:25; Bx 20:28; Heb 9:20; Ap 7:14; 14:20. KIINAM, 1Te 5:3 le k. ku muyajtik le koolel ´ KIINAMIL, Ap 21:4 mix yaj oolal, mix k. KIITBES, Mt 12:30 wa ma tu molike ku k. ´ ´ Bx 8:4 le maaxoob k., taan u bin u kaaytaj Jn 10:12. ´ ´ KIITPAJAL, 2Te 3:1 u seeb k. u taan Jeeoba KIITPAJAAN, Snt 1:1 le doce chiibaloob k. ´ ´ 1Pe 1:1 le maaxoob k. yeetel kajaanoob KIIX, Mt 7:16 maatech u tookol uvaob ti k. Mt 13:22 Le semilla paak ich k. ´ ´ 2Co 12:7 beetaab u chıikil junpeel k. tin bakel ´ KOJAAN, Jn 5:5 maak treintiocho jaaboob k. 1Co 11:30 yaabe minaan u muukoob, k. ´ 1Ti 5:23 junpıit vino yoolal ma u seguer a k. ´ Snt 5:14 ¿Yaan wa maax k. ichileex? ´ Snt 5:15 fe yaan u tsakik le maax k. Mt 25:39; Jn 11:2. KOJAANIL, Mt 8:17 Letie tu chaaj k-k. tu bisaj ´ Lu 21:11 yaan u yantal pakbeen k. yeetel nukuch ´ Gal 4:13 yoolal junpeel k. tin muyajte ´ KOLIS, 1Co 11:5 bey jeex juntuul koolel k. KOXOL, Mt 23:24 a luskeex le k. yaan ichilo KOOP, Bx 12:13 Ka k. Pedroe taal Rode Mt 7:7; Ap 3:20. ´ KUBAJ, Heb 7:2 tu k. u diezmoil tulaakal baal ´ Heb 9:14 ka tu k. ti Dios bey junpeel siibal ´ ´ Heb 10:12 junpeelili kıimsbil siibal tu k. Heb 11:17 Abrahane, tu k. Isaak 1Jn 3:16 Jesucristoe tu k. u kuxtal t-oolal ´ KUBAAN, Mr 7:11 junpeel baax k. ti Dios) KUBEN TAAN, 1Jn 4:1 jeel baalak k., ma a ´ ´ ´ Ap 16:13 ooxpeel k. jach eektakoob 1Jn 3:11. KUBEN TAANIL TUUS, 1Jn 4:6. ´ KUBEENTAAB, Ro 3:2; Tit 1:3. ´ KUBEENTAAN, 1Co 9:17; Gal 2:7; Ap 12:17.

´ KUBEENTIK—LIBIA

495 ´ ´ ´ KUBEENTIK, Lu 16:11 maax tuun kun k. le maas ´ 1Te 2:4 u k. k-kaayt le maalob peektsilo ´ 1Ti 1:12 tu k. junpeel meyaj ´ ´ 2Ti 2:2 kin kaatiktech ka a k. ti maaxoob 1Pe 4:19 ma u xuulul u k. u kuxtaloob Ro 16:1. ´ KUBIK, Ro 6:13 k. ti Dios bey maakoob ´ ´ Ro 12:1 k. a wıinklileex bey junpeel siibal ´ 2Co 11:2 in k. ti leti bey x-loobayan Mt 10:17; 1Pe 4:5. KUBIK KUXTAL, Heb 2:17. ´ KUBIK OOL, Mt 12:21 le kaajoobo yaan u k. ti u Bx 6:4 yaan k-k. orar 2Co 9:4. ´ ´ ´ KUBIK U YOOL MAAK, Heb 11:1 Feje u k. u paat ´ KUBIK U YOOL U MEYAJT DIOS, 2Ti 3:12 le ku k. yaan u chapachtaaloob Bx 22:12; 1Ti 2:2; 4:8; 6:6; 2Pe 1:3. ´ KUBMAJ U YOOL TI DIOS, Bx 8:2; Ro 10:2. ´ ´ ´ KUB OOL, Bx 10:2 juntuul maak jach u k. 2Co 1:9 ma k-k. ti toon, baaxe ti Dios 2Co 1:18 a k. ti le baax k-aalikteexo Gal 1:14 in k. in beet le baaxoob suukaan Tit 2:14 u k. u beetoob baal maalob KUBUBA, Gal 1:4 tu k. tu yoolal k-kebanoob Heb 9:28. KUCHKEN, Lu 19:23 Beyo ken k. KUCHUK, 1Co 11:26 tak ken k. leti ´ KUCHUK U KIINIL, Ro 8:19 ka k. u chıikbesaal u ´ 1Ti 2:6 yaan u tsaabal ojeeltbil ken k. KUCHUL U KIINIL, Heb 10:27. ´ ´ ´ KUUXIL, Mt 5:5 Kiimak u yool maax ma seeb u k. ´ ´ Mt 11:29 ma seeb in k., kabal u yool ´ Mt 21:5 A Reye ma seeb u k. ´ Mr 3:5 k. ka tu paktaj le maaxoob Mr 10:14 k. ka tu yaalaj ti u disipuloob ´ 1Co 13:5 ma tu seeb k. ma tu kaajsik ´ ´ 2Co 10:1 tu kaaba Cristo, maax ma seeb u k. Ef 4:26 wa k. ma a kebantaleex Col 3:21 ma a beetkeex u k. a paalaleex ´ Heb 3:16 ¿Maaxoob beet u sen k.? Mt 15:12; 21:15; Mr 14:4; Bx 17:8; Gal 5:23; 1Ti 6:11; Tit 3:2; Snt 5:9. ´ KUUXILIL, 1Pe 2:1 luseex ti teex tulaakal k. Bx 23:7. KUUB, Ro 4:25 Letie k. tu yoolal k-kebanoob KUUBUL, 2Ti 4:6 le vino ku k. te altaro Jn 10:22. KUUBUL CUENTA, 1Pe 2:12 tu kiinil u k. ti ´ ´ KUUK, Heb 9:4 u xoolte Aaron k. bey xan Mt 24:32.

L LAKIN, Mt 2:1 astrologoob L. u taaloob Mt 24:27. LAKINILOOB, Mt 8:11; Lu 13:29. LAMEK, Lu 3:36. ´ ´ ´ LAMPARA, Mt 5:15 l. ku nokkıintaal junpeel xaak ´ Mt 25:1 diez x-chuupalaloob tu chaaj u l. Lu 12:35 tabeex a l.

´ ´ Ap 22:5 ma kaabeet u saasilil l. Jn 5:35; Ap 4:5. LAODICEA, Col 2:1; 4:16; Ap 1:11; 3:14. ´ LAZARO, Lu 16:20; Jn 11:1, 2; 12:1. LAAJ, Mt 5:39; Jn 19:3. ´ LAAJ TSOOKOK, Ef 1:10 tak ken l. le kiin aalaano ´ ´ LAAKAL, Lu 5:36 le tuumbeno ku l. ´ LAAKTSIL, Lu 14:12; Bx 10:24. LE BIX YANIL, 1Co 7:20. ´ ´ ´ LECHE, 1Co 3:2 tin tseenteex yeetel l. ma yeetel ´ ´ ´ Heb 5:12 kaabeet a tseentaaleex yeetel l. ´ 1Pe 2:2 a wukikeex le l. ma kaskuuntaan ´ LEON, Heb 11:33 tu nupoob u chi l. ´ 1Pe 5:8 tu maan ta bapacheex jeex l. ´ Ap 5:5 Le L. ti u chiibal Juda LEPRA, Mt 11:5; 26:6; Lu 4:27; 5:12. ´ LETRERO, Mt 27:37 tu bajoob junpeel l. ´ Jn 19:19 Pilatoe tu beetaj l. ka tu tsaaj LE TAANO, Jn 1:1 l. yanilie, l. ti yaan ´ Jn 1:14 L. kuch u beetuba wıinikil LEVADURA, Mt 26:17 u kiinbesajil waajoob x-ma l. ´ 1Co 5:8 waaj x-ma l. ku chıikbesik toj kuxtal ´ LEVI, Ap 7:7. ´ ´ LEY, Mt 22:40 ti ku jookol tulaakal le L. ´ ´ Mr 12:28 ¿Maakalmaak L. maas kaanaan? ´ Lu 16:16 Le L. yeetel le Profetaobo ´ Lu 24:44 baax ku yaalaal tin woolal tu L. Moises ´ Jn 10:34 ¿Ma wa tsıibtaan te L. yaanteexo Ro 2:14 beetkoob mantats baax ku yaalik le l. Ro 4:15 tuux minaan l. minaan xan keban ´ ´ Ro 7:2 koolele ti yaan yaanal u l. u yıicham ´ Ro 7:12 le L. kiliich, yeetel maalob ´ Ro 7:22 kiimak in wool yoolal u l. Dios Ro 7:23 baateel tu contra le l. yaan tin tuukulo ´ Ro 8:2 tsook u jaalkabtikech ti u L. keban Gal 3:24 le L. ku biskoon tu yiknal Cristo ´ Gal 6:2 taan a tsookbeskeex u l. Cristo Heb 10:1 L. u yoochel le baaloob kun taalo Snt 2:8 ka tsookbeskeex le nojoch l. Mt 5:17; Mr 12:31; Ro 6:14; 10:4; 13:8; Gal 3:19; Col 2:20. ´ LEY JEEOBA, Lu 1:6 baax ku yaalik u L. ´ ´ LEY TSIIBTAAN, 2Co 3:6 le l. ku bisik maak ti Ro 2:27, 29; 7:6. ´ ´ LEECH, 2Pe 2:22 le x-l. taant u yisıinsaalo ku suut ´ ´ LEECH, Lu 21:35 l. yaan u taal yookol kaab ´ Ro 11:9 U kiinbesajoobe bey junpeel l. ´ ´ 1Ti 6:9 ayikaltaloobo, ku luubloob ti junpeel l. 2Ti 2:26. ´ ´ LEEMBAL, Mt 13:43 yaan u l. u saasil ´ Lu 17:24 jeex le chaak ken l. ku ´ ´ Bx 26:13 tin wilaj u l. junpeel saasil Bx 9:3. ´ ´ LEEMBAL CHAAK, Mt 24:27 ken l. lakin ´ Lu 10:18 lubaan Satanas jeex u l. te kaano ´ Ap 11:19 joop u l. yeetel u yuubaal taanoob Mt 28:3; Ap 4:5; 8:5. ´ LE, Ap 22:2 U l. ku meyaj utiaal u tsaakal wıinik ´ LIBIA, Bx 2:10 junjaats ti u kajnaaliloob L.

LIBRO—LUUMOOB LIBRO, Mt 1:1 le l. ku taan ti u kuxtal Jesucristo ´ Heb 9:19 tu wiiwitsaj le kiik tu yookol le l. Mr 12:26; Bx 19:19; Heb 10:7. LIMPIO, Bx 10:15 tsook u l. tumen Dios ´ 1Co 5:7 L. u uuchben juuchil harinao ´ 2Co 7:1 kooneex l. ti tulaakal baax ´ Tit 2:14 utiaal ka u l. junpeel kaaj 1Pe 1:22 teexe tsook a l. a kuxtaleex ´ ´ Jud 24 le maax jeel u patkeex l. tu taan Jn 3:25; Bx 11:9; Ro 14:20; 1Ti 1:5; Heb 10:2; Snt 1:27. ´ LINO, Ap 19:8 maalob l. ku chıikbesik Ap 19:14. ´ ´ ´ LISTOKIINTIK, Lu 1:17 u l. ti Jeeoba junpeel kaaj ´ ´ LIIKIK OOL, Flp 2:19 utiaal ka l. ´ LIIKIL, Jn 5:29 u l. utiaal ka kuxlak, yaan u l. ´ Flp 3:11 kun yaax l. ichil le kimenoobo ´ 1Te 4:16 u disipuloob Cristo kimen kun yaax l. Heb 7:15 sacerdote ku l. bey Melquisedeke Ef 5:14. ´ ´ LIIKIL OOL, Ro 1:12 utiaal k-paklan l. yoolal le fe ´ 1Co 14:31 tulaakal kun l. 2Co 5:6 kex beyo mantats ku l. ´ ´ Flp 2:1 yoolal Cristo ku paajtal a l. ulaakoob Bx 28:15; Heb 13:6. ´ ´ ´ ´ ´ LIISAJ OOL, Jn 11:19 u l. uuchik u kıimil Lazaro Bx 14:22 tu l. utiaal ma u xuulul Ro 15:2 ti baax maalob utiaal u l. ´ ´ 1Co 10:23 ma tulaakal baal ku l. maaki ´ 1Co 16:18 tsook u l. yeetel tsook xan ´ 1Te 2:11 t-l. yeetel t-tsolaj u nuuk ti teex ´ ´ ´ 2Ti 4:2 l. beet yeetel chuukaan oolal Heb 3:13 ma u xuulul a paklan l. Heb 10:25 unaj k-paklan l. lela maases Mt 5:4; Ro 14:19; 2Co 1:3, 4; Col 2:2; 3:16; Tit 1:9; Heb 13:22; 1Pe 5:12. ´ ´ LIISAJ TAAN, 2Co 12:20 l., joosaj tsikbal ´ 1Ti 3:11 Le kooleloobo kaabeet ma x-l. Tit 2:3 ma unaj u l. mix u sen ukikoob vino ´ ´ ´ LIISAAB, Col 3:1 wa l. junmuuch yeetel Cristoe ´ LIISAAL, Mt 28:7 aaleex ti u disipuloob tsook u l. ´ Jn 2:20 cuarentiseis jaaboob tu bisaj u l. Ro 6:9 Cristoe tsook u l. ichil kimenoob ´ ´ 1Co 15:44 ku l. junpeel kaanilbeen wıinklil ´ 2Co 4:14 le maax l. Jesuso yaan xan ´ Ef 2:20 tsook a l. yookol le chuunpakil ´ Col 2:7 Taamchajak a moots, l. yookol Cristo Ef 2:22; Col 2:12. ´ ´ ´ LIISAAN, Ap 2:17 in tsaaikti le mana l. ´ LIISIK, Ef 1:20; 2:6. ´ LIISKUBA, 1Co 14:8 u l. utiaal le baatelo? Mt 27:62; Jn 19:14, 31, 42. LOBO, Mt 10:16 bey tamanoob ichil l. Jn 10:12 ken u yil u taal le l. ´ Bx 20:29 kasaan maakoob beyoob l. ´ LOCO. Ilaak CHOKO POOL, MA TU YOOL YAAN. ´ LOIDA, 2Ti 1:5 ti a abuela L. yeetel LOMAJ, Jn 19:34 tu l. u chalaatel ´ LOT, Lu 17:28 jeex uuchik tu kiiniloob L. 2Pe 2:7 tu salvartaj xan L.

496 LOXIK, 1Co 9:26 ma utiaal in l. le iiko LOOB, Lu 10:19 mix baal ken u beetteex l. Mt 26:31; Bx 18:10; 19:16. LOOBILTAAL, 1Pe 4:14 a l. tu yoolal u kaaba Cristo LOOBILTAAN, Lu 4:18. ´ ´ LOOBILTIK, Ap 9:10 u paajtalil u l. le maakoob Bx 14:5; 23:3. ´ LOOLOB, 2Te 3:2 salvartaakoon ti l. maakoob ´ LOOLOBTAAN, Gal 3:13 L. le ku chuykıintaal Gal 1:8. ´ LOOLOCH, Lu 3:5 le l. bejoobo kaabeet u ´ LOOX, 1Co 9:26 taan in l. ma utiaal in loxik iiki ´ LOOBAYAN, 1Ti 5:2, 11, 14. ´ ´ LOOMCHE, Bx 26:14 loobiltkaba ikil a jaanchatik l. ´ LOOLOCH, Bx 13:10 xuuluk a l. u beeloob Jeeoba? LUBAAN K-MUUK, Ro 8:26 wa l. le kiliich muuko ´ LUBAAN U YOOL, Flp 2:26. LUCAS, Col 4:14; 2Ti 4:11. ´ ´ ´ LUKIK, 1Pe 5:8 bey leon taan u kaxtik maax u l. LUKKECH, Mt 17:20 puuk: L. teela ka xiikech ´ LUKUL, Lu 9:31 u l. way yookol kaabe Bx 18:2. ´ ´ LUNA, Lu 21:25 chıikulaloob ti le Kiin yeetel le L. Bx 2:20 le L. yaan u suutul kiikil ´ Ap 12:1 yaanal u yooke ti yaan le L. Col 2:16; Ap 21:23. LUUK, 2Pe 2:22 ku suut u baluba ich l. ´ LUUBI, Mt 7:27. ´ ´ LUUBUK, 2Pe 1:10 mix bikin bıin l. ´ LUUBUK UTSIL, 1Te 4:1 utiaal ka l. ti Dios ´ LUUBUL, Ro 7:3 ku l. ti adulterio ´ ´ Ro 11:11 ¿l. wa ka tak paat ma tu paajtal ´ 1Co 10:12 u kanaant ma u l. ´ Heb 10:31 sajbeentsil u l. maak tu kab Dios Lu 23:30; 1Ti 6:9. ´ ´ LUUBUL UTSIL, Lu 2:52 Jesus seguernaj u l. ti Dios Bx 6:8; 7:10; Ro 14:18; Ef 6:6; Col 3:22; Heb 13:16. ´ LUSAJ, 2Ti 1:10 Letie tu l. u muuk le kıimilo LUSAAL, 2Co 3:10 tsook u l. u nojbeenil ´ LUSIK, 1Co 5:13 L. le kasaan maak ichileexo Heb 12:27 Diose yaan u l. le baaloob LUUM, Mt 5:5 yaan u tiaalintikoob le L. ´ Mt 10:14 tıiteex u l. a wookeex. ´ Mt 13:57 te l. tuux sıijo Lu 2:14 te L. yanak jeetselil ichil ´ Lu 8:15 le jaats luub ti maalob l. ´ ´ Bx 17:6 u tuukul u kajnaaliloob tulaakal L. ´ ´ 1Co 15:47 Le yaax wıiniko ti l. u taal ´ 2Pe 3:5 junpeel L. jetsekbal tubeel ´ Ap 3:10 m´ aaxoob kajaanoob te L. ´ ´ Ap 12:12 Ootsil le L. bey xan le kaanaabo Jn 9:6; Bx 17:31; Heb 1:6; 2Pe 3:13; Ap 12:9; 21:1. ´ LUUMIL, Mr 5:17 ka jookok ti u l. ´ LUUMKABIL, 1Co 2:14 le l. maako ma tu kamik ´ ´ ´ 1Co 15:44 junpeel l. wıinklil, ku lıisaal Jn 3:12; 1Co 3:3; 2Co 5:1; Col 2:18; Snt 3:15. ´ LUUMKABIL WIINIK, 2Co 10:3 kex l. ma k-baateel ´ LUUMOOB, Ap 11:18 u kajnaaliloob le l. puujoob Mt 19:29; Ap 7:9.

´ LLAGA—M AAX PAAKAL

497 LL LLAGA, Ap 16:2, 11. LLAVE, Mt 16:19 u ll. u Reinoil kaan ´ Lu 11:52 le ll. jeik u joonajil le kaj oolalilo ´ Ap 1:18 yaanten u ll. le kıimilo Ap 20:1 u ll. le taamkach cheeno Ap 3:7; 9:1.

M

´ ´ MACEDONIA, Bx 16:9 Maanen M. a waantoon Bx 20:1; 1Co 16:5; 2Co 8:1; 1Te 1:7; 4:10. MACHAJ, Mt 20:34; Bx 3:7. ´ MACHEEX, Lu 11:46 mix a m. yeetel u yaal a! Mt 26:48. ´ MACHIK, Col 2:21 ¿ma a m., ma a peetskabtik ´ 1Jn 1:1 tsook k-m. yeetel k-kabo Jn 8:20. ´ MACHKEEX, 2Co 6:17 xuuluk a m. baax eek MACHKOOB, Mt 14:36; Jn 7:30. MACH NOOK, Mr 5:30. ´ MADIAN, Bx 7:29. ´ MAGOG, Ap 20:8 Gog yeetel M., utiaal u ´ MAJAANT, Mt 5:42. ´ ´ MAJAANTBIL, Lu 6:35 a tsaaikeex baal m. MAKAJ, Ap 20:3. MAKIK U CHI, Mt 22:34. ´ MALTRATAR, Heb 11:25 maas tu yootaj ka m. ´ ´ Heb 11:37 muyajil, yeetel taan u m. ´ Heb 13:3 le maaxoob ku m. ´ ´ MANA, Jn 6:49 tu jaantoob m., baale kıimoob ´ Heb 9:4 pichel tuux lıisaan le m. ´ ´ Ap 2:17 yaan in tsaaikti le m. lıisaano ´ ´ MANDAMIENTO, 1Jn 2:7 junpeel tuumben m. ´ ´ MANTATS, Ef 6:18 kaat oolneneex m. 1Te 1:3 m. k-kaajsik le baaxoob Heb 7:3 u beetik u sacerdoteil utiaal m. Lu 5:33; Bx 24:26; Heb 10:14. ´ ´ MARCA, Ap 13:17 cheen le maax yaan u m. ´ Ap 14:9, 11 u m. le tsıitsik baalche ´ MARCAR, Ap 20:4 u m. u taanpoolaloobi ´ MARCHAR, Heb 11:30 Jericoe nıikoob ka m. ´ ´ MARIA 1., Mt 1:16 M. u maama Jesus Mt 13:55; Mr 6:3; Lu 1:27; 2:19, 34. ´ MARIA 2., Mt 27:56 ichiloobe ti yaan M. Magdalena Mr 16:1; Lu 8:2; 24:10; Jn 20:1. ´ MARIA 3., Mt 27:56 M. u maama Santiago Mr 15:47; 16:1; Lu 24:10; Jn 19:25. ´ ´ MARIA 4., Lu 10:42 M. tu yeeyaj u maas maalobil Lu 10:39; Jn 11:1; 12:3. ´ MARIA 5., Bx 12:12 M. u maama Juan ´ MARIA 6., Ro 16:6 Saludarteex M. MARINERO, Bx 27:27; Ap 18:17. MARTA, Lu 10:41; Jn 11:39; 12:2. MATEO, Mt 9:9; 10:3; Lu 6:15; Bx 1:13. ´ MATUSALEN, Lu 3:37. ´ ´ MAAMA, Lu 8:21 In m. yeetel in wıitsnoobe Gal 4:26 Le kaanil Jerusaleno k-m. Lu 14:26. MAAMATSIL, Lu 12:53; 1Te 2:7.

MAAN, Mt 13:44 ka tu m. le terreno ´ Bx 20:28 Dios m. yeetel u kiikel u ´ 1Co 7:30 maaxoob ku m., u beetubaob jeex Gal 3:13 Cristoe le ka tu m. tu tokoon ´ ´ Ap 5:9 yeetel a kiikele ta m. maakoob ´ Ap 13:17 mix maak ka u m. wa baax mix ka u kon 2Pe 2:1; Ap 3:18; 18:11. MAAS EESIK, Heb 6:17 ka tu tuklaj Dios u m. ti le MAAS JAAJ, 2Pe 1:19. MAAS J-KEBANIL, 1Ti 1:15 teen u m. MAAS KAANAAN, Flp 2:3 bey m. ke teexe ´ ´ MAAS MAALOB, Ro 3:1 u yilaal m. juntuul judıo? Mt 5:29. MAAS NOJOCH, Jn 14:28 le Taatao m. ti teen ´ ´ Flp 2:9 tu tsaaj ti Cristo junpeel puesto m. Heb 7:7 ku kiikitantaal tumen le m. ´ MAAS TABIK, 2Ti 1:6 m. bey kaak u siibal Dios MAAS YAABTAL, Flp 1:9; 1Te 3:12. ´ ´ MAAK. Ilaak xan WIINIK, Mt 15:9 ti m. u taal baax Bx 5:29 Unaj k-uuyik u taan Dios, ma u taan m. ´ ´ Ro 5:12 cheen juntuul m. ook le keban ´ 1Co 9:19 in beetkinba palitsil ti tulaakal m. ´ ´ Gal 1:10 ¿Taan wa in wilik in luubul utsil ti m.? Bx 17:5; 1Co 1:25; 2Ti 2:2; 3:2. ´ MAAK MEEYJIL, 2Ti 2:15 m. minaan baax oolal u ´ MAAK MINAAN U NAAT, Lu 24:25. ´ MAAKOOB, Heb 2:17. ´ ´ MAAN, Ef 5:15 jach kanaanteex bix a m. ´ MAANAK KIIN, Lu 13:9 wa ku yichankil ken m. ´ ´ MAANEN, Bx 16:9 M. Macedonia ka a waantoon ´ MAAN ILBIL, Lu 19:44 baax kiin ka m. baax ka ´ ´ MAANKEEX TAANIL, Flp 1:25. ´ ´ MAANOOB YEETEL, Bx 17:4 joop u m. Pablo ´ ´ MAANSOON, Col 1:13 ka tu m. yaanal u reino ´ MAAN TU YICH, Bx 16:9. ´ MAAN U KIINIL, Heb 11:11. ´ MAATAN PAALAL, Heb 12:8. ´ MAATAAK, Ro 8:15 le kiliich muuk utiaal ka m. Ro 8:23; 9:4; Gal 4:5; Ef 1:5. ´ ´ MAAX BEETMIL, Col 3:10 ka chıikaanchajak ti le M. ´ ´ MAAX BEET TULAAKAL BAAL, 1Pe 4:19. ´ MAAX KU KAANSAAL, Lu 6:40 m. ma maas nojoch ´ MAAX KU KAAYTAJ, Bx 21:8 Felipe, le m. Ef 4:11. ´ ´ MAAX KU NUUPKEBANTAL, 1Co 5:9; Ef 5:5; 1Ti 1:10; Heb 12:16; 13:4. ´ MAAX KU TAAN TU YOOLAL, Jn 7:29 teen le m. ´ ´ ´ MAAX NUUKTIK, Heb 12:2 Jesus, le M. yeetel utsil ´ MAAXOOB BEET NAJ, 1Pe 2:7 tumen le m. Mt 21:42; Bx 4:11. ´ MAAXOOB KU JOOCHOOB, Mt 9:37. ´ ´ MAAXOOB KUXLAJOOB UUCHJEAKIL, Heb 11:2. ´ MAAXOOB MEYAJTIKEN, Jn 18:36. ´ MAAXOOB MEYAJTIK PLATA, Bx 19:24, 38. ´ MAAXOOB NUUKTIK, Bx 19:31 m. le kiinbesajoob ´ ´ MAAXOOB U YEEYMAJ, Lu 18:7 justicia ti le m. ´ MAAX PAK, Mt 13:37 m. le maalob trigoo u ´ ´ MAAX PAAKAL, Jn 4:36 kiimakchajak u yool le m.

´ M AAX PEKMIL—MAALOB KUXTAL ´ ´ MAAX PEKMIL, Lu 21:15 le m. ma kun paajtal ´ 1Ti 5:14 u tsaaikoob tuux u taan kaas le m. ´ MAAX TOJ U KUXTAL, Ro 3:10 Minaan m. Heb 10:38 le m. yaan u seguer u kuxtal ´ ´ 1Pe 3:12 Jeeobae ku kanaantik le m. Heb 12:23. ´ MAAX TANEEX, 1Pe 1:15. ´ ´ ´ MAAX YEEYAAN, Bx 3:15 ta kıimseex le M. Heb 2:10 le M. utiaal u salvartikoob ´ MA A KAJ OOLENEEX, Mt 25:35. ´ MA A TSIKBALTIK, Bx 23:22 M. ti mix maak ´ MA A WEENLEEX, 1Co 16:13 M., ma a peekeex Lu 21:36; 1Co 16:13; Ef 6:18. ´ ´ MA A WOJEELTIKEEX, 1Te 4:13 ka paatak m. MA A WOJLEEX, Bx 3:17. MA A WOKSIKABA, Tit 3:9 m. ti baateltaanoob ´ MA GRIEGOOB, Ro 1:14 le maaxoob m. MA IN WOJEL, 1Ti 1:13 m. kaach baax kin beetki ´ MA JAAJIL PROFETA, Mt 7:15 Kanaantabaex ti m. ´ 1Jn 4:1 yaab m. tsook u chıikpajloob 2Pe 2:1; Ap 16:13. ´ MA KAJ OOL, Heb 5:13 m. u taaniloob justicia ´ ´ MA KAJ OOLAAN, Bx 17:23 Utiaal juntuul Dios M. 2Co 6:9; Gal 1:22. MA KAMAAN, 2Co 13:5, 7; 2Ti 3:8. MA KASAAN, 2Co 11:3 le kuxtal m. ku taal ti Cristo Heb 6:10 Diose m. utiaal ka u tuubs le meyaj ´ MA KASKUUNTAAN, 1Pe 2:2 leche m. ku taal ti MA KUCHAAN U KIINIL, 1Co 15:8. ´ ´ MA LIMPIO, 1Co 7:14 u paatloob m. tu taan Diose MA NAAT, Mt 5:22 ¡Mix baal a biilal, j-m.! ´ Lu 12:20 J-m. te aakaba yaan u lusaal a kuxtal Ro 1:21 tu beetubaob j-m. 1Co 3:18 u beetuba j-m. utiaal ka yanak 1Co 4:10 Toone j-m. tu yoolal Cristo Lu 11:40; 1Co 15:36. ´ MA OOTAAB, Mt 21:42 Le tuunich m. chaabil 1Pe 2:4 le kuxaan tuunich m. chaabil Heb 12:17. MA PALITSILI, Gal 3:28 minaan palitsil mix wa m. Ef 6:8. ´ MA PALITSILTAANI, Gal 4:26 Jerusalen m. Col 3:11. ´ MA PATAL, Mt 12:33 che m. ku tsaaik ich m. Bx 20:30 xiiboob ken u kaansoob baaloob m. ´ MA PAAJCHAJ U BEETIK, Ro 8:3 le baax m. le leyo MA SAAJKOON, Heb 10:19. MA TA CREERTIK, Bx 26:8 ¿Baaxten m. wa Diose MA TALAM, 1Jn 5:3 le baaxoob ku yaaliko m. ´ MA TOJTAKI, Ap 22:11 maax ku beetik baaloob m. MA TU CREERTIK, 1Co 6:6 juezoob m. Dios! ´ 1Co 14:22 u taan maak ich taanoobe, utiaal le m. ´ 2Co 4:4 le maakoob m. Diosa MA TU JETSIK U TUUKUL, Snt 1:8 m. ti mix baal ´ MA TU KASTAL, 1Pe 1:4 junpeel herencia ti m. ´ ´ MA TU PAAJTAL, Mt 19:26 Utiaal wıinike lela m. Ro 2:1 m. a waalik wa minaan a siipil ´ 2Ti 1:10 bix le wıinklil m. u kastal

498

Heb 6:18 m. u tuus Dios tu yoolaloob Mr 10:27; Heb 11:6. ´ ´ ´ MA TU PAAJTAL U KIIMIL, 1Ti 6:16 maak m. ´ MA TU PAAJTAL U XUULSAAL, Heb 7:16. ´ MA TU PAAJTAL U YANTAL U PAALAL, Lu 23:29; Gal 4:27. ´ MA TU PAAJTAL U YAALAAL, Ro 1:20. ´ MA TU PAAJTAL U YILAAL, Ro 1:20 Dios m. Col 1:15 u yoochel le Dios m. ´ 1Ti 1:17 Rey minaan xuulul tio, maax m. ´ ´ Heb 11:27 bey taan u yilik le Maax m. MA TU TAASIK UTSIL, Heb 7:18. MA TU TSOOLOL, 2Co 12:20. ´ ´ ´ MA TU YOOL YAAN, 2Co 11:23 juntuul maak m. MA TU YUUBIK TAAN, 2Co 10:6; Ef 5:6. MA TSOKAAN U BEEL, 1Co 7:8 kin waalik ti m. 1Co 7:32 Le xiib m. chiichnak ´ 1Co 7:34 Le koolel m. bey xan le x-chuupal ´ MA U KAJ OOLOONI, 2Ti 2:12. ´ MA U KAAT, 2Te 3:11. ´ MA UNAJ U TAAN, 1Ti 2:11 koolele m. taan u 1Co 14:34. ´ ´ MA U NAAYAL A WOOLEEX, Col 4:2. ´ MA U SUUTKUPTAAL, Gal 5:6. ´ MA UTS, Snt 3:10 In sukuuneex, m. ka uuchuk ´ MA UTS BIX NAAJALTAANILI, 1Ti 3:8. ´ MA UTS BIX U NAAJALTAALI, Tit 1:7. ´ MA U XUULUL, Col 4:2 M. a orareex, ma u naayal 1Ti 4:16 M. a beetik le baalooba MA U YANTAL A KASAANILEEX, Flp 2:15. ´ MA U YANTAL U PAAJTALIL, Ro 6:6. ´ MA U YEEKTAL, Tit 2:5. ´ MA U YOJEL, Bx 17:30 m. maak baax ku beetko MA U YOJLOOB, 1Pe 2:15 ti baaxoob m. 2Pe 2:12 ku poochil ti baaxoob m. ´ ´ MA U YOOLILIOB, Heb 9:7 m. uuchik ´ ´ MA UUYAJTAANIL, Ro 5:19 u x-m. juntuul maak 2Te 3:7; Heb 2:2. MAACHAK, Lu 13:16. MAACHOOBE KA BISAABOOB, Bx 4:3. ´ ´ MAAKOOL, Mt 25:26 Kasaan yeetel m. palitsil Ro 12:11 Ma a m. ti le baaxoob Heb 6:12. MAALOB, Mt 19:10 maas m. ma u tsookol u beel ´ Ro 7:19 baax m. kin tsıiboltko ma tin beetik ´ Ro 10:15 m. peektsiloob ti baaloob m. ´ ´ Gal 6:10 beet baax m. utiaal k-aantik tulaakal ´ 1Te 5:21 chıikikeex a beeteex baax m. ´ ´ 2Ti 1:14 kanaant le m. baal kubeentaantecho Mt 25:21; Lu 6:26; Jn 5:29; Ro 13:3; Gal 5:7; Snt 3:13. MAALOB J-KAANSAJ, 2Ti 4:2. MAALOB KAANSAJ, 1Ti 6:3 ku bin tu contra le m. ´ 2Ti 1:13 Paatak ta tuukul u nooy m. 2Ti 4:3 u yuuboob le m. Tit 1:9 ku taanoob tu contra le m. ´ Tit 2:1 le baaxoob yaan yil yeetel le m. ´ MAALOBKIINTIK, Mt 11:10. ´ MAALOB KUXTAL, Snt 3:13 U yees yeetel u m.

499 MAALOB KIIN, 2Ti 4:2 beet ti m. bey xan ti talam Lu 1:28. ´ MAALOB PEEKTSIL, Mt 9:35 u m. le Reinoo Mt 24:14 u m. le Reinoa yaan u kaaytaal ´ Mr 13:10 kaabeet u kaaytaal le m. ´ ´ Lu 2:10 taan in taasikteex u m. junpeel Ro 1:16 ma tin sulaktal yoolal le m. ´ 1Co 9:16 taan in kaaytik le m. ´ 1Te 2:4 kubeentiktoon k-kaayt le m. ´ 2Ti 1:10 u kaaytaal le m. tsook u tsaaik Lu 1:19; Bx 20:24; Ro 10:15; 2Co 4:3, 4; Gal 1:8; Flp 1:12, 16. MAALOB SAAJKIL, Heb 12:28. MAALOBTAK, 2Te 1:11. MAALOB TAMAN, 1Pe 1:19. ´ MAALOB TUUKUL, Ef 6:7 m. utiaal Jeeoba MAALOB U NUPMILUBA, Ef 4:16. ´ MAALOB YANIL, 1Te 5:3 Tulaakal jejetskil m.! ´ MAANLEEX, 1Co 7:23 kooj uuchik a m. MAATECH A KEXPAJAL, Heb 1:12 baale teche m. ´ MAATECH U KIIMIL, Ro 1:23 ti le Dios m. ´ MAATECH U KASTAL, Ro 2:7 wıinklil m. ´ 1Co 9:25 junpeel corona m. ´ ´ ´ 1Co 15:42 kuxkıintaal yeetel wıinklil m. ´ ´ 1Co 15:50 u paatal jeex le wıinklil m. ´ ´ ´ 1Co 15:52 yeetel junpeel wıinklil m. ´ Ef 6:24 junpeel yaabilaj m. ´ 1Pe 1:23 baaxe ti junpeel semilla m. ´ 1Pe 3:4 jatsutsil m. tumen kabal a wooleex MAATECH U SAATLOOB, Lu 12:33 ayikaliloob m. MAATECH U TAAN, 2Pe 2:16. ´ MAATECH U TSAAIK U PIIS U JANAL, Tit 1:12 minaan baal u beetoob m. Mt 11:19. MAATECH U YUUBIKOOB TAAN, 1Te 5:14; 2Te 3:6. ´ MEDIADOR, 1Ti 2:5 m. yaan chuumuk ti Dios ´ ´ ´ Heb 12:24 Jesus u m. le tuumben nuuptaano Gal 3:19, 20; Heb 8:6; 9:15. MEJEN NUUKULOOB, Mt 23:5. MEJEN PAALAL, Mt 11:25 ta weesaj ti le m. Mt 18:3 ka a beetabaex jeex m. Mt 19:14 chaex u taal le m. tin wiknalo 1Co 14:20 ma a beetkabaex jeex m. Mt 2:16; 21:16; Bx 7:19; 1Co 3:1; 1Pe 2:2. ´ MEJENTAK, Lu 9:48 beetkuba jeex juntuul ti le m. ´ ´ Lu 16:10 chuukaan u yool ti baaloob m. Ro 12:16 xeeneex tu paach baaloob m. MELQUISEDEK, Heb 5:6 sacerdoteech jeel bix M. Heb 6:20; 7:1, 15. MERCADO, 1Co 10:25 jeel baaxak ku koonol te m. MES, Gal 4:10 a kiinbeseex m. temporadaob ´ ´ Ap 22:2 junteen cada m. ku tsaaik u yich ´ ´ MESA, 1Co 10:21 le baax yaan yookol u m. Jeeoba ´ MESIAS, Jn 1:41 Tsook k-kaxtik le M. Jn 4:25 in wojel yaan u taal le M. MESOPOTAMIA, Bx 2:9. MEYAJ, Mt 20:28 ma taal utiaal ka m. ´ ´ Lu 10:7 maax ku m. ku naajaltik u bootaal ´ Jn 5:17 In Taatae tak bejlaa taan u m. Jn 6:27 Ma a m. yoolal le janal ku kastalo

MAALOB KIIN—MIL JAAB ´ Jn 9:4 unaj k-beetik le m. u tsaamaj le maax ´ Jn 17:4 tsook in beetik le m. ta kubeentajteno Bx 1:20 Le m. tsaantio, chaabak ´ Bx 20:24 in tsookbesik le m. tu tsaajten ´ Ro 4:4 le bool ku tsaabal ti maax ku m. ´ ´ Ro 8:28 Diose ku beetik u muul m. tulaakal le ´ Ro 11:13 kin nojbeenkuuntik le m. tsaanten Ro 13:4 u palitsil Dios ku m. utiaal a wutsil ´ ´ 1Co 7:31 le maaxoob xan ku m. le yookol kaaba ´ 1Co 7:35 a kubik a wooleex a m. Yuumtsil ´ ´ 1Co 12:5 jejelaas m. kubeentaantoon ´ 1Co 16:16 le maaxoob jach ku xupkubaob m. 2Co 3:6 ku beetik k-noojaantal utiaal k-m. ´ 2Co 4:1 kubeentaantoon le m. yoolal 2Co 6:3 wa yaan baax kaas ichil le m. ´ ´ Ef 4:12 yanak maaxoob m. te muuchulilo ´ 1Te 5:12 maaxoob ku xupkubaob m. ichileex 1Te 5:13 yoolal le m. ku beetkoobo ´ ´ 2Te 3:10 Wa yaan maax ma u kaat m., ma u janal ´ ´ 1Ti 1:12 tu kubeentajten junpeel m. ´ 1Ti 4:10 taan k-xachikba m. 2Ti 4:5 tsookbes tubeel le m. tsaan Jn 4:38; Bx 6:3; 13:25; 1Co 3:8; 15:10; 2Co 3:3; 8:4; Col 4:17; 1Te 2:9; 2Te 3:8. MEYAJIL, 2Co 5:18 u m. u kaa biskuba Bx 21:19; 1Co 3:13. ´ MEYAJNAK, Mt 20:1 contratart maakoob ka m. ´ Heb 7:13 mix maak m. te altaro ´ 3 Jn 8 utiaal ka muul m. tu yoolal le jaajo ´ MEYAJOOB, Lu 15:19 jeex juntuul ti a j-m. Jn 14:12 u beetik nukuch m. ke le looba 1Ti 3:13 le xiiboob maalob u m. Snt 2:26 fe minaan utsil m. tie, kimen yanil ´ ´ 1Pe 1:12 ma cheen taan u m. utiaal u yutsiloobi’ ´ Ap 14:13 u m. yaan u binoob tu yeeteloob ´ ´ MEYAJT, Ro 12:1 m. Dios yeetel le paajtalil Ro 15:8 Cristoe jach tu jaajil kuch u m. 1Ti 6:5. ´ MEYAJ TE MUUCHULILO, 1Ti 5:17. ´ ´ MEYAJTIK, Mt 4:10 cheen Dios kaabeet a m. ´ ´ ´ Mr 10:43 kaabeet u m. maax u kaat u ´ Bx 27:23 in kubminba ti Dios yeetel kin m. 1Co 15:58 ma kunel ikil a m. Yuumtsil ´ ´ 2Co 11:15 le maaxoob m. Satanas Heb 1:14 angeloobe beetaan utiaal u m. Dios Bx 19:25; Ro 12:7; 2Co 6:4; 1Ti 4:7; 6:11; 2Ti 3:17. MEEN, Gal 5:20 u adorartaal beetbil diosoob, m. Ap 22:15 le peekoobo, le j-m. Bx 13:6. ´ ´ MEEYJIL, 1Ti 3:1 u m. u kanaantaal le muuchulilo 2Co 9:1. ´ MIGUEL, Ap 12:7 M. yeetel u angeloobe baateel Jud 9. ´ MIL, Ap 14:1 ciento cuarenticuatro m. maakoob Ap 5:11. MILAGRO, Jn 7:31 ma ken u beet nukuch m. Bx 2:22 Diose tu beetaj m. 1Co 12:10, 29; Gal 3:5. MILESIL, Heb 12:22; Jud 14. ´ ´ MIL JAAB, 2Pe 3:8 ti Jeeobae junpeel kiine bey m. ´ ´ Ap 20:2 tu kaxaj Satanas tu yaamil m. ´ ´ Ap 20:4 reinarnajoob tu yaamil m. yeetel Cristo

MIL POR MIL—MUUK MIL POR MIL, Ap 5:11. ´ MINA, Lu 19:16 a m. tu naajaltaj diez m. Lu 19:13, 24, 25. ´ MINAAN, 1Te 4:12 le m. ichil le muuchulilo ´ ´ 1Ti 3:7 le maaxoob m. ichil le muuchulilo MINAAN A SIIPIL, 1Pe 3:2; 2Pe 3:14. MINAAN BAAL U BEETOOB, Tit 1:12 cretail m. MINAANEN, Flp 2:12 beora m. ta wiknaleexa Col 2:5 m. ta wiknaleex 1Co 5:3; 2Co 10:1. MINAAN IN FE, 1Ti 1:13. MINAAN IN MUUK, 1Co 2:3 ta wiknaleexe m. MINAAN K-OTOCH, 1Co 4:11 k-poopochaal, m. ´ MINAAN KAAS, Mt 5:8 maaxoob m. tu puksiikal MINAANOON, 2Co 5:9; 10:11. MINAAN U BIILAL, Gal 4:9 baaloob m. suuk u 1Ti 1:6 bisaaboob tu paach taanoob m. Ef 5:4, 6, 11. MINAAN U FE, Heb 3:19 ma ookoobi tumen m. Mt 13:58; Mr 6:6; Ro 3:3; 11:20. MINAAN U JAAJIL, 1Jn 1:8. MINAAN U KASAANIL, Heb 7:26. ´ MINAAN U MUUK, Mt 26:41 le wıinklilo m. 1Co 1:25 baax ku taal ti Dios ku tuklaal m. ´ 1Co 1:27 Diose tu yeeyaj xan le baaxoob m. ´ ´ 1Co 12:22 xeexetal le wıinklil ku yilaal bey m. 1Co 15:43 M. ken paakak, yaan u muuk ´ ´ 1Te 5:14 aanteex le maaxoob m. Mt 4:24; 9:2; Lu 5:24. ´ MINAAN U NAAT, Mt 25:2 Cinco u tuulale m. ´ ´ ´ 2Co 11:1 taan in taan bey juntuul maak m. ´ ´ 2Ti 3:9 tulaakal maak ken u yil jach m. 2Pe 2:12 beyoob jeex le baalcheob m. 1Co 1:27; 2Co 11:16; Tit 3:3; 1Pe 2:15. MINAAN U SUTALOOB, Ro 1:30. ´ MINAAN U XUUL, Ro 1:20 le paajtalil yaantio m. Jud 25 ti leti yaan autoridad utiaal kiinoob m. Ap 15:3 teech u Reyil m. Ef 3:11. MINAAN XUULUL, 1Ti 1:17 le Rey m. tio MIRRA, Mt 2:11; Jn 19:39. MIX BAAL, 1Co 4:3 m. in wilik ka a juzgarteneex ´ 1Co 8:4 juntuul beetbil diose m. u biilal MIX BAAL A BIILAL, Mt 5:22. MIX BAAL K-BIILAL, Lu 17:10 Toone palitsiloon m. MIX BAAL KU YUUBAAL, Ap 8:1. ´ MIXBAALKUUNT, Flp 2:8 tu m. ka tu yuubaj taan Lu 14:11. ´ ´ MIXBAALKUUNTAAL, Mt 23:12 maax ku m. yaan u Bx 5:41 tu chaaj u m. tu yoolal ´ Tit 2:15 Ma a chaik a m. tumen mix maak Jn 10:35. ´ MIXBAALKUUNTIK, Mt 15:3 ka m. baax u yaalmaj 1Co 1:28 u m. le baaxoob kaanaantako ´ Gal 3:17 Le Leyo ma tu m. le nuuptaan 1Ti 5:8 tsook u m. le fejo 1Ti 1:9. ´ MIX BAAL U BIILAL, Ro 3:12 tsook u paatloob m. ´ 1Co 1:23 utiaal le j-taanxel luumiloobo m.

500 ´ 1Co 3:19 u naat le yookol kaaba, m. Snt 2:20 fe minaan utsil meyajoob tio m.? Mt 25:30; 1Co 2:14. MIX BAAL U YOJLOOB, Ef 4:18. MIX BAAL YAAN IN WIL, Mt 27:24. ´ MIX MAAK JELAAN U PAKTIK, Ro 3:22. ´ MIX MAAK JELAAN U YILIK, Snt 3:17. ´ ´ MIX MAAK KU PAAJTAL U XOKIK, Heb 11:12. ´ ´ MIIS, Lu 15:8 ku m. u yotoch yeetel ku xakaltik ´ MODOS, Ro 1:20 u jatsuts m. Dios chıikaan u yilaal ´ ´ 1Co 15:33 ku kaskuuntik u m. maak Gal 6:1 teex le yaanteex le jatsuts m. ´ Ef 4:22 unaj a pitkeex le uuchben m. ´ ´ Ef 4:24 buukintikeex le tuumben m. Col 2:9 Cristo eesik u jatsuts m. Dios ´ ´ ´ ´ MOISES, Mt 17:3 chıikpaj M. yeetel Elıas 1Co 10:2 tsaab yokjaob ku tsaypachtoob M. Heb 11:24 Tu yoolal feje, M. ´ Ap 15:3 Taan u kaykoob u kaay M. Bx 3:22; 7:22; Heb 3:2. MOLBIL, 1Co 16:2. ´ MOLIK, Mt 12:30 maax ma tu m. wa baax ´ Mt 13:41 u tuuxtik u angeloob utiaal u m. MORADO, Bx 16:14. MOOTS, Ro 11:16 kiliich u m., kiliich u kab ´ ´ Ef 3:17 ka taamchajak a m. yeetel ka paatkeex ´ ´ Col 2:7 Taamchajak a m., lıisaakeex tu yookol 1Ti 6:10 u yaabiltaal le taakino u m. ´ Heb 12:15 ma u jookol m. yaan u veneno Mt 3:10; 13:21; Ro 11:18. ´ ´ MOOCH, Bx 14:8 Letie m. desde ka sıiji Mt 15:30; Heb 12:13. ´ MUCHKIINTAAL, Mt 25:32 kaajoobe yaan u m. ´ ´ Ap 16:16 m. ti junpeel kuuchil ´ ´ MUCHKIINTIK, Mt 23:37 tin wootaj in m. a paalal Mt 24:31 angeloob utiaal ka u m. Jn 11:52; Ap 16:14. ´ MUCHTAAMBAL, Bx 19:39. ´ MUK, Lu 9:60 kimenoob ka u m. u yeet kimeniloob ´ MUKNAL, Mt 23:27 beyeex m. sakkuuntaanoobe ´ Mt 23:29 ka jatsutskıintkeex u m. le utsul ´ ´ ´ Mt 27:61 Marıa paat kutal aktaan ti le m. ´ Lu 10:15 ¡Tak te M. kan eemelo! ´ Jn 5:28 tulaakal le yanoob ichil le m. ´ Bx 2:31 mix xuumpattaab te M. ´ Ap 1:18 le kıimilo bey xan u llaveil le M. ´ ´ ´ Ap 20:14 kıimil yeetel le M. pıikchintaaboob Mt 11:23; 27:52, 60; Mr 6:29; Lu 16:23; Jn 11:17; Ap 6:8; 20:13. MUKUB, Lu 10:4; 12:33. ´ MUKUL TAAN, Ro 1:29 maakoob ku x-m. 1Ti 5:13 ku kankoob xan x-m. ti u ´ ´ MUTS, 1Co 15:52 m. yeetel ku pil yich maak ´ MUUCH, Ap 16:13 jach eektakoob beyoob m. ´ MUUK, Mt 24:29 yaan u m. yaan u tıitaaloob ´ ´ ´ Mr 12:30 yaabilt Jeeoba yeetel tulaakal a m. ´ 1Co 1:27 sulakkuuntik le baaxoob yaan u m. ´ 1Co 15:43 yaan u m. ken lıisaak Ef 6:10 a chaik a m. ti u nojoch m. ´ Flp 4:13 Yaanten m. utiaal in beetik tulaakal

501

´ ´ MUUK KU TSAAIK DIOS—NAACHKUNTAAB

´ 1Pe 5:10 leti kun tsaaik a m. 2Ti 2:1; Snt 5:16. ´ MUUK KU TSAAIK DIOS, 1Pe 4:11 le bukaaj m. ´ MUUCH MEYAJ, Ef 4:16. ´ ´ MUUCH PAATKEEX, Ef 4:3 utiaal ka m. ´ MUUCH TAMAN, Lu 12:32 Ma a sajaktal chan m. ´ MUUCHULIL, Bx 16:5 le m. seguernaj u Bx 20:28 nuukteex u m. Dios 1Co 14:34 le kooleloobo ma u taanoob te m. ´ ´ Ef 5:24 m. u tsaamuba yaanal u paajtalil Cristo ´ Col 1:18 leti u poolil le wıinklilo, le m. ´ ´ Heb 12:23 u m. u yaax paalal Dios tsıibtaan 1Co 14:19; Gal 1:13; Ef 1:22. ´ MUUL BISIKBA, 1Jn 1:7. ´ MUUL MEYAJ, Ro 8:28. ´ ´ MUUYAL, Lu 21:27 u taal u Paal maak ichil m. ´ Bx 1:9 piix tumen junpeel m. ´ 1Te 4:17 ichil m. utiaal k-ilikba yeetel Yuumtsil ´ Heb 12:1 junpeel m. bapachtikoone 2Pe 2:17 beyoob m. ku bisaaloob tumen ´ Ap 1:7 Yaan u taal yeetel le m. Mt 24:30; 1Co 10:2. MUYAJ, Mt 8:29 ¿Taalech wa a beet k-m. ´ Mt 24:9 yaan u beetik a m. yeetel yaan ´ ´ Lu 16:23 taan u sen m., tu lıisaj u yiche Lu 21:25 le kaajoobo yaan u m. ´ ´ ´ Jn 16:33 taan a m., baale ¡lıikik a wooleex! Bx 14:15 k-m. jeex a m. Ro 8:17 Wa k-m. jeex Cristoe yaan k-kamik ´ Ro 12:12 Kiimakchajak a wooleex, ken m. ´ 1Co 7:28 maax ku tsookol u beele yaan u m. ´ 1Co 12:26 le u maasil xeeteloobo ku m. ´ ´ 2Co 1:4 Diose ku lıisik k-ool ti baaxoob k-m. ´ 2Co 1:7 jeex a taakpajleex ti le m. bey xan ´ 2Co 2:4 tumen taan kaach in sen m. ´ ´ 2Co 4:17 kex seeb u maan le m. yaantoona ´ Gal 4:19 taan in kaa m. ´ Col 1:24 ku kiimaktal in wool ikil in m. ´ ´ Col 2:23 ku taasik m. tu wıinklil maak 1Te 1:6 kex ta m. ta kameex u taan ´ 2Te 1:6 u boot yeetel m. ´ 2Ti 4:5 m. le baaxoob ku yuuchultecho Heb 5:8 yoolal baaxoob tu m. ´ ´ Heb 10:32 chuukpaj a wooleex m. Heb 10:33 utiaal u beetaal a m. ´ Heb 11:35 maakoobe beetaab u sen m. ´ ´ Heb 11:37 tu maanskoob ootsilil, m. ´ Snt 1:27 viudaob taan u m. 1Pe 2:19 ku m. kex mix baal kaas ´ ´ Ap 2:10 tuuntaak a wooleex, ka m. ´ Ap 12:2 koolel embarazada taan u m. Ap 14:11 naak u buutsil u m. Mt 24:8; Mr 5:7; Lu 8:28; Bx 7:10; 14:22; 20:23; 26:23; Ro 5:3; 2Co 6:4; 2Ti 1:8; 2:9; Heb 2:18; 1Pe 3:14; 4:13; 5:10; Ap 9:5; 11:10; 18:7; 20:10. ´ MUYAJIL, Ap 12:2 u m. u sıijsik u paal Lu 16:25; Ro 2:9; Flp 3:10; Heb 2:10; 1Pe 1:11. MUYAJNAJ, 1Pe 2:21 Cristoe m. ta woolaleex ´ 1Pe 4:1 Cristo m. bey wıinike MUYAJNAK, Flp 1:29 utiaal xan ka m. tu yoolal 1Pe 3:17 maas maalob ka m.

MUYAJTABAEX, Ef 4:2 ka a m. ta baatsileex ´ MUYAJTIK, Lu 24:26 ¿Ma wa kaabeet u m. Cristo Ro 8:18 le baaxoob k-m. jach mix baal ´ ´ ´ ´ 2Co 8:2 le taan u m. junpeel tuuntaj oolal ´ Flp 1:30 taan xan a m. le baax ta wileex ´ ´ Heb 2:9 uuchik u m. le kıimilo ´ Snt 5:10 bix uuchik u m. baal kaas ´ ´ Snt 5:13 ¿Yaan wa maax ichileex taan u m. ´ 1Pe 5:9 a wojleexe laayli letie baax ku m. Mt 16:21; Ap 2:10; 16:10. ´ MUUK, Bx 2:29 letie kıime ka m. ´ Ro 6:4 m. tu yeetel le ka okjaanajoon 1Co 15:4. ´ MUUKAAN, Ro 15:1 maaxoob ma m. u feji ´ 1Co 8:1 le yaabilajo ku m. u fe maak ´ 1Co 16:13 xiixibmaakchajkeex, m. ´ 2Co 12:10 ken luubuk in muuke maas m. in ´ Col 2:5 yeetel m. a fejeex ti Cristo 1Te 3:13 ka u m. a puksiikaleex ´ ´ 2Te 1:7 Jesus te kaan yeetel u m. angeloob Ro 4:20; Jud 20. ´ ´ MUUKAANKUUNTIK A WOOL, 2Co 12:19. ´ ´ MUUKAANKUUNTIK U YOOL, 1Co 14:26 utiaal u m. u maasil 1Co 14:3, 4, 12.

N

´ ´ NAJ, Mr 3:25 wa ichil junpeel n. cheen baateel Bx 7:48 maatech u kajtal ti n. beetaan ´ 1Pe 2:5 utiaal u beetaal junpeel n. Mr 10:30; Heb 3:3. NAJ DE NOOK, Heb 9:11 maas maalob n. 2Co 5:1. ´ NAJIL, Mt 21:13 yaan u yaalaalti u n. oracion ´ Mt 23:38 A n. yaan u xuumpattaal NAJ TUUX KAJAANOON, 2Co 5:2. ´ ´ NAK OOL, Flp 3:1 ma n. in kaa tsıibtikteexi ´ Heb 3:10 Le oolal n. ti le generacion jeelo NAK, Ro 16:18 palitsiloob ti u n. ´ Ef 6:14 a baakaxtmeex le jaaj ta n. Flp 3:19 U diosoobe u n. ´ 1Ti 5:23 uk junpıit vino tu yoolal a n. Mt 12:40; 1Co 6:13. NATANAEL, Jn 1:45, 46, 47, 48, 49; 21:2. ´ NATSABA, Snt 4:8 N. ti Dios, letie bıin u natsuba ´ ´ NATSIK, Jn 6:44 le maax tuuxten, n. NATSIKBA, Ro 5:2. ´ ´ NATSKUBAOB, Heb 7:25 maaxoob taan u n. ti Dios ´ NAZARET, Jn 1:46 maalob maak tu kaajil N.? Mt 2:23; 4:13; 21:11. NAZARETIL, Bx 24:5 leti xan u poolil u secta le n. Jn 19:19. ´ NAAMAN, Lu 4:27. ´ NAACHCHAJAAN, Ef 2:12; 4:18. ´ NAACHKUNTABA, 2Ti 2:16 N. ti kunel taanoob ´ NAACHKUNTABAEX, 2Co 6:17 n. tiob, xuuluk a ´ 1Te 4:3 n. ti le nuupkebano ´ 1Pe 2:11 n. ti u tsıibolal le bako 1Co 10:14. ´ NAACHKUNTAAB, 1Te 2:17.

´ NAACHKUNTAAK—NOJOCH KAAN ´ NAACHKUNTAAK, Heb 2:1 beyo mix bikin ka n. ´ NAACHKUNTIK, Ro 8:35 ¿jeel u n. ti u yaakunaj Ro 8:39 u n. ti u yaakunaj Dios Tit 2:12 bix jeel k-n. ti baaloob ´ ´ NAACHTAL, 1Ti 1:6 Uuchik u n. ti le baalooba ´ 1Ti 6:21 Yaan maakoobe tsook u n. ti le fejo Heb 3:12 minaan u fe ikil u n. ti le kuxaan Dioso ´ NAACH YANIL, Col 1:21 teexe n. kaach ti Dios ´ NAAJALIL, Bx 2:45 ka tu toxoob u n. ´ NAAJALTIK, Bx 13:46 ma ta n. kuxtal minaan u Mt 10:41; 1Ti 3:13. ´ NAAJALTMAJ, Mt 10:10 le ku meyajo u n. u yooch ´ Heb 11:38 le yookol kaaba ma u n. ´ NAAJMATIK, Mt 5:22 jeel u n. u puulul Gehenae ´ Mt 26:66 Tsook u n. u kıimsaal ´ ´ ´ Lu 20:35 maaxoob ku n. le tuumben yookol ´ Bx 26:31 ma tu n. ka kıimsaak 2Te 1:5 ikil u yeesik ka n. u Reino Dios ´ 1Ti 5:18 maax ku meyaje ku n. u bootaal Ap 4:11 teche ka n. a kamik nojbeenil, tsiikil Lu 23:15; Bx 23:29; 2Te 2:10; 1Ti 5:12. ´ ´ ´ NAAKS OOL, Heb 3:17 ¿maaxoob n. Dios ichil ´ NAAY, 2Co 12:1. ´ ´ ´ NAAYAL OOL, 1Pe 5:8 Ilawileex ma u n. yeetel pil ´ ´ NAAYSAJ OOL, Lu 8:14 le n. yaan ti le kuxtala ´ NAAKAK, Jn 3:13 mix maak n. te kaano Bx 2:34 Davide ma n. kaani ´ NAAKAL, Jn 6:62 wa ka a wileex u n. u Paal maak Ro 10:6; Ef 4:8, 9, 10. NAAT, Mt 7:24 xiib yaan u n. tu beetaj u yotoch ´ Mt 11:19 ku beetiko ku chıikpajal yaan u n. ´ ´ ´ Mt 24:45 palitsil chuukaan u yool yeetel yaan u n. Mt 25:2 Cinco minaan u n., cincoo yaan u n. ´ Lu 1:17 jeex le n. yaan ti le maaxoob ´ Lu 16:8 ku chıikpajal maas yaan u n. Jn 20:9 letiobe ma u n. kaach wa yaan ´ Ro 3:11 mix maak yaan n. ti Ro 12:16 Ma a taaskabaex bey jach yaan a n. ´ 1Co 1:25 maas yaan u n. ke le maakoobo ´ ´ 1Co 2:5 ma a tsaaik a fejeex ti u n. wıinik ´ 1Co 3:19 le n. ku taal ti le yookol kaaba ´ ´ 1Co 10:15 in taan yeetel maakoob yaan u n. ´ 2Ti 2:7 Yuumtsile yaan u tsaaiktech n. Snt 1:5 wa yaan ku bineltik n. tie seguernak Snt 3:17 le kaanilbeen n. ku taasik 1Jn 5:20 u tsaamajtoon n. utiaal Ro 11:25, 33; 1Co 1:19; 4:10; Ap 13:18; 17:9. ´ NAATAAL, 1Co 14:9 taanoob seeb u n. NAATEEX, Mt 16:3 A wojel a n. u yich kaan ´ NAATIK, 1Co 11:29 ma tu n. baax ku chıikbesik u ´ Ef 3:18 a n. tubeel bukaaj u koochil NECESIDAD ESPIRITUAL. Ilaak BAAXOOB KU ´ TSAAIK DIOS. ´ NEFTALI, Mt 4:13. NEJ, Ap 9:10; 12:4. NEEK, Mr 4:28. NEEK MOSTAZA, Mt 17:20; Lu 13:19. ´ NEEN, 1Co 13:12; Snt 1:23. NICODEMO, Jn 3:1, 4, 9; 7:50; 19:39.

502

NIEVE, Ap 1:14. NIKIK, Ro 14:20 Xuuluk a n. u meyaj Dios 2Co 10:4 Dios utiaal u n. baaloob jach chich NIKI JIITIL U TSOOTSEL POOL, 1Ti 2:9. ´ ´ ´ NINIVE, Mt 12:41 maakiloob N. yaan u lıisaal ´ NINIVITA, Lu 11:30 chıikulal utiaal le n. ´ NOE, Lu 17:26 jeex tu kiiniloob N. Heb 11:7 yoolal feje, N. le ka aalaabti Mt 24:37. ´ ´ NOJBAAL, Lu 16:15 baax jach n. tu taan wıinike Snt 3:5 aake n. u yuubikuba ken taanak NOJBAALIL, Gal 5:26 Ma k-taasikbaex n. 1Ti 3:6 tumen bik u taasuba n. Snt 4:16 teexe ka taaskabaex n. Ro 11:20. ´ ´ NOJBAALKUUNT, Mt 20:25 ku n. tu yookoloob ´ ´ 1Co 1:29 mix maak ka u n. tu taan Dios ´ ´ 1Co 1:31 maax ku n. u n. tu yoolal Jeeoba ´ ´ 1Co 8:1 Le kaj oolalilo ku beetik u n. maak 1Co 13:4 yaabilaje ma tu n. 2Te 1:4 toone k-n. ta woolaleex ´ Snt 1:9 tsook u n. tu taan Dios 1Pe 5:6 u n. tu kiinil Mt 11:23; 1Co 4:6; 5:2; 13:4; Ef 2:9. ´ NOJBAALKUUNTKUBAOB, 2Ti 3:2 yaan u n. NOJ BEJ, Bx 5:15. ´ NOJBEEN, Lu 1:46 Marıae tu yaalaj: Kin n. Flp 1:20 tin woolale Cristoe yaan u n. Bx 19:17. ´ NOJBEENIL, Mt 5:16 ka u tsaaob n. ti a Taataex ´ Ro 1:21 ma tu tsaajoob n. ti Ro 8:17 yaan k-kamik xan le n. ku kamiko 2Co 3:8 n. kun tsaabil le kiliich muuko? ´ Ap 21:23 tumen u n. Dios saasilkuntik Jn 1:14; Ro 1:23; 3:23; 1Pe 5:4. ´ NOJBEENKUUNT, Lu 2:14 N. Dios te kaano Jn 15:8 In Taatae ku n. Jn 17:1 n. a Paal utiaal xan ka u n. ´ Jn 17:5 in Yuum, n. ta tseel ´ Bx 5:31 Diose tu n. ka tu tsaaj ´ Bx 10:46 taan u n. Dios ´ ´ 1Co 6:20 n. Dios yeetel a wıinklileex Heb 5:5 Cristoe ma tu n. ´ Ap 18:7 jeel bix uuchik u n. Mt 23:12; Jn 7:39; 12:28; 17:4, 10; Bx 2:33; Ro 15:6; 1Pe 2:12. NOJCHIL, Mt 23:10 Ma yaalaalteex n. NOJCHIL SINAGOGA, Mr 5:22; Lu 8:49; 13:14; Bx 13:15; 18:8. ´ ´ NOJOCH, Mt 7:13 n. yeetel kooch u bejil xuulsajil ´ 1Ti 1:14 n. le fe yeetel le yaabilaj ´ 1Pe 2:13 kex juntuul rey n. u autoridad NOJOCH BABILONIA, Ap 14:8. ´ NOJOCH JALAACH, Lu 2:29 N., ta chaik in kıimil ´ Bx 4:24 N., teech Maax beetmil kaan, Luum ´ Bx 24:3 n. Felix ´ Ap 6:10 Yuumtsil, u N. tulaakal baal NOJOCH JANAL, Ap 19:17 utiaal le n. ken u beet NOJOCH KAAN, Ap 12:17 puuj le n. tu contra le Ap 12:3, 7, 9; 13:2; 16:13; 20:2.

503 ´ NOJOCH MEYAJ, 1Co 9:17 kubeentaanten le n. ´ NOJOCH MUYAJ, Mt 24:21 m. mix junteen ilaak NOJOCH NOJBEENIL, 2Co 3:10 le baax maas n. ´ NOJOCH SACERDOTE, Heb 6:20 Jesus maas n. ´ ´ NOJOCHTAL, Lu 2:52 Jesus tuune seguernaj u n. ´ 1Co 3:7 cheen Dios beetik u n. Col 2:19 tsoole leti beetik u n. Lu 12:27; Ef 4:15. NOJOCH TUUNICH, Mt 21:42 n. chuunpak ´ NOJOCH U CHA OOTSILAL, 2Co 1:3. NOJOCH UTSIL, Ro 5:21 u n. Dios yoolal ´ Ro 11:6 wa yeeyaaboob yoolal u n. Diose 1Co 15:10 tu yoolal u n. Diose yaanten le meyaja ´ 2Co 12:9 Yaan yeetel le in n. kin weesiktecho Ef 2:8 Le n. tsook u beetik a salvartaaleex ´ ´ Heb 2:9 tu yoolal u n., tu yojeeltaj baax kıimil Heb 4:16 kooneex natsikba tu tronoil le n. ´ ´ Snt 4:6 ku yeesik n. ti maaxoob kabal u yool Jn 1:17; Ro 5:15; 2Co 6:1; Ef 2:7; 1Te 5:13; Heb 12:28; 1Pe 4:10. ´ ´ NOJOCH WIINIK, Ef 4:13 bey jeex juntuul n. NOJOCH YAABILAJ, Col 3:12; Snt 5:11. ´ ´ NOJOCH YAAYAJ OOLAL, Ap 7:14 jookoob te n. ´ NOJ YAJIL, Ap 15:1 kubeentaantiob siete n. Ap 18:4 ma a muyajtikeex le n. kun taal ´ Ap 22:18 yaan u taasik tu yookol le n. Ap 11:6; 21:9. ´ NOVIATSIL, Ap 21:2 jatsutskıinta’al n. utiaal u Ap 18:23. ´ NOVIOTSIL, Mt 25:1 jook u chaob u beel le n. Mt 9:15; 25:5, 6, 10; Jn 3:29. ´ NOOK, Mt 5:40 u yaal a n. chaa xan u chaik ´ Mt 6:25 maas kaanaan le wıinklil ke le n.? ´ ´ Mt 9:16 pakakoktik junpeel uuchben n. ´ Mt 23:5 ku chowakkıintkoob u flecoil u n. Mt 27:35 buulnajoob yoolal u n. ´ ´ Bx 20:33 ma in tsıibolt le n. yaan ti wa maaxo ´ ´ 1Ti 2:9 u jatsutskıintuba yeetel kambeen n. ´ Heb 1:12 jeex u paakal junpeel chowak n. ´ Jud 23 n. kaskuuntaan tumen le bako ´ ´ Ap 16:15 ku kanaantik le n. u buukintmo Mt 6:28; 17:2; 21:8; 24:18; Lu 24:12; Jn 11:44; 19:2, 40; 20:5, 7; Bx 19:12; Heb 1:12; Snt 5:2; 1Pe 3:3; Ap 3:18; 4:4; 7:9; 11:3; 16:15. ´ NOOKIL YAAYAJ OOLAL, Ap 11:3. ´ NOOKOL, Mr 9:48 tuux ma tu kıimil u x-n. ´ ´ NOOJAAN, 2Co 2:16 ¿maaxoob tuun n. 1Ti 3:10 u yilaal wa n. utiaal le meyajo 2Co 3:1; 2Ti 3:17. NOOJAANTAL, 2Co 3:5 baaxe le k-n. ti Dios Col 1:12 le Taatao, tumen leti beet a n. ´ 1Pe 5:10 leti kun beetik a n. tu chuukaanil 2Ti 2:2. NOOJAANTAL UTIAAL KAANSAJ, 2Ti 2:2. NOOJAAN UTIAAL KAANSAJ, 1Ti 3:2; 2Ti 2:24. ´ NOOJ KAB, Mt 20:23 tin x-n. wa tin x-tsıik ´ Mt 25:33 Yaan u tsaaik le tamanoob tu x-n. ´ Bx 7:55 Jesus waalakbal tu x-n. Dios

NOJOCH MEYAJ—NUUKUL ´ Heb 10:12 ka tuun kulaj tu x-n. Dios Gal 2:9; Heb 1:3. NUKUCH APOSTOLOOB, 2Co 11:5 taaskubaob n. NUKUCH BAALOOB, Bx 19:11 Pabloe ku beetik n. ´ NUKUCH MAAKOOB, 1Co 14:20 tuukuleex jeex n. Heb 5:14 chichich janalo u tiaal n. ´ ´ NUMERO, Ap 13:18 u n. le tsıitsik baalcheo Ap 13:17. ´ NUPAAN, Ro 6:5 yaan k-paatal n. ti leti ´ NUPIK, Col 3:14 le yaabilajo ku n. tubeel tulaakal NUPIK TUBEEL, Col 2:19. ´ ´ NUPKABA, 2Co 6:14 Ma a n. yeetel maaxoob ´ NUXI CHE, Lu 6:42 joos le n. katakbal ta wicho ´ NUUKKIINTKOOB, Mt 23:5 n. mejen nuukuloob ´ NUUKTAKIL LE KAAJO, Bx 4:5 le judıoobo, u n. Mt 16:21; 21:23. NUUKTAKIL SOLDADO, Bx 21:32. ´ NUUKIK, Col 4:6. ´ ´ NUUPKEBAN, 1Co 6:18 Puutseneex ti le n. ´ ´ 1Co 10:8 Mix k-luubul ti n. jeex uuchik u ´ ´ Gal 5:19 ku tuulchintaal maak ti n. Ef 5:3 Le n., ma unaj mix u yaalaal ichileexi ´ ´ Col 3:5 kıimseex le tsıibolal, jeex n. ´ ´ 1Te 4:3 Diose u kaat ka naachkuntabaex ti n. ´ ´ Ap 17:2 n. yeetel u reyiloob yookol kaab Ap 18:3 u vinoil u n. ´ ´ ´ NUUPKEBANTAL, 1Co 5:1 maax taan u n. ichileex ´ ´ 1Co 6:13 le wıinklilo ma utiaal u n. maaki ´ ´ Ap 2:22 le maaxoob ku n. tu yeetelo ´ NUUPTAAN, Mt 26:28 in kiikel utiaal n. ´ ´ Lu 22:29 junpeel n. tin weetele, tene kin beetik ´ ´ 1Co 11:25 Le copaa u kaat u yaal tuumben n. ´ ´ 2Co 3:6 junpeel tuumben n. ´ ´ 2Co 3:14 ken xookok u tsıibil le uuchben n. ´ ´ Gal 4:24 le koolelooba tu chıikbesoob kaapeel n. ´ Heb 8:6 junpeel n. maas maalob ´ ´ Heb 9:17 laayli kuxaan le wıinik beetmil le n. ´ ´ Heb 12:24 Jesus u mediadoril le tuumben n. Bx 7:8; Ro 9:4; Gal 3:15; Heb 7:22; 9:16. ´ NUUK, 1Co 14:40 tu n. yeetel tu tsoolol ´ ´ Col 2:5 taan a beetkeex tulaakal baal tu n. NUUKBESUBA, 2Ti 3:17 u n. utiaal maalob meyaj NUUKT, 1Ti 3:5 mix u yotoch u yojel u n. ´ NUUKTAJ, 1Co 12:28 maaxoob u yojloob n. 2Te 3:5 ka seguernak u n. tubeel a puksiikaleex Ro 12:8. ´ NUUKTAAL, Ro 8:14 maaxoob ku n. tumen kiliich Ef 4:23 a chaikeex u n. a tuukuleex Gal 5:18. ´ ´ ´ NUUKTIK, Mt 15:14 choop n. ulaak maak ´ ´ Mt 23:16 choop maakeex ka n.! ´ ´ Gal 5:25 Wa taan n. k-kuxtal yeetel kiliich muuk ´ Flp 3:16 le taan n. jeex tsook u yeesaaltoon ´ 1Te 5:12 ku xupkubaob meyaj ichileex yeetel ku n. ´ Heb 13:7, 17 Kaajakteex maaxoob n. a beeleex ´ Ap 12:5 le xiiba yaan u n. tulaakal Ro 2:19; Jud 8; Ap 7:17. NUUKTIK U YOTOCH, 1Ti 3:4 jach maalob bix u n. ´ NUUKUL, Mt 25:4 tu bisoob n. chuup yeetel aceite ´ ´ Bx 9:15 letie bey junpeel n. in yeeymaj

´ NUUKULIL BAATEEL—OOTSIL ´ Ro 6:13 Ma a kubik a wıinklileex bey n. ´ Ro 9:21 junpeel n. utiaal baax maalob Ro 9:22 n. utiaal kuuxilil, utiaal xuulsajil ´ Ro 13:12 ka k-buukinteex u n. baateel 2Co 4:7 kookooj baalooba tsaan n. de kat 2Co 6:7 n. baateel ku taal ti le justiciao 2Co 10:4 u n. k-baatele ma luumkabili ´ NUUKULIL BAATEEL, Ef 6:11 Buukinteex le u n. ´ Ef 6:13 chaex tulaakal le u n. NUUKULIL U SALTAAL TRIGO, Mt 3:12; Lu 3:17. NUUPUL, Mt 19:6 le baax tsook u n. tumen Dioso NUUT, Mt 7:14 baale n. le joonajo

O OBED, Lu 3:32. OBEDIENCIA. Ilaak UUYAJ TAAN. ´ OBLIGAR, Ro 8:12 ma taan k-o. kuxtal jeex u yaalik 2Co 9:5 ma wa tumen o. a beetaaleexi ´ Gal 2:14 ¿bix a taabal a o. ´ 1Pe 5:2 bey taan a o. 2Co 9:7; Gal 2:3; Flm 14. OBSCENO. Ilaak SUTSILTAK. ´ OCHO, 1Pe 3:20 salvartaab o. u tuulaloob Lu 2:21. ´ ODRE. Ilaak BOLSA DE KEEWEL. OJEL, Ro 8:28 Toone k-o. Diose ku beetik 2Co 2:11 tumen k-o. baax ku tuklik u beetik ´ ´ ´ OJEELAL, Ef 1:8 Diose tu tsaajtoon tulaakal o. 1Jn 3:2. ´ OJEELTIK, Mt 10:18 u yo. baax ka creertik ´ OKAAN DEMONIO, Bx 19:16 Le maak o. tu puluba Mt 15:22; Mr 1:32; Lu 8:36; Jn 10:21. ´ OKJA, Mt 3:11 a wo. yeetel kiliich muuk ´ Lu 12:50 junpeel o. unaj u tsaabalten Ro 6:3 le tsook k-o. nupaanoon ti ´ Ro 6:4 muukoon tu yeetel ka o. ´ ´ 1Co 10:2 tsaab u yo. yeetel le muuyalo ´ 1Co 12:13 tsaab k-o. junpeelili muuk ´ ´ Ef 4:5 junpeelili fe, junpeelili o. Mt 3:7, 13; 28:19; Mr 1:8; 10:38; Lu 3:3, 16; Jn 1:26, 33; Bx 2:41; 10:47; 19:4; 1Co 1:17; 15:29; Col 2:12; 1Pe 3:21. OKOL, Bx 14:22 utiaal ka o. tu Reino Dios Ro 5:12; Heb 4:6, 10; 9:12, 24; 2Pe 1:11. OKSAAL TA TUUKUL, Gal 5:8 le baax ku yo. ´ OKSAAN TIN TUUKUL, Ro 14:14 in wojel yeetel o. ´ OKSIK TU POOL, Bx 18:13 u yo. le maakoob OKS TA POOLEEX, 1Co 2:4 utiaal in wo. le taan ´ OKOL, Mt 2:18 Uuyaab awat o. tu kaajil Rama ´ Jn 16:20 Teexe yaan a wo. baale le yookol ´ ´ Ro 12:15 o. yeetel le maaxoob ku yo. ´ Snt 5:1 o. awatneneex yoolal yaayaj oolal ´ Ap 18:9 u reyiloob yookol kaab yaan u yo. Mt 8:12; 13:50; Lu 6:21; 23:28; Ap 18:15. ´ OKOM OOL, 2Co 2:1 ken xiiken ta wiknaleex ma o. 2Co 7:9 Teexe o. tu yoolal baax maalob ´ ´ 2Co 7:10 Tumen ´ u yo. maak tu taan Diose OKOMTAL U YOOL, Ef 4:30 u yo. kiliich muuk OLAS, Jud 13.

504

´ OLIVO, Ro 11:17 kex kaaxil o. injertartaabech ´ ´ Ap 11:4 keeteloob yeetel le kaakuul o. Ro 11:24. OMEGA, Ap 1:8; 21:6; 22:13. ´ ORACION, Mt 21:13 In wotoche u najil o. ´ Mt 24:20 Ma u xuulul a kaatkeex ich o. ´ Mr 11:24 kaatkeex ich o. yaan u tsaabalteex ´ ´ Mr 12:40 ku xaantal taan u beetkoob u o. ´ ´ Bx 10:4 A o. bey xan le aantaj ka tsaaik ti ´ ´ Flp 4:6 ich o. bey xan ich kaat oolal ´ Snt 5:15 Le o. ku beetaal yeetel fejo ku tsakik Ro 8:26; 1Pe 3:7; Ap 8:4. ´ ORAR, Mt 5:44 yaabilteex a enemigoex yeetel o. ´ Mt 6:9 Teex tuune, bey unaj a o. Mt 26:41 ma a weenleex, ma u xuulul a o. Ro 12:12 Ma u xuulul a o. Col 4:2 Ma u xuulul a o. ´ 1Te 5:17 Ma u jaawal a o. Snt 5:16 o. ta baatsileex ´ 1Pe 4:7 ajak a tuukuleex yeetel o. Mt 6:5; Bx 10:9; 1Co 14:15; Ef 6:18; 1Ti 2:1. ´ ORAR, MUUCH, Mt 18:19. ORDEN TSAABTEN, Bx 26:12. ´ ORO, Snt 5:3 A o. yeetel a plataexe Ap 21:18, 21. ´ OTOCH, Mt 10:36 tu yo. maake ti kun yantal Ro 16:5 ku muchkubaob tu yo. Ef 2:19; Heb 3:6.

OO

´ OOCHEL, Col 2:17 cheen u yo. le baaxoob kun taalo ´ ´ Heb 8:5 junpeel o. ku chıikbesik bix le baaloob Heb 10:1 le Leyo u yo. maalob baaloob kun taal ´ ´ OOK, Ro 16:20 Satanas yaanal a wo. ´ 1Co 15:25 u enemigoob tu yaanal u yo. Ef 6:15 ta wo. u xanabil u kaaytaal Ro 10:15; Heb 2:8. ´ OOKOL, Mt 6:20 kaan, tuux ma tu yokol maak o. ´ Mt 21:13 u kuuchilil u taakikuba le j-o. ´ ´ ´ Mr 15:27 tu tseele chuykıintaab kaatuul j-o. ´ Jn 10:8 j-o. yeetel ku tokikoob 1Co 6:10 yo. ma ken u tiaalintoob u Reino Dios ´ Ef 4:28 Le maax ku yo. xuuluk u yookol ´ 1Te 5:2 u kiinil Jeeobae yaan u taal jeex j-o. ´ 1Te 5:4 jeex u taal tu yookol j-o. ´ 1Pe 4:15 mix juntuul ka muyajnak jeex j-o. ´ Ap 16:15 ¡Ile! Yaan in taal jeex juntuul j-o. Lu 10:30; Bx 19:37; Ro 2:22. OOKIN JANAL, 1Co 11:20 u jaantaal u o. Yuumtsil 1Co 11:21. OOXOL, Lu 12:55 Yaan u sen beetik o. Ap 7:16.

´ OO

´ OOKOT, Lu 15:25. ´ ´ ´ OOTSIL, Lu 4:18 maalob peektsil ti le o. ´ Jn 12:8 Tumen le o. mantats ti yaan ´ Ro 7:24 ¡Jach o.! ´ 1Co 9:16 ¡o. wa ma tin kaaytaj! ´ ´ ´ 2Co 6:10 bey o. baale taan k-ayikalkuuntik ´ ´ ´ Snt 2:5 Dios yeey le maaxoob o.

´ ´ OOTSILECH—PAAJTAL

505 ´ ´ ´ ´ Ap 12:12 ¡O. ti le Luum yeetel kaanaab! Mt 11:5. ´ ´ OOTSILECH, Ap 2:9 In wojel o. Ap 18:10. ´ ´ OOTSILIL, 2Co 8:9 ayikalchajkeex tu yoolal u yo. ´ OOTSILKUNT, 2Co 12:17, 18. ´ ´ OOTSILKUNTUBA, 2Co 8:9 kex ayikale tu yo. ´ ´ ´ ´ OOXPEEL, 2Co 12:2 teek bisaab tak tu yo. kaan ´ ´ OOXTEEN, Mr 14:30; Jn 13:38.

OO

´ OOCH, Jn 4:34 In wo. in beetik baax u kaat

P

´ ´ PABLO, Bx 26:24 taan tuun u yaalik P. le baaloob ´ Gal 1:1 Teen P. apostolen, ma tuuxtaanen Flm 1 Teen P. kalaanen tu yoolal Cristo ´ Flm 9 Teen P. tsook in chıijil Bx 13:9; 1Co 1:12; Tit 1:1; 2Pe 3:15. ´ ´ PACIENCIA. Ilaak CHUUKAAN OOLAL, 1Te 5:14. ´ PACTO. Ilaak N UUPTAAN. ´ PADRE, Mt 23:9 ma a waalikeex p. ti mix maak PAKLAN, Bx 2:44. ´ ´ PAKLAN LIISIK OOL, Ro 1:12 utiaal k-p. PAKTIK, 1Jn 1:1 le baax tsook k-p., le baax tsook Snt 1:23. PAKABA, Lu 17:6. PAKAKOK, Mt 9:16; Mr 2:21; Lu 5:36. PAKAL UVA, Mt 20:1 meyajnakoob te tuux u p. ´ ´ Lu 20:9 Juntuul maake tu beetaj u p. Mt 21:28. ´ ´ ´ PAKIK, 2Co 9:6 maax junpıit baax ku p. junpıit PAKIL NAJ, 2Co 5:1. ´ ´ PALITSIL, Mt 6:24 Mix maak p. ti kaatuul tsuul ´ ´ Mt 12:18 Lela in p., le maax in yeeymajo ´ ´ ´ Mt 24:45 le p. chuukaan u yool yeetel yaan u naat ´ Mt 24:48 wa kasaan le p. yeetel ku yaalik ´ ´ Mt 25:30 le p. mix baal u biilalo, joos taankab ´ ´ Lu 12:37 Kiimak u yool le p. wa taan u kanan ´ Lu 16:13 u meyajtik kaatuul tsuuloob bey p. Lu 17:10 Toone p. mix baal k-biilal Lu 21:24 yaan kun bisbil utiaal p. ´ Jn 8:34 maax ku kebantale p. tumen le kebano Jn 13:16 Le p. ma maas nojoch ti u tsuulili ´ ´ Bx 2:18 yookol in p., xiiboob yeetel kooleloob ´ Bx 4:30 tu yoolal u kaaba a kiliich p. Jesus Ro 6:6 utiaal ma u seguer u p. le kebano Ro 6:16 p. ti leti tumen ka beetkeex Ro 7:6 p. tumen kiliich muuk nuuktikoon Ro 7:23 bisken bey p. ti u leyil le keban Ro 8:15 ma tu beetaj a wuuyikabaex bey p. ´ Ro 14:4 ¿maaxech utiaal a juzgart u p. yaanal ´ 1Co 7:23 xuuluk a beetkabaex p. ti maakoob ´ ´ Gal 1:10 luubul utsil ti maake, ma u p. Cristoi Gal 3:28 minaan p. mix wa ma p. ´ Gal 4:30 Tojolchint le x-p. yeetel u paalo ´ Gal 4:31 ma u paalaloon juntuul x-p. ´ Gal 5:1 ma a chaik a p. tu kaateen Gal 5:13 paklan meyajtaba’ex bey p. ´ Heb 2:15 p. ichil tulaakal u kiinil u kuxtal ´ 2Pe 2:19 ku suut p. ti le maax ganarto ´ ´ Ap 19:2 tsook u castigartik uuchik u kıimsik u p.

Mt 20:27; Lu 1:38; Jn 8:35; Bx 7:7; Ro 6:17, 18, 19, 20; Gal 4:7, 9, 24; 2Ti 2:24; 1Pe 2:16; 2Pe 2:19. PALITSILTAAL, Ro 8:21 ma kun seguer u p. ´ Gal 2:4 ka u p. ti tulaakal baal Gal 4:3 p. tumen le baaloob yaan PALOMA, Mt 3:16 u kiliich muuk Dios bey p. Mt 10:16 kuxleneex x-ma siipilil jeex le p. Mt 21:12. ´ ´ PARAISO, Lu 23:43 Yaan a wantal tin weetel te P. 2Co 12:4 bisaab te p. ka tu yuubaj Ap 2:7. PARALIZAR. Ilaak MINAAN U MUUK. PASCUA, Jn 2:13 u kiinil le P. ku beetik ´ Jn 6:4 P. le kiinbesaj ku beetik le judıoobo ´ Jn 13:1 Taanil ti u kiinbesajil le P. 1Co 5:7 Cristo, le taman ku kuubul utiaal le P. Mr 14:1; Lu 2:41; Heb 11:28. ´ PASEL, Ap 21:3 U p. Diose ti yaan yiknal maakoob PASTOR. Ilaak KANAN TAMAN. PATAAN, Ro 9:20 Le baax p. ¿yaan wa ´ PAT KAT, Mt 27:7 tu manoob u kaax juntuul p. ´ ´ Ro 9:21 ¿Bix tuun? Le maax p. PAACHIL, Flp 3:13 in tuubsik baaxoob yaan p. Mr 4:38; Bx 27:29, 41. PAAKAT, Lu 9:62 sutkuba u p. baax tu pataj paachil ´ Heb 12:2 unaj k-chikik k-p. ti Jesus Ap 3:18 pomada utiaal a wich, utiaal ka p. Lu 7:22. PAAKAL, Mt 15:13 p. ma in Taata pakmil ´ ´ ´ Lu 8:5 Juntuul maake jook p. Heb 6:7 u yantal u yich le p. utiaal Mt 6:26; Lu 19:22. ´ PAAL, Mt 3:17 Lela in P., maax in yaabiltmaj ´ ´ Jn 3:16 Diose tu tsaaj u juntuulili P. ´ Jn 17:1 nojbeenkuunt a P. utiaal ´ Ap 12:5 U p. le koolelo jaanpaytaab ´ Ap 12:13 tu chapachtaj koolel sıij u xibil p. Jn 4:51; 17:12; Heb 11:24. ´ PAALAL, Lu 16:8 u p. le yookol kaaba maas yaan Ro 8:14 ku nuuktaal u p. Dios 1Co 7:14 wa mae u p. jeel u ´ 2Co 6:18 a beetabaex in xibil p. yeetel in Ef 6:1 P., uuyeex u taan a taataex Ef 6:4 ma a beetkeex u puujul a p. ´ ´ 1Te 5:5 u p. le saasilo yeetel u p. le kiino ´ 1Ti 2:15 u kanaantaal ikil u yantal u p. Heb 12:7 Diose ku yilkeex bey u p. ´ 1Jn 5:21 In mejen p., kanaantabaex Mt 21:15; Ro 8:16; 2Co 12:14; Ef 5:8; 1Te 2:7. PAALIL, 1Co 13:11 Tin p. kaache, kin taan bey ´ PAAL MAAK, Mt 10:23 Ken kuchuk u P. ´ ´ ´ Mt 12:40 P. ooxpeel kiin kun yantal yaanal luum ´ Mt 24:30 u yilaal u chıikulal u P. te kaano ´ Lu 17:26 bey kun uuchul tu kiiniloob u P. ´ ´ Ap 14:14 le maax kulukbalo chıikaan ti u p. Mt 8:20; 17:22; Lu 18:8; Jn 3:13. ´ PAAX, Lu 15:25 tu yuubaj u yuuchul p. ´ PAAJCHAJ, Bx 15:10 mix k-taataob p. u kuchkoob ´ ´ ´ PAAJTAL, Mt 24:24 wa ku p. tak maax yeeyaan Mt 26:39 In Yuum, wa ku p. lusten le copaa

´ PAAJTALIL—POOCHIL Heb 10:4 u kiikel chivoobe ma tu p. u lusik Ro 12:18; 1Co 11:20. ´ ´ PAAJTALIL, Mt 28:18 tsaabten tulaakal p. ´ Jn 5:27 u tsaaik u p. ti utiaal u juzgar Jn 10:18 Tsaanten u p. in kubik Bx 1:8 yaan a kamkeex p. ken kuchuk Ro 8:38 mix le baaloob ku taal u kiinilo, mix p. Ro 9:22 taak u yeesik u kuuxilil bey xan u p. ´ 1Co 1:26 yaab maakoob yaan p. tiobi ´ ´ 1Co 4:20 yeetel le p. ku tsaaik Dioso ´ ´ 1Co 7:4 atantsile minaan p. ti yookol u wıinklil ´ 1Co 9:5 Yaantoon u p. k-bisik juntuul koolel ´ ´ ´ 2Co 4:7 p. ku pıitmaan ti u muuk wıinik 2Co 10:4 le nuukulooba tsaan p. tiob ´ 2Co 12:9 u p. Cristo bey junpeel naj de nook ´ Col 1:13 tu tokoon ti u p. le eejocheenilo ´ ´ Col 1:29 taan u meyaj yeetel nojoch p. 2Ti 1:7 utiaal ka yanaktoon p., yaabilaj ´ 1Pe 3:22 jalaachoob, bey xan p. yaanal u ´ Ap 1:6 tsaabak p. utiaal mantats. Amen ´ Ap 11:17 a nojoch p. yeetel a reinar Lu 1:35; 4:6; Ro 1:16, 20; Heb 6:5; 11:34; 1Pe 1:5; Ap 12:10; 17:12. ´ ´ PAAJTALIL MA U KIIMIL, 1Co 15:53 u tsaabalti u p. ´ ´ PAATAAL, Ef 4:1 xıimbalnakeex jeex u p. ti teexo ´ PAATIK, Bx 26:7 lela letie baax kin p. xano ´ ´ 1Co 1:7 taan a p. u chıikbesaal Jesucristo ´ ´ Heb 11:1 u kubik u yool maak u p. Mt 18:26, 29; Lu 3:15; Ro 8:25; Flp 3:20; Col 1:27; 1Te 1:10. PAABAL, 2Co 5:1 wa ku p. le k-luumkabil otocha PAABAL U MUUK, Mt 16:18 ma u p. tumen Muknal PAAK, Mt 13:20 Le p. ich tuunichoobo Snt 1:21 le taan p. ichil a puksiikaleexo ´ PAAKAL, 1Co 3:6 Teen p. Apolos jooyabte ´ Gal 6:7 jeel baaxak ka u p. maake Mt 21:33; Snt 3:18. PECHAAN, Bx 10:38. ´ PEDRO, Mt 16:16 P. tu nuukaj: Teech le Cristoo ´ Jn 21:15 Jesuse tu yaalaj ti Simon P. ´ Bx 10:26 P. tu lıise ka tu yaalajti Mt 26:75; Jn 18:10; Bx 8:20; 10:13. ´ ´ PENTECOSTES, Bx 2:1 taan u kiinbesaal le P. Bx 20:16; 1Co 16:8. PEPECHAATAAL, Lu 21:24 Jerusalene yaan u p. PEPECHAATIK, Heb 10:29 tsook u p. u Paal Dios Ap 11:2 yaan u p. le kiliich kaajo PERDONAR, Mt 6:12 P. k-paax, jeel bix toon Mt 6:14 wa ka p. le kaas ku beetaalteexo Mt 12:31 tu contra kiliich muuk ma kun p. Mt 26:28 kiikel utiaal u p. yaabkach Mr 1:4 okja utiaal ka p. u kebanoob Lu 6:37 a perdonareex utiaal ka p. ´ Jn 20:23 Wa ka p. u keban jeel maaxake Bx 2:38 okja utiaal ka p. a kebaneex ´ Col 1:14 u kaat u yaale u p. k-kebanoob ´ ´ Heb 9:22 mix junpeel keban ku paajtal u p. Snt 5:15 Wa kebanchajaane yaan u p. 1Jn 1:9 Diose jeel u p. ´ 1Jn 2:2 kıim utiaal u p. k-kebanoob

506 Mt 9:6; Mr 2:7; 11:25; Lu 1:77; 24:47; Bx 3:19; 10:43; 2Co 2:10; Heb 10:18; 1Jn 4:10. ´ PERGAMINO. Ilaak KEEWEL. ´ ´ PERLA, Mt 7:6 ma a pulkeex a p. taan keekenoob Mt 13:45, 46; Ap 17:4; 18:12; 21:21. PERSUADIR. Ilaak KEX TUUKUL, OKSAAL TI TUUKUL, OKSA’AL TI’ POOL. PESEBRE. Ilaak TUUX KU TSAABAL U YOOCH BAALCHE. PEEK, 2Pe 2:22 Le p. ku suut u jaant u xej Mt 15:26; Ap 22:15. ´ ´ PEEK, 2Co 4:8 ma tu paajtal k-p. ´ ´ PEEK A WOOL, 1Pe 3:14 ma a sajaktaleex mix u p. ´ ´ PEEKNAJ U YOOLOOB, Mt 21:10. ´ ´ PEEKSAAL, Heb 12:28 Reino ma tu paajtal u p. ´ ´ PEEKSAAL OOL, 1Te 3:3 ma u p. tumen yaayaj 2Te 2:2. ´ ´ PEEKSIK, 1Co 9:10 le maax ku p. le luumo Lu 6:48; 1Co 12:11. ´ PEEKTSIL, Mt 24:14 u maalob p. le Reinoa Ro 10:16; 2Co 11:4. ´ PEETSKABTAJ, Mt 8:3. ´ PEECHEL, 2Co 4:8 Jejelaas bix k-sen p. Mt 13:22; Mr 4:7, 19; Lu 8:7, 14. ´ PEERTIK, Lu 9:24 maax ku p. u kuxtal tin woolale ´ 1Co 3:15 yaan u laaj p., baale yaan u salvarkuba Mt 10:39. ´ ´ PICHEL, Heb 9:4 p. tuux lıisaan mana PILATO, Mt 27:2 tu bisaj u kuboob ti P. Mt 27:22 P. tu yaalaj ´ ´ Mr 15:15 P. tu jaalkabtaj Barrabas ´ Lu 23:12 u biskuba P. yeetel Herodes Jn 19:6 P. tu yaalajtiob: Biseex Lu 13:1; Jn 18:37; 19:12, 22; 1Ti 6:13. ´ PIXAAN, Mt 10:26 mix baal p. ma u chıikpajal 2Co 4:4 p. u tuukuloob tumen u diosil PIXIK U POOL, 1Co 11:15 u poole utiaal u p. ´ PIXMIL, 2Co 3:18 mix baal p. k-iche, taan k-eesik ´ PIX TSEEM, Ef 6:14 a p. yeetel le justicia PIIXIL, 2Co 3:14 letiobe p. u tuukuloob 2Co 3:15. ´ ´ PIITMAAN, Mt 23:25 baaxoob p. a beetkeexo ´ 1Co 5:11 le ku p. u tsıiboltik ´ 1Co 9:18 ma in p. ti le paajtalil ´ 1Co 12:31 junpeel bej sen p. u nojchil ´ 2Co 4:7 le paajtalil ku p. ti u muuk ´ Ef 3:20 jeel u paajtal u p. u beetik u maas ´ ´ PIITMAAN A WUKIKEEX VINO, 1Pe 4:3. ´ ´ ´ PIITMAAN U TSIIBOLTAAL, Ef 5:3 le u p. wa baaxo ´ PIIX, Heb 12:12. PLAGA. Ilaak NOJ YAJIL. ´ PLATA, Mt 26:15 u tsaaikoob treinta u taakinil p. ti ´ Snt 5:3 A oroex yeetel a p. tsook u yiitsintkubaob Bx 3:6. ´ POLOKKIINTIK, Snt 5:5 p. a puksiikaleex utiaal u POLVO. Ilaak LUUM. POOCHIL, Mt 12:31 p. tu contra le kiliich muuko Mr 3:29 ka p. tu contra le kiliich muuko ´ 1Co 5:11 xuuluk a biskabaex yeetel le ku p.

507 ´ 1Co 6:10 le ku p., mix juntuul ken u tiaalintoob ´ 2Pe 2:10 Ma sajak u tanoob yeetel p. ´ 2Pe 2:11 u takikoob u pool yeetel p. Ap 16:21 tu p. Dios tu yoolal u noj yajil le bato Jn 10:33; Bx 6:11; Ro 15:3; Ef 4:31; 2Ti 3:2; Ap 13:6. ´ POOL, Mt 8:20 minaan tuux u talkuuntik u p. ´ ´ Lu 21:28 toj waaleneex yeetel lıis a p. ´ ´ Ro 12:20 chakjoleen chuukoob yookol u p. 1Co 11:10 le koolelo unaj u pixik u p. ´ Col 1:18 leti xan u p. le wıinklilo Col 2:19 ma jeetsel paatloob ti le p. 1Co 11:3; Ef 1:22; Ap 12:1; 13:3. POOCHOL, 1Co 4:12; 1Pe 2:23. ´ POOPOCH, Mt 5:11 Kiimakchajak a wool ken p. Mt 22:6; Lu 6:22. ´ ´ PREMIO, 1Co 9:24 cheen juntuul kamik le p.? ´ ´ PREPARART, Jn 14:2 in p. junpeel kuuchil ´ Heb 11:16 letie tsook u p. junpeel kaaj ´ ´ PREPARARTAJTEN, Heb 10:5 ta p. junpeel wıinklil PRESENCIA. Ilaak WAY YAAN, TAAL, TAALBAL CRISTO. ´ PRIMO, Col 4:10 Marcos u p. Bernabe PRISCILA, Bx 18:2, 18, 26. ´ PROCESION, 2Co 2:14. ´ ´ PROFECIA, 2Pe 1:20 u p. le Kiliich Tsıib 2Pe 1:21 Tumen le p. junpuli ma taal ´ Ap 19:10 Jesuse letie baax oolal tsıibtaab le p. 1Ti 4:14; Ap 1:3. ´ PROFETA, Mt 5:12 uuchik xan u chapachtaal le p. ´ Mt 7:15 Kanaantabaex ti le ma jaajil p. ´ Mt 13:14 p. Isaıasa: Yaan a wuuyikeex ´ Mt 13:57 Juntuul p. ma tu utsul kaamal ´ Mr 13:22 maakoob ken u yaalubaob p. ´ Bx 3:21 tu yaalil Dios yeetel u chi u kiliich p. ´ ´ ´ Bx 3:22 u lıisik ti teex juntuul p. chıikaan ti teen ´ Snt 5:10 le p. taanajoob tu kaaba Jeeoba 2Pe 1:19 baaxoob tu yaalaj le p. tsook ´ Ap 11:18 u kiinil u tsaabal baax u naajaltmaj le p. Ap 16:13 tu chi le ma jaajil p. Mt 11:9; Jn 7:40; Ap 2:20; 18:24; 19:20. PROFETIZAR, Lu 2:36, 37 koolel ku p. Ana ´ Bx 2:17 xiiboob yeetel kooleloobe, yaan u p. ´ 1Co 13:9 ma chuukaan k-p. 1Co 14:1 baale maases le utiaal a p. ´ ´ ´ 1Co 14:3 maax ku p. ku muukaankuuntik yool ´ ´ 1Co 14:39 beeteex tulaakal le ku paajtal utiaal a p. Ro 12:6; 1Co 13:2; 1Ti 1:18; Ap 10:11; 11:3. PROMESA. Ilaak xan AALAAN U TSAABAL, Heb 6:12 ku tiaalintikoob le p. ´ ´ Heb 8:6 ley jetskuuntaan yookol p. ´ ´ ´ Heb 10:23 chuukaan yool maax tsaamiltoon le p. ´ Heb 11:39 ma tu yiloob u beeychajal le p. ´ ´ ´ PROSELITO. Ilaak JUDIO, U RELIGION. ´ PUESTO MAAS NOJOCH, Flp 2:9 tsaaj ti Cristo p. ´ PUKSIIKAL, Mt 5:8 maaxoob minaan kaas tu p. ´ Mt 15:8 u p. jach naachchajaan ti teen ´ ´ ´ Mt 22:37 yaabiltik Jeeoba yeetel tulaakal a p. ´ ´ ´ Mt 26:41 Le p. chuukaan u yool, baale le wıinklilo ´ Ro 7:22 ku kiimaktal yool in p. yoolal u ley Dios

POOL—PAASTIK ´ ´ Ro 10:10 yeetel u p. maake ku yeesik fe ´ Ef 1:18 u saasilkuntik u yich a p. ´ Heb 3:8 ma a chichkuuntik a p. Lu 12:34; 2Co 3:3; Snt 4:8; 5:8; 1Pe 3:15; 1Jn 3:3; Ap 17:17. PULUBA, Mt 8:32; Mr 5:13; Lu 8:33. PUPU’CHAAT, Ap 14:20. ´ PUUTSLEEX, Mt 23:33 bix kan p. ti u juicioil Mt 24:20 a p. tu kiinil keelil ´ Lu 21:36 a p. ti tulaakal le baaxoob ´ ´ PUUTSOON TI KIIMIL, 1Te 4:17 toon p. yaan ´ PUUTSUL, Mt 24:16 le yanoob Judeao p. 1Te 5:3 junpuli ma kun p. 2Pe 1:4 tsook k-p. ti u kasaanil le ´ ´ 2Pe 2:20 tsook u p. ti u yeekil yookol kaab Bx 28:4; Ro 2:3; Heb 2:3; 11:34. PUUK, Mt 4:8 kaanal p. ka tu yeesajti u reinoiloob Mt 17:20 waalikeex ti le p.: Lukkech teela ´ Mr 13:14 puutskoob ka xiikoob te p. ´ ´ Lu 3:5 tulaakal p. yeetel muluuche ´ ´ Ap 6:16 yaalikoob ti le p.: Luubkeex t-ookol Lu 23:30. PUUKIL OLIVO, Lu 22:39; Bx 1:12. ´ PUUKIL SION, Heb 12:22 u P. u kaajal Dioso Ap 14:1 le Tamano waalakbal tu P. PUULUL, Mt 3:10; 7:19.

P

´ PATIK, Mt 19:29 maax tsook u p. u yotoch ´ 1Co 7:10 le atantsilo ma unaj u p. u yıichami 2Ti 2:19 unaj u p. le baaloob kaastako 1Co 7:15. ´ PATIK JUNTSEELIL, 1Ti 4:4 mix baal unaj k-p. ´ Heb 2:3 p. le nojoch salvacion PATKEN, Mt 27:46 in Dios, ¿baaxten tsook a p. ´ PATKEEX PAACHIL, Mt 23:23 a p. le ulaak PAXMAJ, Lu 7:41; Ro 1:14; 15:27. ´ PAAX, Ro 4:4 bey junpeel baax p. tie ´ Ro 13:8 Ma a p. mix baal ti mix maak Mt 6:12; 18:27. ´ ´ PAATAL, Jn 3:36 u pujaanil Dios kun p. tu yookol Jn 8:31 Wa ku p. ta puksiikaleex ´ Bx 3:21 u p. kaan tak ken utskıintaak ´ 1Co 7:24 bey unaj u p. tu taan Dioso Heb 10:25 ma unaj u p. ma k-muchikbaex ´ 1Pe 1:25 u taan Jeeobae ku p. utiaal mantats 1Jn 2:17 yaan u p. utiaal mantats Jn 15:4; Bx 15:17; 1Co 7:20; 13:13. ´ PAATAL ICHIL U PUKSIIKAL, 1Jn 3:9. ´ PAATAL MINAAN BAAL JAANTBIL, Mt 24:7; Mr 13:8. ´ PAATKEEX, Jud 21. ´ ´ PAASTAJ MAAKOOB, 2Pe 3:3 j-p. taan u yaali ´ ´ PAASTAAL, Heb 11:36 tuuntaab uuchik u p. Mt 27:29; Lu 18:32. ´ PAASTIK, Lu 14:29 le maaxoob kun ilko, yaan u p. ´ ´ Bx 17:32 kaaj u p. uuchik u taan ti kaa kuxtal Lu 22:63.

PAAT KAASIL—REY PAAT KAASIL, Mt 2:16 Herodes tu yilaj p. ´ PAAT TU KAB, Heb 5:9 p. u taasik salvacion PEKBAIL, Flp 1:15 yoolal p. u kaaytikoob Tit 3:3. ´ PEKBEEN, Lu 16:15 nojbaale p. tu taan Dios Tit 1:16. PEKBEEN BAAL, Mt 24:15 le p. ku xuulsaj ´ Ap 17:4 copa de oro chuup yeetel p. Ap 17:5. ´ PEKMAJ, Jn 3:20 baal kaase u p. saasil ´ ´ Jn 12:25 maax u p. u kuxtal te yookol kaaba Ro 7:15 le baax in p. letie baax kin beetko ´ ´ ´ 1Jn 3:15 maax u p. u sukuune j-kıimsaj maak Ro 2:22. ´ PEKMILEEX, Lu 6:27 beeteex uts ti maax p. ´ PEKTAJ, Ro 9:13 baale tin p. Esau ´ Heb 1:9 justiciao, yeetel ta p. le kaaso ´ PEKTAAL, Lu 6:22 Kiimakchajak a wool ken p. ´ Jn 17:14 tsook u p. tumen le yookol kaabo Mr 8:31; Bx 7:35. PEKTEEX, Ro 12:9 p. le kaaso Bx 3:14. ´ PEKTIK, Mt 5:43 yeetel a p. a enemigo ´ ´ Mt 6:24 yaan u p. juntuuli yeetel yaan Lu 14:26 ma tu p. u taata, u maama, u yatan ´ Jn 7:7 yookol kaabo u p., tumen ´ Jn 15:19 le oolale le yookol kaabo ku p. ´ 1Ti 6:4 Le baalooba ku beetik u p. maak ´ 1Jn 4:20 baale taan u p. u sukuune Jn 15:18, 25; Jud 23; Ap 17:16. PIL A WICHEEX, 1Pe 5:8 p. A enemigoexo PIL ICH, 1Te 5:6 unaj k-p. mantats PIIS, Mt 7:2 jeel bix a p. bey xan kan p. PO, Jn 9:11; Snt 4:8. ´ POIK, Snt 4:8 P. a kabeex, keban wıinikeex ´ 1Jn 1:7 u kiikel Jesuse taan u p. k-keban ´ 1Jn 1:9 jeel u p. tulaakal k-kasaanile Ap 7:14 tsook u p. u chowak nookoob Mt 15:2; 23:25; Jn 2:6; 13:5; Heb 1:3; 9:14. POOBLEEX, 1Co 6:11. POOBOL CONCIENCIA, Heb 10:22. ´ ´ PUJAANIL, Jn 3:36 u p. Dios kun paatal tu yookol. ´ Ro 11:22 Ti le naachchajoobo ku yeesik u p. Ap 11:18 ta weesaj xan a p. ka kuch u kiinil Ap 19:15 le uva yaan tu pilail u p. Dioso Ro 12:19; 1Te 5:9; Ap 14:10; 15:1. ´ PUUL, Ap 2:27 jeex u xeexetaal p. Mr 14:13; Lu 22:10. ´ PUUJSIK, Lu 23:2 t-ilaj taan u p. le kaajo PUUJUL. Ilaak xan KUUXIL. 2Co 6:5; Col 3:8. ´ PUUK, Mt 5:39 lajkech ta x-nooj p. sut ulaak Lu 6:29. PUUPUCHKUBA, Mr 9:26 Ka tsook u sen p.

Q QUEJARKUBAOB, Jud 16 ku q. yoolal bix ´ QUERUBIN, Heb 9:5 q., u pixmoob u maak le cofre Ap 4:6; 5:6. QUIS, Bx 13:21.

508 R

´ RABI. Ilaak KAANSAJ. Jn 1:38. ´ RAHAB, Heb 11:31 Tu yoolal feje, R., ma kıim Snt 2:25 R., ¿ma wa aalaab toj u kuxtal ´ RAMA, Mt 2:18. ´ RAQUEL, Mt 2:18 R. taan u yotik u paalaloob RAZA. Ilaak CHIIBAL. RED, Mt 13:47 Reinoe bey u nuxi r. chuk kay ´ Jn 21:11 tu joosaj le r. chuup Jn 21:6, 8. ´ REINA, Mt 12:42 u r. Noojole yaan u lıisaal ´ Ap 18:7 Kulukbalen bey juntuul r. ´ ´ ´ REINAR, Ro 5:14 le kıimilo kaaj u r. desde Adan Ro 6:12 ma a chaikeex u r. le keban ´ ´ 1Co 4:8 ka muuch r. ta weeteleex 1Co 15:25 u r. tak ken tsaabak u enemigoob ´ 2Ti 2:12 junmuuch xan ken k-r. Ap 11:15 yaan u r. utiaal minaan u xuul ´ Ap 11:17 tsook u kaajal a r. Ap 19:6. ´ REINARNAJ, Ap 20:4 Letiob tuune kuxlajoob, ka r. ´ REINO, Mt 4:8 tu yeesajti tulaakal u r. ´ Mt 6:10 Taalak a R., beetaak baax a kaat ´ ´ Mt 6:33 kaxteex taanil u R. yeetel u justicia Mt 24:14 le R. yaan u kaaytaal Mt 25:34 tiaalinteex le R. beetaab ´ Lu 12:32 Diose yaan u tsaaikteex le R. ´ Lu 22:29 utiaal u tsaabalteex junpeel R. ´ Jn 18:36 In r. ma yookol kaabili 1Co 15:24 ken u kub le R. ti u Dios ´ ´ Col 1:13 tu maansoon yaanal u r. u Paal ´ Ap 11:15 U R. yookol kaabe tsook u tiaalintaal 2Ti 4:1; Snt 2:5. REINO DIOS, Mt 21:43 Diose yaan u lusikteex u R. ´ Mr 4:11 yaan yil yeetel u R. Lu 9:62 ma maalob utiaal u R. ´ ´ Lu 17:20 R. ma tulaakal maak kun ilki Bx 14:22 yaan k-muyaj utiaal ka ookkoon tu R. Lu 6:20; Ro 14:17; 1Co 4:20. ´ REINOIL KAAN, Mt 10:7 U R. tsook u naatsal Mt 23:13 ka kalkeex u joonajil u R. Mt 3:2. ´ RELIGION. Ilaak xan ADORAR, Mt 23:15; Bx 13:43; 26:5. ´ ´ RESURRECCION. Ilaak KAA KUXTAL, LIIKIL. ´ ´ REVELACI ON. Ilaak CH IIKBESAAL, TSAA ´ OJEELTBIL. ´ REY, Mt 21:5 ¡Ile! A R. taan u taal ta wiknal ´ ´ Mt 27:37 Jesus, u R. le judıoobo ´ Lu 19:12 sıij ichil u familia r. ´ Lu 21:12 Yaan a bisaaleex tu taan r. Jn 1:49 teech u R. Israel Jn 18:37 teech aalik r. ´ ´ ´ Jn 19:15 juntuul r. yaantoon, cheen Cesar 1Ti 1:17 le R. minaan xuulul tio ´ Heb 11:33 yoolal feje tu tsaanchaatoob r. ´ Ap 1:6 k-beetikba r. yeetel sacerdote ´ Ap 16:14 binoob tu yiknal u r. yookol kaab ´ Ap 19:16 U R. reyoob yeetel u Yuumtsil Lu 7:25; Bx 17:7; 1Ti 6:15; 1Pe 2:9; Ap 5:10.

509

ROLLO—SARA

´ ´ ROLLO, Lu 4:17 r. tsıibtaan tumen profeta Isaıas 2Ti 4:13 taas le u nookil keel; taas xan le r. ´ Heb 10:7 tu r. le libroo tsıibtaan tin woolal ´ Ap 5:5 u tsaanchaak utiaal u jeekabtik le r. ´ Ap 6:14 tu kotsuba jeex junpeel r. ´ ´ Ap 20:12 tu taan le tronoo, ka choolaab le r. ´ Ap 21:27 tsıibtaan u kaabaob tu r. le kuxtal Gal 3:10; Ap 17:8. ROMAIL, Bx 16:37 Kex r., jaajatsaaboon Bx 22:28 derechoil in beetkinba r. Bx 23:27; 25:16; 28:17. ROMANOOB, Jn 11:48. ´ RUBEN, Ap 7:5. RUT, Mt 1:5.

S

´ ´ SABADO, LE KU CHAABAL U XIIMBALTAAL, Bx 1:12. ´ ´ SABADO, Mt 12:8 u Paal maake u Yuumtsilil le S. ´ ´ Mt 24:20 ma u kaabeettal a puutsleex tu kiinil S. ´ Mr 2:27 U kiinil S. beetaab utiaal wıinik Col 2:16 ma a juzgartaaleex tu yoolal u kiinil S. ´ Heb 4:9 ti u kaajal Diose paatal junpeel S. Lu 14:5. SACERDOTE, Heb 7:24 s. kuxaan utiaal mantats ´ 1Pe 2:5 s. kiliichkuuntaanoob ´ ´ 1Pe 2:9 chiibal yeeyaaneex, s. yeetel reyeex Ap 20:6 s. utiaal Dios bey xan utiaal Cristo Jn 19:15; Heb 5:5; 7:11; 9:25. SADUCEO, Mt 3:7; 22:23; Bx 23:6, 7, 8. ´ ´ SAFIRA, Bx 5:1 Ananıase yeetel S. u yatan ´ SAJAK, 2Pe 2:10 Ma s. u tanoob yeetel poochil ´ SAJAKKUUNTIK, Ef 6:9 xuuluk a s. SAJAKTAL, Flp 1:28 ma tu beetaal a s. 1Pe 3:14 ma a s. ti le baax ku s. Ap 2:10. ´ ´ SAJBEENTSIL, Heb 10:31 s. u luubul maak tu kab Ro 8:35. ´ SAJLUUM, Ap 21:8 le j-s. yaan u puulul kaak SAK, Ap 7:14 u poik u nookoob, tsook u s. Mt 5:36; 23:27; Ap 2:17; 7:9; 20:11. ´ SAKACHTAAN, Bx 21:34 taan u s. le comandanteo Tit 3:9 ma a woksikaba ti s., mix ti u xakaltaal ´ ´ SAK NOOK, Mr 9:3 paat jach taaj s. ´ ´ SAKPILEEN, Ap 6:8 ¡ileex!, juntuul s. tsıimin SAKAB, Mt 11:7. ´ SALEM, Heb 7:2 S., u kaat u yaal U Reyil Jeetselil SALMO, Ef 5:19; Snt 5:13. SALMOS, Lu 20:42. ´ SALOME, Mr 15:40; 16:1. ´ ´ SALOMON, Mt 6:29 tak S. kex jach taaj ayikale ´ Mt 12:42 le maax yaan waye maas nojoch ti S. Bx 7:47. SALTIK, Mt 3:12. SALUDAR, 2Jn 10 ma a kamkeex mix a s. ´ ´ SALUDOS, 1Co 16:21 taan in tuuxtikteex s. ´ SALVACION, Lu 3:6 baax u tsaamaj Dios utiaal s. ´ ´ Jn 4:22 le s. yiknal le judıoob ku kaajalo ´ ´ Bx 4:12 minaan s. tu yoolal ulaak maak

´ ´ Ro 10:10 ku taan tu taan maakoob utiaal s. ´ 2Co 7:10 kexik u tuukul maak utiaal ka yanak s. Ef 6:17 Kameex xan u cascoil le s. ´ Flp 2:12 Seguernak a kaxtik a s. yeetel saajkilil ´ Heb 2:3 k-patik juntseelil le nojoch s. Heb 5:9 u taasik s. utiaal minaan u xuul ´ Jud 3 tsıib tu yoolal le s. yaantoono Ap 7:10 K-s. ti Dios u taal ´ Ap 12:10 ¡Tsook u kuchul u s., u paajtalil ´ ´ SALVADOR, Lu 1:69 tsook u lıisiktoon juntuul s. ´ ´ Lu 2:11 tsook u sıijil juntuul a S. ´ ´ 1Ti 4:10 Dios, u S. tulaakal maakoob 2Ti 1:10. ´ ´ ´ ´ SALVAR, Mt 10:22 maax chuukaan u yoole bıin u s. ´ ´ Mt 16:25 jeel maaxak u kaat u s. u kuxtale ´ ´ Mt 19:25 ¿maax tuun ken u s.? ´ Mt 24:22 le kiinoobo mix maak jeel u s. Lu 1:77 yaan u s. ken perdonartaak ´ Jn 3:17 baaxe utiaal ka s. yookol kaab ´ Ro 10:13 chachiitik u kaaba Jeeobae yaan u s. ´ Ro 13:11 u kiinil k-s. ke le ka t-tsaaj 1Co 10:33 utiaal ka u s. ´ ´ ´ 1Ti 2:4 u kaat ka u s. tulaakal maakoob 2Ti 3:15 naat utiaal ka a s. ´ Snt 2:14 ¿Maasa ma kun s. tumen le fe yaantio? ´ ´ 1Pe 4:18 maax toj u kuxtal istikyaj u s., ¿tuux tuun Lu 8:12; Bx 7:35; 28:4; Tit 3:5. ´ SALVARTAAL, Bx 4:12 ulaak kaaba utiaal ka k-s. ´ ´ 1Co 1:18 toon taan k-s. bey u paajtalil Diose ´ ´ 2Co 2:15 u kiibokil Cristo ti le maaxoob taan u s. Ef 2:8 u beetik a s. tu yoolal a fejeex ´ SALVARTIK, Mt 10:39 maax ku s. u kuxtale yaan ´ Lu 2:30 le maax kun meyajtech utiaal a s. Lu 17:33 ka u peerte yaan u s. ´ ´ Lu 19:10 u Paal maake taal u kaxt yeetel u s. Lu 21:19 yaan a s. a kuxtaleex ´ ´ Lu 24:21 maax yeeyaan utiaal u s. Israel ´ Bx 5:31 ka tu yeeyaj utiaal u s. u kaajal Ro 10:9 ka creertik, yaan a s. ´ 2Co 1:10 k-kubmaj k-ool yaan u seguer u s. ´ ´ 2Co 6:2 u kiinil in s. maake tin waantech ´ 1Ti 1:15 Jesuse taal u s. j-keban maakoob ´ ´ Heb 2:10 le Maax Yeeyaan utiaal u s. ´ ´ Heb 7:25 jeel u paajtal u s. le maaxoob ´ ´ Snt 4:12 ku paajtal u s. maak bey xan u xuulsik ´ 1Pe 3:21 le okjao, bejlae taan u s. ´ 1Jn 4:14 tsook u tuuxtik u Paal utiaal u s. Bx 13:23; Ro 1:16; 1Ti 4:16; Heb 9:28; Jud 23. SAMARIA, Mt 10:5; Bx 8:25. ´ ´ SAMARITANO(A), Lu 10:33 s. taan xan u maan ´ Jn 4:9 ma tu biskuba yeetel le s. Lu 17:16. SAMUEL, Heb 11:32. ´ SANEDRIN, Mt 26:59; Lu 22:66; Bx 5:21. ´ SANSON, Heb 11:32 wa ka taanaken ti Barak, S. SANTIAGO 1., Mt 4:21; Mr 10:35; Lu 6:14. SANTIAGO 2., Mt 10:3; Mr 15:40; Lu 24:10. SANTIAGO 3., Mt 13:55; 1Co 15:7; Snt 1:1. SARA, Heb 11:11 Tu yoolal fe xane, S. tsaab ´ 1Pe 3:6 S., tu yuubaj u taan Abrahan Ro 9:9.

´ ´ SATANAS—SILLAOB YANOOB TAANIL ´ SATANAS, Mt 12:26 wa S. ku tojolchintik S. ´ Mt 16:23 ¡Tselaba tin taan, S.! ´ ´ Mr 1:13 tuuntaab u yool tumen S. ´ ´ Lu 10:18 lubaan S. jeex u leembal chaak Lu 22:3 S. ook tu puksiikal Judas ´ Ro 16:20 Diose yaan u puuchaatik S. ´ 1Co 5:5 kubkeex le maak tu kab S., utiaal ´ ´ 1Co 7:5 S. ma kun seguer u tuuntik a wooleex ´ 2Co 2:11 utiaal ma k-taabsaal tumen S. 2Co 11:14 S. ma tu xuulul u yeeskuba ´ 2Co 12:7 kiix tin bakel, bey u angel S. 1Te 2:18 baale S. tu kataj k-beel Ap 2:9 u sinagogaob S. ´ Ap 12:9 uuchben kaan, Kaasilbaal wa S. ´ Ap 20:2 S. kaax tu yaamil mil jaaboob ´ Ap 20:7 S. yaan u jaalkabtaal te tuux kalaano Mt 4:10; Mr 4:15; Bx 26:18; 2Te 2:9. ´ ´ SATIK, Ro 16:18 s. u yool le ma u kaj ool baax ´ SAUL, Bx 13:21. SAULO (ti Tarso), Bx 7:58 tu bisaj tu yiknal S. ´ ´ Bx 8:1 S. uts tu taan uuchik u kıimsaal Esteban ´ Bx 9:4 S., ¿baaxten taan a chapachtiken? ´ Bx 13:9 S. chuup yeetel kiliich muuk Bx 9:1; 11:25; 12:25; 13:1; 22:7; 26:14. SAYAB, Jn 4:14 u s. utiaal kuxtal minaan Ap 7:17 s. tuux ku tuul u jail kuxtal Snt 3:11; Ap 16:4. ´ SAAJKIL, Lu 12:4 Ma a chaikeex s. ti le kıimsik ´ Bx 10:35 ku kamik jeel maax u chaamaj s. ´ Ro 13:7 ku kaatik ka chaabak s. tie ´ Flp 2:12 a kaxtik a salvacioneex yeetel s. ´ 1Te 2:2 tu yaantoon utiaal ma k-chaik s. ´ ´ Heb 10:27 u paataal yeetel s. u kiinil 1Jn 4:18 Ichil le yaabilajo minaan s. Heb 13:6. SAAJKIL TI DIOS, Lu 2:25; Heb 5:7. SAAJKIL TI LE DIOSOOBO, Bx 17:22 a chaameex s. SAATAL, Lu 15:24 in paala s. kaachi, kaxtaabi ´ Lu 19:10 taal u salvart le maax s. Mt 15:24; Jn 18:9. SAATLOOB, 1Pe 2:25 beyeex tamanoob s. ´ SAABUKAAN, Mt 10:10; Lu 22:35, 36. ´ SAAK, Mt 3:4; Ap 9:3. ´ SAAMSAMAL, Lu 19:47 s. u kaansaj te temploo ´ Bx 17:11 s. ku xakalxoktikoob le Tsıiboob 1Co 15:31; Heb 7:27. ´ ´ ´ SAASIL, Mt 5:16 juulnak a s. tu taan le maakoobo Jn 3:19 ma tu yaabiltoob le s. ´ Jn 8:12 Teen u s. yookol kaab 2Co 11:14 ku yeeskuba bey u angelil s. ´ Flp 2:15 leembaleex jeex s. ´ ´ ´ 1Ti 6:16 kajaan ti junpeel kuuchil taaj s. Snt 1:17 u Taatail le s. yanoob te kaano ´ 1Pe 2:9 ka naatskeex ti u kiichkelem s. 1Jn 1:5, 7; Ap 21:23; 22:5. ´ SAASILCHAJ, Ap 18:1 le Luumo s. yoolal ´ SAASILIL U YICH, Mt 20:34; Bx 9:12. ´ SAASILKUNT, 2Co 4:6 k-puksiikal utiaal u s. 2Co 4:4; Ap 21:23. ´ SAASILKUNTIK, Mt 6:22 Le icho leti s.

510

Ef 1:18 tsook u s. u yich a puksiikaleex ´ Heb 6:4 maxoob tsook u yaax s. u tuukuloobo ´ ´ ´ Heb 10:32 le ka s. yeetel le ka chuukpaj a wooleex ´ SAASILOOB KAAN, Snt 1:17 u Taatail le s. ´ SAATAK, Mt 18:14 in Taatae ma u kaat ka s. ´ SAATAL, Mt 18:12 baale juntuul ku s. Heb 8:13 jach taaytak u s. SEALTIEL, Mt 1:12. SECTA, Bx 24:5 leti u poolil u s. le nazaretiloobo Bx 24:14 le bej ku yaalikoob s. 1Co 11:19 yaan u yantal s. ichileex Bx 5:17; 15:5; 28:22; Gal 5:20. ´ SECUESTRADOR, 1Ti 1:10 s., maax ku tuus ´ SEGUERNAK, 1Ti 4:7 s. a muukaankuuntikaba ´ Snt 1:5 ka s. u kaatik ti Dios 2Ti 3:9. ´ SEISCIENTOS SESENTISEIS, Ap 13:18. ´ SELLAR, Ef 4:30 s. utiaal u kiinil jaalkabil ´ Ap 7:4 s., ciento cuarenticuatro mil u tuulaloob ´ ´ Ap 22:10 Ma a s. le profecıa tsıibtaan te rolloa Ef 1:13; Ap 7:3. ´ ´ SELLO, Jn 6:27 tsook u tsaaik u s. tu yookol ´ ´ 2Co 1:22 tsook u tsaaik u s. t-ookol ´ ´ ´ 2Ti 2:19 junpeel s. ku yaalik: Jeeobae u kaj ool Ap 5:1; 7:2. SEM, Lu 3:36. SEMILLA, Lu 8:11 Le s. u taan Dios. ´ ´ ´ 1Co 15:37 cheen junpeel s. minaan u sool 1Co 15:38. SEN AALAAL, 1Ti 6:2. SEN CHUUPUL, Lu 21:34 ma u s. a puksiikaleex SEN KAANAL, Bx 7:48 le j-S. Dioso ma tu kajtal Lu 1:32, 76; 6:35; Bx 16:17. ´ ´ SEN KAAT OOLAL, 1Te 3:10. ´ ´ SEN KUUXIL, Col 3:19 yeetel ma a s. tu yeeteloob ´ SEN NOJOCH, 2Co 9:15 le s. siibal ku tsaaiko ˜ ´ SENALAR. Ilaak EESEEX MAAXI. SERENO, Snt 4:14 beyeex le s. ku yilaal SET, Lu 3:38. ´ SETENTA, Lu 10:1 ulaak s. disipuloob ´ SETEN TSIIBOLTKOOB, Ro 1:27. ´ ´ SEEB, 2Co 4:17 s. u maan le muyajil yaantoona ´ 2Pe 2:1 yaan u s. taaskoob xuulsajil tu yookol ´ SEEB PUUJUL, Snt 1:19. ´ ´ SEEB TSAAIK, 1Ti 5:22 ma unaj a s. a kab ´ SEEB UUYIK, Snt 1:19 u s. baax ku yaalaal ´ SIDON, Mt 11:21; Mr 3:8; Bx 12:20; 27:3. SIERVO MINISTERIAL, 1Ti 3:10 u beet u s. Flp 1:1; 1Ti 3:8. ´ SIETE, Mt 18:22 Ma s. u teenel, baaxe tak ´ Ap 1:4 s. muukoob tu taan u trono Ap 1:20 s. estrellaob, s. candelabroob ´ Ap 13:1 diez u baakoob yeetel s. u pooloob ´ Ap 15:6 s. angeloob kubeentaan s. noj yajiloob ´ Ap 17:10 s. reyoob: cincoe tsook u maanoob Bx 6:3; Ap 17:1. SILAS, Bx 15:22; 16:19; 17:4; 18:5. ´ SILLAOB YANOOB TAANIL, Mt 23:6; Lu 20:46.

511 SILOAM, Lu 13:4; Jn 9:7, 11. ´ SIMON, Mt 4:18; 10:2; Mr 3:16. SINAGOGA, Jn 18:20 Mantats kaansajnajen ti s. ´ Ap 2:9 baaxe u s. Satanas ´ Ap 3:9 U s. Satanas Mt 23:6; Bx 17:17; 18:26. ´ SINAI, Bx 7:30, 38. ´ ´ SION, Mt 21:5 S.: ‹¡Ile! A Reye taan u taal ta wiknal ´ Ro 11:26 tu kaajil S. kun jookol ´ Heb 12:22 tsook a naatsleex ti u Puukil S. Ro 9:33; 1Pe 2:6. ´ SISTEMA DE COSAS. Ilaak YOOKOL KAAB. ´ ´ SIIBAL, Ro 5:16 Diose tu tsaaj junpeel s. ´ Ro 5:17 le s. tu tsaaj utiaal ka aalaak ´ Ro 6:23 le s. ku tsaaik Dioso, kuxtal ´ ´ Ro 12:1 kub a wıinklileex bey junpeel s. ´ ´ 1Co 12:4 Yaan jejelaas s. ku tsaaik Dios ´ ´ 1Co 14:12 tsıiboltkeex le s. ku tsaaik le kiliich Flp 3:14 utiaal in chukpachtik le s. Col 2:18 Ma a peertikeex le s. 1Ti 4:14 ma u xuulul u meyajtech le s. Heb 6:4 tsook u tsaabaltiob u s. kaan ´ ´ Heb 10:14 junpeelili kıimsbil s. Heb 11:4 kaam le s. tu kubo 1Pe 2:5 a kubeex kambeen s. ti Dios ´ Ap 11:10 yaan u tuuxtikoob s. tu baatsiloob 2Co 9:15; Ef 2:8; 5:2. ´ SIIBAL DIOS, Ro 1:11 utiaal ka in tsaateex u s. SIIBIL, Mt 5:12 nojoch baax kun s. te kaano ´ Mt 10:8 S. ta kamileex; s. xan ka a tsaaex Bx 8:20 s. u beetaal tumen Dios Mt 6:1. ´ SIIAN, Lu 21:5 le baaloob s. utiaal Dioso ´ ´ SIIJIL, Lu 2:11 tsook u s. juntuul a Salvadoreex ´ ´ Jn 3:3 Wa ma tu s. maak tu kaateene ´ ´ Snt 1:15 tsıibolale ken taabake, ku s. keban 1Pe 1:3 tu beetaj k-kaa s. Ap 12:2 u muyajil u s. u paal Mt 2:1; Jn 18:37; 1Co 15:8. ´ SIIJIL CHAAMBAL, Jn 16:21. ´ SIIJSAAB, Ro 9:10 s. j-iichoob tumen Rebeca ´ SIINAAN, Lu 11:12; Ap 9:10. ´ ´ SIINKAXTAAL, Bx 22:25 ka tsook tuun u s. Pablo ´ SIIS, Ap 3:15 mix s. mix chokoechi Mt 10:42; Ap 3:16. ´ ´ ´ SIISTAL, Mt 24:12 yaan u s. u yaabilaj ooli tulaakal ´ ´ ´ SIIT, Lu 6:23 kiimakchajak a wooleex yeetel s. SIIPIL, Mt 10:16 kuxleneex x-ma s. jeex palomae Mr 3:29 yaan u kuchik u s. Col 2:13 yoolal u yutsile tu perdonartaj k-s. Ro 9:19; Ef 2:1; Col 1:22; 1Ti 6:14; Ap 14:5. ´ SIIPIK, Mt 13:33 harina tak ken s. tulaakal SIISIM, Ap 8:11 U kaaba le estrellao S. ´ SODOMA, Mt 10:15 u chaabal ootsilil ti S. ´ Ap 11:8 le kaaj ku keetel yeetel S. bey xan 2Pe 2:6; Jud 7. ´ ´ SODOMIA. Ilaak XIIB KU N UUPCHITAL ´ ´ YEETEL U YEET XIIBIL.

SILOAM—SULAKTAL ´ SOJOL, 1Co 4:13 beyoon u s. le yookol kaaba ´ Flp 3:8 kin wilkoob bey junpeel niki s. Mt 3:12; 7:3, 4, 5; Lu 6:41, 42. ´ SOLDADO, Lu 21:20 a wileex s. bapach Jerusalen ´ ´ Ro 9:29 Jeeoba, le maax gobernartik u s. ´ 2Ti 2:3 juntuul jach maalob s. ti Cristo ´ ´ Snt 5:4 Jeeoba, le maax gobernartik u s. ´ Ap 19:14 u s. kaane taan u binoob tu paach Mt 22:7; 27:66; Lu 3:14; Jn 19:23; Bx 10:7; 1Co 9:7; 2Ti 2:4; Heb 11:34. ´ SOLTERIA. Ilaak MA TSOKAAN U BEEL. SUEGRA, Mt 8:14; 10:35; Mr 1:30. ´ SUKUUN, 1Co 7:12 u yatan juntuul s. 1Pe 5:9 letie baax ku muyajtik k-s. Ap 12:10 u puulul Luum u j-tak pool k-s. Mt 5:22; 18:15; 25:40; Bx 15:36; Heb 2:11. ´ SUKUUNTSIL, Mt 23:8 teexe laaj s. ´ Mr 13:12 le s. yaan u kubik u yıitsin ´ SUTTAAN, 1Co 12:30 Ma tulaakloob ku s. ´ 1Co 14:13 orarnak utiaal ka paajchajak u s. ´ 1Co 14:27 maax s. baax ku yaalaal ´ 1Co 14:28 wa minaan maax s. maalob SUT U JEEL, Ro 12:19 Teen ken in s. le kaas ku 2Te 1:8 letie ken taalak u s. le kaas Heb 10:30 Teen ken in s. le kaas ku beetkoobo Mt 5:39; Ap 18:6. SU’TSIL, Ro 5:5 esperanzae ma tu patkoon ich s. ´ Ro 9:33 ma kun paatal ich s. ´ Ro 10:11 ma bıin paatak ich s. 1Pe 2:6 ma kun patbil ich s. ´ ´ ´ Ap 16:15 ka paatak ich s. tu taan le maak ´ SUUKBESIK, Snt 3:7 jeel u paajtal u s. baalcheob ´ ´ Snt 3:8 wıinike ma paajchajak u s. le aak ´ SUUKTAL, Snt 4:5 tsook u s. k-tsıiboltik SUUK U BEETAAL, Mt 15:3 ikil a beetkeex baax s. Mr 7:13 baax u yaalmaj Dios yoolal baax s. ´ Gal 1:14 in kubmaj in wool in beet baax s. ´ Col 2:8 Kanaantabaex ti kunel taanoob s. Mr 7:3; Bx 6:14; 26:3. SUUK U BEETIK, Heb 10:25 k-muchikbaex jeex s. ´ ´ SUUK U YANTAL, 1Co 10:13 tuuntaj s. ti maak ´ ´ SUUM, Jn 2:15 junpeel chicote yeetel s. ´ SUUT, Mr 13:16 maax bijaan ich koole ma u s. ´ ´ Snt 5:20 jeel maaxak ku beet u s. j-keban maak Mt 2:12; Lu 19:12. SUUT PAACHIL, Heb 10:38 wa ku s. ma ken u ´ SUUTKUPTAJ, Ro 4:11; 1Co 7:19. ´ SUUTKUPTAJIL, Ro 2:29 le s. beetaan te Col 2:11. ´ SUUTKUPTAAN, Ro 3:30 le yaan u fejoobo, kex s. Flp 3:3. ´ SUUTUKIL, Lu 22:53 lela u s. utiaal a beetkeex ´ SULAK, 1Co 1:27 utiaal u s. le maaxoob yaan ´ 1Pe 4:16 taan u tsaypachtik Cristoe, ma u s. 1Co 4:14; 2Te 3:14. ´ SULAKTAL, Mr 8:38 le maax ku s. tin woolale ´ Ro 1:16 ma tin s. yoolal le maalob peektsilo Heb 11:16 Diose maatech u s. tu yoolaloob Lu 9:26; 2Ti 1:8.

´ SUTAL—TAAN ICH SUTAL, Flp 3:19 unaj u chaikoob s. 2Ti 2:15. SUTSIL, 1Co 14:35 s. ka taanak koolel ´ 1Co 15:43 paak ich s., ku lıisaal ich nojbeenil Heb 12:2 ma tu beetaj u cuentail wa s. 1Co 11:6, 14; 2Co 6:8; 11:21; Heb 6:6. SUTSILTAK, 1Co 13:5 ma tu beetik baaloob s., Ef 5:4 Ma unaj xan u beetaal baaloob s. Ro 1:26, 27. SUUK, Jn 10:9 yaan u kaxtik s. utiaal u jaante ´ SUUSUTAAL, Snt 1:6 ola ku s. jejelaas tuuxoobe

T

´ TABERNACULO, 2Pe 1:13 mientras ti yanen te t. Heb 8:2. TADEO, Mt 10:3; Mr 3:18. ´ TAK POOL, Ro 8:33 maax jeel u t. 1Ti 3:10 wa minaan baax oolal u t. Tit 1:7 minaan baax oolal u t. Ap 12:10 u j-t. k-sukuunoob Mt 5:25; Jn 18:29; 1Co 1:8; Col 1:22; 1Jn 3:20. TAKBIL TUUNICH, Jn 19:13. TALAM, 2Pe 3:16 le baalooba t. u naataal ´ ´ TALAMIL, Mt 5:25 le t. yaantech yeetel maax takik Mr 4:17. TALENTO, Mt 18:24; 25:15. ´ ´ TAMAN, Mt 9:36 bey t. mix maak kanaantke ´ Mt 10:6 u kajnaaliloob Israel, beyoob t. saatloob ´ Mt 10:16 in tuuxtikeex bey t. ichil loboobe ´ Mt 18:12 cien t., baale juntuul ku saatle Mt 25:32 j-kanan taman ku jatsik t. ti chivoob ´ Lu 10:3 tuuxtikeex bey t. ichil loboobe Jn 1:29 u T. Dios, ku lusik u keban ´ Jn 10:16 ulaak t. minaanoob te corrala ´ Jn 21:15 tu yaalajti: Tseent in walak t. ´ Jn 21:16 Kanaant in mejen alak t. ´ Bx 8:32 Bey t. bisaab utiaal xotbil u yuule 1Pe 5:3 eeseex maalob bej ti le t. ´ Ap 7:17 le T. waalakbal chuumuk Mt 26:31; Ro 8:36; 1Pe 2:25; 5:2; Ap 5:6; 7:10. TAMAR, Mt 1:3. ´ TARE, Lu 3:34. ´ TARTARO, 2Pe 2:4 tu puloob te T. TATALKAB, Bx 17:27 tumen wa ka u kaxtoob t. TAZA, Ap 16:1; 17:1. TAAKTAL IN WILKECH, 2Ti 1:4. ´ ´ ´ TAAKIN, Mt 10:29 kaatuul chıich, junpeel chan t. Mr 6:8 ma u biskoob waaj, mix t. ´ 1Ti 6:10 u yaabiltaal t. u moots tulaakal Heb 13:5 ma a yaabiltmeex le t. Mt 25:18; Mr 14:11; 1Ti 3:3. ´ TAAKINIL, Mt 26:15 treinta u peelal u t. plata Mt 28:12. ´ ´ ´ TAAL, Mr 13:26 taan u t. u Paal maak ti muuyal Mt 16:28. ´ TAALAK, Mt 6:10 T. a Reino, beetaak baax a kaat ´ Lu 12:45 In tsuulile tsook u xaantal ma t. ´ ´ 1Te 5:4 utiaal ka teek t. le kiin ta wookoleex ´ ´ TAALBAL CRISTO, 2Pe 3:4 ¿Baax uuch yeetel u t.

512 TAALEEX TIN PAACH, Mt 19:28 teex t. ´ ´ ´ TAALOOB, Heb 2:11 cheen ti juntuulili maax u t. Heb 10:1. TAAL TIN PAACH, Mt 10:38 utiaal u t. ´ Jn 8:12 Le maax ku t. mix bikin Jn 10:27. TAAL U KIINIL, Ro 8:38 mix le baaloob ku t. TAAM, Mt 13:5; Lu 5:4; Ro 8:39; Ef 3:18. ´ TAAMKACH CHEEN, Lu 16:26 t. chuumuk ti ´ Ap 20:3 tu pıikchintaj te t. Lu 8:31; Ro 10:7; Ap 9:1, 11; 11:7; 17:8. TAAMTAM, 1Co 2:10 ku xakaltik t. baaloob TAASAAL MIX BAALIL, 1Te 2:2 k-t. Filipos TAASKABAEX NOJBAALIL, Snt 4:16. TAASKUBAOB NOJBAALIL, Ro 1:30. TAATA, Mt 6:9 K-T. yanech te kaano ´ Mt 10:21 u tsaaikubaob tu contra u t. ´ Lu 2:49 tu yotoch in T. kaabeet in wantal? Lu 18:29 u sukuunoob, u t. wa u paalaloob Lu 21:16 yaan a kuubleex tumen a t. Jn 8:44 Teexe ti a t. le Kaasilbaal Jn 14:28 le T. maas nojoch ti teen ´ 1Co 4:15 beetinba a t. uuchik in kaaytikteex Ef 6:1 Paalaleex, uuyeex u taan a t. 2Ti 3:2 ma ken u yuuboob u taan u t. ´ Snt 1:17 yiknal u T. le saasiloob Mt 10:37; 26:29; Lu 2:27; Jn 10:30; 14:6, 24; Ro 1:30; Gal 1:14; Col 3:20; Ap 14:1. ´ TAATATSIL, 2Co 12:14 letie t. ku paataal Ef 6:4 T., ma a beetkeex u puujul Mr 13:12; Ef 4:6. ´ TAABAL, Ro 15:18 ma tin t. in waal mix baal ´ Snt 1:15 Le tsıibolalo ken t. tu puksiikal ´ TAABS, Ro 7:11 le kebano tu t. ´ ´ TAABSAJ, Col 2:8 mix maak ka u t. 2Co 11:3. ´ TAABSAAB, 2Co 11:3 Eva le ka t. tumen le kaan ´ ´ TAABSAAK, Gal 6:1 kanaant bik t. xan ´ Snt 1:14 ken t. tumen u tsıibolal ´ TAABSAAL, Ef 6:11 utiaal ma a t. tumen baaloob ´ TAAJ AWATNAKECH, Gal 4:27. ´ TAAJ MUYAJNAJOON, 2Co 1:8 teelo jach t. ´ TAAJ YAABOOB, Ap 20:8. ´ ´ TAAKAAN, Ro 9:8 t. ichil u chiibal Abrahan ´ Heb 3:1 teex kiliicheex yeetel t. ´ ´ TAAKBESIK, Gal 6:6 u t. ti tulaakal baax maalob ´ TAAKPAJAL, 2Co 1:7 k-ojle jeex a t. ti le muyajilo Flp 3:10 utiaal ka t. ti u muyajiloob ´ Col 1:12 utiaal ka t. ti u herencia le maaxoob 1Pe 4:13 ikil a t. ti u muyajoob Cristo 1Pe 5:1 yaan in t. ti le nojbeenil Ap 18:4 utiaal ma a t. ti u kebanoob ´ Ap 20:6 maax ku t. ichil le Ef 3:6; Flp 1:7; 1Ti 5:22; Heb 3:14; 6:4; 1Jn 1:3. ´ TAAKPAJAL TI HERENCIA, Col 1:12 utiaal ka t. ´ ´ TAAN ICH, Bx 6:15 u t. bey u t. juntuul angele 2Co 4:6 ku beetik tu yoolal u t. Cristo. 2Co 3:7.

513 ´ TAANIL, Mt 6:33 a kaxtikeex t. u Reino Dios ´ Mt 19:30 le maaxoob yanoob t. yaan ´ ´ ´ ´ TAANIL TI U SIIJIL WIINIK, 1Pe 1:20 yeeyaab

t. Jn 17:24; Ef 1:4. ´ ´ TAANIL TI U YUUCHUL, Mr 13:23. ´ TAANKABIL, Mr 14:68 ka luk tu t. le najo ´ TAANKELEM, Bx 2:17; 1Ti 5:1; 1Jn 2:14. ´ TAANKELEM BURRO, Mt 21:5; Lu 19:30. ´ ´ TAANKELMIL, 1Ti 4:12 u mixbaalkuunt a t. ´ 2Ti 2:22 ti tsıibolaloob ku taasik t. Bx 26:4. ´ ´ TAANPOOLAL, Ap 14:1 tu t. tsıibtaan u kaaba Ap 14:9 u marcartaal tu t. Ap 7:3; 9:4; 17:5; 20:4; 22:4. ´ TAANXEL LUUMIL, 1Co 14:11 beyen j-t. ti le ku Ef 2:19 teexe ma uulabeexi mix j-t. ´ ´ Heb 11:13 letiobe j-t. yeetel cheen Ef 2:19; Heb 11:9; 1Pe 2:11. ´ TAAPAKTIK, Bx 3:12. ´ ´ TAATSLOM, Jn 19:37 u paktikoob Maax tu t. ´ ´ Ap 1:7 tulaakal kun ilik tak le maaxoob t. TA BAALCHE, Lu 13:8. ´ TAAB, Mt 5:13 Teexe u t. yookol kaab ´ Col 4:6 a kiikuntmeex a taaneex yeetel t. Mr 9:50. ´ TAAKAJ, Mt 11:25 kaansajoob ta t. ti le maaxoob TAAKAAB, Lu 9:45 t. ti letiob Col 1:26 kiliich baal t. desde te kiinoob ´ ´ TAAKAAL, Mt 5:14 Ma tu paajtal u t. junpeel kaaj 1Ti 5:25. ´ TAAKAAN, Lu 8:17 mix baal t. ma u chıikpajal 1Co 2:7 lela letie naat t. TAAKIKUBA, Mr 5:3 ichil le muknaloob ku t. TAAKOONEEX UTIAAL MA K-ILAL, Ap 6:16. TAAKUMBAIL, Jn 18:20 mix baal tin waalaj t. ´ Gal 2:4 ookoob t. ichil le muuchulilo ´ ´ Jud 4 tsook u yokol t. jujuntuul maakoob Ro 2:16; Ef 5:12. TEATRO, Bx 19:29. ´ TECHO, Mt 10:27 kaayteex yookol u t. Mr 2:4. ´ TEMPLO, Mt 27:51 u cortinail le t. jaati ´ Jn 2:15 tu tojolchintaj te t. le maakooba ´ ´ ´ Jn 2:19 Nikeex le t., ka in lıis ichil ooxpeel

kiin Bx 17:24 Diose maatech u kajtal ti t. beetaan 1Co 3:16 ¿Ma wa wojleexe u t. Dios 2Co 6:16 ¿baax yaan yil u t. Dios ´ ´ Ef 2:21 suunak junpeel kiliich t. utiaal Jeeoba 2Te 2:4 ku kutal tu t. Dios Ap 3:12 yaan in beetik columnail ti u t. in Dios ´ ´ Ap 7:15 bul kiin yeetel bul aakab tu t. ´ Ap 11:19 u kiliich kuuchilil u t. Dios te kaano TEMPORADA, Gal 4:10 a kiinbeseex kiin, mes, t. ´ 1Te 5:1 baax yaan yil yeetel kiinoob, t. TERCO, 2Ti 3:4 yaan u t., yaan u taaskubaob TERRENO, Mt 13:44. ´ TESORO, Mt 13:44 U Reinoil kaane bey junpeel t. ´ ´ TEEK, 1Te 5:3 leti tuun ken t. taalak xuulsajil TIATIRA, Bx 16:14; Ap 1:11; 2:18, 24.

´ ´ TAANIL—T OOKAAL ´ TIAALINTAAN, 1Pe 2:9 junpeel kaaj t. tumen Dios TIAALINTIK, Mt 25:34 t. le Reino beetaabo ´ 1Co 15:50 kiike ma tu paajtal u t. Heb 6:12 t. le promesaob tu yoolal u fejoob Mt 5:5; Ef 5:5; Heb 6:17. TIEMPO. Ilaak KIINIL, KIINOOB, HORA, YORAIL. Ef 5:16; Col 4:5. ´ TIJIL, Snt 1:11 le Kiino ku beetik u t. le xıiwoob Mt 13:6; 21:19; 1Pe 1:24. ´ ´ TIMON. Ilaak GUIA. ´ ´ TIMOTEO, 1Ti 1:18 T. taan in kubeentiktech Bx 16:1; 1Co 4:17; 1Ti 1:2. ´ ´ TINTA, 2Co 3:3 ma yeetel t. tsıibtaani TIN WOOLAL, Mt 10:39 u kuxtal t. yaan u salvartik TITO, 2Co 2:13; 12:18; Gal 2:1; Tit 1:4. ´ TIIPIK, 2Pe 1:19 t. u estrellail jaatskab kiin ´ TIIPIL, Ap 16:12 taaloob tu tojil u t. Kiin Ap 7:2. ´ TIIT, Mt 10:14 t. u luumil a wookeex Mt 24:29 baaloob yanoob kaano yaan u t. Bx 13:51 tu t. u luumil u yookoob tu contraob ´ ´ TIITKUBA LUUM, Mt 24:7 jejelaas tuux ken u t. Mt 27:54; Lu 21:11. ´ TOJ, 1Pe 2:23 ti le maax t. bix u juzgaro ´ TOJKIINAJ, 2Ti 3:16. ´ ´ TOJKIINTAAL, 1Co 11:32 t. k-beel tumen Jeeoba ´ TOJKIINTAAL BAALOOB, Heb 9:10 u kiinil u t. ´ TOJKIINT BEEL, 2Ti 4:2. ´ ´ TOJKIINTIK, Ro 2:20 wa ka t. u kuxtal le maaxoob TOJOL, Lu 14:28 u tukult bukaaj ken u t. ´ Bx 19:19 tu tookoob u libroob, bajux u t. ´ Flp 3:8 kin wilik minaan u t. tulaakal TOJOLCHINTAAL, Jn 9:22 u t. te sinagogao Jn 12:42 utiaal ma u t. ti le sinagogao Jn 16:2 Yaan a t. te sinagogao ´ TOJ OOLAL, Bx 15:29 ti kiik. ¡Yanakteex t.! TOJ U KUXTAL, Ro 3:24 tsook u yaalik t. ´ ´ Ro 3:26 ken u yaal t. maax ku tsaaik u fe Ro 5:1 tsook u yaalaal t. yoolal k-fe ´ 2Co 6:6 ikil k-bisik junpeel t. ikil u ´ 1Ti 3:16 Jesuse aalaab t., chıikpaj ti angeloob Snt 2:24 ku yaalaal t. tu yoolal utsil ´ ´ 1Pe 3:18 kıim tu yoolal maakoob ma t. Ro 2:13; 3:20; 5:9, 19; 8:30; Gal 2:16; Snt 2:21, 25. ´ TOJ YANIL, Ro 2:13 ma letie t. tu taan ´ TOKAJ, Bx 23:27 jaan taalene ka tin t. ´ TOKIK, Jn 10:28 mix maak kun t. tin kab ´ 1Co 6:10 mix ku t. le baax yaan ti ulaak ´ Snt 5:20 yaan u t. u kuxtal ti le kıimilo ´ Jud 23 t. ti u kaakil le xuulsajilo Ap 17:16 u t. baax yaan ti le koolel ´ TOMAS, Mt 10:3; Jn 20:24; Bx 1:13. TORRE, Lu 13:4. TOOT, Mt 9:32; 12:22; 15:30; Lu 1:22; 1Co 12:2. ´ ´ ´ TOOCHBAL, 2Te 1:8 ichil junpeel kaak ku t. Heb 1:7. ´ ´ ´ TOOKAAB, Ap 20:9 eem kaak te kaano ka t. ´ TOOKAAL, Ap 18:9.

´ T OOKBIL—TUUNICH ´ TOOKBIL, Mt 13:30. TOOSOL, Heb 9:13. ´ TRAICIONAR, Mt 26:21 Juntuul ti teexe yaan u t. ´ Mt 27:3 Judas, le maax t. ´ ´ ´ Lu 22:22 U Paal maak, ootsil maax kun t. ´ Jn 18:2 Judas, le maax kun t. kaacho Jn 6:64; 13:2. TRIGO, Mt 13:38 maalob t. u paalal le Reinoo Mt 3:12; 13:25; Lu 22:31; Jn 12:24. TROMPETA, Mt 6:2 Ken a beet utse ma a wustik t. ´ Mt 24:31 u angeloob yeetel u juum t. ´ 1Co 14:8 wa jelaan bix u juum le t., ¿maax jeel ´ 1Co 15:52 le taan u paaxal le u tsook t. ´ ´ 1Te 4:16 yaan u yeemel taan u juum u t. Dios Heb 12:19; Ap 8:2. TRONO, Lu 22:30 kulakeex ti t. utiaal ka a Heb 4:16 kooneex natsikba ti u t. Dios Heb 12:2 tu x-nooj kabil u t. Dios ´ ´ Ap 3:21 u paajtalil u kutal tin weetel tin t. ´ Ap 7:9 waalakbaloob tu taan le t. Ap 20:4 tin wilaj t., bey xan le kulajoobo Mt 25:31; Col 1:16. TUBAAN, 2Pe 1:9 t. wa tsook u poobol ´ TUBEEL, 1Co 13:12 in kaj ooltik Dios t. 2Ti 2:15 ku tsolik t. u taaniloob le jaajo ´ Heb 1:3 leti chıikbesik t. bix Dios ´ TU CONTRA, Bx 21:21 ku bin t. u ley Moises ´ ´ 2Te 2:3 maaxoob kun lıikloob t. Dios ´ 2Ti 3:8 u tsaaikuba Jambres t. Moisese 2Ti 4:15; Heb 12:4. TU CONTRA LEY, 1Jn 3:4 kebane ti yaan t. 2Te 2:3. TUKLAJ, 2Co 1:17 Le ka tin t. kaach in bin ´ TUKLAAL BAAL KAAS, 1Ti 6:4 t. yeetel ma jaaj TUKLIK, Mt 5:17 Ma a t. wa taalen in xuuls le Ley ´ Lu 11:17 u yojel Jesus baax ku t. ´ Lu 12:51 ¿Ka t. wa taalen in tsaa jeetselil ´ Jn 11:13 ku t. kaache taan u taan Jn 13:29 ichiloobe tu t., tumen Judas chaamil Ro 12:3 ma unaj u t. maas ti le unaj u tukliko ´ ´ 1Co 8:2 wa yaan maax ku t. u kaj ool wa baaxe ´ 1Co 10:12 maax ku t. waalakbal maalobe Ap 17:17 u tsooksoob baax u t. Leti Mt 10:34; Jn 5:39; 11:56; Ro 14:5; 1Co 3:18; 7:40; 14:37. TUKLIK ICHIL PUKSIIKAL, Lu 1:51 baax ku t. TUKULT BUKAAJ, Lu 14:28. ´ ´ ´ TUKULT MAAKALMAAK, Ap 13:18 u t. u numero ´ TU LAAJ TUPAJ, Col 2:14. ´ ´ ´ TULAAKAL, Mt 22:37 yaabilt Jeeoba yeetel t. a ´ Heb 4:11 kooneex beetik t. le ku paajtal ´ 2Pe 1:10 beeteex t. le ku paajtal utiaal ka ´ ´ TULAAKAL BAAL, 1Co 16:14 t. yeetel yaabilaj Col 2:10 teexe yaanteex t. Ef 1:23. ´ TULAAKAL KIIN, Heb 10:12. ´ ´ TULAAKAL LE KU PAAJTAL, Lu 13:24 Beeteex t. 2Ti 2:15 Beet t. 2Pe 3:14 beeteex t. utiaal ka u yil Dios 1Co 14:1.

514 ´ ´ TULAAKAL PAAJTALIL, Ap 16:14 Dios yaan t. tio Ap 1:8; 11:17. ´ TULAAKAL U TAAKIN, Mr 5:26. TU MACHOOB, Lu 22:54. ´ ´ TUP, Mt 12:20 ma bıin u t. mix junpeel meecha Ap 3:5 jach junpuli ma ken in t. u kaaba ´ TUPIK, Ef 6:16 a t. tulaakal u tabaan flechaob ´ 1Te 5:19 Ma a t. u kaakil le kiliich muuko ´ ´ TUSIK, Heb 3:13 u paajtalil keban utiaal u t. maak ´ 2Pe 2:3 yaan u t. utiaal u jooskoobteex ´ ´ ´ Ap 12:9 Satanas, le maax taan u t. ´ Ap 20:3 ma u seguer u t. u kajnaaliloob Luum Ap 19:20. TUSIKBA, 1Jn 1:8 Minaan k-keban, t-juunal k-t. ´ TUSKABAEX, 1Co 15:33 Ma a t.. U biskuba maak ´ Gal 6:7 Ma a t.: mix maak jeel u burlarkuba ´ TUSUBA, 1Co 3:18 Mix maak ka u t. tu juunal ´ ´ TU TAAN CESAR, Bx 25:11; 28:19. ´ ´ ´ TU TAAN KIIMIL, Ro 16:4 tu tsaaj u kuxtaloob t. ´ TUTUKCHI, Flp 2:14 beeteex tulaakal x-ma t. ´ 1Pe 4:9 Kamabaex ma yeetel t. ´ Jud 16 Le maakooba ku t. tu contra u maasil 1Co 10:10. ´ TU TSOOLOL, 1Co 14:40 beetaak tulaakal baal t. TU YOOLAL KILIICH MUUK, Ap 1:10. TU YUSTAJOOBE, Jn 20:22 t. ka tu yaalajtiob TUUKUL, Mt 16:23 ma ta t. jeex u tuukul Diose ´ ´ ´ Mt 22:37 yaabilt Jeeoba yeetel tulaakal a t. ´ Lu 2:48 taan k-sen t. tuux tsookech ´ ´ Bx 3:19 Kex a t. yeetel utskıint a kuxtaleex ´ Ro 8:5 ku t. ti u baalubaob u keban wıinkliloob ´ ´ Ro 8:6 u t. maak ti u tsıibolal ´ ´ ´ Ro 11:34 maax tsook u kaj ooltik u t. Jeeoba Ro 12:2 baaxe kex a t. utiaal ´ Ro 12:16 Ma a tsaaik a t. ti baaloob nuuktak Ro 15:5 le t. yanchaj ti Cristoo ´ ´ ´ 1Co 2:16 maax jeel u kaj ooltik u t. Jeeobae 1Co 14:20 kanchajak xan a t. jeex 2Co 3:14 letiobe piix u t. 2Co 4:4 pixaan u t. tumen u diosil ´ 2Co 10:5 bey ka k-kal u t. le maakoobo ´ ´ Flp 1:8 taan in sen t. ti tulaakleex Flp 3:15 wa ka t. yaanal bixe Flp 3:19 t. chiikil ti u baalubaob Luum ´ Flp 4:2 ka yanak junpeelili t. tiob ´ ´ ´ Flp 4:7 jeetselil ku taatsmaansik tulaakal t. ´ Flp 4:10 tsook u kaa kaajal a t. tin woolal Col 3:2 Chik a t. ti baaloob yaan kaan ´ Heb 4:12 u taan Diose ku paajtal u jatsik t. ´ Heb 8:10 Yaan in tsaaik in leyoob tu t. ´ 1Pe 1:13 muukaankuunt a t. utiaal meyaj 1Pe 4:1 yanakteex le t. yanchajtio ´ 2Pe 3:1 taan in wilik in wajsik a t. Ro 7:25; 1Co 1:10; Flp 3:4; 4:7; 1Ti 6:4. TUUNICH, Lu 19:40 letie t. kun taanoobo 1Co 10:4 ku yukikoob u jail le nojoch t. ´ ´ 1Pe 2:6 Sione yaan in tsaaik junpeel t. ´ ´ 1Pe 2:8 u t. toochpajal yeetel nojoch t. Mt 13:5, 20; Mr 4:5, 16; 12:10; 1Pe 2:6.

515 ´ ´ ´ TUUNICHIL, Ro 9:33 junpeel u t. toochpajal Sion TUUNICHIL JUUCH, Lu 17:2 nojoch t. tu kaal TUUNICHIL MOLINO, Ap 18:21. ´ TUUS, Mt 27:64 le t. maas kaas ti le yaaxo Mr 10:19 ma a t. utiaal a tiaalintik ´ ´ Jn 1:47 juntuul maak maatech u t. Jn 8:44 Kaasilbaale u taatail le t. Ro 1:25 tu kexoob le u jaajil ti Dios yoolal le t. ´ ´ Ro 3:4 kex ka ilaak t. tulaakal maak ´ ´ 2Co 11:13 le maakoob jeelo cheen t. ´ ´ 2Co 12:16 tsook bin in taabskeex yeetel t. ´ ´ Col 2:4 mix maak ka u t. yeetel taanoob Col 3:9 Ma a paklan t. ´ ´ 2Te 2:9 u beetik chıikulaloob ku t. maak 2Te 2:11 utiaal ka u creertoob le t. 2Ti 3:6 u yojloob t. ku yoksikubaob ichil najoob ´ Heb 6:18 ma tu paajtal u t. Dios ´ ´ 1Pe 2:22 mix junpeel t. jook tu chi ´ 2Pe 2:14 ku t. le maakoob ma jeetsel u ´ ´ 1Jn 1:10 k-taasik Dios bey juntuul maax ku t. ´ 1Jn 5:10 ku tsaaik naatbile Diose ku t. ´ Ap 18:23 uuchik a beetik a x-meenile ta t. Ro 3:13; 1Co 6:9; 2Co 6:8; Ef 5:6; 1Ti 4:2; 2Ti 3:13; Tit 1:10; 1Jn 2:4, 22; 4:20; 2Jn 7; Ap 14:5; 21:8, 27; 22:15. TUUSIL, Mr 14:1 baax t. ken u yaaloob tu contra ´ Ef 4:25 tsook a xuumpatkeex le t. ´ 1Pe 2:1 luseex ti teex tulaakal t. Mt 26:4, 59. ´ ´ TUUB, Gal 4:14 ma jaak t. utiaal a weeskeex Mt 26:67; 27:30. ´ ´ TUUBECH, Ap 3:16 mix sıiseche, nikaaj in t. ´ TUUMBEN, Mt 26:29 le kiin ken in wuk t. vino ´ Jn 13:34 junpeel t. mandamiento ´ 2Co 5:17 junpeel t. baal beetaan ´ ´ Col 3:10 Buukbesabaex yeetel le t. kuxtalo ´ ´ 2Pe 3:13 t. kaan yeetel junpeel t. Luum ´ Ap 14:3 bey junpeel t. kaaye ´ Ap 21:5 ¡Ile!, yaan in t. tulaakal baal Lu 22:20; Gal 6:15; Heb 10:20; Ap 3:12. ´ ´ TUUMBENCHAJAL, 2Co 4:16 saamsamal u t. ´ ´ TUUMBEN DISIPULO, 1Ti 3:6 ma juntuul t. ´ ´ TUUMBENKUNTAAK TULAAKAL, Mt 19:28. ´ ´ ´ TUUNTAJ OOL, Mt 4:7 Ma unaj a t. Jeeoba a Diosi ´ Mt 6:13 Ma a chaik k-luubul ti t. ´ Mt 26:41 ma a weenleex utial ma u t. ´ Lu 8:13 baale ken t. ku naachtaloob ´ 1Co 10:9 Ma k-t. u Jeeoba ´ ´ 1Co 10:13 Minaan ulaak t. ta wookoleex ´ ´ ´ Snt 1:12 maax ku chuukpajal yool u muyajt le t. ´ Snt 1:13 ken t. maake, ma unaj u yaalik ´ 2Pe 2:9 Jeeobae u yojel u tok u kaajal ti t. Ap 2:10 Le Kaasilbaalo yaan u seguer u t. ´ Ap 3:10 yaan in kanaantkech tu kiinil le t. Lu 22:28; Bx 5:9; Gal 4:14; Snt 1:2. ´ ´ ´ TUUNTAAB U YOOL, Heb 11:36 Ulaakoobe t. Heb 11:37 muruxtuntaaboob, t. Heb 2:18. ´ TUUNTAAL A FE, Snt 1:3 yaan u t. a fejeex 1Pe 1:7 utiaal ka t.

TUUNICHIL—TA AN ´ ´ TUUNTAAL U YOOL, 1Ti 6:9 ku t. ´ Heb 4:15 tsook u t. ti tulaakal baal ´ TUUNTIK, Col 2:21 ma a machik lelo, ma a t. lelo, ´ ´ ´ TUUNTIK OOL, Lu 4:13 Le Kaasilbaalo tu t. Jesus ´ ´ TUUXT, Mt 10:16 taan in t. bey tamanoob ´ Mt 11:10 taan in t. in j-bisaj taan utiaal ka Gal 4:4 tu chukaj u kiinile, Diose tu t. u Paal Mt 13:41; Lu 10:1; Jn 14:26; Bx 3:20; 1Jn 4:9. ´ TUUXTAJ, Mt 10:5; 21:34. ´ TUUXTAAB, 1Co 1:17. ´ TUUXTAANEN, Ef 6:20 t. in kaayt maalob ´ TUUXTAAN TAAN, 2Co 5:20 t. tu kaaba Cristo ´ ´ TUUXTEEX, Flp 2:25 Epafrodito, maax ta t. ´ ´ TUUXTOOB, Ro 10:15 wa mix maak t.? Bx 8:14. TUUBS, Heb 6:10 Diose ma kasaan utiaal ka u t. TUUBSIK, Flp 3:13 t. le baaxoob yaan paachilo ´ TUUBSKOOB, 2Pe 3:5 ku t. uuchjeakile yanchaj TUUBUL, Heb 13:16. ´ TUUPUL, Mr 9:48 tuux ma tu t. u kaakilo ´ TUUSLEEX, Mt 24:4 Kanaantabaex utiaal ma a t. ´ Lu 21:8 Kanaantabaex utiaal ma a t. ´ Ef 4:22 ikil a t. tumen a tsıibolaleex ´ TUUSUL, Mt 24:24 milagroob utiaal u t. maak 1Jn 3:7 In mejen paalaleex, bik t. TUUTAK, Mt 23:27 baaloob t. TUUTAL, Snt 5:2 Le ayikalil yaanteexo tsook u t. TUUX KUN KAJTAL, Bx 17:26. TUUX KU TSAABAL U YOOCH BAALCHEOB, Lu 2:7, 12, 16. ´ ´ TUUX MIX MAAK YANI, Mt 14:13 bin ti kuuchil t. TUUX UNAJ U KAJTAL, Jud 6.

T TABEEX, Lu 12:35. TANOON, 2Ti 1:9 tu t. utiaal ka kiliichchajkoon ´ ´ TAABLEEX, 1Co 7:9 paatkeex t. ti a tsıibolaleex TAAN (IDIOMA), Bx 2:6 ichil le t. ku beetik 1Co 13:1 le t. ku beetik angeloob ´ ´ ´ 1Co 13:8 u paajtalil u yuuchul t. ich jejelaas ´ ´ 1Co 14:5 in kaat ka taanakeex ich jejelaas t. ´ 1Co 14:10 yaab u jejelaasil t. ´ ´ 1Co 14:22 u t. maak ich jejelaas 1Co 12:10; 14:6, 13, 19; Ap 7:9. ´ ´ ´ TAAN, Mt 4:4 tulaakal t. ku jookol tu chi Jeeoba Jn 5:28 le kimenoobo yaan u yuubikoob u t. ´ Jn 8:43 Tumen ma a kaat a wuuyeex in t. Jn 10:27 In tamanoobe ku yuubikoob in t. Jn 17:17 a t. leti u jaajil. ´ Ro 1:8 ku yuuchul t. ti le fe yaanteexo ´ Ro 10:8 u t. le fe taan k-kaaytiko ´ ´ 2Co 2:17 ma taan k-maan k-kon u t. Dios ´ ´ 2Co 3:12 toone jach yeetel u jaajil k-ool k-t. 2Co 11:6 ma jach in wojel t. Flp 2:16 Macheex tubeel u t. le kuxtalo ´ ´ Col 4:6 a nuukikeex u t. cada juntuul 2Ti 2:15 ku tsolik tubeel u t. le jaajo ´ Snt 1:22 tsookbeseex le t., ma cheen 2Te 1:11; 1Ti 1:6; 1Jn 1:5.

´ TAAN DIOS—TSAA FE TAAN DIOS, Ef 6:17 lela u t. 2Ti 4:2 kaayt u t. ´ Heb 4:12 u t. kuxaan yeetel

´ yaan u paajtalil Ap 19:13 le kaaba tsaantia leti lela: U T. Lu 8:11; 1Te 2:13; 2Ti 2:9; Heb 11:3. TAAN KAAS, 1Pe 4:4 ku t. ta woolaleex 1Ti 1:20. TAANOOB, Lu 19:40 letie tuunichoob kun t. ´ Ro 16:18 chujuk t. ku satkoob u yool ´ 1Co 14:9 wa ma ta waalikeex t. seeb u naataal ´ Tit 2:8 t. ma tu tsaaikoob tuux u yaalaal ´ TAANOOB JELAANTAK, 1Co 2:1 taneex yeetel t. ´ TAANOOB KU MEYAJ TI MAAKOOB, Ro 6:19. ´ TAANOOB YEETEL KAANAL ICHIL, 2Pe 2:18. TAAN TU CONTRA DIOS, 1Ti 1:13. TAAN TU KAABA, 2Co 5:20 t. Cristo ´ ´ ´ ´ TAAN TU TAAN MAAK, Ro 10:10 t. ulaak maakoob Heb 13:15. TAAN TU YOOLAL, Ap 19:10. ´ ´ TAAN YEETEL JAAJIL OOL, Heb 3:6 u xuulul k-t. Flp 1:20; 1Ti 3:13. TAAN YOOLAL, Jn 18:37 utiaal in t. le jaajo TAABAL IN KIIKEL, 2Co 11:29. ´ TAAN, 1Co 1:26 ma t. yaab maakoobi ´ Gal 5:13 teexe t. utiaal jaalkabil ´ ´ 1Pe 2:9 maax t. utiaal ka jookkeex ´ ´ Ap 17:14 le maaxoob t., yeeyaanoob 1Te 4:7; 1Pe 2:21. ´ TAANOOB, Ro 8:30 le maaxoob t. aalaab xan TEEL, Mt 26:34, 74, 75; Mr 14:30. TOXAJ, Bx 13:19 tu jatsaj le luumo ka tu t. ´ TOOCHPAJAK, Ro 14:13 mix baal utiaal ka t. ´ ´ TOOCHPAJAL, Mt 13:41 baaloob beetik u t. maak ´ ´ Mt 18:6 jeel maaxak ka u beet u t. juntuul ´ Mt 18:7 ku beetkoob u t. maako ´ Mt 26:31 u beetaal a laaj t. tin woolal ´ ´ Ro 9:33 junpeel u tuunichil t. Sion ´ ´ ´ Ro 16:17 taan u tsaaikoob tuux u t. maak ´ Flp 1:10 ma a beetkeex u t. ulaakoob Jn 16:1; Ro 14:20; 1Co 8:13; Snt 3:2. TOOXOL, Bx 4:35; 6:1.

TS TSAYPACHTIK CRISTO, 1Pe 4:16 ku muyaj tu ts. ´ TSAAY, Ap 12:8 ma ts. tu yeeteloobi ´ ´ TSELABA, Mt 16:23 Ts. tin taan, Satanas ´ TSELEN, Gal 1:15 maax ts. tu jobnel in maama ´ TSEEM, Lu 18:13 taan kaach u loxik u ts. Lu 23:48. ´ TSEEL JA, Mr 4:35; 5:21; 6:45; 8:13. ´ ´ TSEENANKIL, Heb 11:11 maan u kiin u ts. ´ TSEENT, Jn 21:17 Ts. in mejen alak tamanoob ´ 1Co 3:2 Tene tin ts. yeetel leche Ap 12:6 ka ts. mil doscientos sesenta kiinoob ´ ´ TSEENTBIL, Ap 12:14 koolel kun ts. junpeel jaab ´ ´ TSEENTMUBA, 1Ti 4:6 u ts. yeetel u taanil fe TSIKBAL PATJOOLTAAN, 2Pe 1:16 t-uuyaj ts. TSIKBALTAAL, Lu 1:4. TSIKBALTBIL, Bx 18:25; 2Te 2:15.

516 TSIKBALTIK, Mr 5:20 bine, ka joop u ts. ´ Lu 4:18 utiaal in ts. maalob peektsil Lu 8:39 ts. le baaxoob tu beetaj Dios ta woolalo ´ 1Jn 1:2 taan k-ts. le kuxtal minaan u xuul TSIKBEEN, Heb 2:9. ´ TSIIKIL, Lu 18:20 ees ts. ti a taata yeetel Lu 24:52 utiaal u yeeskoob ts. ti Ro 12:10 Eeseex ts. xan ta baatsileex ´ ´ Ro 13:7 ti maax ku kaatik ts., ts. ´ Ef 5:33 atantsil unaj u yeesik ts. ti u yıicham ´ Ef 6:2 Ees ts. ti a taata yeetel ti Flp 1:27 a kuxtaleexo ka u taas ts. Heb 12:9 K-taataobe suuk kaach k-eesik ts. ´ Heb 12:28 maalob saajkil bey xan yeetel ts. ´ 1Pe 3:2 minaan a siipileex yeetel nojoch ts. ´ 1Pe 3:15 yeetel jeetselil bey xan nojoch ts. Mr 12:6; Lu 18:2; Jn 9:38; Bx 10:25; 1Ti 1:17; 6:16; 2Pe 2:11; Ap 4:11. ´ ´ TSIIMIN, Ap 19:11 ¡ileex!, juntuul sak ts. ´ TSOLIK, Bx 15:14 Symeone tsook u chuukaan ts. 1Co 12:10 u ts. baax ku yaalaal ´ ´ 1Co 14:26 ulaake taan u ts. le baax ´ TSOLIK U XIKIN, Ro 11:34 maax tsook u ts.? TSOLKOOB, 1Te 5:12 tsiikil ti le ku ts. a xikneex TSOLNUUK, Bx 20:27 in waalikteex u ts. Dios Ro 8:4 le maalob ts. yaan ichil le Leyo ´ 1Te 2:11 t-ts. ti teex jeex juntuul taatatsile ´ ´ 2Ti 3:16 Kiliich Tsıibe utiaal yuuchul ts. Ro 12:8. TSOLNUUKTIK, Bx 20:31; Ro 15:14; 1Co 4:14; Col 1:28. ´ TSOLTAAN, Bx 15:32 yaabkach ts. tu tsaajoob ´ TSOLXIKIN, 2Te 3:15 ts. bey juntuu sukuune ´ Tit 3:10 tsook kaateen a ts. ´ ´ Heb 12:5 kam le ts. ku tsaaik Jeeobao ´ ´ Heb 12:6 Jeeobae ku ts. le maax u yaabiltmo ´ TSOOLOL, Lu 1:3 in tsıibtikoob tu ts. ´ 1Co 15:23 tu ts. kun tsaabil: yaaxe ti Cristo ´ TSOOTSEL, Lu 21:18 mix junkuul u ts. a pooleex 1Co 11:14 u chowaktal u ts. u pooli 1Pe 3:3; Ap 9:8. ´ TSOOTSEL CAMELLO, Mr 1:6 beetaan yeetel ts.

TS TSAKABA, Lu 4:23 Doctor, ts. ta juunal TSAKIK, Mt 9:35 u ts. le yaan kojaanil tiobo Mt 8:7; 19:2; Mr 3:2; Lu 6:7; 10:9; Bx 10:38. TSAKOOB, Mt 13:15 u kex u tuukuloob, ka in ts. ´ TSAAMAJ U YOOL, Lu 6:15; Bx 1:13. ´ ´ TSAAMIL, Ro 13:1 Dios ts. te jejelaas kuuchil ´ TSAA OOL, 1Co 12:31; Gal 2:10; 4:17; Flp 3:6; 1Pe 3:13; Ap 3:19. ´ ´ TSAA A WOOLEEX, Ro 15:30 ts. orar ti Dios 1Pe 5:2 ts. meyaj ´ TSAABAEX, 1Pe 5:9 ts. tu contra ´ TSAAEX, Mt 10:8 siibil xan ka a ts. ´ ´ Ro 13:7 Ts. ti tulaakal maak le baax unajo ´ ´ ´ TSAA FE, Jn 11:48 tulaakal maak ken u ts. ti leti Jn 12:42 gobernanteobo tu ts. ti leti ´ ´ Bx 10:43 tulaakal maax ku ts. ti letie

517 ´ Flp 1:29 ma cheen ka a ts. ti Cristoi Jn 2:11; 4:39; 7:48; 9:36, 38. ´ ´ ´ TSAAIK, Jn 11:26 maax kuxaan yeetel ku ts. u fe ´ Ro 10:14 maax ma u ts.? ´ 2Co 9:10 le maax ku ts. yaab semilla ´ Gal 3:5 Le maax ku ts. kiliich muuk ´ Heb 12:5 le castigo ku ts. Jeeobao Mt 21:41; Lu 4:6; 6:30; 1Ti 5:14. ´ ´ TSAAIK A WOOL, 1Ti 4:13 ma u xuulul a ts. xook ´ TSAAIK BAAX OOLAL, 2Co 5:12. ´ TSAAIK CUENTA, Bx 17:22 Xiibeex, kin ts. ´ ´ TSAAIK FE, Jn 9:35 ¿Ka ts. ti u Paal maak? ´ ´ Jn 12:44 ma ti teen ku ts., ti maax tuuxten ´ TSAAIK GRACIAS, 1Co 10:16 baax oolal k-ts. ´ ´ TSAAIK KAJ OOLTBIL, Heb 2:12. ´ ´ TSAAIK OJEELTBIL, 1Te 1:9 ma xuuluk u ts. bix ´ ´ ´ TSAAIK PAAJTALIL, Flp 4:13 tu yoolal le Maax ts. 2Te 2:9. ´ TSAAIK TUUX, 1Ti 5:14 ma u ts. u taan kaas ´ TSAAIKUBA TU CONTRA, Mt 10:21. ´ TSAAIK U MAASIL, Ap 22:18 ku ts. ti le baaxoob ´ ´ TSAAIK U PIIS, 1Ti 3:2 ts. tulaakal baax ku 1Ti 3:11 kooleloob ku ts. baax ku beetkoob ´ Tit 2:2 maakoob ku ts. baax ku beetkoob ´ ´ TSAAIK U YOOL, 2Co 8:8 ts. ti baax ku beetkoob 2Co 8:22; Col 4:12; 1Ti 4:10. ´ ´ TSAAIK U YOOL MEYAJ, Heb 6:11 ts. tak tu xuul ´ ´ TSAAIK U YOOL U MEYAJT DIOS, 2Pe 2:9 u ts. Bx 3:12; 2Ti 3:5; Tit 1:1; 2Pe 3:11. ´ ´ TSAAJ, Mr 15:17 ka tu ts. junpeel morado nook ´ 2Ti 4:17 Yuumtsile tu ts. paajtalil ´ ´ TSAANCHAAK, 1Co 15:55 a paajtalil utiaal a ts.? ´ ´ 1Co 15:57 Dios ku tsaaiktoon u paajtalil k-ts. ´ Ap 2:7 le maax kun ts. te baatelo ´ Ap 3:21 Le maax kun ts. te baatelo ´ Ap 15:2 ts. le tsıitsik baalcheo ´ Ap 21:7 jeel maaxak ku ts. te baatelo 1Jn 4:4; Ap 2:11, 17, 26; 3:5, 12; 5:5; 12:11. ´ ´ TSAANCHAATIK, Jn 16:33 ts. yookol kaab ´ ´ Ro 8:37 taan k-ts. tulaakal le baalooba Ro 12:21 seguernak a ts. le kaaso ´ 1Jn 5:4 letie baax beet k-ts. yookol kaaba ´ Ap 6:2 taan u ts. u enemigoob ´ ´ Ap 11:7 yaan u ts. yeetel u kıimskoob Ap 17:14 yaan u ts. tumen le Tamano 1Jn 2:13; 5:5. ´ ´ TSAA OJEELTBIL, Ef 1:17; Ap 1:1. ´ ´ ´ TSAA U PAAJTALIL, 2Co 5:5 Diose letie maax ts. ´ 1Ti 1:12 Yuumtsil, maax tu ts. ´ TSAAB, Lu 12:48 le maax ts. yaab baaloobo Bx 7:53 le Ley ts. tumen le angeloobo ´ Gal 3:19 ts. kaj ooltbil tumen angeloob Heb 9:10 ley ts. utiaal ka tsookbesaak Jud 3. TSAABAL, Mt 19:29 u ts. kuxtal minaan u xuul ´ Bx 20:35 Maas ku taasik kiimak oolal u ts. ´ ´ TSAABAL KAJ OOLTBIL, Ef 3:5 u ts. ti apostol ´ TSAABAL OJEELTBIL, 1Co 2:10. ´ TSAAK, Bx 5:16 mix juntuul wa ma ts. ´ Heb 12:13 ma u juukul u yook, baaxe ka ts.

´ TSAAIK—TSOOK 1Pe 2:24 tu yoolal u yajiloobe ts. ´ Ap 13:3 le tuux xotaan u yuulo ts. Mt 12:15; 21:14; Lu 4:27; 9:11; 13:14; Ap 13:12. TSAAN, Ro 12:6 le bukaaj fe ts. ´ ´ ´ TSIIB, Lu 4:21 Bejlae taan u beeychajal le ts. Jn 5:46 tumen letie ts. tin woolal Jn 8:6 Jesuse chinlaje ka joop u ts. ´ Jn 19:21 Ma a ts.: U Rey le judıoobo ´ Bx 1:1 Le yaax ts. tin beeto ´ 2Ti 3:15 ta chichnil ta kaj ooltaj le Kiliich Ts. Mt 4:4; Jn 5:47; 21:24; Snt 4:5; Ap 1:11; 3:12; 21:5. ´ ´ ´ TSIIB KAABA, Lu 2:1 ts. tulaakal maak ´ ´ TSIIBOLAL, Ro 7:5 le kaakas ts. chıikpajoob tu ´ 1Co 7:9 ma tu paajtal a controlartik a ts. ´ ´ ´ Flp 2:13 ikil u tsaaikteex u ts. yeetel u paajtalil Col 2:18 u luumkabil ts. ´ ´ 1Ti 6:9 ti junpeel leech bey xan ti kaakas ts. ´ Tit 2:12 k-naachkuntikba ti luumkabil ts. ´ Snt 1:14 ken taabsaak tumen u ts. ´ 2Pe 2:13 ki u yuubikoob u beeykuntkoob u ts. ´ 2Pe 3:3 jeex u tuulchintaaloob tumen u ts. 1Jn 2:16 u ts. le bako, u ts. le icho ´ 1Jn 2:17 taan u bin u xuulul bey xan ti u ts. 2Ti 2:22; 2Pe 2:18. ´ TSIIBOLAL BAKEL, 1Ti 5:6; Snt 4:1. ´ ´ TSIIBOLT, 1Ti 5:11 ken u sen ts. u nuupchitaloob ´ TSIIBOLTAAL AYIKALIL, Lu 12:15 utiaal ma a ts. ´ ´ TSIIBOLTAAL NUUPCHITAL, Col 3:5 u sen ts. ´ ´ 1Te 4:5 ma unaj u pıitmaan u ts. jeex u beetik 1Ti 5:11 le viudaob, tumen ken u sen ts. Ro 1:26. ´ TSIIBOLTIK, Mt 5:28 chaantik koolel utiaal u ts. Mr 7:22 u sen ts. u yantal yaab baaloob ti Ro 7:7; 13:9 Ma unaj a ts. baax ma a tiaali ´ ´ Gal 5:24 yaayamtik yeetel ku ts. u wıinkliloobo ´ Gal 5:26 Ma k-ts. baax yaan ti ulaak Snt 4:5 u tuukulil k-ts. baax ma k-tiaali Ro 1:29. ´ TSIIBT, Flm 18 paxmajteche, ts. tin cuenta ´ ´ 3Jn 13 ma in kaat in laaj ts. ti juuni ´ ´ ´ TSIIBTAAN, Mt 22:20 yeetel maax kaaba ts.? ´ Lu 21:22 beeychajak le baaxoob ts. ´ Ro 15:4 le baaxoob ts. uuchjeakilo ts. ´ 1Co 10:11 ts. utiaal ka k-kanaant ma u 2Co 3:2 carta ts. ichil k-puksiikal Col 2:14 le Ley tuux ts. le baaxoob Heb 12:23 ts. u kaabaob te kaano ´ Ap 14:1 tu taanpoolalo’obe’ ts. u kaaba ´ Ap 21:27 cheen le ts. u kaabaob tu rolloil Jn 19:19; Ap 1:3; 17:5. ´ TSIIBTIK, Lu 1:1 tsook u yilik u ts. u tsikbalil ´ TSIIK, Mt 8:28; 2Ti 3:3. ´ TSIITSIK BAALCHE, Ap 19:20 u marcail le ts. Ap 13:17; 17:3. ´ TSOKAAN U BEEL, Ro 7:2 koolel ts. yaanal ´ TSOOK, Mt 19:30 tu ts. yaan u maanoob ´ 1Co 15:26 Le kıimilo u ts. enemigo 1Co 15:45 Le u ts. Adano ´ ´ Ap 22:13 Teen le yaax yeetel le u ts. Mt 20:8, 16; Ap 1:17.

TSOOK KIIN—UTS TU YICHOOB TAAKIN ´ TSOOK KIIN, Jn 6:54 in kaa kuxkıintik te tu ts. ´ 1Co 10:11 kuxaanoon tu ts. yookol kaab 2Ti 3:1 tu ts. yaan u yilaal yaayaj kiinoob ´ Heb 9:26 te tu ts. le yookol kaaba ´ ´ Snt 5:3 yaan u paatal bey kaak te tu ts. ´ 2Pe 3:3 tu ts. yaan u taal j-paastaj maakoob Jn 11:24; 12:48. TSOOKAAN U BEEL, 1Co 7:33 xiib ts. chiichnak TSOOKBAL, 1Jn 2:18. ´ TSOOKBES, Mt 28:20 u ts. tulaakal 2Ti 4:5 ts. tubeel le meyaj tsaantecho ´ Snt 1:22 ts. le taano, ma cheen ka a wuuyeexi ´ TSOOKBESIK, Ro 14:6 ku ts. utiaal Jeeoba ´ ´ Ef 2:3 taan k-ts. k-luumkabil tsıibolaloob ´ 1Jn 1:6 ma taan k-ts. le jaajo Gal 6:2; Col 2:20; Snt 1:25; 2Jn 9; Ap 22:7. TSOOKBESIK LE MEYAJ, Bx 20:24 ts. le meyaj 1Co 4:17 u kaajsikteex bix in ts. TSOOK IN BEETIK, Jn 17:4 ts. le meyaj ta TSOOKOK, Lu 12:50 yaan u xuulul ken ts. ´ TSOOKOL, Mt 24:3 u ts. le yookol kaaba? TSOOKOL BEEL, Mt 22:2 tu beetaj u festejoil ts. ´ Mt 22:30 mix kun ts. ken kuxkıintaak kimen ´ ´ Mt 24:38 taan u ts., tak te kiin ka ook Noe ´ ´ Lu 14:20 Taant u ts., ma tu paajtal in bin ´ Lu 20:35 ku kaa kuxkıintaaloobo, ma kun ts. ´ ´ Jn 2:1 yanchaj junpeel ts. tu kaajil Cana 1Co 7:11 ma unaj u kaa ts., wa mae suunak ´ ´ 1Co 7:39 u ts. yeetel maax meyajtik Yuumtsil ´ ´ ´ 2Co 11:2 yaan u ts. yeetel juntuulili maak, Cristo ´ 1Ti 4:3 yaan u yaalikoob ma u ts. maak ´ Heb 13:4 maake u yees tsiikil ti le ts. Ap 19:9 u cenail u ts. le Tamano Lu 17:27; 1Co 7:9, 28, 36, 38; 1Ti 5:14. ´ TSOOKSIK, Jn 4:34 yeetel in ts. le meyaj ´ Gal 3:3 a ts. le baax ta kaajseexo? TSOOMEL BAAK, Heb 4:12 ku jatsik baak ti u ts. ´ TSUUL, Mt 6:24 palitsil ti kaatuul ts. ´ ´ Mt 25:21 Kiimakchajak a wool yeetel a ts. Ro 14:4 ts. kun aalik wa maalob yanil wa ma ´ Col 4:1 yaan juntuul a Ts. te kaano 2Pe 2:1 yaan u pektikoob tak le ts. Lu 12:45; Ef 6:9; Col 3:22; 1Ti 6:1; Tit 2:9. TSUUTIL, Ro 1:29. ´ TSUUTS, Lu 22:48 ¿yeetel ts. ka traicionartik ´ Ro 16:16 saludartabaex yeetel kiliich ts. Lu 7:38; 15:20; Bx 20:37.

U

´ U BOOTIK JACH LE BUKAAJ KAABEET, 1Ti 2:6. ´ ´ UKAJ, Mt 5:6 Kiimak yool maax u. ti justicia Mt 25:44 Yuumtsil, ¿baax kiin ka t-ilaj u. ´ Jn 7:37 Wa yaan maax u. taalak tin wiknal Ap 7:16 Ma ken u muyajtoob wiijil mix u. ´ Ap 21:6 Jeel maaxak u. u yuk u jail le kuxtalo ´ Ap 22:17 jeel maaxak ka u. ka taalak ´ U KAAT U YAALE, Heb 12:27 u. Diose yaan u ´ U KIINIL, Ro 5:6 Cristoe kıim le ka tu chukaj u. 1Ti 6:15.

518

´ U KIINIL JEEOBA, 2Pe 3:12. U KIINIL SAATSAJ SIIPIL, Bx 27:9. ´ ´ UKUL KU LAALAAL YOOKOL SIIBAL, Flp 2:17. ´ ULAAK TAMANOOB, Jn 10:16 Yaan xan ten u. U MACH U BISOOB, Bx 1:16. U MEYAJTAAL DIOS, 1Ti 3:16. U PAALALOON DIOS, 1Jn 3:1 u yaalaal u u. ´ U PAAJTAL, Lu 12:5. U POOCHOL DIOS, Ap 17:3. ´ ´ U PAATAL MAALOBIL, 1Co 7:33 u. tu taan yatan ´ ´ U TIAALOOB DIOS, Ef 1:14 u jaalkabtaal maax u. ´ ´ 1Pe 5:3 tu yookol le maaxoob u. ´ U TIAALOON JEEOBA, Ro 14:8 wa kimenoone u. U TUKULTMAJ, Heb 11:40 Diose u. kaach ´ ´ UTS, Mr 10:18 Mix maak u., cheen Dios ´ Lu 6:45 maak u. ku yeesik le maalob baaloob ´ ´ Ro 12:21 tsaanchaat le kaas yeetel baax u. 2Ti 3:3 ma ken u yaabiltoob baax u. ´ UTSCHAJ, Mt 8:13 le palitsilo u. ti le suutuko UTSCHAJ TA TAAN, Heb 10:6 Ma u. baalcheob UTSEN, Lu 18:19 ¿Baaxten ka waalik u.? UTSIL, Bx 20:20 le baaxoob jeel u taasikteex u. ´ ´ Ro 8:8 ma tu paajtal u luubloob u. ti Dios ´ Ro 15:1 ma unaj k-kaxtik cheen k-u. ´ 1Co 6:12 ma tulaakal baal ku taasik u. ´ 2Co 10:1 Cristo, maax ku yeesik u yu. ´ ´ Gal 1:10 in wilik in luubul u. ti maakoob? Gal 5:22 u yich le kiliich muuko u. ´ Flp 4:8 jeel baalak ku luubul u., jeel baalak ´ ´ 1Te 2:4 taan k-aalik utiaal k-luubul u. ´ 1Ti 4:8 junpıit u. ku taasik; baale u jach kubik ´ ´ Heb 11:6 ma tu paajtal u luubul u. ti Dios ´ ´ 1Pe 2:20 ¿baax u. ku taasik u chuukpajal a wool Mt 16:26; Jn 16:7; 1Co 7:35; 2Co 6:6; Col 3:12; 1Te 2:15; Tit 3:8. UTSIL KUXTAL, Flp 1:11 yanakteex mantats le u. ´ UTSIL PUKSIIKAL, Flp 1:15 beetkoob yeetel u. ´ ´ Flp 4:5 Tulaakal unaj u yojeeltik bukaaj u. ´ ´ Snt 3:17 ku tsaaik u., seeb u yuubik taan UTSILTANTEEX, 1Pe 3:9. ´ ´ UTSKIINT, Mt 5:24 Taanile xeen a wu. le talamil ´ Bx 3:21 tak ken u. tulaakal baal Tit 1:5 utiaal ka a wu. le baaloob ´ ´ ´ UTSKIINTIK, Mt 17:11 Elıase yaan u yu. tulaakal 1Co 11:34 yaan in wu. ken xiiken ´ ´ UTSKIINTIK TALAMIL, Mt 5:25 seeb u. yaantech ´ UTSOOB, Bx 24:15 u kaa kuxkıintaal u. bey xan Mt 5:45. UTS TU TAAN, Jn 8:29 kin beetik le baaxoob u. ´ ´ Bx 8:1 Sauloe u. uuchik u kıimsaal Esteban ´ 1Co 7:12, 13 baale u. kajlik yeetel le sukuuno ´ ´ Col 1:10 yanakteex junpeel kuxtal u. Jeeoba Col 3:20 Yuumtsile jach u. ka beetaak ´ 1Te 2:12 seguernak a maaneex jeex u. Diose ´ Heb 13:21 Jesucristo, u beet t-eetel le baax u. Ef 1:5. UTS TU YICH, 1Jn 3:22. UTS TU YICHOOB TAAKIN, Lu 16:14 fariseo u.

´ UTSUL KAMIK—W IINKLIL

519 ´ UTSUL KAMIK, 1Ti 5:10 uuchik u u. u yuulaboob UTSUL PUKSIIKAL, Bx 17:11 maas u. UTSULTAAN, Jud 16. ´ UTS U PUKSIIKAL, 1Ti 3:3 baaxe maak u. ´ ´ ´ Tit 3:2 kaabeet u. yeetel ma unaj u seeb ´ U TSIIBOLAL LE BAKO, 1Pe 2:11. UVA, Jn 15:1 Teen le u jaajil cheil u., in Taatae ´ Ap 14:18 xot u poopochal u yich le u. Mt 7:16; 26:29. ´ U YAALAAL KIIMSAAK, Mt 20:18. U YAALAAL UTSECH, Mt 12:37. U YAALAAL WA MA MAALOBI, Tit 2:8. ´ U YAALIK BAAX KU NAAJMATIK, Ro 8:34. U YAALIK KAAS, Mt 12:42. U YAALMILI, Ro 8:29 tumen Diose u. Ro 8:30 le u. yaan u beetaaloob jeex ´ ´ 1Co 2:7 u. Dios taanil ti u beetaal tulaakal ´ Ef 1:5 Diose u. yaan u maatkoon ´ U YICH A PUKSIIKALEEX, Ef 1:18 saasilkunt u. ´ ´ U YOJLILI, Bx 2:23 taanil ti u yuuchle u. ´ UZIAS, Mt 1:8.

´ UU

´ ´ ´ UUCHBEN, 2Pe 2:5 tu castigartaj u. yookol kaab ´ ´ ´ UUCHBEN LAAKTSIL, Bx 22:3 le Ley tsaab ti k-u. Mt 23:30; 2Ti 1:3. ´ ´ UUCHBEN MAAK, Mt 15:2. ´ UUCHBEN MODOS, Ef 4:22. ´ ´ UUCHBEN TAATA, 1Pe 1:18 kaansaab tumen a u. ´ ´ ´ UUCHJEAK, Bx 3:21 yeetel u profetaob u. ´ Ro 1:2 desde u. tu yaalaj u beetik ´ ´ ´ UUCHJEAKILO, Ro 15:4 baax tsıibtaaboob u. ´ ´ UUCHUK, Snt 3:10 ma uts ka u. le baaloob beya ´ ´ UUCHUL, 1Pe 4:12 jelaan le baax ku yu. ´ 2Pe 2:22 tsook u yu. le baax ku yaalaala

UU

´ UULAB, Lu 19:6 tu kamaj bey juntuul u. UUYAJ TAAN, Mt 17:5 in Paal in yaabiltmaj, u. Bx 5:29 tu yaaloob: Unaj k-u. Dios 2Co 10:5 utiaal ka u yu. Cristo Ef 6:1 Paalaleex, u. a taataex Ef 6:5 u. a tsuulileex ´ Flp 2:8 tu yu. kex yanchaj u kıimil Tit 3:1 ka u yu. le autoridadoobo Heb 5:8 Cristoe tu kanaj u yu. ´ ´ Heb 5:9 salvacion ti le maaxoob u. ´ Heb 13:17 U. le maaxoob nuuktikeex Mt 8:27; Bx 5:32; 7:39; Ro 6:17; 16:26; 2Co 2:9; 7:15; 10:6; 1Ti 3:4; 1Pe 1:2, 14, 22; 3:6. UUYIK, Mt 13:23.

V

´ ´ ´ VASO, Mt 10:42 ka u tsaa u yuk junpeel v. sıis ja ´ ´ 1Pe 3:7 junpeel v. seeb u paapajle VELO. Ilaak JAAJAY NOOK. ´ ´ ´ VENENO, Snt 3:8 chuup yeetel v. ku kıimsik maak VENGANZA. Ilaak SUT U JEEL. VENTANA, Bx 20:9 kulukbal kaach te v., weeni 2Co 11:33.

´ ´ VERDURA, Ro 14:2 xıiwoob yeetel v. VESTIRTUBA, Mt 6:29. ´ ´ ´ ´ VIAJAR, Ap 18:17 tulaakal maax ku v. ti kaanaab VIAJE, Mt 21:33; Lu 20:9. ´ VINO, Jn 2:9 tu tuuntaj le ja sutaan v. 1Ti 3:8 ministerial ma u sen ukikoob v. ´ 1Ti 5:23 uk junpıit v. tu yoolal a nak ´ ´ Ap 18:3 u v. u nuupkebane, u kajnaaliloob Mt 9:17; Ef 5:18. VINO KU KUUBUL ALTAR, 2Ti 4:6 jeex le v. ´ VIUDA. Ilaak xan KOOLEL KIMEN U YIICHAM, ´ ´ 1Ti 5:3 Kanaant le v. minaan maax ´ VOLUNTAD DE DIOS. Ilaak KAAT. ´ VOTO, Bx 26:10 tene kin tsaaik in v. utiaal ka

W

´ WAJSE, Jn 11:11 taan in bin teelo utiaal ka in w. WAKAX, 1Co 9:9 Ma unaj a jokik u ni le w. ´ Heb 9:12 u kiikel taankelem w. 1Co 15:39; Heb 10:4. WAYAK, Bx 2:17. ´ WAY YAAN, Mt 24:3 baax chıikulal ken u yees w. ´ Mt 24:37 kun uuchul tu kiiniloob w. u Paal ´ 1Co 15:23 tu yaamil le kiinoob w. 2Co 10:10 te kiinoob w. le bix u yilaalo ´ 2Pe 1:16 Jesucristo yeetel bix le kiinoob w. 1Jn 2:28 tu yoolal k-sulakil te kiinoob w. Mt 24:27; 1Te 4:15; Snt 5:7, 8. ´ ´ WAAJ, Mt 4:4 Ma cheen yeetel w. unaj k-kuxtali Mt 16:12 ma ti u levadurail le w. ´ Mt 26:26 tu chaaj junpeel w. ka tu xetaj ´ ´ ´ Lu 9:13 cheen cinco w. yeetel kaatuul Jn 6:35 Teen u w. le kuxtalo ´ 1Co 10:17 junpeelili w. yaan ´ 1Co 11:26 jeel jayteen ka a jaanteex le w. Mt 6:11. WAAJ K-XETIK, 1Co 10:16. WAAJ KUBAAN, Mt 12:4. WAACHAL, Mt 18:18 tsokaanili u w. te kaano ´ WEKIK, Bx 2:17 yaan in w. junpıit in kiliich muuk Bx 2:33; Ap 16:1. ´ ´ WENEL, Mt 13:25 le taan u w. le maakoobo ´ ´ ´ Jn 11:11 Lazaroe taan u w., baale taan in bin ´ 1Te 5:6 ma k-w. jeex u beetik le maakoob ´ WEENLEEX, Mt 26:41 Ilawil ma a w. yeetel ma ´ WEENOOB, Mt 25:5 ka tuun w. ´ WEET MEYAJ, Flp 4:3 Bey xan ti teech, in w. ´ WITSIL SINAI, Bx 7:30. ´ ´ WIINIK, Mt 4:4 yeetel waaj unaj u kuxtal w. Mt 4:19 ka in beeteex j-chuk w. ´ Lu 16:15 w. pekbeen tu taan Dios 1Co 9:8 jeex u yaalik u ley w. ´ 1Co 15:47 Le yaax w. ti luum u taal Gal 1:11 tsikbaltajteexo, ma ti w. u taali ´ Ef 4:13 kuchkoon k-beetba juntuul nojoch w. Ro 7:14; Flp 2:8. ´ WIINIKIL, Jn 1:14 Le Taano kuch u beetuba w. ´ WIINIKOOB BEY SIIBALE, Ef 4:8. ´ ´ WIINKLIL, Mt 10:28 ku kıimskoob le w. baale ma Ro 6:13 kubeex xan a w. ti Dios

´ ´ W IINKLIL KIMEN—XOOLKABTUBA ´ Ro 7:23 tin w. yaan ulaak ley ku baateel ´ Ro 8:7 u tsaaik u tuukul ti le w. ´ Ro 12:1 kub a w. bey junpeel siibal kuxaan ´ 1Co 6:15 teexe u xeexetal u w. Cristo? 1Co 6:19 ¿Ma wa wojleexe a w. leti u templo ´ ´ 1Co 6:20 nojbeenkuunteex Dios yeetel a w. ´ ´ ´ 1Co 12:18 cada junxeet ti u w. maak tu kuuchil 1Co 12:27 teexe u w. Cristo ´ 1Co 15:39 Ma juntakaalili u w. le baaloob ´ 1Co 15:44 Ku muukul luumkabil w., ku lıisaal Ef 4:12 utiaal ka nojochchajak u w. Cristo ´ Col 1:18 leti u poolil le w. Letie u kaajbal ´ Heb 10:5 ta preparartajten junpeel w. Mt 14:12; 26:12; 27:52; Lu 11:34; Jn 2:21; Ro 8:11; 1Co 15:40; Col 3:5; 1Ti 4:8; Snt 3:6; 4:1. ´ WIINKLIL KIMEN, Mt 24:28 u w. ti ken ´ ´ WIIJ, Mt 5:6 Kiimak u yool le maaxoob w. WIIJECH, Mt 25:37 ¿baax kiin ka t-ilaj w. ´ WIIJIL. Ilaak xan U PAATAL MINAAN BAAL JAANTBIL. Lu 21:11; Ro 8:35; Ap 6:8; 7:16; 18:8. ´ ´ WIIJOOB, Mt 5:3 Kiimak u yool maaxoob w. WIIJTAL, Jn 6:35 junpuli ma kun w. WIIWITS, Mr 7:4; Heb 9:19, 21; 12:24. ´ WOOT, Ro 7:21 ken in w. in beet baax maalobe ´ WOOCHLANTAAMBAL, Bx 19:40 yanchaj w. Lu 21:9. ´ WUKIK, Mt 26:29 in w. ta weeteleex tu Reino WUUYEEX, Snt 1:22.

X

´ ´ XACHABAEX, Ef 4:3 x. utiaal ka muuch paatkeex ´ XACHKINBA, Flp 3:13 taan in x. in chukpacht ´ XAKALT, Jn 5:39 ka x. le Kiliich Tsıibo ´ ´ 1Ti 1:4 ku beetkoob u chıikil maak u x. ´ ´ 1Pe 1:10 tu jach tsaaj u yool u x. tubeel ´ XAKALTAAL, 1Co 2:14 ku x. yeetel le kiliich Ro 11:33. XAKALTEEX, 1Te 5:21. ´ ´ XAKALTIK, Ro 8:27 le maax x. u puksiikal maako ´ 1Co 2:10 le kiliich muuko ku x. tulaakal baal ´ 1Co 2:15 Diose ku x. bix yanil tulaakal baal 1Pe 1:11 seguernaj u x. jach baax kiin ˜ ´ Ap 2:23 teen x. u rinones maak 1Co 14:24. ´ XAKALXOKTIK, Bx 17:11 saamsamal ku x. XAMANIL, Lu 13:29. ´ XANAB, Jn 1:27 in wachik u taabil u x. ´ Ef 6:15 u x. u kaaytaal u maalob peektsilil Mr 6:9. XAAK, Mt 14:20. ´ ´ XAAN, 2Pe 3:9 Jeeobae ma x. utiaal u beeykuntik Lu 24:25. ´ XAAKCHINT, Jn 12:31 yaan u x. XAAKPAJAL, Snt 3:16. XAAKPAJ U TUUKULOOB, Bx 19:29. ´ XAAKTAJ, Ap 18:6 ka a x. vino a tsaaexti ´ XAAN, Jn 12:13 tu chaajoob x. ka jook Ap 7:9 sak nookoob, u machmoob x.

520

XAAXAK KUXTAL, 1Ti 3:2 maalob u tuukul, ma x. XEJ, 2Pe 2:22 Le peeko ku suut u jaant u x. ´ ´ XEEXETAL, Bx 15:16 yaan in muchkıintik u x. Mt 14:20; 15:37; 1Co 12:23. XEEXETAAL, Mt 21:44 le tuunicha yaan u x. ´ XIKIN, Jn 18:10 tu kuulchaktaj u x-nooj x. ´ 1Co 12:16 Wa u x. maak ka u yaal: ´ Snt 5:4 tsook u kuchul tu x. Jeeoba Mt 13:16; Ap 2:7. XIKNAL, Ap 12:14 u bin x. te desiertoo ´ ´ ´ XIIB, Ro 1:27 u nuupchitaloob yeetel u yeet x. ´ ´ ´ XIIB KU NUUPCHITAL YEETEL U YEET XIIBIL, 1Co 6:9. ´ XIICH, Col 2:19 nupik le wıinklil tu yoolal u x. ´ ´ XIIK, Ap 12:14 tu kaapeelal u x. le nojoch aguilao XIIXEL, Mt 15:27 le peekoobo ku jaantkoob u x. ´ XIIXIBMAAKCHAJKEEX, 1Co 16:13. ´ ´ XIIKLAJTAJ, Jn 18:22 tu x. Jesus ´ XIIKLOOB, Mt 9:17; Lu 5:37. ´ ´ ´ ´ XIIMBAL, Jn 6:19 taan u x. Jesus yookol ja ´ Ef 4:1 x. jeex u paataal ti teexo ´ 1Jn 2:6 kaabeet u x. xan Jesuse Bx 3:8. ´ XIIMBALT, Bx 15:36 Koox suut k-x. le sukuunoob ´ ´ ´ XIINXIMBAL, 1Ti 5:13 u cheen maanoob x. ´ ´ 1Ti 5:13 kankoob maakoolil ikil u maanoob x. XIIK UTSIL, 1Te 2:15. ´ XIIPAL. Ilaak xan TAANKELEM. Mt 17:18; 19:22. X-MA BOOLIL, Ap 22:17 u yuk x. u jail le kuxtalo Ap 21:6. ´ X-MA NOOKIL, 2Co 5:3 ma ken k-paatal x. ´ Ap 16:15 utiaal ma u maan x. Ap 17:16 yaan u patkoob x. Mt 25:36. ´ X-MA SAAJKIL, Bx 9:27 u kaaytaj yeetel x. ´ Ef 6:20 utiaal ka taanaken yeetel x. ´ Flp 1:14 u taan Dios yeetel x. Bx 4:31; 14:3. ´ X-MA SUUTKUPTAJIL, Col 3:11. ´ X-MA SUTAL, 2Pe 2:7 le kasaan maakoob ichil x. 2Pe 2:2. X-MA UUYAJTAANIL, Tit 1:6. ´ XOKIK, Mt 24:15 le maax x. lela meyajnak u tuukul ´ Ap 1:3 Kiimak u yool le ku x. kaam ´ ´ XOLTAL, Ro 11:4 maaxoob ma x. tu taan Baali ´ Ef 3:14 kin x. tu taan le Taatao ´ Flp 2:10 tu kaaba Jesus ka x. tulaakal Ro 14:11; Ap 3:9. ´ XOTAAN U YUUL, Ap 5:12 Le Taman x. ´ ´ XOTKOOB, Flp 3:2 le maaxoob ku x. wıinklil XOOK, Jn 7:15 kex ma x. te escuelaobo? ´ ´ ´ Bx 13:1 Saulo, Manaen, le maax muul x. ´ ´ 2Co 3:2 ku x. tumen tulaakal wıinik ´ ´ 1Ti 4:13 ma u xuulul a tsaaik a wool x. Lu 4:16; Bx 13:27. ´ XOOKNAJAANOOB, Bx 4:13 maakoob ma x. ´ XOOLKABTUBA, Mt 26:39 tu x. ka joop u orar

521 ´ ´ XOOLTE, Heb 9:4 ti yaan xan le u x. Aaron ´ ´ Ap 12:5 yeetel junpeel x. de hierro Ap 2:27. XUPAKBA, 2Te 3:8. ´ ´ XUPIK, Gal 4:11 cheen kunel uuchik in x. in muuk XUPIKBA, 1Te 2:9. XUPKINBA, 2Co 12:15 in x. ta woolaleex ´ ´ XUUL, Mt 10:22 chuukpajal u yool tak tu x. ´ Mt 24:14 leti tuun ken taalak u x. ´ ´ Mt 28:20 ta weeteleex tak u x. yookol kaab ´ 1Pe 4:7 tsook u naatsal u x. Ap 2:26. ´ XUUMPAT, Bx 1:25 tu x. Judas utiaal u beetik Bx 26:11 u x. le baaxoob ku creertikoobo 2Co 4:9 baale maatech k-x. ´ Flp 2:7 tu x. tulaakal baax yaanti 2Pe 2:15 x. le toj bejo ´ XUUXAK, 2Co 11:33 tsaaben ti x. ka jalkesaaben Mt 15:37. ´ XUULSAJ, 1Co 10:10 maax ku x. Ef 2:15 tu x. le baax beetik k-pektikbao ´ ´ ´ Heb 11:28 le maax ku x. ma u kıimsik yaax paalal ´ Jud 5 tu tsooke tu x. maaxoob ma tu yeesoob Jud 7. ´ XUULSAJIL, Mt 7:13 bej ku bisik maak ti x. Jn 17:12 u paal le x. Ro 9:22 nuukuloob beetaaniliob utiaal x. ´ 1Te 5:3 leti tuun ken taalak x. ´ ´ 2Te 1:9 castigartaaloob yeetel junpeel x. 2Te 2:3 u paal le x. ´ ´ 1Ti 6:9 tsıibolaloob ku biskoob maak ti x. ´ ´ 2Pe 2:1 yaan u seeb taaskoob x. tu yookoloob XUULSAAL, Mt 25:46 yaan u x. utiaal mantats ´ Lu 17:27 taal Buulkabale ka x. ´ Jn 3:16 utiaal ma u x. ti le maaxoob ´ 2Pe 2:3 ma chaambeelil u taali, yaan u x. 2Pe 2:9 ka x. tu kiinil le juicioo 2Pe 2:12 yaan u x. ikil u binoob tu bejil x. ´ ´ ´ 2Pe 3:9 Jeeobae ma u kaat ka x. mix maaki ´ Ap 17:8 tsıitsik baalcheo yaan u x. 2Co 4:9; Heb 10:39; 2Pe 3:7, 16; Jud 11; Ap 18:19. XUULSIK, Mt 10:28 u x. le kuxtal te Gehenao ´ ´ Bx 9:21 maax x. ti le yanoob Jerusalen ´ Gal 1:13 in wilik in x. ti u muuchulil ´ ´ Snt 4:12 u salvartik maak bey xan u x. maak Gal 1:23; Heb 10:27; Ap 17:16. XUULSKABAEX, Gal 5:15. XUUL U CREERTIKOOB, Mt 13:57 x. baax ku ´ XUULUK, 1Co 5:9 ka x. a biskabaex yeetel ´ ´ 1Co 5:11 ka x. a biskabaex yeetel jeel maax ´ 2Te 3:14 x. a biskabaex tu yeetel XUULUL, Mt 12:25 reino ku paklan baatele ku x. Ro 11:26 u beetik u x. u beetaal baax kaas 1Pe 4:1 tsook u x. u kebantal ´ XUULUL A MEYAJEEX, 2Pe 1:8 ma kun x. yeetel XUULUL K-BEETIK, Gal 6:9 Ma u x. baax maalob ´ XUULUL U BISKUBA, Ro 8:7 u x. yeetel Dios ´ XUUPUL, Ro 4:19 u wıinklil tsook u x. ´ ´ 2Co 4:16 kex k-wıinklil taan u bin u x. XUUXUPAJ, Lu 15:13 paal tu x. baax tsaabti

´ XOOLTE—YAAKUNAJ Y YAJIL, Bx 16:33 le carceleroo tu poaj u y. 1Pe 2:24 tu yoolal u y. tsaakeex YALAB, Ro 9:27 u y. paatal kun salvartbil ´ Ro 11:5 u y. ti u kajnaaliloob Israel Ap 12:17 tu contra u y. u chiibal le koolelo Lu 21:4; 2Co 8:14. ´ YANAK, Heb 10:24 aantikbaex utiaal ka y. yaabilaj ´ YANILI U KIIMIL, Jn 11:51. ´ YANOON, Bx 17:28 kuxaanoon yeetel y. YANTAL U BIILAL, Heb 9:17 ku y. ken kuubuk YANTAL U MUUK, Bx 19:20 seguernaj u y. YANTAL U YICH, Col 1:6. ´ ´ ´ YAABILAJ, Mt 24:12 u sıistal u y. ooli tulaakal ´ Jn 15:13 Mix maak maas nojoch u y. Bx 13:34 le y. in waalmaj ti Davido Ro 13:10 leye ku tsookbesaal ikil u yeesaal y. 1Co 13:2 yaanten fe; minaan in y. mix baalen ´ ´ ´ 1Co 13:4 maax yaan u y. chuukaan u yool 1Co 13:13 u maas nojchil ti lelooba letie y. ´ ´ 1Co 16:14 Beeteex tulaakal baal yeetel y. ´ ´ Col 3:12 buukbesabaex yeetel y. ´ ´ Col 3:14 le y. ku nupik tubeel tulaakal maak ´ 2Ti 3:3 u paatal minaan u y. 1Pe 4:8 le y. ku tupik yaabkach keban 1Jn 4:8 Diose y. 1Jn 4:18 Ichil le y. minaan saajkil 1Co 13:1, 3, 8; 2Co 7:15; Flp 2:29; Col 2:2; 1Te 2:7; 1Ti 1:5; 1Pe 4:12; 1Jn 4:10; Ap 2:4. YAABILAJ ICHIL SUKUUNTSIL, Ro 12:10; Heb 13:1. ´ ´ YAABILT, Ro 8:37 yoolal maax y. k-tsaanchaatik ´ Ro 9:13 Tin y. Jacob; tin pektaj Esau ´ Tit 2:4 le kooleloobo ka u y. u yıichamoob Heb 1:9 Ta y. le justiciao, ta pektaj le kaaso 1Jn 5:3 u y. Diose: k-tsookbesik baaxoob Jn 13:34. ´ ´ YAABILTAAN, Ro 11:28 uuchik u yeeyaaloobe y. Ap 20:9 j-kiliichoob, bey xan kaaj y. Jn 13:23. ´ ´ YAABILTIK, Mt 22:37 Kaabeet a y. Jeeoba ´ Jn 15:19 le yookol kaabo jeel u y. ´ Col 3:19 ıichamtsileex y. a wataneex ´ 2Ti 3:4 lugar u y. Diose yaan u y. cheen ´ 1Jn 2:15 Ma a y. le yookol kaabo YAABILTIK TAAKIN, Heb 13:5. YAABILTMAJ, Mt 10:37 maas u y. u taata ti tene ´ ´ Jn 3:16 Diose u y. yookol kaabe tu tsaaj Jn 5:20 le Taatao u y. le Paalo ´ Jn 12:25 Le maax u y. u kuxtale ´ ´ ´ 2Co 9:7 u y. maax ku sıik yeetel kiimak ´ Ap 3:19 maaxoob in y. kin keykoob Mt 3:17; Lu 7:2; Jn 11:3, 5; 12:43; 1Co 16:22; Tit 3:15. ´ YAABILTMEN, Jn 21:17 Simon, ¿a y. wa? ´ ´ ´ YAAJ OOL, Mt 5:4 Kiimak u yool le maaxoob y. ´ Jn 16:20 a y. yaan u suutul kiimak oolalil ´ Ap 18:11 tu taanoob yeetel y. tu yoolal le kaaja Ap 21:4 ma tu yantal mix y. mix kiinamil ´ YAAKUNAJ, Ro 8:39 u naachkuntkoon ti u y.

´ YAAL KAB—Y EEYEEX YAAL KAB, Mt 23:4; Jn 20:25. YAAN, Mt 5:37 ken a waaleex y. a beetkeex, ´ Ro 10:4 le maaxoob y. u fejoobo Ro 13:1 Le autoridadoob y., Dios tsaamil ´ Gal 3:22 le maaxoob y. u fejoobo ka u kamoob ´ ´ 2Te 3:2 le fejo ma ti tulaakal maak y. YAANAL BIX, Bx 18:13. ´ YAANAL MAAKOOB, Jn 10:5. ´ YAANAL MAAK U TAASKUBA, Mt 27:63; 2Ti 3:13. YAAN TE KAANO, Mt 6:6 orarnen ti a Taata y. ´ YAANTEEX KAACH, 1Pe 1:14 le tsıibolaloob y. YAANTOON, Heb 4:3 k-okol tu jeelel Dios wa y. fe YAANTOONEEX, Jud 3. YAANTOON FE, 2Co 4:13 y. le oolal k-taan ´ YAAN YEETEL, Mt 6:34 Cada kiine y. le 2Co 12:9 Y. le in nojoch utsil kin weesiktecho ´ 1Pe 4:3 y. le bukaaj kiinoob tsook u maan 2Co 2:6. ´ ´ YAATAL OOL, 1Te 4:13 ma u sen y. jeex maax Lu 6:25; 17:4. ´ YAATAL U YOOL, Ro 14:15 u y. a sukuune ´ 1Co 13:4 maax yaan u yaabilaje ma tu y. Col 3:21 Taatatsileex, ma a beetkeex u y. Heb 12:11 castigo ku beetik u y. 2Pe 2:7 Lot, jach ku y. yoolal Ro 11:29. YAAYAJ BAALOOB, 1Pe 4:12 y. ka muyajtikeex YAAYAJ KIINOOB, 2Ti 3:1 yaan u yilaal y. ´ YAAYAJ OOL, Ro 3:16 y. yaan tu beel ´ Snt 4:9 Okomchajak a wooleex, y. Snt 5:1 okolneneex, awatneneex yoolal y. ´ ´ YAAYAJ OOLAL, Mt 26:75 okolnaj yeetel y. ´ 1Ti 6:10 tsook u chupik u kuxtaloob yeetel y. Ro 2:9; 8:35; 1Te 3:3; Heb 13:17. ´ ´ ´ YAAKAM, 1Pe 5:8 u maan jeex leon ku y. ´ ´ YAANAL U JUSTICIA, Ro 10:3 ma tu tsaajuba y. ´ YAANAL U NUUKTAJ KILIICH MUUK, Mt 22:43. ´ ´ YAANAL U PAAJTALIL, Ro 13:1 y. autoridad ´ 1Co 15:27 tu tsaajuba y. Cristo ´ ´ Ef 5:22 atantsile ka u tsaauba y. u yıicham ´ Ef 5:24 Jeex le muuchulil u tsaamuba y. Cristoo ´ ´ Flp 3:21 utiaal ka u tsaa tulaakal baal y. ´ ´ Col 3:18 Atantsileex, tsaabaex y. a wıichameex ´ ´ Tit 2:5 u tsaaubaob y. u yıichamoob ´ Heb 2:8 wa ma u tsaaik y. u Paal ´ ´ 1Pe 2:13 tsaabaex y. tulaakal autoridad ´ ´ 1Pe 3:1 atantsileex, tsaabaex y. a wıichameex ´ 1Pe 3:22 tsaab angeloob, bey xan paajtaliloob y. ´ ´ 1Pe 5:5 taankelem, tsaaba y. le yaan u ja’abilo 1Co 14:34; Tit 3:1; Heb 12:9. ´ ´ YAAX, Bx 26:23 Cristo kun y. lıisbil Heb 6:1 tsook k-kanik le y. baaloob Heb 10:9. ´ ´ YAAX BAALOOB, Heb 5:12 tulaakal le y. ´ YAAX ICH, Ap 14:4. ´ ´ YAAXIL, Col 1:15 u y. ti tulaakal le baaloob ´ Col 1:18 u y. ti tulaakal le baaloobo ´ YAAX JAATS JUUCH, Ro 11:16.

522 ´ ´ ´ YAAX KAJ OOLT, Ro 8:29 le maaxoob tu y. Ro 11:2 le kaaj tu y. ´ ´ ´ YAAX PAAL, Heb 1:6 tuuxt tu kaateen u Y. ´ Heb 12:23 u muuchulil u y. Dios Ro 8:29. ´ YAAB, Mt 22:14 y. maaxoob invitartaanoob Mt 24:12 yoolal le y. kaas kun antalo ´ 2Co 9:10 ku tsaaik y. semilla Snt 5:20 utiaal ka poobok y. kebanoob ´ YAAB BAALOOB, Lu 12:15 kex y. yaan ti maak ´ YAAB BAAX U YOJLOOB, 1Co 1:19 le maaxoob y. ´ YAABCHAJ, Bx 6:7 y. disipuloob Jerusalen YAABCHAJAK, Jn 10:10 y. u kiinil a kuxatal 2Co 4:15 ka y. u yeesaal u nojoch utsil Dios YAABKACH, Lu 5:6 y. kay tu chukoobi 1Pe 4:8 le yaabilajo ku tupik y. kebanoob Lu 2:13. ´ YAABKACH MAAKOOB, Mt 21:9 Le y. joop u ´ Mr 12:37 y. taan kaach u chenxikintikoob ´ Ap 7:9 ¡ileex!, junmuuch y. Ap 19:6 bey jeex u juum u taan y. Mt 13:34; Mr 3:9; Jn 6:5. YAABKUNTIK, 1Te 2:16 ku maas y. u kebanoob 2Co 9:10. YAABTAL, Jn 3:30 yaan u seguer u y. u disipuloob ´ Bx 6:7 y disipuloob tu tsaaj u fejoob ´ ´ ´ Col 1:6 taan u y. ti tulaakal yookol kaab Heb 11:12. YAAB UTSILOOB, Heb 10:35. YAALAAL BAAL, Heb 10:33 utiaal u y. ´ YAALAAL U NUUK, 2Ti 3:16 utiaal u y. ti maak 2Ti 4:2 y. ti u maasil 1Ti 5:20. YAALIL, Mr 14:56 yaanal bix tu y. YAALMAJ, Ro 9:19. YAALMILI, Ef 2:10 le baaloob u y. Dioso ´ YEET KAAJALOOB, Lu 19:14. ´ YEET MEYAJOOB, Lu 5:7. ´ YEEY, 1Co 1:27 Diose tu y. le baaxoob minaan Ro 9:11; 11:28. ´ YEEYAJ, 1Te 5:9 ma tu y. utiaal u pujaanil ´ 2Te 2:13 Diose tu y. desde tu kaajbal ´ ´ Heb 1:2 le maax tu y. utiaal u patik tulaakal Heb 1:9 Diose, tu y. ka tu yalaj u aceiteil Bx 5:31. ´ YEEYAAB, Ro 11:5 y. tu yoolal u nojoch utsil Dios 1Pe 2:4 baale y. tumen Dios ´ YEEYAABEN, 1Ti 2:7 y. utiaal in kaaytaj 2Ti 1:11. ´ YEEYAAL, Heb 5:1; 8:3. ´ ´ YEEYAAN, Mt 22:14 yaab invitadoob, junpıit le y. ´ ´ Mt 24:24 wa ku paajtale, tak le maaxoob y. ´ Heb 3:1 ichil le maaxoob y. utiaal ´ 1Pe 2:9 junpeel chiibal y. 1Jn 2:20 teexe y. tumen le j-Kiliicho ´ Ap 17:14 le maaxoob tanaanoob, y. Mt 20:23; 24:22; Lu 24:21; Col 3:12; 2Ti 2:10. ´ ´ YEEYEEX, Jn 15:16 Ma teex yeeyeneexi, teen y.

523 ´ ´ YEEYIK, Bx 17:31 u y. junpeel kiin tiaal u juzgar Bx 26:16 utiaal in y. bey in palitsile ´ ´ YEEYMAJ, Mt 24:31 maaxoob u y. desde ´ Mr 13:20 tu yoolal le maaxoob u y., letie ´ Mr 13:27 maaxoob u y. desde tu kantiitsil ´ Bx 17:31 justicia tu kab juntuul xiib u y. Ro 8:33. ´ YEEYMIL, 2Co 1:21 Diose, leti y. 1Te 1:4. YEESAAL JACH JAAJ, Bx 25:7 y. baax ku ´ Heb 11:1 Feje leti u y. junpeel baal ´ YEESIK, Ro 10:10 yeetel u puksiikal ku y. u fe 2Te 1:5 ku y. Diose jach toj bix u juzgar YEESIK TSOOK U KEXIK U TUUKUL, Mr 1:4; Lu 3:3; Bx 19:4. YICH (MEYAJ), Tit 3:14 beyo ka yanak u y. u meyaj 2Pe 1:8 ma kun xuulul u yantal u y. YILAAL, 2Co 4:18 baaxe ti baaloob maatech u y. Col 1:16 baaloob ku y. bey xan le baaloob ma YILOOB, Heb 11:13 le baaxoob aalaabtiobo, tu y. YIIJCHAJAAN K-TUUKUL, Flp 3:15 Toon y. YIIJCHAJAAN U TUUKUL, 1Co 2:6 ichil le y. ´ 1Ti 3:8 Le siervo ministerialoobo kaabeet y. 1Ti 3:11; Tit 2:2. ´ YIIJTAL TUUKUL, Heb 5:14 maakoob tsook u y. ´ ´ Heb 6:1 maan taanil utiaal ka y. YIITSINTKUBA, Snt 5:3. ´ YIIBIK, 2Pe 3:10 yaan u sen chokotaloob tak ken y. ´ 2Pe 3:12 ken y. tulaakal baal YOJEL KAANSAJ, Bx 18:24 Apolos jach u y. ´ YOKSIK, Gal 3:15 mix u y. ulaak baaloob ichil ´ YOKSIKUBA, 2Ti 2:4 soldadoe, mix junteen ku y. 1Pe 4:15 ku y. ti baax ma unaji YOKSIKUBAOB, 2Te 3:11. ´ ´ YORAIL, Mt 24:36 u kiinil yeetel u y., mix maak ´ Mt 24:45 utiaal ka u tsaa janal tiob jach tu y.? Jn 17:1 In Yuum, tsook u kuchul u y. Mt 26:45. YOOCHEL, Ro 8:29 beetaaloob jeex u y. u Paale Col 1:15. YOOK, Jn 19:33 ma tu kachoob u y. ´ ´ ´ YOOKOL, Ro 9:5 Dios, le maax yaan tu y. tulaakal ´ YOOKOL KAAB, Mt 13:39 u tsookol ti le y. ´ ´ Mt 24:3 chıikulal: taan u taal u tsookol le y. ´ Mt 24:14 yaan u kaaytaal ti tulaakal y. ´ Mt 24:21 muyajil ma ilaak desde ka kaaj y. ´ Lu 4:5 yeesajti tulaakal u reinoiloob y. Jn 3:16 Diose tumen jach u yaabiltmaj y. ´ Jn 14:19 Ichil junpıit kiine, le y. ma ken yilen ´ Jn 14:30 taan u taal u gobernanteil le y. Jn 15:19 Wa y. le y. jeel u yaabiltikeexe Jn 17:16 Letiobe ma y. jeex teen Jn 18:36 In reinoe ma y. ´ Ro 1:20 chıikaan u yilaal desde ka beetaab y. ´ ´ Ro 4:13 u tsaabal tuumben y. ti Abrahan 1Co 4:9 bey chaan utiaal le y. 2Co 4:4 pixaan u tuukuloob tumen u diosil y. Gal 1:4 ka u tokoon ti le kasaan y. ´ Heb 2:5 le y. taan k-tsikbaltik kun taalo

´ Y EEYIK—ZEBEDEO ´ Snt 4:4 ku biskuba yeetel le y. contra Dios? ´ 2Pe 3:6 y. le ka beetaab u buulul ich jao 1Jn 2:2 k-perdonartaal, ta le y. ´ 1Jn 5:19 y. ti yaan tu paajtalil le j-Kasaano ´ Ap 16:14 u reyiloob tulaakal y. Mt 25:34; 28:20; Mr 10:30; Lu 18:30; Jn 8:23; 17:5, 6; Ro 10:18; Ef 2:2; 1Ti 6:17; Snt 1:27; 1Jn 2:15, 16. ´ YOO NAJ, Mt 24:17; Lu 12:3; 17:31; Bx 10:9. ´ ´ YOOTIK, Ro 5:7 jeel u y. u tsaa u kuxtale ´ ´ YOOTIL, 2Pe 1:21 profecıa, ma taal tumen bey tu y. ´ ´ YOOXPEEL KIIN, Lu 9:22 tu y. kiine yaan ´ ´ Bx 10:40 Diose tu y. tu lıisaj le Maaka Lu 13:32; 24:21; 1Co 15:4. YOOLAL, Mt 24:9 chapektaaleex tu y. in kaaba ´ ´ Mt 24:22 tu y. le maaxoob yeeyaanoobo Ap 2:3 baaloob tsook a muyajtik y. ´ YUTSIL, Ro 8:28 utiaal u y. le maaxoob Ro 11:22 Diose ku yeesik u y. ´ Ro 15:3 mix Cristo tu kaxtaj cheen u y. 1Co 13:4 yaan u yaabilaje ku yeesik y. ´ Flp 2:4 kaxtik cheen u y. baaxe u kaxt ´ 2Ti 3:2 yaan u kaxtikoob cheen u y. Bx 28:2; 1Co 10:33; Tit 3:4. YUUMIL, Mt 21:40 Ken suunak u y. le paakalo ´ Jud 4 Jesucristo le juntuulili k-Y. YUUMIL KOOL, Mt 13:27. YUUMIL NAJ, Mt 10:25 y. ku yaalaal Beelzebub Mt 24:43. YUUMIL PARCELA, Mt 20:1; 21:33. YUUMTSIL, Mt 7:22 Y., Y., ¿ma wa Jn 20:18 ¡Tsook in wilik le Y.! ´ ´ Jn 20:28 Tomase tu nuukaj: ¡In Y. yeetel in Dios! ´ ´ 1Co 7:39 tsookol u beel yeetel maax meyajtik Y. ´ 1Co 8:5 yaab diosoob yeetel y. yane ´ ´ ´ Ef 4:5 juntuulili Y., junpeelili fe, junpeelili 1Ti 6:15 u Y. le jalaachoobo Snt 2:1 a fejeex ti k-kiichkelem Y. Jesucristo ´ 1Pe 3:6 Sarae y. u yaalik kaach ti Abrahan Mt 11:25; Bx 17:24; 2Ti 2:24. ´ YUUCHUL MAALOB TAAN, Bx 13:50; 17:12; 1Co 4:10; 2Co 6:8. ´ YUUB, Ap 22:17 jeel maaxak ka u y. ka u yaal xan: 1Co 2:9. ´ YUUBIK, Mt 13:13 kex taan u y. ma tu Jn 5:28 le muknaloobo yaan u y. u taan ´ Jn 8:47 Le maax ti Dios u taale ku y. ´ Jn 9:31 ma tu y. u oracion j-kebanoob Jn 18:37 y. le jaajo ku y. in taan Bx 3:23 ma tu y. le Profetaa yaan u xuulsaal Ro 10:14 bix jeel u y. wa baax ti leti Mt 11:15; Lu 8:10; Jn 5:24; Bx 4:19; 9:7; Ro 2:13; 1Jn 5:14; Ap 3:20. YUUBIK TAAN, Lu 2:51.

Z

´ ZABULON, Ap 7:8. ´ ´ ZACARIAS, Lu 11:51 tak u kiikel Z., le maax Lu 1:5, 12, 18, 40, 67. ZAQUEO, Lu 19:2, 5, 8. ZEBEDEO, Mt 4:21; Lu 5:10; Jn 21:2.

TIPAANIL 1

´ U kaaba Dios te Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 525

2

´ U yoksaal tu kaateen u kaaba Dios ´ te Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 528

3

´ ´ ´ ´ Jesus.—Juntuul maax chıikaan ti Dios; divino ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 530

4

´ ´ ´ ´ «Nuupkeban.»—Tulaakal le jejelaas nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 531

5

´ Way yaan Cristoe (Parousıa) ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 533

6

«U cheil muyaj» ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 534

7A

´ «Alma.»—Baal kuxaan, wıinik wa baalche; ´ ´ u kuxtal maak; ulaak bix u meyaj ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 537

7B

´ ´ «Neuma.»—Iik, u yiik maak; kiliich muuk; ´ ´ ´ u muukil kuxtal; u yool maak; ulaak bix u meyaj ˝ ˝ ˝ ˝ 538

8

´ «Hades», «Seol».—U kuuchil le kimenoobo; Muknal ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 539

10

«Gehena.»—U simboloil xuulsajil utiaal mantats ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 540 ´ ´ ´ ´ ´ «Uuchben Nuuptaan» yeetel «Tuumben Nuuptaan» ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 541

11

´ Taakin yeetel piisoob ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 542

12

U mesiloob le calendario ku yaalaal te Bibliao ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 543

13

´ ´ Baaxoob uuch ichil u kuxtal Jesus way Luume ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 544

14

´ ´ ´ Mapa: Israel tu kiinil Saul, David yeetel Salomon ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 552

15

´ Mapa: Israel tu kiinil u kaaytaj Jesus ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 553

16

Talam taanoob ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ ˝ 554

9

524

1

´ U kaaba Dios (˘˙˘˝) te Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo ´ ´ ´ (Yaan xan doce u xeexetal uuchben ts ıiboobi)

Yaab bibliaobe maatech u taas´ koob u kaaba Dios. Baale te uuch´ ben Ts ıiboob ich Hebreoo, u kaaba ´ ´ ´ Diose ts ıibtaab ooli siete mil u tee´ ´ nel yeetel le kanpeel letraoba: 565 . Ti lela, u suukile ku yaalaal Tetra´ ´ ´ ´ gramaton, yeetel ku ts ıibtaal yeetel le letraoba: YHWH (wa JHVH ). ´ Ma ojeelaan jach bix unaj u yaalaal le kaabaa, baale bejlae maas ´ ´ suuk u yaalaal «Jeeoba» (Jehova). ´ ´ U koomil bix u ts ıibtaal le kaabaa ´ «Jah» (wa «Yah»); lela bey u chıikpajal ichil yaab ti le kaabaob yanoob ´ te Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, bey xan ichil le taan «¡Aleluya!», u ´ kaat u yaale «¡Kiikitanteex Jah!» (Apocalipsis 19:1, 3, 4, 6). ´ Tumen Dios beet u ts ıibtaal le ´ Kiliich Ts ıiboob ich Griego utiaal ´ ´ u nupik yeetel le Kiliich Ts ıiboob ´ ich Hebreoo, jach jelaan wa ka teek ´ paatak ma u yilaal u kaaba Dios ´ ichil le Ts ıiboob ich Griegoo. Bey u yeesik le baax tu yaalaj Santiago ti ´ le apostoloob yeetel ti le ancianoob ´ yanoob kaach tu kaajil Jerusalen, ´ ´ ´ ooli chuumuk ti le yaax sigloo: ´ «Symeone tsook u chuukaan tsolik ´ bix kaajik u chaabal en cuenta le ´ j-taanxel luumiloob tumen Dioso ´ ´ utiaal ka u joos junpeel kaaj bisik u kaaba» (Baaxoob 15:14). Tsoole, utiaal u yeesik jach jaaj le baax tu yaalo, tu chachiitaj baax ku yaalik ´ ´ Amos 9:11, 12 tuux ku chıikpajal u ´ kaaba Dios. Jeex tuun k-ilko, wa le cristianoob yaan u beetkubaob jun´ peel kaaj ku bisik u kaaba Dioso, ´ ¿baaxten tuun ku lusaal le Tetra´ ´ gramaton chıikbesik u kaaba Dios ´ ichil le Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo?

´ ´ Jujuntuul maakoob kaanchajaan u xookoobe ku tuklikoob kaache lusaab u kaaba Dios te Kiliich ´ Ts ıiboob ich Griegoo tumen minaan bin ichil le Biblia Septuaginta ´ griegao. Le Bibliaa letie yaax ka ´ suut ich griego le Kiliich Ts ıiboob ´ ´ ich Hebreoo, yeetel kaaj u beetaal ´ kex tu jaabil 280 t.t.J. Tu yaamil yaab jaaboobe, le copiaob yaan ti ´ le Septuagintao cheen letie beetaa´ boob te siglo 4 yeetel 5 ts.t.J.1 Ti le ´ ´ ooxpeel copiaoba, u kaaba Diose ´ keex yeetel le taanoob ich Griegoa: ´ ´ ´ Kırios (Yuumtsil) yeetel Teos (Dios). ´ ´ Cheen baale, uuchik u kaxtaal ´ ´ u uuchben xeeteloob le Septuagintao, ilaabe u kaaba Dios ich he´ breoo ti yaan ichil le yaax copiaob ´ ´ beetaano. Le xeetelooba2 u xeexe´ tal u libroil Deuteronomio, yeetel ´ ´ ichiloobe mix junteen ku chıikpa´ ´ jal le taan Kırios wa Teos ku tsaabal kaach tu lugar u kaaba Dioso. ´ ´ Baaxe tulaakal tuux ku chıikpajal ´ ´ u kaaba Diose ts ıibtaan yeetel le ´ kanpeel letraob ich hebreoo: 565 . ´ Le m aakoob kaanchajaan u ´ 1 Le copiaobo leti lelooba: C ´ ´ ´ odice Vati´ cano 1209, Codice Sinaıtico yeetel Codice Alejandrino. ´ ´ 2 Xeen te taan ´ juun 526 yeetel 527 utiaal a wilik le 12 x k-tsaamaj u nu´ eeteloobo; ´ meroiloob yeetel ´ k-woolkaltmaj le Tetragramatono. Num. 1: Deuteronomio 31:28 ´ ´ tak 32:7,´ ku chıikpajal u kaaba Dios te lı´ nea´ 7 yeetel 15. ´ Num. 2:´ (Dt 31:29, 30) ku chıikpajal ´ te lınea´ 6. Num.´ 3: (Dt 20:12-14, 17-19) ´ te lınea ´ 3 yeetel 7. Num. 4: (Dt´ 31:26) te´ lınea 1. Num. 5: (Dt 31:27, 28) te ´ ´ lınea 5. Num. 6: (Dt 27:1-3) te´ lınea 5. Num. 7: (Dt ´ ´ 25:15-17) te ´ lınea 3. Num. 8: (Dt 24:4) ´ te lınea te lınea 3. ´ 5. Num. 9: (Dt 24:8-10) ´ ´ Num. 10: (Dt 26:2, 3) te 11: ´ ´ lınea 1. Num. ´ (Dt 18:4-6) te lınea ´ 5 yeetel 6; kaapeel me´ jen x eet yaanti. N um. 12: (Dt 18:15, 16) te ´ lınea 3.

525

2

1

4

3

5

6

7

10

8

9

11

12

528 TIPAANIL ´ ´ xookoobo ku yaalikoobe le xeete- ku taaskoob u kaaba Dios ts ıibtaan ´ ´ ´ ´ looba ts ıibtaab te yaax siglo t.t.J., yeetel le kanpeel letraob ich he´ ´ u kaat u yaale ts ıibtaab kex kaa- breoo. ´ ´ ´ ´ peel siglo desde ka kaaj u beetaal le Ken u xok kaach Jesus yeetel u di´ Septuagintao. Lela ku yeesike le ka sipuloob le Kiliich Ts ıiboob jeex ´ ´ yaax ts ıibtaab le Septuagintao ichi- yaniloob ich hebreo wa ichil le Sep´ le jach tu jaajil ku chıikpajal u kaa- tuaginta griegao, ku yilkoob kaach ´ ´ ´ ba Dios te tuuxoob ku chıikpajal ts ıibtaan u kaaba Dios yeetel le ´ ´ ´ xan ichil le yaax ts ıiboob ich he- kanpeel letraob ich hebreoo. Jesuse ´ breoo. ¿tu yaalaj wa Adonay (Yuumtsil) te ´ ´ ´ ´ Ti Jesus yeetel ti u disipuloo- tuuxoob ku chıikpajal le Tetragra´ be, ¿meyajnaj wa copiaob ich griego maton jeex suuk u beetik le judıoob, ´ ´ ti le Septuaginta tuux ku chıikpa- tumen sajak xan u mixbaalkuuntik ´ ´ ´ jal u kaaba Dios ts ıibtaan yee- u kaaba Dios yeetel u bin tu contra ´ ´ ´ tel le kanpeel letraob ich hebreoo? le baax ku yaalik le u Yooxpeel Man´ ¡Meyajnajtiob! Ichil u cientosil jaa- damientoo? ( Exodo 20:7.) Le ka waa´ ´ ´ ´ boob tsookok u kıimil Cristo yeetel laj Jesus tu sinagogail Nazaret yeetel ´ u apostoloobe, le Tetragramatono le ka tu chaaj u libroil Isaıas utiaal u ´ ma xuul u meyaj ti le maaxoob bee- xokik le versiculoob (61:1, 2) tuux ku ´ tik u copiail le Septuagintao. Tu kaa chıikpajal le Tetragramatono, ¿yaa´ ´ jaatsil le kaapeel siglo ts.t.J., junnal wa bix uuchik u xokik u kaaba ´ ´ ´ tuul maak ku kaabatik Aquilae, le Dios yoolal ma u xokik jeex una´ ka tu sutaj ich griego le Ts ıiboob ich je? Ma, tumen Jesuse u pekmaj le ´ ´ Hebreoo, tu tsaaj xan u kaaba Dios baaxoob ma te Kiliich Ts ıiboob u ´ ´ yeetel le uuchben letraob ich he- taal suuk u beetik kaach le escribreoo. baobo. Mateo 7:29 ku yaalik: «Le´ ´ ´ ´ Jeronimoe juntuul maak kuxlaj tie ku kaanskoob kaach bey juntuul ´ ´ ichil u jaabiloob 347 yeetel 420 ts.t.J. maak tsaan autoridad tie, ma jeex ´ Leti beet le Vulgata Latinao. Le- le escribaobo». Le ka orarnaj Jesus ´ ´ tie tu yaalaj: «Toone t-ilaj u kaaba ti Jeeobae, u apostoloob chuukaan ´ ´ Dios, le Tetragramatono [565 ], laay- u yooloobe tu yuuboob u yaalik: ´ ´ ´ ´ ´ li yeetel uuchben letraob ts ıibtaa- «Tene tsook in tsaaik kaj ooltbil ´ ´ ´ noob ti jujunpeel libroob ich griego a kaaba ti le maakoob ta tsaajten ´ tak te kiinooba». Lela ku yeesi- way yookol kaabo. [...] Tene tsook in ´ ´ ´ ´ ke tak tu kiiniloob Jeronimoe, yaan tsaaik u kaj ooltoob a kaaba, yeetel ´ ´ ´ manuscritoob ti le Kiliich Ts ıi- yaan u seguer in tsaaik kaj ooltbil» boob ich Hebreo sutaan ich griego (Juan 17:6, 26).

2

´ U yoksaal tu kaateen u kaaba Dios ´ te Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo ´ «Jeeoba.» Hebreo: ˘˙˘˝ (YHWH wa JHVH )

´ Te kabala ku yeesaal le 237 jeje- Kiliich Tsıiboob ich Griego. U Sut´ ´ ´ laas tuuxoob oksaab tu kaateen le taanil Tuumben Luumo. Utiaal u ´ ´ kaaba «Jeeoba» ichil u tekstoil le yojeeltaal baaxten beetaab beyo

529 TIPAANIL ´ ´ ilaak Traduccion del Nuevo Mun- taano, jach t-kanaantaj k-oksik ´ do de las Santas Escrituras (con u kaaba Dios cheen te tuuxoob ´ ´ ´ referencias), taan juun 1564 yeetel unaj u bin te Kiliich Ts ıiboob ich 1565. Griegoo; utiaal lela meyajnajtoon ´ Mateo 1:20, 22, 24; 2:13, 15, 19; 3:3; le Kiliich Ts ıiboob ich Hebreoo. ´ 4:4, 7, 10; 5:33; 21:9, 42; 22:37, 44; T-ilaj u paatal jeex yanil ti le jeje´ 23:39; 27:10; 28:2; Marcos 1:3; 5:19; laas bibliaob ich hebreo t-xakalto. ´ ´ 11:9; 12:11, 29, 29, 30, 36; 13:20; Lucas Cada junpeel ti le 237 jejelaas tuu´ 1:6, 9, 11, 15, 16, 17, 25, 28, 32, 38, xoob t-oksaj u kaaba Jeeoba tu ´ 45, 46, 58, 66, 68, 76; 2:9, 9, 15, 22, tekstoil le bibliaa bey xan u chıik´ ´ 23, 23, 24, 26, 39; 3:4; 4:8, 12, 18, pajal ti junpeel wa maas ti junpeel 19; 5:17; 10:27; 13:35; 19:38; 20:37, 42; biblia ich hebreoo. ´ Juan 1:23; 6:45; 12:13, 38, 38; BaaLe yaax cristianoobo, ken u yaa´ xoob 1:24; 2:20, 21, 25, 34, 39, 47; 3:19, loob kaach baax ts ıibtaan te Sep22; 4:26, 29; 5:9, 19; 7:31, 33, 49, 60; tuagintao, mix baal eesik wa ku 8:22, 24, 25, 26, 39; 9:31; 10:33; 11:21; luskoob u kaaba Diosi. Ti jun´ 12:7, 11, 17, 23, 24; 13:2, 10, 11, 12, 44, peel revista ku taan ti arqueolo´ 47, 48, 49; 14:3, 23; 15:17, 17, 35, 36, 40; gıae (Biblical Archaeology Review, 16:14, 15, 32; 18:21, 25; 19:20; 21:14; marzo ti 1978), le profesor George ´ Romailoob 4:3, 8; 9:28, 29; 10:13, 16; Howardo tu tsaaj naatbil jach jaaj ´ 11:3, 34; 12:11, 19; 14:4, 6, 6, 6, 8, 8, 8, le baax taant k-aaliko. Jeex le ka 11; 15:11; 1 Corintoiloob 1:31; 2:16; ´ taanaj ti «junpeel teksto rabino 3:20; 4:4, 19; 7:17; 10:9, 21, 21, 22, ´ jach kaj oolaano (Talmud Shabbat 26; 11:32; 14:21; 16:7, 10; 2 Corintoi13.5)», tu yaale le tekstoa «ku tsoloob 3:16, 17, 17, 18, 18; 6:17, 18; 8:21; ku taasik u xuul10:17, 18; Galaciailoob 3:6; Efesoi- lik baax talamil ´ saal ti le ts ıiboob beetaan tumen loob 2:21; 5:17, 19; 6:4, 7, 8; Colosasiloob 1:10; 3:13, 16, 22, 23, 24; le ´herejeobo ´ (ma xaane ichil le libroob ku 1 Tesalonicailoob 1:8; 4:6, 15; 5:2; ts ıib ooba t aakaan ´ 2 Tesalonicailoob 2:2, 13; 3:1; 2 Ti- meyaj ti ´ le judıo-cristianoobo)». talamil ku taasik? moteo 1:18; 2:19, 19; 4:14; Hebreoob ¿Baax tuun ´ tumen le 2:13; 7:21; 8:2, 8, 9, 10, 11; 10:16, 30; «Ichil le ts ıiboob beetaan ´ 12:5, 6; 13:6; Santiago 1:7, 12; 2:23, 23; herejeobo ku ´ chıikpajal u kaaba 3:9; 4:10, 15; 5:4, 10, 11, 11, 14, 15; Diosi; wa ku laaj xuulsaaloobe ku 1 Pedro 1:25; 3:12, 12; 2 Pedro 2:9, xuulsaal xan ti le kaabao.» Le profesor Howardo tu yaalaj 11; 3:8, 9, 10, 12; Judas 5, 9, 14; Apo´ calipsis 1:8; 4:8, 11; 11:17; 15:3, 4; 16:7; xan: «Uuchik u lusaal le Tetragramatono ma xaane le beet u kex18:8; 19:6; 21:22; 22:5, 6. ´ «Jah», u koom kaaba Diose, pajal baax ku creertaal tu yoolal ´ ´ ´ ku chıikpajal ichil le taan griego Dios te kiinoob taan u ts ıibtaal le ´ ´ aleloya. Lela ku taal ti le taan Nuevo Testamento te yaax sigloo. ´ ´ ´ ´ alelu-Ya ich hebreoo; u kaat u yaal U Dios le judıoobo jach kaj oolaan, ´ «¡Kiikitanteex Jah!» (Apocalipsis ma jeex le ulaak diosoobo, tumen 19:1, 3, 4, 6; ilaak xan u tsolajil Sal- suuk kaach u chachiitaal u kaaba ´ mo 104:35, Rbi8). ich hebreo, baale paat ma tu jach ´ ´ Utiaal ma k-pıitmaan ti le baax ilaal beyo tumen xuul u meyaj le ´ taakaan ichil u meeyjil le sut- Tetragramatono».

3

´ ´ ´ ´ Jesus.—Juntuul maax chıikaan ti Dios; divino Juan 1:1.—«le Taan xan kaacho ´ ´ juntuul dios (chıikaan ti dios; divino)» ` j b ´ ` ´ ´ Griego: "! '1 % ' #o'1 (kay teos en jo logos)

1808

«le taan xan kaacho ´ juntuul dios»*

The New Testament, in An Improved Version, Upon the Basis of Archbishop Newcomes New Translation: With a Corrected Text, Londres.

1829

«le Logos xan kaacho ´ juntuul dios»*

The Monotessaron; wa, The Gospel History, According to the Four Evangelists, Vol. 1, ´ joosaan tumen John S. Thompson, Baltimore.

1864

1879

´ «juntuul dios kaach le Taano»*

«le Taan xan kaacho ´ juntuul dios»2

1928

´ «le Taan xan kaacho juntuul ´ maax divino»2

1935

«le Taan xan kaacho divino»*

1950

«le Taan xan kaacho ´ juntuul dios»* ´ ´ «juntuul dios (wa: bey juntuul dios) kaach le Taano»3 ´ «chıikaan ti dios kaach le Logoso»3 ´ «juntuul dios kaach le Logoso»3

1975 1978 1979

The Emphatic Diaglott (J21, lectura interlineal), ´ joosaan tumen Benjamin Wilson, Nueva York ´ yeetel Londres. La Sainte Bible, Segond-Oltramare, Ginebra ´ ´ yeetel Parıs. ´ ´ La Bible du Centenaire, Societe Biblique ´ de Parıs. ´ The Bible—An American Translation, joosaan ´ tumen J. M. P. Smith yeetel E. J. Goodspeed, Chicago. New World Translation of the Christian Greek Scriptures, Brooklyn. ´ Das Evangelium nach Johannes, joosaan tumen ¨ Siegfried Schulz, Gottingen, Alemania. ´ Das Evangelium nach Johannes, joosaan tumen ´ Johannes Schneider, Berlın. ´ Das Evangelium nach Johannes, joosaan tumen ¨ ¨ Jurgen Becker, Wurzburg, Alemania.

´ 1 Ti ingles chaabi. ´ Ti frances chaabi. ´ 3 Ti aleman chaabi.



´ Te tekstoa, le bibliaob ich ingles, ´ ´ ´ frances yeetel alemano ku tsaai´ koob taanoob jeex «juntuul dios», ´ «divino», «chıikaan ti dios». Le bi´ bliaoba tu tsaajoob beyo tumen ´ ´ le taan o1 (teos) tsaan ich grie´ goo junpeel complemento predi´ ´ cativo singular ku chıikpajal taanil ti le verboo, tsoole minaan u ´ ´ artıculo definidoil (teos anarthrous). ´ Le Dios, maax yiknal yaan kaach ´ ´ le Taan wa Logoso, ts ıibtaan yee´ b tel le taanoob ich griegoa: ' o1; ´ ´ ´ lela teos yeetel jo, u artıculo defini-

doil. Ken tsaabak u articuloil jun´ peel wa baax taanil jeex anik tee´ ´ ´ la, u kaat u yaale taan u yuuchul ´ ´ taan ti junpeel baal wa ti juntuul ´ ´ maak. Baale ken tsaabak taanil ti ´ le verbo junpeel complemento pre´ dicativo singular yeetel minaan u ´ ´ articuloile, cheen taan u yaalaal bix ´ ´ juntuul wa maax. Le beetke, le ka tu yaalaj Juan de ke le Taan wa Lo´ gos «juntuul dios» wa «divino» wa ´ ´ «chıikaan ti dios[o]», ma u kaat u ´ yaal wa le Taano laayli letie Dios ´ yiknal maax yaan kaacho. Baaxe

530

531 TIPAANIL ´ ´ ´ cheen taan u tsolik bix le Taan wa yeeskoob maalob uuchik u suutul ´ le Logoso. U jaajile, ma taan u yaa- beya. ´ lik wa le Taano laayli letie Dioso. Te xook ku kaabatik «Qualita´ ´ Te ts ıib ich griegoo, yaab u tee- tive Anarthrous Predicate Nouns: ´ ´ nel ku chıikpajal le complemento Mark 15:39 and John 1:1» joosaab predicativo singular x-ma articuloil ti Journal of Biblical Literature, ´ ´ taanil ti le verboo. Te tekstooba, volumen 92, Filadelfia, 1973, taan ´ ´ jeel u paajtal u yilaal jujunpeel tio- juun 85, Philip B. Harnere tu yaa´ be: Marcos 6:49; 11:32; Juan 4:19; le le xooxot taanoob jeex le yaan ´ 6:70; 8:44, 48; 9:17; 10:1, 13, 33; 12:6; ti Juan 1:1, tuux «yaan junpeel ´ 18:37. Le ka suut ich yaanal taan predicado x-ma articuloil taanil ti ´ ´ le tekstooba, le j-suttaanoobo tu junpeel verboe, maases ku tsaaik ´ ´ ´ tsaajoob junpeel artıculo indefi- naatbil baax cualidadil yaan ti le ´ ´ ´ nido («juntuul») taanil ti le com- sustantivoo. Le xooxot taanooba plemento predicativoo, utiaal beyo ku yeeskoobe le logoso bey jeex ´ ´ ´ ´ ka chıikpajak cheen taan u tsoo- theose. Mix baal eesik wa kaab eet ´ ´ lol bix junpeel wa baax wa jun- u tsaabal u artıculo definidoil le ´ ´ ´ tuul wa maax. Jeel bix beetaabik predicado theoso». Te taan juun 87 ´ te tekstooba, bey uuchik u beetaal ti le xooko, Harnere tu yaalaj: «Ti ´ ´ xan le ka oksaab le artıculo inde- Juan 1:1 kin tuklike jach chıikaan u ´ ´ ´ finido «juntuul» taanil ti le taan yilaal taan u taan ti u cualidad le ´ ´ ´ ´ o1 (teos) ku chıikpajal ti Juan 1:1, predicadoo, le oolale ma tu paajtal ´ ´ utiaal beyo ka xookok «juntuul u tsaabal artıculo definido ti le sus´ dios». Le Kiliich Ts ıiboobo ku tantivoo».

4

´ ´ ´ «Nuupkeban.»—Tulaakal le jejelaas ´ nuupchitaloob ku bin tu contra u ley Dioso ´ ´ Mateo 5:32—Griego: (')%ı (porneya); ´ ´ latın: fornicatio

´ Le taan porneya ich griegoo jeje´ ´ ´ laas baax u kaat u yaale. Junpeel ´ ´ joosaanil ku taan ti le ts ıiboob ich griegoo, ku yaalike le taan jee´ ´ ´ lo u kaat u yaal «prostitucion, eek ´ ´ kuxtal, nuupkeban; ichil lela taa´ ´ ´ kaan xan tulaakal le jejelaas nuupchitaloob ku bin tu contra le leyo» (A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, beetaan tumen W. Bauer, ´ ´ ´ ´ u kaapeel edicion ich ingles, joo´ saan tumen F. W. Gingrich yeetel ´ F. W. Danker, Chicago yeetel Lon´ dres, 1979, taan juun 693).

Tu yoolal le taanoob tu yaalaj Je´ ´ sus te Mateo 5:32 yeetel 19:9, jun´ peel diccionario teologicoe ku yaa´ ´ like, le taan « (')%ı [porneyao] u ´ ´ ´ kaat u yaale u nuupchital maak ´ ´ ´ yeetel maax ma u yatan wa u yıichami» (Theological Dictionary of the New Testament, volumen VI, ´ ´ taan juun 592). Jeex tuun k-ilko, ´ te Kiliich Ts ıiboobo ku meyaj ´ ´ le taan porneya utiaal u yuuchul ´ taan ti maaxoob tsokaan u beeloob. Tu yoolal baax ku yaalik Efe´ soiloob 5:3, 5, le taan juun 594 ti le diccionarioa, ku yaalike Pabloe

532 TIPAANIL ´ ´ ´ ´ «tu tsaaj cuenta ma tulaakal maak le jaajil fejo, ti tulaakal le baax ´ ´ ´ ku paajtal u controlartik u ts ıibola- ku kaansaalo wa cheen ti junjaats, ´ ´ li, 1 C. 7:7. Utiaal u kanaantkuba u xuumpattaal u jaajil Dios Jahve ´ ´ ´ ´ ´ ma u nuupkebantal juntuul maax utiaal u bin maak tu paach ulaak ´ [ma tsokaan u beel] ma tu paajtal diosoob [4Re 9:22; Jer 3:2, 9; Os 6: ´ [u controlartik u ts ıibolale], kaa- 10 etc.; tumen le u biskuba Dios ´ ´ b eet u tsookol u beel jeex u yaa- yeetel u kaajalo ku yilaal kaach ´ lik Dios ichil u leye, 1 C. 7:2». Le bey tsokaan u beel tu yeetele]: ´ ´ beetik tuune, te Kiliich Ts ıiboo- Ap 14:8; 17:2, 4; 18:3; 19:2» (Lexicon ´ ´ bo ku meyaj xan le taan porneya Graecum Novi Testamenti, joosaan ´ ´ ´ ´ ´ utiaal u yuuchul taan ti maaxoob tumen F. Zorell, ooxp eel edici on, ´ ma tsokaan u beeloob ku taakpaj- 1961, columna 1106). (Le corchetes ´ ´ ´ loob ti jejelaas nuupchitaloob ku yeetel cursivaso leti tsaamil; le 4Re binoob tu contra le leyo, bey xan ti ti le Septuagintao letie 2 Reyes ku ´ ´ ´ ulaak baaloob yaan yil yeetel leloo- chıikpajal te teksto masoreticoo.) ´ ba (ilaak 1 Corintoiloob 6:9). Ichil le ts ıib griegoo le taan ´ ´ ´ B. F. Westcott, juntuul ti le maa- porneyao veinticinco tuuxoob ku ´ ´ ´ xoob joos le ts ıib ich griego West- chıikpajal: Mateo 5:32; 15:19; 19:9; ´ cott yeetel Horto, ti u tsolajil jun- Marcos 7:21; Juan 8:41; Baaxoob ´ ´ peel libro tu joosaj ku taan ti 15:20, 29; 21:25; 1 Corintoiloob 5:1, 1; Efesoiloob 5:3, taanaj ti le jeje- 6:13, 18; 7:2; 2 Corintoiloob 12:21; Ga´ ´ ´ laas baaloob u kaat u yaal porneya laciailoob 5:19; Efesoiloob 5:3; Colo´ ichil le Kiliich Ts ıiboobo. Teelo tu sasiloob 3:5; 1 Tesalonicailoob 4:3; yaalaj: «Le taana ku meyaj utiaal Apocalipsis 2:21; 9:21; 14:8; 17:2, 4; ´ ´ u yuuchul taan ti tulaakal le jeje- 18:3; 19:2. ´ ´ ´ laas nuupchitaloob ku binoob tu Le verbo pornewo ku taal ti le ´ contra le leyo, (I) adulterio; Os. ii. taan porn eyao, ti U Suttaanil ´ 2, 4 (LXX.); Mat. v. 32; xix. 9; (2) tsoo´ Tuumben Luume ku suutul «nuupkol beel ma jeex u yaalik le leyo, ´ ´ ´ kebantal» wa «nuupkebanchaj», I Cor. v. I; (3) nuupkeban, letie yaax ´ ´ ´ ´ yeetel ku chıikpajal ocho u teenel: baal ku tsaaik naatbilo, jeex yanik 1 Corintoiloob 6:18; 10:8, 8; Apocate tekstoa [Efesoiloob 5:3]» (Saint 9. Pauls Epistle to the Ephesians, Lon- lipsis 2:14, 20; 17:2; 18:3, ´ ´ ´ Le verbo ekpornewo ku taal ti dres yeetel Nueva York, 1906, taan ´ ´ juun 76). Ken u yaal le «yaax baal le ´ taan porneyao, ti U Suttaanil ´ ´ ´ Luume ku suutul «sen ku tsaaik naatbilo» chıikaan cheen Tuumben ´ ´ ´ ´ yeetel cheen juntaan u taan ti le bix u naataal por- nuupkebanchaj», ´ ´ ´ ´ t een ku ch ıikpajal: ti Judas 7. neya bejlao, ti maaxoob ma tso´ ´ Le sustantivo porne ku taal ti kaan u beeloobi, ma jeex le ka yaax ´ ´ ´ le taan porneyao, ti U Suttaanil ts ıibtaab le taan uuchjeakilo. ´ ´ Luume ku suutul «kooBaale le taana ma cheen literal Tuumben ´ ´ ´ ´ yeetel ku u naataali. Ti jujunpeel tekstoob lel ´ cheen bey u maano», ´ ´ ti le Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, chıikpajal doce u teenel: Mateo 21: ´ ´ ku tsaabal porneya utiaal u yuu- 31, 32; Lucas 15:30; 1 Corintoiloob 6: ´ ´ chul taan ti junpeel baal simb oli- 15, 16; Hebreoob 11:31; Santiago 2:25; ´ co. Yoolal lela junpeel diccionarioe Apocalipsis 17:1, 5, 15, 16; 19:2. ´ ´ ´ Le sustantivo pornos ku taal ti le yaanal le taan porneyao, ku yaa´ ´ ´ lik: «u tsaaikuba maak tu contra taan porn eyao, ti U Suttaanil

533 TIPAANIL ´ ´ ´ ´ Tuumben Luume ku suutul «maax kaat u yaal: «juntuul xiipal ku ´ ´ ´ ´ ´ ku nuupkebantal», yeetel ku chıik- chaik u nuupchital u yeet xiibiloob ´ ´ ´ ´ pajal diez u teenel: 1 Corintoiloob 5: tu yeetel, sodomita, maax ku nuup´ 9, 10, 11; 6:9; Efesoiloob 5:5; 1 Ti- kebantal, maax ku adorartik beetbil moteo 1:10; Hebreoob 12:16; 13:4; diosoob» (A Greek-English Lexicon, ´ ´ ´ Apocalipsis 21:8; 22:15. Junpeel dic- joosaan tumen H. Liddell yeetel R. ´ cionarioe, ku yaalike le taana u Scott, 1968, taan juun 1450).

5 1864

1897 1903 1950

´ Way yaan Cristoe ( Parousıa) ` ` ` ` \ Mateo 24:3—Griego: +' *$!'% +1 *1 ()',*!1 ´ ´ (to semeyon tes ses parousıas) ´

«u CHIIKULAL A presencia (way yaneche)»* ´ «u chıikulal a presencia (way yaneche)»* ´ «u chıikulal A presencia (way yaneche)»* ´ «u chıikulal a presencia (way yaneche)»*

The Emphatic Diaglott, (Greek-English ´ interlinear), joosaan tumen Benjamin Wilson, ´ Nueva York yeetel Londres. ´ The Emphasised Bible, joosaan tumen J. B. Rotherham, Cincinnati. ´ The Holy Bible in Modern English, joosaan tumen F. Fenton, Londres. New World Translation of the Christian Greek Scriptures, Brooklyn.

´ 1 Ti ingles chaabi.

´ Le sustantivo griego parousıao u ´ ´ kaat u yaal «antal tu tseel», tumen ´ le taana ku taal ti le preposicion ´ ´ ´ ´ para (tu tseel) yeetel ousıa («antal»). ´ ´ Le taan parousıao 24 u teenel ku ´ ´ chıikpajal te Kiliich Ts ıiboob ich griegoo. Letie jeelooba: Mateo 24:3, 27, 37, 39; 1 Corintoiloob 15:23; 16:17; 2 Corintoiloob 7:6, 7; 10:10; Filiposiloob 1:26; 2:12; 1 Tesalonicailoob 2: 19; 3:13; 4:15; 5:23; 2 Tesalonicailoob 2:1, 8, 9; Santiago 5:7, 8; 2 Pedro 1:16; 3:4, 12; 1 Juan 2:28. Te biblia U Sut´ taanil Tuumben Luuma, maases ku meyaj le taan «way yaan» utiaal u ´ ´ suutul le 24 u teenel tuux ku chıik´ pajal le taan parousıao. ´ Le verbo pareimi ku taal ti le ´ ´ taan parousıao, u kaat u yaal «antal ´ ´ tu tseel». Le taana 24 u teenel ku ´ ´ chıikpajal te Kiliich Tsıiboob ich

Griegoo. Letie jeelooba: Mateo 26: 50; Lucas 13:1; Juan 7:6; 11:28; Baaxoob 10:21, 33; 12:20; 17:6; 24:19; 1 Corintoiloob 5:3, 3; 2 Corintoiloob 10:2, 11; 11:9; 13:2, 10; Galaciailoob 4:18, 20; Colosailoob 1:6; Hebreoob 12:11; 13:5; 2 Pedro 1:9, 12; Apocalipsis 17:8. ´ Te biblia U Suttaanil Tuumben Luuma, maases ku meyaj le taan «antal» ´ yeetel «kuchul» utiaal u suutul le ´ taan pareimio. ´ Le taan parousıa wa presenciao ´ («way yane») junpaay ti le taan ´ ich griego eleusis, «taalbal». Le´ ´ ´ la cheen junteen ku chıikpajal te ´ ´ teksto ich griego yeetel le taan eleu´ ´ seos (latın: adventu) ti Baaxoob 7: ´ ´ ´ 52. Le taanoob parousıa yeetel eleu´ ´ siso ma junpeelili baax u kaat u ´ yaaloobi; junpeel diccionario teologicoe ku yaalike «le taanooba

534 TIPAANIL ´ ´ ´ ´ ´ [p areimi yeetel parous ıa] maa- mix junteen ilaak tumen le wıini´ tech u meyajoob utiaal u yaalaal koobo, le oolal ken uuchuk taan ti ´ ´ ´ yaan u taal Cristo ti bak, yeetel lela, cheen unaj u meyaj junpeel ar´ ´ ´ \ le taan ()',*! (parousıa) maa- tıculo utiaal u laakintik le taano: ´ tech u tsaaik naatbil u suut wa U YANTAL» (The Parousia, Port´ ´ maax. U tuukulil u yantal maas land, Maine [1879], taan juun 12-15). ´ ´ ´ ´ ´ ti junpeel parousıae, kaaj u kaanUl aak junp eel diccionarioe ku ´ ´ saal te iglesia anchaj ka maan kii- yaalik xane le taan parous ıao, no [ma tu kiinil Justinoi, siglo 2 «letie taan meyajnaj utiaal u yaa´ ´ ´ ´ E.C.]. Junpeel baax kaab eet utiaal laal u bin x ıimbal junt uul no´ u naataal bix u tuukul le yaax cris- joch autoridado, maases le ken tianoobo, letie ma u yoksik tu tuu- xiik kaach le reyoob wa emperado´ ´ ´ ´ kul maak [wa yaan maas ti junpeel roob u xıimbaltoob junpeel chan ´ parousıao]» (Theological Dictionary kaajo» (A Greek-English Lexicon of of the New Testament, volumen 5, the New Testament and Other Early ´ ´ taan juun 865). Christian Literature, joosaan tumen ´ ´ ´ Yoolal baax u kaat u yaal le W. Bauer, u kaapeel edicion ich in´ ´ taan parousıao, Israel P. Warren, gles, beetaan tumen F. W. Gingrich ´ ´ ´ D.D., tu ts ıibtaj: «U suukile k-taan yeetel F. W. Danker, Chicago yee´ ti ‹u kaa taalbal›, ‹u kaa kuchbal›, tel Londres [1979], taan juun 630). ´ ´ etc., baale le Kiliich Ts ıiboobo Te Mateo 24:3, bey xan ti ulaak junpuli maatech u taan ti ‹u kaa- tekstoob jeex 1 Tesalonicailoob 3: ´ ´ ´ peel Parousıa›. Jeel bixak ka taa- 13 yeetel 2 Tesalonicailoob 2:1, le ´ ´ ´ ´ lak tu kaateene, lela junpeel baax taan parousıao u kaat u yaal le ´ ´ ma yaax ilaani, ma yaax uchaa- kiinoob way yaan (presencia) Jesu´ ´ ni yeetel mix bikin kun kaa uu- cristo desde ka beetaab Reyil te tu ´ ´ chul. Le bix kun antalo junpeel bix tsook kiiniloob le yookol kaaba.

6

«U cheil muyaj» \ ´ ´ Griego, *+,)'1 (stauros); latın, cruks

´ Tu ts ıibil Mateo 27:40, ku meyaj ´ «u cheil muyaj» utiaal u yuuchul ´ ´ taan ti le bix uuchik u kıimsaal Je´ ´ sus te Calvarioo (wa U Kuuchil Baakel Pool). Mix baal eesik wa le taan ´ griego stauros ku meyaj te tekstoa ´ ´ junpeel cruz chıikaan ti le ku ado´ rartaal uuchjeakil tumen le paga´ noob taanil ti u taal Cristoo. ´ Te griego clasicoo le taan stauro´ ´ ´ so cheen u kaat u yaal junpeel che ´ ´ toj, junts ıit che, wa junpeel pilote jeex le ku meyaj utiaal u beetaal ´ u chuunpakil junpeel najo. Le ver-

´ ´ bo staurooo u kaat u yaal u paa´ ´ kal cheob tu bapach junpeel kuu´ chil utiaal u kaalal. Le maaxoob ´ ´ yeeyaaboob utiaal u ts ıibtoob le ´ Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo, meyajnajtiob le griego suuk u taanal ´ te kiinoob jeelo (koine). Ti letiobe ´ meyajnaj le taan stauros jeex u meyaj xan ichil le griego clasicoo utiaal ´ ´ u tsaaikoob naatbil junpeel che toj ´ wa junts ıit che minaan u katabil. Mix baal eesik wa yaan u kata´ ´ bil. Ti apostol Pedro yeetel Pabloe ´ meyajnaj xan le taan sılon utiaal u

TIPAANIL taanoob ti le u cheil muyaj tuux baaj Jesuso. Le ken meyaj´ nak le taan s ılon utiaal u chachiitaal u ´ cheil muyajo, sılone ´ ´ u kaat u yaal junpeel che toj (Baaxoob 5:30; 10:39; 13:29; Galaciailoob 3:13; 1 Pedro 2:24). Te Septuagintao k-ilik ´ le taan sılon ti Esdras 6:11 (2 Esdras 6:11); tee´ la le taan sılono ku ´ meyaj utiaal u yuuchul ´ taan ti junpeel che ´ tuux ku chuykıintaal ´ ´ juntuul kasaan maak ku bin tu contra le leyo, jeex u meyaj xan ´ tu ts ıibil Baaxoob 5:30; 10:39. Le ka taanaj ti baax ´ ´ u kaat u yaal staurose, W. E. Vinee, tu yaalaj ´ ichil junpeel u diccionario: «Le taan STAU´ \ ROSO (*+,)'1) yaaxe ´ u kaat u yaal jun´ ´ peel che toj wa junts ıit che. Teela ti ku baajal ´ kaach le kasaan maa´ koob utiaal kıimsbiloobo. Le sustantivo stau´ ros bey xan le verbo ˜ ´ stauroo, u kaat u yaal ´ ´ u chuykıintaal maak ti ´ junpeel che toj wa ti ´ ´ junts ıit che, ma u kaat ´ ´ u yaal junpeel cruz yaan kaats ıit u ´ cheil jeex u meyaj ti jujunpeel reli´ gionoobo. Le cruz yaan kaatsıit u ´ ´ cheilo kaaj u meyaj te uuchben Caldeao, te luumoob yaan naats tio, tak Egipto. Ku meyaj kaach bey u ´ simboloil le dios Tamuzo (lela chıi´ kaan ti u y aax letrail u kaaba). ´ ´ Ooli tu chuumuk le siglo 3 ts.t.J.,

535

U dibujoil Cruks simpleks

´ le iglesiaobo naachchajoob ti jujun´ ´ peel kaansajoob tu tsaaj Cristo, wa ma xaan xane tu jelbesoob. Utiaal ´ u maas yantal u paajtalil le iglesiaobo tu chaajoob u muchkuba le ´ paganoob tu yeeteloob, kex minaan ´ u fejoobo. Yeetel tu chaajoob u se´ ´ guer u meyajtiob le sımbolos yee´ tel chıikulal suuk u meyajtiobo. Le

536 TIPAANIL ´ oolal tu yeemsoob u katabil le T yaalik u sacerdoteiloob le iglesia an´ ´ junp ıit maas kabalo, lela letie joop chaj uuchjeakilo». ´ ´ u meyaj utiaal u chıikbesaal u cruz Paul Wilhelm Schmidt, juntuul Cristoo» (An Expository Dictionary profesor ti le Universidad de Basiof New Testament Words [kaa impri- leao te tu libro Die Geschichte Jesu ´ ´ mirtaab 1966], Vol. I, taan juun 256). (U tsikbalil u kuxtal Jesus), Vol. 2, ´ ´ ´ Le diccionario lat ın beetaan Tubinga yeetel Leipzig, 1904, taan ´ tumen Lewis yeetel Shorto ku yaa- juun´ 386-394, tu jach xakaltaj baax ´ ´ like le taan crukso u kaat u yaal u kaat u´ yaal le taan griego stauro´ ´ ´ so. Te t aan juun 386 tu yaalaj: «Le «junkuul che, junpeel armazon, wa ´ ´ \ ´ ´ u kaat u ulaak baaloob de che tuux ku kıim- taan *+,)'1 [stauroso] ´ ´ ´ yaal che toj wa junk uul che». Te saal maak, teelo ti ku chuykıintaal ´ ´ wa ku baajal kaach le j-kıimsaj taan juun 387-389, ´ P. W. Schmid´ ´ bix uuchik u castimaakoobo». Ka maan kiine le taan te taanaj ti ´ Jesus. Letie tu yaale jeex cruks ich latino joop u meyaj utiaal gartaal ´ ´ u yuuchul taan ti «cruz». Le che ts ıibtaanil te Evangelioobo Jesuu castigartaal ku meyaj kaach utiaal u baajal jun- se jaajatsaab utiaal ´ ´ ´ ´ ka chuykıintaab ti juntuul j-kıimsaj maako, ich latine tsoole ´ ku yaalaal kaach ti cruks simpleks. peel che toj jeex u beetik le roma´ ´ Junpeel ti le baaxoob suuk u me- noob utiaal´ u castigartkoob maako. Utiaal u tsaaikoob ich sutsilile, Jeyaj kaach utiaal u beetaal u mu´ ´ suse beetaab u kuchik le che utiaal yaj maako ku chıikpajal u dibujoil ´ u bis te tuux kun chuykıintbilo. Tu tu libro Justo Lipsio (1547-1606) (De ´ ´ yaalaj xane Jesuse chuykıintaab te cruce libri tres, Amberes, 1629, taan ´ che jeex suuk u beetaal ken kıim´ ´ juun 19). Lela letie ku chıikpajal te saak yaabkach maakoobo. Lela bey ´ ´ tipaanila. uuchik u beetik Varo le ka tu kıim´ ´ ´ ´ Le libro ich aleman Das Kreuz saj 2,000 maakoob ch een ti junp eel ´ ´ und die Kreuzigung (Cruz yeetel cru- kiino (Jos. Ant. XVII 10. 10). Ulaak ´ ´ ´ cifixion), beetaan tumen Hermann maaxoob tu kıimsoob xan yaab ´ ´ Fulda, Breslau, 1878, taan juun 109, maakoobe Quadrato (Guerra de los ´ ´ ´ ku yaalik: «Le tuuxoob ku yee- judıos II 12. 6), jalaach Felix (Gue´ ´ ´ ´ yaal utiaal u kıimsaal maak kaa- rra de los judıos II 15. 2 [13.2]), yee´ ´ ´ cho ma ti tulaakal yaan u kuu- tel Tito (Guerra de los judıos VII.1 kulal cheobi. Le oolal ku paakal [V 11.1]). ´ ´ kaach junpeel che toji. Teela ti ku Jeex tuun k-ilko junpuli mix baal ´ ´ chuuykaxtaal wa ku baajal u ka- eesik wa Jesucristoe siin ti junpeel ´ ´ ´ ´ boob kaach le kasaan maakoobo, che katkuuntaan ul aak che tu y oo´ ´ yeetel bey xan u beetaal ti u yookoo- kol. Le oolal ma k-kaat k-oks ichil bo. Ka tsook u yeesik jach bey u u Kiliich Taan Dios u tuukulil le ´ beetaal kaacho, Fuldae tu ts ıibtaj cruz jeex u meyaj ti le paganoobo. ´ ´ ´ ´ ´ te taan juun 219 yeetel 220: «Jesu- Baaxe k-sutik stauros yeetel sılon ´ ´ ´ se kıim cheen ti junpeel u cheil jach jeex unaj u naataale. Ti Jesu´ ´ ´ kıimsaj: Le baaxoob jaajkuuntik- se meyajnaj le taan stauros utiaal u ´ ´ ´ toon jach bey uuchik u yuuchlo le- yeesik le muyajil yeetel le sutsilil ´ ´ ti lelooba: (a) le baax suuk u meyaj ken u maans le maaxoob tsaypachti´ ´ ´ kaach utiaal u kıimsaal maak te La- ko (Mateo 16:24); toon tuune tsook ´ ´ kino, (b) u tsikbalil ti bix uuchik u k-sutik le taan stauros «u cheil mu´ ´ ´ sen muyaj Jesus, (c) le baaxoob ku yaj», yeetel le taan sılon «che».

7A

´ «Alma.»—Baal kuxaan, wıinik wa baalche; ´ ´ u kuxtal maak; ulaak bix u meyaj \ ´ ´ ´ Griego: /,. (sikje); latın: anima; ´ hebreo:  (nefex)

´ Te Kiliich Ts ıiboob ich Grie´ ´ goo, le taan sikjeo ku chıikpajal ´ ´ ´ 102 u teenel. Ku yaax chıikpajal ti Mateo 2:20. Le ken k-xakalt le con´ teksto tuux ku chıikpajal le taana, ´ ´ ku yaantkoon k-naat le jejelaas bix ´ ´ meyajnajik ti le maaxoob ts ıibt le Bibliao. Yaan tuuxe, le taana u ´ ´ ´ ´ kaat u yaal juntuul maak, juntuul ´ baalche, le kuxtal yaan ti maako wa ti baalche. Tu yoolal lela, ´ ichil U Suttaanil Tuumben Luum ich ´ ´ mayae, le tuux ku chıikpajal sikje ´ ich griegoo tsaan «kuxtal», «maak», ´ ´ ´ ´ «wıinik» yeetel ulaak bixoob, segun ´ ti baax ku yuuchul taan. ´ Le taan griego sikje ich hebreoe ´ ´ ku yaalaal nefex. Le taana ku chıik´ ´ pajal 754 u teenel te Kiliich Ts ıi´ ´ boob ich Hebreoo. Ku yaax chıik´ ´ pajal ti Genesis 1:20. Jujunpeel bibliaobe ku sutkoob le taanoob ´ ´ ´ sikje yeetel nefex bey «espiritue». Baale ich griegoe le taan espiri´ ´ tuo ku yaalaal neuma, yeetel ich ´ hebreoe ku yaalaal ruaj. (Utiaal a ´ naatik yaanal baax u kaat u yaal ´ sikje ti espiritue, ilawil le tekstoob ku taasik le jool xook ku kaaba´ ´ ´ tik: «Sikje yeetel espiritue [neuma] ´ ´ ma juntakaalili baax u kaat u yaa´ loobi».) Ti jujunpeel bibliaoobe ku ´ meyaj le taan espıritu utiaal u sut´ ´ ´ koob le taanoob sikje yeetel nefex. Lela bey u beetkoobo, tumen le ´ maaxoob suto ku creertikoob yaan ´ ´ baax ku paatal kuxaanil ti maak ´ ken kıimik. Le ma jaajil kaansaja ´ ku taal ti le religion yaan kaach ´ ti u kajnaaliloob Egipto, Babilonia, ´ Grecia yeetel Roma.

´ Utiaal a naatik bix uuchik u ´ ´ meyaj le taan sikje ti le maaxoob ´ ts ıibt le Bibliao, te jaatsa yaan ´ tekstoob tuux ku chıikpajal le taan ´ ´ sikje te Kiliich Ts ıiboob ich Grie´ go maas uuchbentako. Tu kabalil le ´ taan juunoob tuux yaan le tekstoo yaan tsolajiloob tuux tsaan le taan griego ku meyajo.

´ Sikje, ku meyaj utiaal u ´ yuuchul taan ti baalcheob Apocalipsis 8:9

´ Sikje, ku meyaj utiaal u ´ ´ yuuchul taan ti juntuul ´ maax kuxaan Baaxoob 2:41, 43; 7:14; 27:37 Romailoob 13:1 1 Corintoiloob 15:45 1 Pedro 3:20 2 Pedro 2:14

´ ´ Sikje, baal ku kıimil, ´ ku paajtal u xuulsaal Mateo 2:20; 10:28, 28; 26:38 Marcos 3:4; 14:34 Lucas 6:9; 17:33 Juan 12:25 Baaxoob 3:23 Romailoob 11:3 Hebreoob 10:39 Santiago 5:20 Apocalipsis 8:9; 12:11; 16:3

´ Sikje, ku meyaj utiaal u ´ yuuchul taan ti u kuxtal ´ ´ juntuul maak

537

Mateo 6:25; 10:39; 16:25 Marcos 8:35; 10:45; 12:30 Lucas 2:35; 10:27; 12:20; 14:26; 21:19

538

TIPAANIL

Juan 10:15; 12:25; 13:38; 15:13 Baaxoob 15:26; 20:10, 24; 27:10, 22 Romailoob 16:4 Filiposiloob 2:30 1 Tesalonicailoob 2:8 Santiago 1:21 1 Pedro 1:22; 2:11, 25 1 Juan 3:16

´ ´ ´ Sikje, ku paajtal u jookol te Muknalo (Hades) Baaxoob 2:27

7B

´ ´ ´ Sikje yeetel espiritue (neuma) ´ ma juntakaalili baax ´ u kaat u yaaloobi Filiposiloob 1:27 1 Tesalonicailoob 5:23 Hebreoob 4:12

´ Sikje, ku meyaj utiaal ´ u yuuchul taan ti Dios Mateo 12:18 Hebreoob 10:38

´ ´ «Neuma.» —Iik, u yiik maak; kiliich muuk; u muukil kuxtal; ´ ´ ´ u yool maak; ulaak bix u meyaj ´ ´ Griego: neuma; hebreo: ruaj

´ Te Kiliich Ts ıiboob ich Grie´ ´ goo, le taan neumao ku chıikpa´ ´ jal maas ti 300 u teenel; yaaxe ti Mateo 1:18 tuux tsaan «kiliich ´ ´ muuk». Le taan neumao yaaxe u ´ ´ kaat u yaal u «yiik maak», baale ´ ´ yaan ulaak baaloob taakaan ichil. ´ ´ Tulaakal lelooba yaan ti baax chıi´ kaanoob: tulaakloobe ku meya´ joob utiaal u yuuchul taan ti jun´ ´ peel baax ma chıikaan u yilaali, ´ ´ wa ti junpeel muuk taan u meyaj. Kex ma tu yilaal le muuka ku ´ paajtal u yilaal baax ku beetik. ´ Te Kiliich Ts ıiboob ich He´ ´ breoo, le taan ruajo ku chıikpajal ´ ´ ´ 260 u teenel; yaaxe ti Genesis 6:3. ´ ´ Le taana juntakaalili baax u kaat ´ ´ u yaal yeetel le taan neuma ich griegoo. Utiaal a naatik bix u meyaj le ´ taan neumao, te jaatsa tsaan ju´ ´ junpeel tekstoob tuux ku chıikpa´ ´ jal te uuchben Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo.

´ Neuma, ku meyaj utiaal ´ u yuuchul taan ti u kiliich ´ muuk Dios wa espıritu santo Mateo 1:18; 28:19 Marcos 1:8 Lucas 1:67; 2:27 Juan 14:26 Baaxoob 1:8; 2:33 Romailoob 5:5; 8:15 2 Corintoiloob 13:14 Efesoiloob 3:16; 4:4 1 Tesalonicailoob 5:19 Tito 3:5 Judas 20

´ Neuma, ku meyaj utiaal ´ u yuuchul taan ti u muukil le kuxtalo Lucas 8:55; 23:46 Baaxoob 7:59

´ Neuma, ku meyaj utiaal ´ u yuuchul taan ti bix Dios, ´ ´ Maax ma tu paajtal u yilaal Juan 4:24 2 Corintoiloob 3:17, 18

´ Neuma, ku meyaj utiaal u ´ yuuchul taan ti angeloob ´ yeetel ti demonioob

TIPAANIL

1 Pedro 3:18 1 Corintoiloob 15:45 Hebreoob 1:7 Mateo 8:16; 10:1 Marcos 3:11, 30

8

539

´ Neuma, ku meyaj utiaal u ´ ´ ´ yuuchul taan ti bix u yool maak Lucas 1:17 Juan 11:33; 13:21 Baaxoob 17:16 1 Corintoiloob 16:18 2 Corintoiloob 2:13; 7:13 1 Tesalonicailoob 5:23

«Hades», «Seol». ´ —U kuuchil le kimenoobo; Muknal b´ ´ ´ ´ Griego: 1 ( jaides); latın: infernus; [ ´ ´ hebreo: ˙ (scheol); sirıaco: schiul Ma «metnal» unaj u yaalaali

´ Diez tuuxoob ku chıikpajal Hades

´ Ma xaane, le taan Hadeso u kaat ´ u yaal: «le kuuchil ma ilaano». Le´ looba letie diez tuuxoob ku chıik´ pajal ichil le Kiliich Ts ıiboob ich Griegoo: Mateo 11:23; 16:18; Lucas 10:15; 16:23; Baaxoob 2:27, 31; Apocalipsis 1:18; 6:8; 20:13, 14. Ichil ´ U Suttaanil Tuumben Luum ich mayaa, «Muknal» u suutul le taana, baale tu tsolajile ti tsaan le taan ich griegoo. Tu libroil Baaxoob 2:27, le ka taanaj Pedro ti Salmo 16:10, ku yeesi´ ´ ke Hadese laayli letie Seolo, yeetel ´ letie taan ku meyaj utiaal u yuu´ ´ chul taan ti u Muknal tulaakal wıiniko (lela ma jeex le taan griego ´ ´ tafos, u kaat u yaal u muknal cada ´ ´ juntuul maako). Le taan Hadeso ´ ich latine ku yaalaal infernus (yaan ´ kiine ku yaalaal xan ınferus). Lela ´ ´ u kaat u yaal «baax pekekbal yaa´ nal» wa «kabal kuuchil»; lela jach ti le muknal ku taano. Le taana jach ´ ´ ku naatsal ti le taan griego yeetel hebreoo.

´ Te Kiliich Ts ıiboobo, le taan ´ «Hades» yeetel «Seolo» ku meya´ ´ joob utiaal u yuuchul taan ti kıimil ´ yeetel ti kimenoob, ma ti kuxtali ´ mix ti maaxoob kuxaanoobi (Apocalipsis 20:13). Le taanooba, wa ´ cheen tu juunal yanoobe, maa´ tech u tsaaikoob naatbil muyajil ´ mix kiimak oolal.

´ Sesentiseis tuuxoob ku ´ chıikpajal Seol

´ ´ Le taan Seolo 66 u teenel ku chıik´ pajal te Kiliich Ts ıiboob ich Hebreoo. Lelooba letie tuuxoob ku ´ ´ chıikpajla: Genesis 37:35; 42:38; 44:29, ´ 31; Numeros 16:30, 33; Deuteronomio 32:22; 1 Samuel 2:6; 2 Samuel 22:6; 1 Reyes 2:6, 9; Job 7:9; 11:8; 14:13; 17:13, 16; 21:13; 24:19; 26:6; Salmo 6:5; 9:17; 16:10; 18:5; 30:3; 31:17; 49:14, 14, 15; 55:15; 86:13; 88:3; 89:48; 116:3; 139:8; 141:7; Proverbios 1:12; 5:5; 7:27; 9:18; 15:11, 24; 23:14; 27:20; 30:16; Ecle´ ´ siastes 9:10; Cantares 8:6; Isaıas 5:14; [7:11]; 14:9, 11, 15; 28:15, 18; 38:10, 18; 57:9; Ezequiel 31:15, 16, 17; 32:21, ´ ´ 27; Oseas 13:14, 14; Amos 9:2; Jonas 2:2; Habacuc 2:5.

540

TIPAANIL ´ ´ ´ ´ Ti le 66 tuuxoob ku chıikpa- u chıikbese le Seolo junpeel kuu´ ´ jal «Seol» te Kiliich Ts ıiboob ich chil (ma le bix yanil wa maaxo) ´ ´ ´ ´ Hebreoo, 65 u teenel ku chıikpaj ku kaatik ka kuubuk tulaakal le ´ te Biblia Hebraica Stuttgartensiao kimenoob tu kabo, jeel maaxake. ´ ´ ´ (1977). Ku chıikpajal xan ulaak jun- (Ilaak u tsolajiloob Genesis 37:35 ´ ´ ´ ´ ´ teen ti Isaıas 7:11, baale yaanal bix yeetel Isaıas 7:11 ti Traduccion del tsaanil le marca ku meyaj bey vo- Nuevo Mundo de las Santas Escritu´ ´ calo. Ti tulaakal le tuuxoob ku ras [con referencias].) Le kuuchila ´ ´ ´ ´ ´ ´ chıikpajal scheol te uuchben ts ıi- way Luum yane, yeetel ken uuchuk ´ boobo, le biblia Traduccion del Nue- taan tu yoolale ku beetik u tuu´ vo Mundoo ku yaalik «Seol». Ichil le kul maak ti le kimenoobo. U jaajiSeptuaginta griegao maases meyaj- le jach letie Muknalo; letie tuux ´ ´ ´ naj le taan jaides utiaal u suutul ku muukul tulaakal wıinik ich luu´ ´ ´ ´ scheol. mo (ma ich kaanaabi), u kuuchil le ´ ´ Jejelaas baax ku yaalaal tu yoolal kimenoobo. Le taan kever ich he´ ´ tuux u taal le taan hebreo scheolo, breoo u kaat u yaal u muknal cada ´ ´ ´ baale ma xaane ti u taal te ver- juntuul maak, wa junpeel jool ku ´ ´ ´ bo hebreo 1 (schaal), u kaat u paanaal te luumo, ma jeex le taan ´ ´ yaal «u kaataal». Wa beyo ku taal Seolo (Genesis 23:4, 6, 9, 20).

9

«Gehena.»—U simboloil xuulsajil utiaal mantats \ ´ ´ ´ Griego: %% (gueena); latın: gehena; ´ hebreo: ˘ ˝ ( guejinom, ´ ´ «u taax luumil Hinon»)

´ Le taan «Gehenao» u kaat u yaal ´ ´ «u taax luumil Hinon», tumen bey u suutul ich griego le taan he´ ´ breo guejinom. Ti Josue 18:16 tuux ´ ´ ku chıikpajal «u taax luumil Hi´ non», le Septuagintao ku yaalik ´ «Gehena». Le taana ku chıikpajal ´ ´ 12 u teenel te Kiliich Ts ıiboob ich ´ ´ Griegoo; ku yaax chıikpajal ti Ma´ teo 5:22. Ti tulaakal le tuuxoob ´ ´ ku chıikpajal le taan guejinomo, ti ´ U Suttaanil Tuumben Luume ku suutul «Gehena», jeex ti Mateo 5: 22, 29, 30; 10:28; 18:9; 23:15, 33; Marcos 9:43, 45, 47; Lucas 12:5; Santiago 3:6. ´ Le u taax luumil Hinono ku ´ ´ paatal kaach tu chikinil yeetel tu ´ noojolil le uuchben Jerusaleno (Jo´ ´ sue 15:8; 18:16; Jeremıas 19:2, 6). Tu

kiiniloob u tsook reyiloob Judae, ´ le kuuchila meyajnaj utiaal u adorartaal le ma jaajil dios Moleko; ´ ti letie ku kuubul kaach tookbil ´ ´ maakoob (2 Cronicas 28:3; 33:6; Je´ ´ remıas 7:31, 32; 32:35). Utiaal tuun ´ ma u seguer u meyaj le taax luum utiaal u adorartaal Moleko, rey ´ ´ Josıase tu kaskuuntaj, maases le ´ xoot ku kaabatik Tofeto (2 Reyes 23:10). David Kimhi  (1160?-1235?), jun´ ´ ´ tuul judıo ts ıibnaj yoolal Salmo 27:13, taanaj ti bix u meyaj kaach ´ le kuuchil ku kaabatik «Gehin´ ´ nom»: «Junpeel k uuchil yaan ´ ´ kaach naats ti Jerusalen, junpeel ´ pekbeen kuuchil tuux ku puulul ´ ´ kaach baaloob eektak yeetel ki´ men wıinkliloob. Te xano mantats

541 TIPAANIL ´ ´ ´ ´ ´ taan u toochbal kaak utiaal u too- Gehena utiaal u yuuchul taan ti ´ ´ ´ ´ ´ kaal le baaloob eektak bey xan u le «kaanaab ku toochbal u kaakil ´ ´ baakel le kimen wıinkliloobo. Yoo- yeetel azufreo» (Apocalipsis 19:20; lal lela, le taan Gehinnomo ku me- 20:10, 14, 15; 21:8). ´ yaj utiaal u yuuchul taan ti le juiTe Gehenao junpuli maatech u cio ku beetaal kaach ti le kasaan puulul kaach baalcheob kuxaa´ ´ maakoobo». noobi, mix maakoob kuxaanoob ´ ´ Le u taax luumil Hinono, me- utiaal tookbil wa utiaal u beetaal ´ ´ ´ yajnaj bey junpeel kuuchil tuux u muyajoobi. Le oolal le kuuchi´ ´ ´ ku puulul yeetel ku tookaal kaach la junpuli ma tu paajtal u kee´ ´ ´ ´ ´ baaloob ku joosaal tu kaajil Jeru- tel yeetel junpeel kuuchil ma chıi´ ´ salen. Teela ti ku tookaal kaach kaan u yilaal, tuux ku beetaal u ´ ´ le baalcheob kimenoobo; utiaal u muyaj maak utiaal mantats yeetel ´ ´ ´ seeb eleloobe ku laalaal kaach kaak, wa tuux ku jaantaal utiaal azufrei. Ti xan ku puulul u kimen mantats tumen x-nookoloob maa´ ´ wıinklil le asesinoobo, tumen le- tech u kıimloob. Jeex tsook k-ilko, ´ tiobe ma tu naajmatkoob ka tsaa- le asesinoob ku puululoob ichilo ´ ´ bakoob ti junpeel muknal. Wa ku ilaab ma tu naajmatkoob u tsaa´ ´ ´ ´ ´ luubloob yookol le kaako ku laaj baloob ti junpeel muknal (le baax ´ eleloob, baale wa mae ku tuutal chıikbesik le kaa kuxtalo). Le oo´ ´ ´ ´ u bakeloob yeetel ku chuupul yee- lal ti Jesus yeetel u disipuloobe ´ tel x-nookol bey xan yeetel sib (wa meyajnajtiob le taan Gehena utiaal u yeel tsiintsim); le ikelooba ku u taanoob ti xuulsajil utiaal man´ ´ ´ junpuli ti maak, kıimloob tak ken u patoob cheen tats, u xuulsaal ´ ´ ´ baak le kimen wıinkliloobo. Le oo- wa «kaa kıimil», junpeel castigo mi´ lale, le u puulul u kimen wıink- naan xuulul ti. ´ ´ lil wa maax te Gehenao, ku yiTulaakal lela ku yeesik le ja´ ´ laal kaach bey junpeel castigo jach tsuts modos yaan ti Jeeobao, jeex ´ ´ kaase. Yoolal baax u kaat u yaal le justicia y eetel le yaabilajo (ilaak ´ ´ ´ le kuuchila, kaaj u meyaj le taan Exodo 34:6, 7; 1 Juan 4:8).

10

´ ´ «Uuchben Nuuptaan» ´ ´ ´ yeetel «Tuumben Nuuptaan»

´ Le Ts ıiboob beetaan ich hebreo ´ yeetel arameoo, bejlae suuk u yaa´ ´ laaltiob: «Uuchben Nuuptaan» (wa ´ Antiguo Testamento). Le maaxoob aalik lela ku basarkubaob ti le bibliaob ku meyajtiobo bey xan yoolal baax ku yaalik 2 Corintoiloob 3: 14, tuux ku yaalik: «Baale letiobe piix u tuukuloob. Tumen tak bej´ ´ laa ken xookok u ts ıibil le uuch´ ben nuuptaano, piixil u tuukuloob

´ ´ yeetel junpeel jaajay nook, tumen ´ ´ cheen tu yoolal Cristo ku paajtal u lusaal le nooka». ´ Baale te tekstoa le apostol Pa´ bloo ma taan kaach u taan ti ´ ´ tulaakal le Kiliich Ts ıiboob ich ´ Hebreo yeetel Arameoo. Mix xan ´ ´ taan u yaalik kaach wa le Ts ıi´ ´ boob ich Griegoo junpeel «tuum´ ben nuuptaan». Baaxe le apostolo ´ ´ taan kaach u taan ti u uuchben

542 TIPAANIL ´ ´ nuuptaanil le Ley ts ıibtaab tumen (wa Nuevo Testamento) ti le Kiliich ´ ´ Moises ichil le Pentateucoo; baa- Ts ıiboob ich Griegoo. Tak Jesucris´ ´ ´ le lela cheen junjaats ti le Kiliich toe ka taanaj ti tulaakal le Ts ıi´ ´ ´ Ts ıiboob ich Hebreo yeetel Ara- booba, tu yaalaj «Kiliich Ts ıiboob» ´ meoo. Le oolale le versıculo 15 ku (Mateo 21:42; Marcos 14:49; Juan 5: ´ seguero, ku yaalik: «Ken xookok u 39). Ka taanaj xan apostol Pablo ´ ´ ts ıib Moisese...». ti lelooba, tu yaalaj «Kiliich Ts ıiboob» (Romailoob 1:2; 15:4; 2 TimoLela ku yeesike minaan baax oo´ ´ ´ lal utiaal u yaalaal «Uuchben Nuup- teo 3:15). Jeex tuun k-ilko, le ken ´ taan» (wa Antiguo Testamento) ti le taanakoon ti le kaa jaats Ts ıiboo´ ´ Kiliich Ts ıiboob ich Hebreo yeetel ba maas maalob ka meyajnaktoon, ´ ´ ´ Arameoo; yeetel minaan baax oolal «Kiliich Ts ıiboob ich Hebreo» yee´ ´ ´ xan u yaalaal «Tuumben Nuuptaan» tel «Kiliich Ts ıiboob ich Griego».

11

´ Taakin yeetel piisoob

U tojol le taakin bey xan le bukaaj yaan ti le piisoob ku yaa´ laal teela, joosaanoob ti le baaloob tsook u xakaltaal ichil le Bibliao bey xan ti le baaloob tsook u kaxtaal tumen le arqueologoobo. Le equivalencias ku yaalaal teela, jach

´ ´ ooli letie bukaaj ku taal u tsaa te kiinooba. ´ Utiaal a joosik bukaaj u tojol le ´ plata yeetel le oro ku yaalaal teela, ´ kaat bajux u gramoil wa u onza troyil (oz. t.) bejlae, tsoole ka multiplicartik ´ ´ yeetel le cantidad ku chıikpajal teela.

´ U AALIL LE TAAKIN KU MEYAJ KAACH´ GRECIA YEETEL ROMA ´ JEEX U CHIIKPAJAL TE KILIICH TS IIBOOB ICH GRIEGOO U equivalencia bejlae ´ ´ 1 lepton ( judıo, cobre wa bronce) ˙ 1⁄2 cuadrante 1 cuadrante (romano, cobre wa bronce) ˙ 2 leptones 1 as wa asarion (romano provincial, cobre wa bronce) ˙ 4 cuadrantes 1 denario (romano, plata) ˙ 16 ases ˙ 3.85 g ˙ 0.124 oz. t. 1 dracma (griego, plata) ˙ 3.40 g ˙ 0.109 oz. t. 1 didracma (griego, plata) ˙ 2 dracmas ˙ 6.80 g ˙ 0.218 oz. t. ´ 1 tetradracma ( junpeel estater de plata) ˙ 4 dracmas ˙ 13.6 g ˙ 0.436 oz. t. 1 mina ˙ 100 dracmas ˙ 340 g ˙ 10.9 oz. t. 1 talento (oro wa plata) ˙ 60 minas ˙ 20.4 kg ˙ 654 oz. t. PIISOOB UTIAAL LIQUIDOOB 1 bato 1 coro1

˙ 10 batos

˙ 22 L ˙ 220 L

1 Ku meyaj xan utiaal u piisil tikin baaloob.

´ PIISOOB UTIAAL CHOWAKIL WA KOOCHIL ´ 1 kuuk ˙ 44.5 cm ´ 1 chowak kuuk ˙ 51.8 cm ´ 1 pisib che ˙ 6 kuukoob ˙ 2.67 m 1 chowak pisib che ˙ 6 chowak ´ kuukoob ˙ 3.11 m ´ 1 saap ˙ 1.8 m

˙ 17.5 pul. ˙ 20.4 pul. ˙ 8.75 pies ˙ 10.2 pies ˙ 6 pies

12

U mesiloob le calendario ku yaalaal te Bibliao

´ ´ ´ ´ Utiaal le judıoobo cada mese ku kaajal yeetel tuumben Luna (Isa 66:23).

MES TIEMPO TEMPORADA ´ Kiliich Ulaak ´ 1° 7° Ku meyajtaal lino. U joochil cebada Ku kaantal u jail Jordan ´ 2° 8° Jooch: cebada; trigo ti kabal luumoob U yookbal yaaxkiin ´ 3° 9° Jooch: trigo. Yaax ichoob. Manzana Ooxol. Jabaan le kaano ´ ´ ´ 4° 10° Yaax uvaob. Ku tijil kaax bey xan u jail Sen ooxol. Ku kaaxal sereno ´ 5° 11° Ku kaajal u tookol uva Ku maas ooxoltal; kukupkil ´ ´ ´ ´ 6° 12° U tookil datil yeetel u higoil yaaxkiin L aayli ooxole ´ ´ 7° 1° U tsookbal jooch yeetel u peeksaal luum U yookbal jaajaal ´ 8° 2° Ku paakal: trigo, cebada. Aceitunaob X-toos ja ´ ´ ´ ´ 9° 3° Ku jookol xıiw yeetel suuk Ku maas kaaxal ja. Nieve ´ Ku yaaxtal kabal luumoob. Neek, lool Jach keel. Chaak. Nieve 10° 4° ´ ´ Ku loolankil almendra. Ku yichankil higo Ma jach keeli. L aayli yaan chaake 11° 5° ´ ´ Ku loolankil algarroba. Suuts ichoob Ku sen jaats chaak. Ku kaaxal bat 12° 6° ´ ´ ´ 13° Tu yaamil 19 jaaboobe, siete u teenel ku yoksaal le mesa: Veadar (wa kaapeel Adar)

14, 15 U Kiinbesajil Purim

B FE

R RE

O

AB Cebada

13°

IY

L

(Z

Trigo

1°

EN

2°

)

´ N SIVA ´ Yaax higoob ´ Yaax uvaob 4°

E BR ES(VB H L)

25 U Kiinbesajil u Kuubul le Temploo

AN´

O

CT

UB

RE T AN

6° ´ Datil, uva, higo

SEPTIEMBRE

TIS RI (E

AG

ELUL

IM)

1 Ku yustaal trompeta 10 U Kiinil Saatsaj Siipil 15-21 U Kiinbesajil le Paseloobo (U Kiinbesajil le Joocho) ´ 22 U Noj Kiinil Muchtaambal

543

O

JU

M U

7° ´ Ku peeksaal luum

LI

VI E

5° U ´ yich yaaxkiin

8° Aceituna

OS

TO

B

V

NO

KISLE

Ku kaalal tamanoob 9°

J UN I O

3°

A

TAM UZ

´ Ku ´ jookol xıiwoob 10°

DI C I E M B R E

TEBET

11°

IV

O AY

ER

12°

RI

M

Ku loolankil almendro

O

MAR ZO

Suuts ichoob

AR

SE B

AR AD AT

14 Pascua 15-21 Waajoob x-ma Levadurail ´ 16 Ku kuubul yaax ichoob 14 Pachal Pascua ´ (Nu 9:10-13) 6 U Kiinbesajil NISA´ le Semanaobo N ( AB I B) ´ (Pentecostes)

VEADAR

Tu puukiloob Judea ´ Belen

2 t.t.J.

´ ´ Jerusalen; Belen; Nazaret

´ Jerusalen

´ Desierto, Jordan

´ U Jail Jordan

1 t.t.J. wa 1 ts.t.J.

12 ts.t.J.

´ 29, yaaxkiin

29, tu tsookbal

´ ´ Belen; Jerusalen

´ Naats Belen

Nazaret; Judea

kex 2 t.t.J.

2 t.t.J. kex 1 ti oct.

´ Jerusalen, templo

´ Tuux uuchi Mateo

3:1-12

2:1-23

1:1-25

´ ´ U yokja Jesus; ku junpaaykuntaal; ´ sıij tu chiibal David baale aalaab u Paal Dios

3:13-17

´ ´ U kaajbal u kaaytaj Jesus

U kaaytaj Juan Bautista

´ ´ Aalaab ti Zacarıas yaan u sıijil Juan Bautista ´ ´ Aalaab ti Marıa yaan u sıijil ´ Jesus; ku bin u yil Elisabet ´ Sıij Juan Bautista; ku bin kajtal te desiertoo ´ ´ ´ Sıij Jesus (le Taano, le maax oolal beetaab u maasil baaloobo) tu ´ ´ chiibal Abrahan yeetel David ´ U maalob peektsil le angelo; ku bin ilbil tumen j-kanan tamanoob ´ Suutkuptaab tu 8 kiinil; ku bisaal templo tu 40 kiinil Astrologoob; binoob Egipto; ´ kıimsaab chaambaloob; ´ ku suut Jesus ´ Jesus te Pascuao, 12 jaaboob ti; ku suut tu yotoch

´ ´ ´ Taanil ti u kaajal u kaaytaj Jesus

´ Baax uuchi

1:9-11

1:1-8

Marcos

Lucas

3:21-38

3:1-18

2:41-52

2:39, 40

2:21-38

2:8-20

2:1-7

1:57-80

1:26-56

1:5-25

´ ´ BAAXOOB UUCH ICHIL U KUXTAL JES US WAY LUUME ´ ´ U tsikbalil le Evangelioob jeex uuchik u bin u y uuchlo

3 t.t.J.

Kiinil

13

1:32-34

1:6-8, 15-28

1:1-5, 9-14

Juan

30, Pascua

Judea

Capernaum

Capernaum

Galilea

Galilea

´ Nazaret; Cana; Capernaum ´ ´ U Kaanaabil Galilea, naats Capernaum Capernaum

Galilea

Sicar ti Samaria

´ Tiberıades

´ Jerusalen ´ Judea; Enon

U desiertoil Judea Betania ´ le maas naach ti le Jordano Kaanal ´ Jordan ´ Cana ti Galilea; Capernaum ´ Jerusalen

4:12; 14:3-5

4:1-11

´ Ku yaax kaaytik: «U Reinoil kaane ´ tsook u naatsal» Ku tsakik xiipal; u kaaytaj; pektaabi; bin Capernaum ´ ´ ´ Ku tanik Simon yeetel Andres, ´ Santiago yeetel Juan ´ Ku joosik demonio; ku tsakik u ´ ´ suegra Pedro yeetel yaab maakoob ´ Le yaax ka kaaytajnaj Galilea ´ ´ yeetel le kantuul tu tano ´ Ku tsakik leproso; yaab maakoob ´ tu yiknal Jesus ´ Ku tsakik maak minaan ´ u muuk u wıinklil ´ Ku tanik Mateo; ku janal yeetel j-kam impuestoob Ku kaaytaj te sinagogaobo

2:13-22

2:1-12 9:9-17

9:1-8

1:35-39 1:40-45

8:1-4

4:23-25

5:1-11 8:14-17

4:44

5:27-39

5:17-26

5:12-16

4:42, 43

4:31-41

1:16-20 1:21-34

4:18-22

4:14, 15

3:19, 20; 4:14

4:1-13

4:16-31

1:14, 15

1:14; 6:17-20

1:12, 13

4:13-16

4:17

´ U noj kaaytaj Jesus tu luumil Galilea

´ ´ U yaax milagro Jesus; ku bin Capernaum ´ U kiinbesajil Pascua; ku joosik j-koonoloob te temploo ´ Ku tsikbal yeetel Nicodemo ´ Disipuloobe ku tsaaikoob okja; ´ ku p ıittal u disipuloob Juan ´ Kaal Juan; Jesuse ku jookbal u bin Galilea Jesuse ku kaansik samariailoob

´ ´ U yaax disipuloob Jesus

´ ´ Ku ayunar; tuuntaab u yool ´ ´ Jaajkuuntaab Jesus tumen Juan Bautista

4:46-54

4:44, 45

4:4-43

4:1-3

3:1-21 3:22-36

2:13-25

2:1-12

1:35-51

1:15, 29-34

31, Pascua

Kiinil

´ ´ U Kaanaabil Galilea Gadara, noojol-lakin ´ ´ ti u Kaanaabil Galilea Ma xaane Capernaum Capernaum (?)

Galilea ´ ´ U Kaanaabil Galilea

Galilea

Galilea Galilea

Galilea

Galilea

Ku lukul ´ Jerusalen (?) Galilea; u ´ ´ Kaanaabil Galilea Puuk naats Capernaum Naats Capernaum Capernaum ´ Naın Galilea

´ Jerusalen

´ Tuux uuchi

´ Ku kuxkıintik u hija Jairo; ´ ku tsakik juntuul koolel ´ ´ Ku tsakik kaat uul ch oopoob; ´ ´ ku joosik demonio ti juntuul toot

Kaansaj te Puuko Ku tsakik u palitsil soldado ´ ´ Ku lıisik u paal x-kimen ıicham ´ Kalaan Juan, ku tuuxtik ´ disipuloob ti Jesus Ku keyik kaajoob; kaansaj ti mejen paalal; u cheil u kuuch X-keban koolel ku yalik aceite ´ tu yook Jesus; u kettaanil paax ´ Ku kaa kaaytaj yeetel apostoloob ´ Ku joosik demonio; Beelzebub bin ´ ´ tsaaik paajtalil ti ´ ´ Escribaob yeetel fariseoobe ku kaat´ koob chıikulal ´ U disipuloob Cristoe u laaktsiloob ´ U kettaanil j-paakal, kaakas xıiw, ´ ulaakoob; ku tsolkoob Ku jetsik kaamkach iik ´ ´ ´ Ku joosik demonio ti kaatuul maak; ´ ku yokol demonio ti keekenoob

´ Ku bin ti kiinbesaj; ku tsakik maak; ku keyik fariseoob Disipuloobe´ ku tokikoob trigo tu kiinil Sabado ´ ´ Ku tsakik u kab maak ti Sabado; ´ ´ ku bin jaal ja; ku tsakik maak ´ Yeeyaab le 12 apostoloobo

´ Baax uuchi

9:27-34

9:18-26

8:18, 23-27 8:28-34

12:46-50 13:1-53

12:38-45

12:22-37

11:20-30

11:2-19

5:21-43

4:35-41 5:1-20

3:31-35 4:1-34

3:19-30

8:40-56

8:22-25 8:26-39

8:19-21 8:4-18

8:1-3

7:36-50

6:17-49 7:1-10 7:11-17 7:18-35

6:12-16

3:13-19 5:1–7:29 8:5-13

6:6-11

3:1-12

12:9-21

6:1-5

Lucas

2:23-28

Marcos

12:1-8

Mateo

Juan 5:1-47

32, ka tsook le Pascuao

´ 32, ooli te Pascuao (Jn 6:4)

Galilea; Samaria

Capernaum Capernaum

Galilea

Ma xaane tu ´ Puukil Hermon Cesarea ti Filipo

Xaman-lakin ti u ´ ´ Kaanaabil Galilea; Betsaida Cesarea ti Filipo

Ma xaane Capernaum Fenicia; ´ Decapolis ´ Magadan

Capernaum (?); xaman-lakin ti u ´ ´ Kaanaabil Galilea Xaman-lakin ti u ´ ´ Kaanaabil Galilea; Genesaret Capernaum

´ Tiberıades

Galilea

Nazaret

´ Ku yaalik maax «u waajil le kuxtalo»; ´ yaab disipuloobe ku naachtaloob ti Baax suukaan ´ u beetaale ku mixbaalkuuntik u Taan Dios ´ ´ Bin naats Decapolis; ´ ti Tiro, Sidon, ´ ku tseentik 4,000 maakoob ´ Saduceoob yeetel fariseoobe ´ ´ ku kaa kaatkoob chıikulal ´ ´ U kanaantkuba maak ti u levadura le fariseoobo; ku tsakik ´ ´ juntuul choop ´ Jesuse Mesıas; ku yaalik yaan u ´ ´ ´ kıimsaal yeetel u kaa kuxkıintaal ´ ´ Tu taan Pedro, Santiago yeetel Juane, ku jelpajal bix u yilaal ´ ´ Ku joosik le demonio ma paajchaj ´ u joosaal tumen le disipuloobo ´ Ku ´kaa aalik yaan u kıimsaal ´ yeetel yaan u kaa kuxkıintaal U taakinil impuesto tu chi le kayo U maas nojchil te Reinoo; u ´ ´ yutskıintaal talamiloob; cha ootsilil ´ Ku jookbal u bin tu Kiinbesajil le ´ Paseloobo; u paatal tulaakal baal tu yoolal Dios

´ ´ Taak u beetaal reyil Jesus; ku xıimbal ´ ´ yoo ja; ku tsakik maakoob

´ Ku kaa xıimbaltik u kaajal; ´ tu kaateen ma kaami ´ ´ U yooxt´ een ka kaaytajnaji; ku naachtal u kaaytaj apostoloob ´ Kuulxottaab u pool Juan Bautista; ku sajaktal Herodes Ku suut apostoloob ti u kaaytajoob; ´ ´ ku tseentik 5,000 maakoob

8:19-22

17:24-27 18:1-35

9:33-50

9:30-32

9:14-29

17:14-20 17:22, 23

9:2-13

8:27–9:1

16:13-28 17:1-13

8:10-12 8:13-26

15:39–16:4

7:24–8:9

15:21-38

16:5-12

7:1-23

6:45-56

6:30-44

6:14-29

6:6-13

6:1-6

15:1-20

14:22-36

14:13-21

14:1-12

9:35–11:1

13:54-58

9:51-62

9:46-50

9:43-45

9:37-43

9:28-36

9:18-27

9:10-17

9:7-9

9:1-6

7:2-10

7:1

6:22-71

6:14-21

6:1-13

32, tu Kiinbesajil u Kuubul le Temploo

32, tu Kiinbesajil Paseloob

Kiinil

Ma xaane Perea

Perea

´ Perea (maas naach ti le Jordano)

´ Maas naach ti le Jordano

´ Jerusalen

Ma xaane Judea

Ma xaane Judea

Ma xaane Judea

Ma xaane Judea

Ma xaane Judea

Judea; Betania

Ma xaane Judea

´ Jerusalen

´ Jerusalen

´ Tuux uuchi Mateo

Marcos

Ku kaansaj ti kaajoob, ti kajtaliloob ´ tu bejil Jerusalen ´ U yokol maak te Reinoo; taak u ´ kıimsaal tumen Herodes; ´ naj kun xuumpatbil ´ Kabal oolal; u kettaanil nojoch cena

´ ´ ´ Yaab maak ku tsaaik u fe ti Jesus

´ ´ ´ Ulaak kaaytaj tu beetaj Jesus tu lakinil Jordan

Kaansajnaj ka tsook le Kiinbesajo; ´ ´ ku tsakik juntuul choop ´ Ku tuuxtik kaaytaj 70 disipuloob; ku suutoob; bix biniktiob ´ Ku taan ti samaritano ku yaantik ´ ´ ´ u yeet maakil; tu yotoch Marta, Marıa Ku kaa kaansik bix unaj k-orar; ´ ma u xuulul u kaaxan maak Ku yeesik ma jaaj baax aalaab tu contrai, kasaan le generaciona ´ ´ Le taan u janal yeetel fariseoe, ´ ku taan tu contra j-kaapeel ichoob ´ Ku taan ti bix u kanaantkoon Dios; ´ ´ palitsil chuukaan u yool ´ Sabado, ku tsakik koolel wuutsul u ´ ´ paach; ooxpeel kettaan ´ Jesus te Kiinbesajo; jach maalob kanan taman

´ ´ ´ Ku kaansaj tu taan tulaakal maak

´ ´ Ulaak kaaytaj tu beetaj Jesus Judea

´ Baax uuchi

14:1-24

13:23-35

13:22

13:1-21

12:1-59

11:37-54

11:14-36

11:1-13

10:25-42

10:1-24

Lucas

10:40-42

10:1-39

8:12–9:41

7:11-52

Juan

´ 9 ti Nisan

´ 8 ti Nisan ti u jaabil 33

Perdonar; fe; palitsiloob minaan u biilal ´ ´ Ku kaa kuxkıintik Lazaro

Ma xaane Perea

Betania

Betania

´ Jerico

Ma xaane Perea

20:29-34

20:20-28

20:17-19

19:16–20:16

19:13-15

19:1-12

´ ´ Tu yotoch Simon le leprosoo; Marıae ´ ´ ku yalik aceite ti Jesus; ku taal judıoob ´ ´ ´ u yiloob Jesus yeetel Lazaro

Ku kuchul Betania 6 kiinoob ´ taanil ti le Pascuao 26:6-13

´ Jesuse ku tsok kaaytaj Jerusalen

Ayikal xiipal; kettaan: u j-meeyjiloob pakal uva ´ ´ Tu yooxteen ku yaalik yaan ´ ´ ´ u kıimsaal yeetel u kaa kuxkıintaal ´ ´ Ku kaataal ka kulak Santiago yeetel ´ ´ Juan tu tseel Jesus te Reinoo ´ ´ ´ Ku tsakik kaatuul choop; ku xıimbaltik Zaqueo; u kettaanil 10 minas

Perea

Ma xaane Perea

Ku kamik, ku bendecirtik mejen paalal

Perea

Perea

Samaria wa Galilea

Samaria; Galilea

Caifase ku yaalik maas maalob ´ ´ ´ ka kıimsaak Jesus; ku bin Jesus ´ Ku kaansaj, ku tsakik maak ´ Kettaanoob: x-kimen ıicham ku sen ´ ´ kaatik justicia, fariseo yeetel le j-kam impuestoo ´ Ku yeemel tu bejil Perea; ku taan ti le divorcioo

Kettaanoob: kasaan j-kanan ayikalil, ´ ´ ´ Lazaro yeetel le ayikal maako

Ma xaane Perea

Betania ´ Jerusalen; ´ Efraın

Kettaanoob: taman saatal, taakin saatal, paal tu xuuxupaj u taakin

´ U kutal maak u tukult wa jeel u ´ paajtal u beetkuba disipuloile

Ma xaane Perea

Ma xaane Perea

14:3-9

10:46-52

10:35-45

10:32-34

10:17-31

10:13 -16

10:1-12

18:35–19:28

18:31-34

18:18-30

18:15-17

18:1-14

17:11-37

17:1-10

16:1-31

15:1-32

14:25-35

12:2-11

11:55 –12:1

11:47-54

11:1-46

´ 13 ti Nisan ´ (u chıinil Kiin jueves)

´ 12 ti Nisan

´ 11 ti Nisan

´ Betania-Jerusalen

´ 10 ti Nisan

´ Naats ti Jerusalen; ´ Jerusalen

U puukil le Olivoobo ´ Jerusalen ´ Jerusalen

´ Jerusalen, templo U Puukil le Olivoobo

´ Jerusalen, templo

´ Jerusalen, templo

´ Jerusalen, templo

´ Jerusalen, templo

´ Betania-Jerusalen ´ Jerusalen, templo

´ Jerusalen

´ Jerusalen

´ Betania-Jerusalen

´ Tuux uuchi

´ 9 ti Nisan

Kiinil

Ku makik u chiob; ´ ´ ku kaatik tuux u taal le Mesıaso Ku yaalik le kaas ku beetik ´ escribaob yeetel fariseoobo ´ U siibal le x-kimen ıichamo ´ ´ Profecıa: u xuulsaal Jerusalen, kiinoob way yaan Cristoe, u xuulul ´ yookol kaab ´ Kettaanoob: diez x-chuupalal, ´ talentos, tamanoob yeetel chivoob ´ ´ Ku chatuklaal u kıimsaal Jesus ´ Judase ku kaatik baax kun tsaabilti ´ wa ku kubik Jesus ´ Ku lıiskubaob utiaal le Pascuao

Kettaanoob: j-kanan paakal kasaanoob, u festejoil tsookol beel ´ Kaatchiob: impuesto, kaa kuxtal, mandamiento

Ilaab tsook u tijil le higuerao ´ ´ Ma creertaab wa Dios tsaa paajtalil ´ tii; u kettaanil kaatuul hijotsil

Ku kaakastantik higuera; ´ ku kaa joosik le j-koonoloobo ´ Sacerdoteob yeetel fariseoobe ´ ´ ku chatuklik u kıimskoob Jesus ´ ´ Tsikbal yeetel griegoob; judıoobe ´ ma tu creertikoob Jesus

´ Ku yokol Cristo tu kaajil Jerusalen bey reye

´ Baax uuchi Mateo

Marcos

26:17-19

14:12-16

14:1, 2 14:10, 11

26:14-16

12:41-44 13:1-37

12:38-40

12:35-37

12:13-34

12:1-12

11:20-25 11:27-33

11:18, 19

11:12-17

11:1-11

26:1-5

25:1-46

24:1-51

23:1-39

22:41-46

22:15-40

21:33–22:14

21:19-22 21:23-32

21:1-11, 14-17 21:18, 19, 12, 13

Lucas

22:7-13

22:3-6

22:1, 2

21:1-4 21:5-38

20:45-47

20:41-44

20:20-40

20:9-19

20:1-8

19:47, 48

19:45, 46

19:29-44

Juan

12:20-50

12:12-19

´ Jerusalen

´ Jerusalen ´ Jerusalen

´ Jerusalen

´ Getsemanı

´ Jerusalen

´ Jerusalen

´ Jerusalen

´ Jerusalen ´ Jerusalen ´ Jerusalen

´ Jerusalen; u mejen kaajiloob ´ Jerusalen; Galilea

U Puukil le Olivoobo, Jesuse ku suut kaan ´ naats Betania tu 40 kiinil kaa kuxkıintaak

25 ti Iyar

Judase ku jichik u kaal ´ ´ Tu taan Pilato, tu taan Herodes, ´ ´ tu taan Pilato tu kaateen ´ Pilatoe taak u jaalkabtik; ´ ku kuubul utiaal kıimsbil ´ ´ ´ Ku kıimsaal Jesus ti junpeel che; ´ ´ ulaak baaloob uuch te kiino ´ ´ Ku yeemsaal u wıinklil; ku muukul ´ Sacerdoteob, fariseoob, ku kaatkoob ´ ka kanaantaak muknal ´ ´ Ku kaa kuxkıintaal Jesus; ´ ´ ulaak baaloob uuch te kiino ´ Tu kaa chıikbesuba ti u disipuloob ´ jejelaas tuuxoob

Kiliich muuk; u paklan yaabiltikubaob; ´ ´ chapachtajil; u oracion Jesus ´ Ku jach yaatal u yooli; ku traicionartaal; ku bisaal ´ ´ ´ ´ Tu taan Anas, Caifas, Sanedrın; ´ Pedroe ku yaalik ma u kaj ooli

15:42-47

27:57-61

[1Co 15:5-7]

28:16-20 [Bx 1:9-12]

16:1-8

28:1-15

27:62-66

15:20-41

15:6-19

27:31-56

27:15-30

24:50-53

[Bx 1:3-8]

24:1-49

23:50-56

23:26-49

23:13-25

[Bx 1:18, 19] 23:1-12

22:54-71

22:39-53

22:31-38

22:19, 20, 24-30

27:2, 11-14

15:1-5

14:53–15:1

14:26, 32-52

14:27-31

14:22-25

27:3-10

26:57–27:1

26:30, 36-56

26:31-35

26:26-29

22:21-23

20:26– 21:25

20:1-25

19:31-42

19:16-30

18:39– 19:16

18:28-38

18:13-27

18:1-12

14:1–17:26

13:31-38

[1Co 11: 23-25]

13:21-30

14:18-21

22:14-18 13:1-20

26:21-25

14:17, 18

Ku yeesik Judas kun traicionartik; ku yaalikti ka xiik ´ ´ Ku beetik le yaax Kaajsajil yeetel le 11 apostoloobo ´ Profecıaob: Pedroe yaan u yaalik ´ ma u kaj ooli, yaan u kiitbesaaloob

26:20, 21

Ku poik u yook u apostoloob

´ Pascua yeetel u 12 apostoloob

´ 16 ti Nisan

´ ´ (Viernes, kex laas Golgota, ´ ´ 3 chıinil Kiin) Jerusalen ´ Jerusalen ´ ´ 15 ti Nisan Jerusalen

´ 14 ti Nisan

U LI ´ KIL BA O NO O B

14

´ Kuuchiloob

Kaajoob ˙ 0

´ KILOMETROS 10 20 30 40

0

10

20 MILLAS

UP U

ISRAEL TU KIINIL ´ ´ ´ Saul, David yeetel Salomon ˚

´ Sid on Damasco

50

´ U PUUKIL HERMON

30

Tiro Abel

N ´ AA

B

Hazor

Cabul

´ ´ U Kaan ´ aabil Kineret

U PUUKIL CARMELO

Roguelim Ramotgalaad

´ Jab es-galaad

´ Jord a n

En-dor Sunem ´ Meguid o Afek Jezreel BetU PUUKIL ´ GUILBOA se an ´ B ezek Tebez Abel-´ mehol a

´ U Aalkab Jail

K ´ AA

Dan

Mahanaim

N

O

Hebr on ´ Zif Jesimon Carmelo Hores ´ Ma on Ziqlag Jatir Estemoa ´ Qabzeel Boras an to

Gaza

ai or es lB

i es

er

 o l Ja il U To

a Ta x L ab uu (? mil )

Eg

O E D

ip

to

552

´ l J a  il A r n o n

B

ol J

D

A

U To

Beer-seba Aroer U Ta ´

Aroer

U T o o

M

M

O

M O´ N

M

´ U Tool Jail Jabok ´ Zered a Sil o ´ Ram a Baal-hazor ´ ´ Kaanal Rab a Efr en Kabal Bet- ´ Betel Bet-aven ´ Bet- ´ horon Micm´ as Guilgal hor on ´ ´ Ram a Gueba Jeric o Guezer ´ Guibeah ´ Ayal on Gaba on ´ Nob ´ Quiryat-jearim Jerusal en Medeb a ´ Azek a Soc o´ ´ Gat´ Bel en U T´ aax Luumil Elah ´ Asquel on U Sajkabil Adulam Ch´ ooch´ ´ ´ Queil a ´ Sira En-gued ı´ Kaanaab

A

JO

CH

Sucot

Israel tu kiinil ´ U KAAYTAJ JESUS ´ KILOMETROS 10 20 30 40 10 20 MILLAS

30

Tiro

N

0

´ Sidon

˚

50

IA

0

ABILENE

IC

Kaajoob ˙

´ Kuuchiloob

Damasco

U PUUKIL ´ HERMON

A

15

Cesarea ti Filipo

E J o r d a´ n

´ U A a l k a b Ja  i l

K A ´ CH

JO

´ OLIS CAP

A

Arimatea ´ Efraın

Gerasa

PERE

SAMA IA R Jope

DE

Sicar (?)

U PUUKIL GUERIZIM

Asdod

EA

´ Corazın Betsaida Capernaum ´ ´ ´ Cana U Kaanaabil ´ Tiberıades Galilea U Nazaret PUUKIL ´ Gadara TABOR Naın Betania ´ ´ tulaak u tseel Cesarea le Jordano (?) Pela Salim (?) ´ Enon (?) Samaria

´ ´ Jerico Emaus (?) ´ Jerusalen Betania

JUDEA ´ Hebron

Gaza

IDUMEA Beer-seba

´ Ch´ ooch ´ Kaanaab

 o o l J a i l UT

A

U DESIERTOIL JU DEA

´ Belen

N

O

LIL

KIL O UU EL U P AR M C

A N ´ AA

B

Tolemaida

GA

E

´ ITIDE ON AC R

F

UR

T

IT

Eg ip

to

553

R

A

BI

A

16

Talam taanoob

´ Alfa yeetel Omega. Lela u ´ ´ kaaba le yaax yeetel le u tsook ´ letra ku meyaj utiaal u yuuchul ´ ´ ts ıib ich griegoo. Le taana oox´ ´ teen ku chıikpajal tu libroil Apo´ calipsis utiaal u yuuchul taan ti Dios. ´ Altar. Junpeel multun wa jun´ ´ peel kuuchil tuux ku kuubul ´ ´ ´ kıimsbil baalcheob yeetel ku tookaal incienso utiaal u adorartaal ´ le u jaajil Dioso wa ulaak diosoob. ´ Anciano, nojoch maak. Le taanooba ku meyajoob utiaal ´ ´ u yuuchul taan ti maakoob tsook u yantal u jaabiloob, baale ichil le Bibliao maases ku me´ ´ yaj utiaal u yuuchul taan ti maaxoob tsaan autoridad tiob, wa ti ´ ´ maaxoob tsaantiob junpeel no´ joch meyaj ichil junpeel kaaj wa luumil. Tu libroil Apocalipsise, ´ ku meyaj xan utiaal u yuuchul ´ ´ taan ti jujuntuul maaxoob yanoob te kaano. ´ Anticristo. Ich griegoe u kaat u yaal «tu contra Cristo» wa «tu ´ jeel Cristo». Te Kiliich Ts ıiboobo, le taana ku meyaj utiaal u ´ ´ yuuchul taan ti le maax ku yaalik ma jaaj wa Jesuse leti le Cristoo, wa le ku yaalik Jesuse ma letie u Paal Dios «taal bey ´ wıinik[o]» (2Jn 7). Le taana suuk ´ u meyaj utiaal u yuuchul taan ti ´ ´ ´ tulaakal le maaxoob ku tsaaiku´ baob tu contra Cristoo, le maaxoob ku yaalikubaob Cristoo, ´ ´ le maaxoob cheen ku yaalikoob ´ tuuxtaanoob tumen Cristoo, wa

le ku yaalikoob ma jaaj baax ku yaalik le Biblia tu yoolal Cristoo. ´ ´ Apostol. Ich griegoe u kaat u ´ ´ yaal «maax tuuxtaan». Lela maa´ ses ku meyaj utiaal u yuuchul ´ taan ti le doce disipuloob yee´ yaaboob tumen Jesus utiaal ka taanakoob tu kaabao. ´ ´ Arcangel. U kaat u yaal «u noj´ chil le angeloobo». Le xoot taan ´ ´ «arc» ku tsaabal taanilo u kaat u yaal «jefe» wa «u maas nojchil». ´ ´ Lela ku yeesik cheen juntuul ar´ cangel yaan: Miguel, u nojchil le angeloobo. ´ ´ Armagedon. U kaat u yaal ´ «U Puukil Meguido». U baatel´ ´ taambalil Armagedone junpeel nojoch baateel ku taal u kii´ ´ ´ nil u yuuchul ti tulaakal yookol kaab; te baatela, Jesucristo ´ ´ le rey yeeyaan tumen Jeeobao, ´ yaan u xuulsik ti le maaxoob pekmil Dioso. ´ Ayunar. U paatal ma u jaantaal mix baal ichil le kiinoob chatuklaano. Lela ku beetaal ´ kaach utiaal u yeesik maak ´ yaachajaan u yool yoolal le kebanoob u beetmo, bey xan utiaal u yeesik tsook u kexik u tuukul; ku beetaal xan utiaal u mix´ ´ ´ baalkuuntkuba maak tu taan ´ Jeeoba. ´ Azufre. Lela junpeel clase tuu´ nich kaankan ku joosaal ichil ´ le luumo. Lela jopkalak, yeetel ´ u kaakile azul u yilaal. Tsoole ´ ku meyaj utiaal u beetaal polvora bey xan tsaakoob.

554

TIPAANIL

´ Beetbil diosoob. Juntuul beetbil dios wa idoloe, u yoochel wa ´ u simboloil junpeel baal jach ku ´ yaabiltaal yeetel ku adorartaal, ´ kex chıikaan u yilaal wa ma. ´ Candelabro. Junpeel nuukul ´ tuux ku talkuuntaal kaach lam´ paraob ku tookikoob aceite. Kex le Biblia ku taan xan ti le candelabroob ku meyajoob kaach te najoobo, maases ku taan ti le ku meyajoob kaach utiaal u adorartaal Dioso. ´ ´ Cristiano. Juntuul maax tsay´ ´ pachtik Cristo; juntuul maax ku kuxtal jeex tu kaansilak Cristoe. ´ ´ Cristo. Junpeel tıtulo ku meyaj ´ utiaal u yuuchul taan ti Je´ ´ sus. Lela junpeel taan ich grie´ go igual yeetel le taan hebreo ku ´ ´ ´ suutul «Mesıas» wa «Maax yeeyaan». Demonioob. Kasaan angeloob ´ ´ ma chıikaan u yilaaloobi, yeetel ´ ´ maas yaan u paajtaliloob ti wıinik. Le demonioobo letie angeloob ma tu yuuboob u taan Dios ´ ´ tu kiiniloob Noeo, yeetel tu tsaa´ ´ jubaob tu tseel Satanas utiaal u ´ ´ lıikloob tu contra Jeeoba. ´ Diezmo. Uuch kaache, ti tu´ ´ laakal le baaxoob yaan ti maak ´ ´ ´ wa ku naajaltik maako ku tsaaik u diez por cientoil ti Dios. Lela u ´ ´ ´ kaat u yaale, juntuul maax yaan ´ diez u waakaxe ku chaik juntuul utiaal u kub ti Diosi. Wa yaan diez kilos harina tie ku chaik ´ junpeel kilo utiaal u kub ti Diosi. ´ Epilepsia. Junpeel clase kojaanil ma tu chaik u meyaj maa´ lob u tsoomel u pool maak. Le

555

kojaanila yaan horae ku beetik ´ u puupuchkuba maak bey xan u ´ yoomankil u chi; yaan hora xane ´ cheen ku beetik u tuubul u yiik ´ ´ maak te suutuko; yaan kiine le ´ ´ ken leekek le kojaanil ti maako ´ ´ ku laaj uuchul le baaloob tia. ´ ´ Escriba. Letie maax maansik ´ kaach ti tuumben juun le Ki´ liich Ts ıiboob ich Hebreoo. Te ´ kiinoob tiaan Jesus way Luume, le taan «escribao» meyajnaj ´ ´ utiaal u yuuchul taan ti le maa´ xoob jach u kaj ooloob le Leyo. Eunuco. Ich griegoe, le taana ´ ´ ´ u kaat u yaal juntuul maak ca´ partaan. Le maakoob beya u suukile ti ku meyajoob yiknal le rey bey palitsiloobe; ya´ ne ku kanaantkoob le reinao wa ´ ku kanaantkoob le u maasil u ´ yatanoob le reyo, bey xan le kuuchil tuux kajaanoobo. Le taana ´ ku meyaj xan utiaal u yuuchul ´ ´ taan ti juntuul maak ma capar´ taani, baale tsaan junpeel nojoch meyaj u beet tu palacio le reyo. ´ ´ Fariseoob. Junpeel secta jook ´ ´ ´ ichil u religion le judıoob te yaax ´ sigloo. Le fariseoobo taakpajaanoob kaach ichil le Sanedrino, ´ yeetel jach ku yilik u tsookbeskoob le yaab baaloob suuk u bee´ ´ tik le judıoobo, baaloob cheen ´ oksaaboob ichil u Ley Moises. Jatsuts tuunichoob. Amatista: Morado wa chak morado. Berilo: U suukile yaax kaankan, ´ baale yaan horae jejelaas u colo´ ´ riloob wa cheen saaskaleen. Cal´ cedonia: Saasil u tsu wa ´ ´ saaskaleen, jejelaas u colori´ ´ loob. Crisolito: Saasil u tsu wa

556

TIPAANIL

´ saaskaleen, kaankan wa yaax. ´ ´ ´ Crisoprasa: Weej saaskaleen yee´ tel yaax. Esmeralda: Saaskaleen ´ yeetel yaax. Jacinto: Box azul. ´ ´ Jaspe: Jejelaas u coloriloob, yee´ tel ku tuklaale saaskaleen (Ap ´ 21:11). Yaan maaxoob ku tuklikoobe, le taan ich griego ku me´ yaj utiaal jaspeo u kaat u yaal ´ diamante. Sardio: Saaskaleen, ´ box chak. Sardonica: U colore ´ sak jeex le lecheo, chak saas´ kaleen, dorado wa cafe. Topacio: Yane minaan u color, yane yaab u coloriloob. Le color maas ´ kaj oolaano letie kaankan jeex le kaabo. Zaf iro: Ma xaane azul. J-kanan ayikalil. Mayordomo. ´ ´ ´ Juntuul maak tsaan u kanaant ´ ´ tulaakal le maaxoob yanoob ichil ´ junpeel najo bey xan le baaxoob yanoob ichilo. Le meyaja ku ´ ´ tsaabal ti juntuul palitsil ojeelaan yaan u tsookbesik maalob u ´ ´ meyaj wa ti juntuul maax ma palitsiltaani. ´ ´ J-kanan muuchulil. Juntuul ´ j-kanan muuchulil wa superin´ tendentee, letie maax ku yi´ lik baaxoob ku yuuchul ichil le ´ ´ muuchulilo, ku xıimbaltik, ku ´ yilik wa maalob u bin tulaakal, ´ ´ ´ yeetel ku kub eentik jejelaas me´ yajoob ti le maaxoob yanoobo. ´ Ich griegoe, le taana ku tsaaik ´ ´ ´ naatbil juntuul maak ku kanaan´ tik ma u yuuchul mix baal ti ´ ´ wa maax. Le «j-kanan muuchuli´ ´ loobo» laayli letie maaxoob kaj ´ oolaanoob bey «ancianoob» te ´ ´ muuchuliloobo; yaax baax ku´ ´ b eentaantiobe u kanaantkoob ´ ´ tulaakal le maaxoob yanoob te ´ ´ muuchulilo, utiaal beyo ka paa-

´ takoob ichil u muuch tamanoob Dios. Kiliich baal taakaan. Jun´ peel baal ku taal ti Dios, baale ´ ma tu tsaabal ojeeltbil tak ken ´ kuchuk u kiinil. Tsoole cheen ´ ´ ku tsaabal ojeeltbil ti le maa´ ´ xoob yeeyaanoob utiaal u yojeeltoobo. ´ ´ Kiliich Kuuchil. Letie u yaax nojoch cuartoil le Templo wa Ta´ bernaculoo; lela junpaay ti le ´ Sen Kiliich Kuuchilo. Te cuartoa ti tsaan kaach le candelabro de oroo, le altar de oro tuux ´ ku tookaal inciensoo, u mesail le ´ waaj kubaano, bey xan le ulaak nuukuloob de oroo. ´ Kiliich muuk (espıritu santo). U muukil u meyaj Dios. Le´ ´ la junpeel baax ma chıikaan u yilaali, baale ku meyaj ti Dios ´ utiaal u tsookbesik baax u kaat. ´ Yeetel le muuka tu beetaj le kaa´ no, le Luumo, bey xan tulaakal le baaloob kuxaanoobo. ´ Kiikitaan. U kiliichkuuntaal wa u yaalaal kiliich wa baax. ´ Le kiikitaano u kaat u yaal u ´ ´ ´ kaataal ti Dios ka paatak maak ´ maalob tu taan, u yutsultantaal ´ wa u alabartaal wa maax, u yee´ saal utsil ti, u nojbeenkuuntaal, ´ u yuuchul taan maalob tu yoolal, ´ ´ u kanaantaal ti baax kaas yee´ tel u kaataal ka yanak kiimak ´ oolal ti. Kuxtal ich x-ma sutalil. Bey u yaalaal ti le baaloob jach kaastak ku beetaalo. Le baalooba jach ku binoob tu contra u Ley ´ Dios yeetel ku yeesik minaan u ´ ´ sutal maak utiaal u beetik cheen ´ ´ jeel baaxak u kaate. Juntuul

TIPAANIL

´ maax ku kuxtal ich x-ma sutalile ma tu yeesik tsiikil ti le autoridadoobo, ti le leyoobo mix ti le nuuktajiloob tsaano. U ´ kuxtal maak ich x-ma sutalile ´ ´ ma cheen u kaat u yaal u beetaal ´ wa baax kaasi, baaxe u kaat u ´ yaal u beetaal junpeel baal jach ´ taaj kaas. ´ ´ Lampara. Junpeel nuukul de ´ kat ku meyaj kaach utiaal u saa´ siltal tuux yaan maak. Ku chuu´ ´ ´ pul yeetel aceite wa ulaak lıquido jopkalak, tsoole ku tsaabal u meechail utiaal u taabal. ´ Lino. Junpeel clase nook jach ´ fino yeetel jach kooj; lela ku ´ ´ ´ beetaal yeetel sooskil ku joosaal ´ ti junkuul chan che ku kaabatik lino. ´ Mana. Lela letie janal tsaab ti le israelitaob utiaal u jaantoob ´ tu yaamil le cuarenta jaaboob ´ maanoob te desiertoo. Le janala ´ ´ ´ Jeeoba tsaatiob. Lela ku chıik´ pajal kaach yookol le luumo; le ken tsookok kaach u moolole ku juuchul, tsoole ku beetaal waaj ´ ´ tu yeetel. Tak bejlaa ma ojeelaan jach baax le manao, tumen ´ ´ ichil tulaakal le baaloob kaj oo´ ´ laanoob bejlao mix junpeel chıi´ kaan ti le mana ku tsolik le Bibliao. ´ Maalob peektsil. Lela letie ja´ tsuts noticiaob yaan yil yeetel u ´ Reino Dioso bey xan yeetel le sal´ ´ vacion kun yantal ti maak ikil u ´ tsaaik u fe ti Jesucristoo. Meenil (espiritismo). Le taana ´ ´ ich griegoe farmakıa; lela u kaat u yaale «tsaakoob» wa «drogaob». Le taan griegoa yaan ´ baax yil yeetel espiritismo,

557

´ tumen uuchjeakile meyajnaj drogaob utiaal u beetaal pulyaajil ´ ´ bey xan utiaal u kaataal u yaantaj le demonioobo. Ichil le espi´ ritismoo taakaan le u creertaal ´ ´ yaan u pixan maako yeetel ku ´ ´ paatal bin kuxaanil ken kıimik ´ maak; ku creertaal xane le ki´ menoobo jeel bin u paajtal u ´ ´ taanoob yeetel le maaxoob ku´ ´ xaanoobo, maases yeetel u yaan´ taj juntuul j-meen wa espiritista. ´ ´ ´ Mostaza. Junkuul xıiw seeb u ´ nojochtal yeetel yane ku nojoch cheetal; jeel tak u chukik cuatro metros y medio u kaanlile, u polkil u cheile ku chukik jeex ´ u polkil u muuk u kab maake. ´ U loole kaankan yeetel u leo´ be yaaxtubeen yeetel pepexkil ´ (wa ma parejoi). U neeke taakaan ichil le semillaob maas mejentakoob ku paakloobo. Nojbeenil. Gloria. Le taana ´ jeel u paajtal u meyaj utiaal u ´ ´ yuuchul taan ti junpeel baal ku ´ ´ beetik u yilaal juntuul maak wa ´ junpeel baax jach maalob, wa jach kaanaan, jeex ayikalil, ´ ´ fama, wa paajtalil. U kaat u yaal xan tsiikil, kiichkelmil, wa jeel baalak jatsuts ku beetik u yee´ saal tsiikil ti le maax tiaalintiko ´ wa le maax beetmilo. ´ Nojoch sacerdote. Letie maax ´ ku taan kaach tu taan Dios tu kaaba le kaajo. Leti xan nuuktik le meyaj ku beetik le u maasil sacerdoteobo. ´ Nojoch utsil. U beetaal junpeel ´ baax maalob tu yoolal wa maax. ´ ´ U kaat u yaal xan junpeel siibal ´ ´ ku tsaabal yeetel kiimak oolal. Le nojoch utsilo ku meyaj xan

558

TIPAANIL

utiaal u tsaabal gracias tu yoolal ´ wa baax jach taaj maalob. Le no´ joch utsila ku yeesaal ti maak ´ kex maatech u naajmatik. ´ Okja. U tuubul maak ich ja. ´ Le maax ku yokjao, ku beetik utiaal u yeesik tsook u kubiku´ ba ti Jeeoba Dios, wa tsook u ´ junpaaykuntkuba utiaal u bee´ ´ tik cheen le baax u kaat Dioso, lela ku beetik tu kaaba Jesu´ cristo. Le Kiliich Ts ıiboobo ku ´ taanoob xan ti le okja tu tsaaj ´ ´ Juano, ti u yokja maak yeetel ki´ ´ liich muuk, ti u yokja maak yee´ ´ tel kaak bey xan ti ulaak okjaob. Palitsil. Le taana ku meyaj ´ ´ utiaal u yuuchul taan ti maakoob yaan u yuumiloob; ku me´ yaj xan utiaal u yuuchul taan ti ´ ´ maakoob jach u kubmaj u yooloob u meyajtoob Dios bey xan ´ Jesucristo, kex wıinikoob wa angeloob. ´ Pascua. Le Pascuao junpeel ´ ´ kiinbesaj kaaj u beetaal tu aaka´ bil nukaaj jookol le israelitaob tu luumil Egiptoo. Te Pascuao ku ´ kiinbesaal uuchik u salvartaal le israelitaob tu luumil Egiptoo, ´ ´ yeetel ku kaajsaal bix uuchik u ´ salvartaal u yaax paalal le israe´ ´ litaob le ka tu tuuxtaj u angel ´ ´ ´ Jeeoba u kıims le u yaax paalal le ´ egipcioobo. Le yaax Pascua kiinbesaabo beetaab tu kiinil Luna llena, tu kiinil 14 ti Abib (le mes ´ kuch kaj ooltbil bey Nisano) tu jaabil 1513 t.t.J. Ka tsook lelo ´ kaaj u beetaal cada jaab. ´ ´ Pentecostes. Lela junpeel ´ kaaba ku meyaj te Kiliich Tsıi´ boob ich Griego utiaal u yuu-

chul taan ti u Kiinbesajil le Joo´ cho (Ex 23:16), wa ´ u Kiinbesajil le Semanaobo (Ex 34:22). Utiaal ´ u beetaal le kiinbesaja ku kaajal u xookol cincuenta kiinoob ´ desde tu kiinil 16 ti Nisan; te ´ tu kiinil cincuenta tuuno ti ku kiinbesaal le Pentecosteso (Pen´ tecostese u kaat u yaal «le Kiin Cincuentao»). Tu calendario le ´ ´ judıoobo lela ku luubul tu kiinil ´ 6 ti Sivan. ´ ´ ´ Querubın. Juntuul angel tsaan ´ junpeel nojoch meyaj u beete. Le ´ querubinoobo junpaay ti le serafinoobo. ´ Rabı (Raboni). Le taana u ´ kaat u yaal: «In nojchil; in jalaachil». Ku meyaj xan kaach ´ ´ utiaal u yuuchul taan ti juntuul ´ ´ j-kaansaj. Baale taanil ti u sıijil ´ ´ Jesuse le judıoobo kaaj u meyajtiob utiaal u saludarkubaob, bey xan utiaal u yeeskoob jach ku ´ tsikikoob yeetel jach nojoch baal ´ u yilkoob wa maax. ´ Sacerdoteob. Le maakooba ku ´ taanoob tu kaaba Dios tu taan le kaajo, ku kaanskoob baax ku yaalik Dios bey xan le leyoob u tsaamo. Letiob xane ku taa´ noob tu taan Dios tu yoolal ´ le kaajo, ku kubkoob kıimsbil ´ ´ ´ baalcheob yeetel ku kaat oolaloob tu yoolal le kaajo. ´ Saduceoob. Junpeel secta ´ ´ ´ jook ichil u religion le judıoobo. Le saduceoobo yaan baax u yi´ loob kaach yeetel le meyaj ku beetik le sacerdoteobo. Le sa´ duceoobo taakpajaanoob kaach ichil le Sanedrino. ´ ´ Sanedrın. Letie kuuchil yaan ´ kaach Jerusalen tuux ku much-

TIPAANIL

kuba le nukuch juezoobo. Tu ´ ´ kiiniloob Jesuse setentiun maa´ koob ku muchkubaob te kuuchi´ la; ichiloobe taakaan u maas noj´ chil le sacerdoteobo, le maaxoob tu beetubaob u maas nojchil ti le ´ sacerdoteobo bey xan u laaktsiloob le sacerdoteobo, u nuuktakil ´ le kaajo yeetel le escribaobo. Le ´ Sanedrino yaan kaach paajtalil ti ´ ´ yookol le kaajo, yookol le baaloob ´ yaan yil yeetel le gobiernoo bey ´ xan yookol le religionoobo. ´ ´ Satanas. Junpeel taan hebreo ´ u kaat u yaal «enemigo», wa ´ ´ maak ku tsaaikuba tu contra le baax ku yaalaalo. Letie kaaba xan tsaan ti u maas nojoch enemigo Dioso. ´ ´ Secta. Junmuuch maakoob ku ´ ´ junpaaykuntkubaob ti ulaak ´ maakoob, utiaal u binoob tu ´ paach cheen le baax ku creertikoobo. ´ Sen Kiliich Kuuchil. Letie cuarto yaan maas tu tsu le tabernaculoo wa maas tu tsu le temploo; yaan tuuxe ku yaalaal´ ti «u Kiliichil le Kiliich Kuuchilo». Teela ti tsaan kaach u co´ freil le nuuptaano. Siervo ministerial. Le taan ich ´ ´ ´ griego diakonoso, yaax taani´ le u kaat u yaal «palitsil» wa ´ «j-koos». Tulaakal le cristianoobo u palitsiloob Dios; lela ku ´ yeesike, yaan tuuxe le taan dia´ konoyo taan u taan ti le jeje´ laas meyajoob ku beetaal ichil ´ le muuchulilo. Le meyajooba letie baaxoob ku beetik le xiiboob ´ ´ kub eentaantiob u yaantoob le ´ ancianoob yanoob te muuchulilo.

559

´ Sinagoga. Le taana u kaat u ´ yaal muchtaambal. Baale te Bi´ ´ bliao, ooli tulaakal tuux ku ´ ´ ´ chıikpajle taan u taan ti le kuuchil tuux ku muchkuba kaach le ´ ´ judıoob utiaal orar yeetel utiaal u ´ xokikoob le Kiliich Ts ıiboobo. ´ ´ Suutkuptajil. Le taana u kaat ´ u yaal u xootol junxeet u yootel ´ ´ ´ u xiibil juntuul maak. Taanil ti u ´ sıijil Isaake, Diose tu yaalaj ti ´ ´ ´ Abrahan kaab eet u suutkuptaal le xiiboobo; lela tu yaalaj ka beetaak utiaal u yeesaal tiaa´ ´ ´ noob yaanal junpeel nuuptaan ´ tu yeetele. Desde te kiin jeelo, ´ tulaakal xiib ichil u chiibal Abrahane kex palitsil wa mae, ku ´ ´ suutkuptaal tu ocho kiinil sıijik. ´ Tabern aculo (pasel nook). ´ Junpeel naj de nook tuux ku adorar kaach le israelitaobo; lela ´ ku paajtal u paabal utiaal bisbil ´ taanxel tuux. ´ Tartaro. Le taana ku meyaj utiaal u yeesaale, le angeloob kebanchajoob tu kiiniloob Noeo, ´ jach kaas yaniloob tu taan Dios ´ ´ yeetel bey kalaanoob ti junpeel ´ ´ kuuchil tuux ma tu paajtal u beetkoob mix baale. ´ Tookbil siibal. Baaloob ku ´ kuubul kaach tu chuukaanil ti ´ Dios; mix junxeet ti u bakel ´ le baalche ku paatal kaach ti le ´ ´ maax tsaaik le siibalo. Le baalcheob ku siibil kaacho wakaxoob, tamanoob, chivoob, muku´ yoob, yeetel mejen palomaob. U cheil kuuch. Yugo. Lela jun´ xeet che ku tsaabal tu pach´ kab kaatuul baalcheob (maases ´ wakaxoob), utiaal u jıiltikoob u ´ nuukulil u peeksaal luum wa

560

TIPAANIL

´ junpeel carreta. Lela ku meyaj xan kaach utiaal u bisaal kaa´ peel kuuch. ´ ´ U cofreil nuuptaan. Junpeel kiliich caja tsaan kaach ichil u ´ Sen Kiliich Kuuchilil le taber´ naculoo; ka maan kiine oksaab ichil le templo tu beetaj Salomono. Le cofrea beetaan jach jeex u yaalmil Dioso. Ichile ti tsaan ´ kaach le kaapeel jaajay tuuni´ choob tuux ts ıibtaan le Diez Mandamientoso. ´ U kantiitsil yookol kaab. Lela ´ taan u taan ti u kantiitsil kaan: Xaman (Norte), Noojol (Sur), ´ Lakin (Este), yeetel Chikin (Oes´ te); ku yaalaal xan tie «u kanpeel iikiloob» kaan wa Luum. U Kiinbesajil le Paseloobo. ´ Kaj oolaan xan bey u Kiinbesajil le Joocho wa u Kiinbesajil le Tabernaculoobo. Le kiinbesaja ku beetaal tu kiiniloob 15 ´ tak 21 ti Etanim, yeetel tu kiinil 22 ti le meso ku beetaal xan jun´ ´ peel nojoch muchtaambal utiaal u adorartaal Dios. Le kiinbesaja ku beetaal utiaal u kiinbesaal u joochol u yich le luumo; ichil le´ la taakaan neekoob, aceite bey xan vino. Le kiinoob jeela jach ´ ku taasik kiimak oolal; u kiiniloob xan utiaal u tsaabal gracias ´ ´ ti Jeeoba uuchik u pulik u yutsil ´ yookol u yich le paakaloobo. U kiinil le juicioo. Lela u kiinil u kuubul cuenta ti Dios ´ ´ tumen junmuuch maakoob, kaa´ ´ joob wa tumen tulaakal wıinikoob. Ma xaane, te kiin jeela ´ jeel u perdonartaal le maakoob ´ ´ tsokaanili u naajmatkoob kıimi´ ´ lo; jeel xan u tsaaik tuux u jaal-

´ ´ kabtaal jujuntuul maakoobe, wa jeel tak u tsaabal kuxtal minaan u xuul tiobe. ´ U Paal maak. Te Evangelioo´ bo, le taana ku chıikpajal kex ´ ´ ochenta u teenel yeetel ku me´ yaj utiaal u yuuchul taan ti Je´ sus. Lela ku yeesike, Jesuse tu ´ ´ b eeykuntaj tulaakal le baax ku ´ yaalik le profecıa ti Daniel 7:13, ´ 14. Te Kiliich Ts ıiboob ich Hebreoo, le taana meyajnaj utiaal u ´ ´ yuuchul taan ti Ezequiel yeetel ti Daniel, utiaal u yeesaale letio´ ´ be cheen luumkabil wıinikoob. ´ U yaalaaltiob beyo, ku chıikbesi´ ke le maax bisik le kuben taa´ no jach chichan tu taan le j-Sen ´ ´ Kaanal Dioso, le maax tuuxtik le kuben taano. Te Evangelioobo, ´ Jesuse tu yaaluba u Paal maak utiaal u yeesike kex u Paal Dio´ se kuch u beetuba wıinikil; letie ´ ´ ´ ma cheen juntuul angel tu chaaj ´ ´ junpeel luumkabil wıinklili. ´ Yookol kaab. Le taana yaan ´ kiine yaan baax yil yeetel le taan ˜ ich espanol «sistema de cosas»; lela meyajnaj utiaal u suutul le ´ ´ taan griego ayon, u kaat u yaale ´ «epoca» wa «kiinoob». Yaan hora ´ xane ku meyaj utiaal u yuuchul ´ taan ti bix kuxlik le maakoob wa le bix yanil le baaloob ichil ´ ´ junpeel epocao. Yaan ulaak tuu´ xoobe, le taan «yookol kaabo» meyajnaj utiaal u suutul le taan ´ ´ griego kosmos; lela u kaat u yaal ´ 1) «wıinikoob», 2) «le bix kuxlik ´ ´ ´ wıinik yeetel le bix yanik tulaakal ´ baalo» (lela chıikaan ti le baax u ´ ´ kaat u yaal le taan griego ayo´ ´ no ), wa 3) «maaxoob naachchajaanoob ti Dios».

BAAXOOB KU TSOOLOL TE BIBLIAO ´ (Wa ma tu yaalaal yaanal baale, u tekstosil le Kiliich Tsıiboob ich Hebreo ku ´ yaalaal teela, letie yanoob ichil Traduccion del Nuevo Mundo. Utiaal a wilik u ´ ´ simboloil le libroob yaan ichil le Kiliich Tsıiboob ich Hebreoo kaxt le taan juun 575.)

1. Alma A. Baax le almao ´ ´ ´ Wıinike juntuul alma. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 2:7; 1Co 15:45; Jos 11:11; Bx 27:37 ´ ´ Baalcheobe laayli xan almaobe. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Nu 31:28; Ap 16:3; Le 24:18 ´ Le almao yaan u kiikel, ku janal, ku kıimil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jer 2:34; Le 7:18; Eze 18:4 ´ Maax kuxaane, ku yaalaal yaan u alma. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mr 8:35; Jn 10:11 ´ B. Baax u jelaanil alma ti espıritu ´ U kuxtal wıinik wa u kuxtal baalchee alma. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 10:15; Le 17:11 Le espirituo letie u muukil le kuxtalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 146:4; 104:29 ´ ´ Ken kıimik maake u muukil u kuxtale ku suut ti Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ec 12:7 ´ ´ ´ Cheen Dios jeel u paajtal u tsaaik u muukil le kuxtalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Eze 37:12-14

´ 2. Armagedon ´ A. U baateltaambal Dios utiaal u xuulsik le kasaanilo ´ ´ Yaan u muchkıintaal kaajoob ti Armagedon. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 16:14, 16 ´ ´ Yaan u tuuxtik u Paal yeetel u angeloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Te 1:6-9; Ap 19:11-16 Bix jeel k-salvartikbae. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sof 2:2, 3; Ap 7:14 ´ ´ B. Diose ma taan u mixbaalkuuntik u yaabilaji ´ Jach kasaan le yookol kaaba. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Ti 3:1-5 ´ ´ ´ Chuukaan u yool, baale kaab eet u beetik justicia. ˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe 3:9, 15; Lu 18:7, 8 Ku xuulsaal kasaane, ku bin maalobil ti le utso. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Pr 21:18; Ap 11:18

3. Biblia A. Le Bibliao u Taan Dios ´ ´ ´ U kiliich muuk Dios p eeks wıinikoob u ts ıibtoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe 1:20, 21 ´ Yaan profecıaobi: ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Da 8:5, 6, 20-22; Lu 21:5, 6, 20-22; Isa 45:1-4 ´ ´ Tu tuulisile u Taan Dios; jeel u yaantkoone. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Ti 3:16, 17; Ro 15:4 B. Jach maalob utiaal k-nuuktik k-kuxtal bejlae ´ Jeel k-kıimil wa ma t-beetik baax ku yaalik le Bibliao. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 1:28-32 ´ ´ ´ Ma tu paajtal u keetel yeetel u naat wıinik. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 1:21, 25; 1Ti 6:20 ´ Ku kanaantkoon ti le Kaasilbaalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 6:11, 12, 17 Ku yeesiktoon le maalob bejo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 119:105; 2Pe 1:19; Pr 3:5, 6 ´ ´ ´ ´ C. Tsıibtaab utiaal maakoob ti tulaakal kaaj yeetel chiibal ´ ´ ´ Le Bibliao te lakin kaaj u ts ıibtaalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ex 17:14; 24:12, 16; 34:27 ´ Le siibala ma cheen utiaal Europai. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 10:11-13; Gal 3:28 ´ ´ Diose tulaakal maak ku kamik. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 10:34, 35; Ro 5:18; Ap 7:9, 10 561

562

´ 4. Bool utiaal jaalkabil

´ ´ ´ A. U kuxtal Jesuse «ku bootik [...] u jaalkabtaal tulaakal maak» Jesuse tu kubaj u kuxtal utiaal k-salvartaal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 20:28 U tojol u kiikele ku tokikoon ti le kebano. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 9:14, 22 ´ ´ ´ ´ ´ Cheen juntuulili maak kaab eetchaj u kıimil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 6:10; Heb 9:26 ´ ´ ´ U yutsile ma cheen bey u taalo, kaab eet k-tsaaik k-fe ti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 3:16 ´ B. Jach letie bukaaj kaabeetchajo ´ Adane minaan u keban ka beetaabi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Dt 32:4; Ec 7:29; Ge 1:31 ´ Uuchik u kebantale tu beetaj u kebantal u paalal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 5:12, 18 ´ ´ ´ Kaab eetchaj maax laaj bootik le paaxo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 49:7; Dt 19:21 ´ ´ U kuxtal Jesus minaan u keban laaj boote. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Ti 2:5, 6; 1Pe 1:18, 19

5. Cruz

´ ´ A. Jesuse chuykıintaab ti che; lela junpeel baal sutsil ´ ´ Jesuse chuykıintaab ti che utiaal u kıimsaal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 5:30; 10:39; Gal 3:13 ´ Cristiano xane kaab eet u kuchik u cheil u muyaj. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 10:38; Lu 9:23 B. Ma unaj u adorartaali Sutsil u tsaabal wa tuux utiaal chaantbil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 6:6; Mt 27:41, 42 ´ U adorartaale bey ka adorartaak beetbil diosoobe. ˛˛˛˛˛˛˛ Ex 20:4, 5; Jer 10:3-5 ´ Jesuse ma paat te cheo, ti yaan kaane. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Ti 3:16; 1Pe 3:18

6. Chapachtajil, Pektajil A. Baaxten ku pektaal le cristianoobo Jesuse pektaabi; tu yaalaj bey xan kun beetbil ti le cristianoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 15:18-20; Mt 10:22 K-beetik baax ku yaalik le Bibliao ku yeesik ´ u kasaanil le maakoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Pe 4:1, 4, 12, 13 ´ ´ Satanas, u diosil le yookol kaaba, u enemigo le Reinoo. ˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Co 4:4; 1Pe 5:8 Cristianoobe ma saajkoobi; ku natskubaob ti Dios. ˛˛˛˛˛˛ Ro 8:38, 39; Snt 4:8 ´ ´ B. Atantsile ma unaj u chaik u naachkuntaal ti Dios tumen u yıichami Aalaanilie; jeel u yoksaal tuusoob tu pool ´ le ıichamtsilo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 10:34-38; Bx 28:22 ´ ´ ´ Kaab eet u kubik u yool ti Dios yeetel ti Cristo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 6:68; 17:3 ´ ´ Wa ku chuukpajal u yoole ma xaane jeel u salvartik ´ ´ u yıichame. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 7:16; 1Pe 3:1-6 Iichamtsile leti u poolil, baale ma leti aalik bix kun adorartbil Diosi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 11:3; Bx 5:29 ´ ´ C. Iichamtsile ma unaj u chaik u naachkuntaal ti Dios tumen u yatani ´ Kaab eet u yaabiltik u yatan, u paalal, u yilik u salvarkubaob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 7:16 ´ Leti chatuklik baax kun beetbil, ku tsaaik ´ baax kaab eet. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 11:3; 1Ti 5:8 ´ ´ ´ Diose u yaabiltmaj maax chuukaan u yool ti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Snt 1:12; 5:10, 11 ´ ´ ´ Ti Diose ma tu luubul utsil maax ku naachtal ti leti ´ cheen utiaal ma u kuuxil u yatan. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 10:38 ´ ´ Ku yaantik u yatan yeetel u paalal utiaal ka ookkoob te ´ tuumben Luumo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 21:3, 4

563

7. Destino

´ A. Wıinike ma tsaan u destinoi ´ ´ Le baax ku tuklik u beetik Dioso ku b eeykuntik. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 55:11; Ge 1:28 ´ ´ ´ Maake tsaan u paajtalil u yeeyik u meyajtik Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 3:16; Flp 2:12

´ 8. Dios beetmil tulaakal baal

´ A. Le cienciao ku yeesik ma ti evoluci on u taal le baaloobo Cienciae ku yeesik jaaj baax ku yaalik le Biblia ´ ´ ti bix uuchik u bin u beetaal le baaloobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 1:11, 12, 21, 24, 25 ´ ´ Tulaakal jejelaas baale bey beetaabik tumen Dios ´ ´ desde tu kaajbalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 1:11, 12; Snt 3:12 B. Le kiinoob meyajnaj ti Dioso ma de 24 horasi ´ ´ Le taan «kiino» ku tsaaik naatbil xan yaab kiinoob wa jaaboob. ˛˛˛˛˛˛ Ge 2:4 ´ ´ Utiaal Diose junpeel kiine jeel u xaantal yaab jaaboobe. ˛˛˛˛ Sl 90:4; 2Pe 3:8

´ 9. Espıritu, Espiritismo (meenil)

´ A. Baax le espıritu santoo ´ Ma juntuul diosi, baaxe u kiliich muuk Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 2:2, 3, 33; Jn 14:17 ´ Meyajnaj utiaal u beetaal tulaakal baal bey xan ´ ´ utiaal u ts ıibtaal le Bibliao. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 1:2; Eze 11:5 ´ ´ ´ ´ ´ Ku sıijsik yeetel ku yeeyik maax taakaan ichil ´ u wıinklil Cristo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 3:5-8; 2Co 1:21, 22 ´ Ku tsaaik muuk, ku nuuktik u kaajal Dios te kiinooba. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Gal 5:16, 18 B. Ti le espirituo ku yaalaal xan «muuk» wa «kuxtal» ´ ´ Ku tsaaik kuxtal ti wıinik ikil u chaik u yiik. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Snt 2:26; Job 27:3 ´ Dios tsaaik u muukil le kuxtalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Zac 12:1; Ec 8:8 ´ ´ Dios tsaamil u muukil u kuxtal wıinik yeetel baalche. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ec 3:19-21 ´ ´ ´ Ku paatal tu kab Dios; leti ilik wa yaan u kaa tsaaik ti maak. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 23:46 C. Espiritismo wa meenile ti demonioob u taal Diose ku yaalik ma utsi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 8:19, 20; Le 19:31; 20:6, 27 ´ U joosaal suertee ma utsi; ti Kaasilbaal u taal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 16:16-18 ´ Ku bisik maak ti xuulsajil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Gal 5:19-21; Ap 21:8; 22:15 ´ ´ Ma maalob ka meyajnak horoscopos ti maaki. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Dt 18:10-12; Jer 10:2

10. Iglesia

´ A. Cristoe u chuunpakil le iglesia wa muuchulilo ´ Diose ma kajaan ti temploob beetaan tumen wıiniki. ˛˛˛˛˛˛˛ Bx 17:24, 25; 7:48 ´ U jaajil iglesiae letie naj beetaan yeetel kuxaan tuunichoobo. ˛˛˛˛˛˛˛ 1Pe 2:5, 6 Cristo u nojoch tuunichil le chuunpako; apostoloobe ´ ulaak u tuunichiloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 2:20 ´ ´ ´ Diose unaj u adorartaal yeetel espıritu bey xan yeetel jaaj. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 4:24 ´ B. Le iglesiao ma yookol Pedro beetaabi ´ ´ Jesuse ma tu yaalaj wa tu yookol Pedro kun lıisbil le iglesiao. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 16:18 ´ Jesuse letie chaaltun wa «nojoch tuunich[o]». ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 10:4 ´ Pedroe tu yaale Jesus le chuunpako. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Pe 2:4, 6-8; Bx 4:8-12

564

11. Imagenoob, Beetbil diosoob A. U adorartaal imagenoobe ku taasik sutsilil ti Dios ´ Ma tu paajtal u beetaal u imagen Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 4:12; Isa 40:18; 46:5; Bx 17:29 ´ Cristianoobe unaj u naachtaloob ti beetbil diosoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 10:14; 1Jn 5:21 ´ ´ Unaj k-adorartik Dios yeetel kiliich muuk bey xan yeetel jaaj. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 4:24 ´ B. Bin kaasil ti Israel uuchik u adorartik beetbil diosoob ´ ´ Ti le judıoobo aalaab ma u adorartikoob le baalooba. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ex 20:4, 5 Ma tu taanoob, mix tu yuubikoob mix baal; ´ ´ maaxoob beetkoobe bey xan kun paatloobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 115:4-8 ´ ´ ´ Junpeel taabsaj yeetel ku taasik xuulsajil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 106:36, 40-42; Jer 22:8, 9 ´ ´ C. Diose ma u kaat ka adorartaak yeetel le baalooba ´ Diose u peek u adorartaal yeetel le baalooba. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 42:8 ´ Cheen Dios uuyik le oracionoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 65:1, 2

12. Inf ierno (Hades, Seol)

´ ´ ´ A. Ma junpeel kuuchil tuux ku muyaj maaki ´ ´ Le taan u muyaj Jobo, tu yaalaj u kaat bin teelo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Job 14:13 Teelo mix baal ku beetaali. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 6:5; Ec 9:10; Isa 38:18, 19 ´ Jesuse joosaab te muknalo, te infiernoo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 2:27, 31, 32; Sl 16:10 Le infierno wa Hadeso yaan u kubik u kimenoob; yaan u xuulsaal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 20:13, 14 ´ ´ B. Le kaako ku chıikbesik xuulsajil ´ ´ ´ U xuulsaal maake ku keetel yeetel u tookaal wa baax. ˛˛˛˛˛ Mt 25:41, 46; 13:30 Le kasaanoob ma tu kexik u tuukuloobo ´ yaan u xuulsaaloob junpuli; bey ka tookaakoobe. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 10:26, 27 ´ ´ ´ U beetaal u muyaj Satanas ti kaake, u kaat u yaal mix bikin kun kaa kuxtal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 20:10, 14, 15 ´ ´ ´ ´ C. Le ayikal maak yeetel Lazaroo cheen kettaan; minaan muyaj utiaal mantats ´ ´ ´ Le kaak yeetel Abrahano cheen kettaanoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 16:22-24 ´ Bey xan le eejocheenil tuux ku puulul u enemigoob Abrahano. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 8:11, 12 ´ ´ U xuulsajil Babiloniae keet yeetel muyajil ich kaak. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 18:8-10, 21

´ 13. Jaaboob ku yaalaal ichil le profecıaobo

´ A. 1914 (ts.t.J.) tsook le kiinoob tsaan ti le j-taanxel luumiloobo Tu jaabil 607 t.t.J ka xuul u tsaabal reyoob tumen Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Eze 21:25-27 ´ Aalaabe «siete jaaboob» kun paatal beyo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Da 4:32, 16, 17 7 ˘ 2 ˙ 3 1⁄2 jaaboob wa 1,260 kiinoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 12:6, 14; 11:2, 3 ´ ´ Junpeel jaab tu yoolal cada kiin. [2,520 jaaboob] ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Eze 4:6; Nu 14:34 ´ Yaan u tsookol ken kaajak u meyaj le Reinoo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 21:24; Da 7:13, 14

´ 14. Jeeoba, Dios A. U kaaba Dios ´ ´ ´ «Diose» cheen junpeel tıtulo; k-Yuumtsile yaan u kaaba. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 8:5, 6 ´ ´ ´ K-kaat ooltik ka kiliichkuuntaak u kaaba. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 6:9, 10

565

´ ´ ´ U kaaba Diose Jeeoba (Jehova). ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 83:18; Ex 6:2, 3; 3:15; Isa 42:8 ´ ´ ´ Bey u chıikpajal te Version Torres Amat, catolica. ˛˛˛˛˛ Sl 82:19; Isa 42:8; Jer 33:2 ´ Ulaak bix u yaalaale «Yahveh», Quiliich Biblia. ˛˛˛ Isa 42:8; Jer 16:21; Am 4:13 ´ ´ Jesuse tu tsaaj kaj ooltbil le kaabao. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 17:6, 26; 5:43; 12:12, 13, 28

B. Diose jach tu jaajil yaan ´ ´ ´ Mix maak jeel u paatal kuxaanil wa ka u yile. ˛˛˛˛˛˛˛ Ex 33:20; Jn 1:18; 1Jn 4:12 Ma tsaaj k-ilik utiaal k-creertik yani. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 11:1; Ro 8:24, 25; 10:17 ´ Tu yoolal baax u beetme k-kaj ooltik bix leti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 1:20; Sl 19:1, 2 ´ ´ U b eeychajal le profecıaobo ku yeesik yaan Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 46:8-11 C. U jatsuts modos Dios ´ Diose yaabilaj. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 4:8, 16; Ex 34:6; 2Co 13:11; Miq 7:18 ´ Jach taaj yaan u naat. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Job 12:13; Ro 11:33; 1Co 2:7 Ku yeesik justicia, toj baaxoob ku beetik. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Dt 32:4; Sl 37:28 ´ ´ Ti leti yaan tulaakal paajtalil bey xan muuk. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Job 37:23; Ap 7:12; 4:11 ´ ´ D. Ma tulaakal maak meyajtik Diosi Bej ku yilaal toje yaan kiine ma leti u maalobili. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Pr 16:25; Mt 7:21 ´ ´ ´ Kaapeel bej yaan; cheen junpeel u bejil le kuxtalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 7:13, 14; Dt 30:19 ´ ´ Yaab diosoob yaan, baale cheen juntuulili u jaajil Dios. ˛˛˛˛ 1Co 8:5, 6; Sl 82:1 ´ ´ Utiaal k-kuxtale kaab eet k-kaj ooltik u jaajil Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 17:3; 1Jn 5:20

´ 15. Jesus

´ A. Jesuse u Paal Dios; letie Rey yeeyaano ´ U yaax Paal Dios; tu yoolale beetaab u maasil baaloob. ˛˛˛˛ Ap 3:14; Col 1:15-17 ´ ´ Sıij ti koolel, paat maas chichan ti le angeloobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Gal 4:4; Heb 2:9 ´ Sıij ti kiliich muuk utiaal u bin kaan. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 3:16, 17 ´ Tsaab junpeel puesto ti maas nojoch ke le yaan kaach tio. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Flp 2:9, 10 ´ B. Utiaal k-salvartikbae kaabeet k-creertik Jesucristo ´ ´ Cristoe letie u chiibal Abrahan aalaano. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 22:18; Gal 3:16 Letie maas nojoch sacerdoteo; tu tokoon ti keban. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 2:1, 2; Heb 7:25, 26; Mt 20:28 ´ ´ Utiaal k-kuxtale kaab eet k-kaj ooltik Dios ´ yeetel Cristo, bey xan k-uuyik taan. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 17:3; Bx 4:12 ´ C. Ma cheen unaj k-creertik Jesusi ´ ´ Le fejo kaab eet u yeesaal yeetel utsil meyajoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Snt 2:17-26; 1:22-25 Unaj k-uuyik taan, k-beetik le baax tu beetaj Jesuso. ˛˛˛ Jn 14:12, 15; 1Jn 2:3 ´ Ma cheen unaj k-chachiitik u kaaba utiaal k-okol te Reinoo. ˛˛˛ Mt 7:21-23

16. Kaa kuxtal A. Esperanza utiaal le kimenoobo ´ ´ Tul te muknaloobo yaan u lıisaaloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 5:28, 29 ´ aakal le yanoob ´ ´ ´ Uuchik u kuxkıintaal Jesuse junpeel garantıa. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 15:20-22; Bx 17:31 Le ku kebantal tu contra kiliich muuko ma kun kaa kuxtal. ˛˛˛ Mt 12:31, 32 ´ ´ Tulaakal maax yaan u feje yaan u kaa kuxtal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 11:25 ´ ´ B. Ku kaa kuxkıintaal maak utiaal u kuxtal kaan wa Luum ´ Yoolal Adane k-kıimil; yoolal Jesuse k-kuxtal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 15:20-22; Ro 5:19 ´ Cada jaatse yaanal bix u wıinklil kun tsaabil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 15:40, 42, 44

566 Le kun antaloob yiknal Jesuso yaan u ´ chıikaantaloob ti leti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 15:49; Flp 3:20, 21 ´ Le ma kun gobernaro way Luum kun paatle. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 20:4b, 5, 13; 21:3, 4

17. Kaan ´ A. Cheen 144,000 kun binoob kaani ´ ´ Xokaan jaytuuloob; yaan u reinaroob yeetel Cristo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 5:9, 10; 20:4 ´ ´ ´ Jesus jeekabt u bejil; yeeyaab ulaakoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Col 1:18; 1Pe 2:21 ´ Yaab maakoob kun kajtaloob way Luume. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 72:8; Ap 21:3, 4 ´ ´ Yaan junpeel jatsuts meyaj cheen utiaal le 144,000. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 14:1, 3; 7:4, 9

´ 18. Kıimil ´ ´ A. Baaxten ku kıimil wıinik ´ Wıinike jach maalob bix beetaabik; mantats kaach ´ kun kuxtal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 1:28, 31 ´ ´ Tumen ma tu yuubaj taane aalaab yaan u kıimil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 2:16, 17; 3:17, 19 ´ ´ ´ ´ Adane tu maansaj keban yeetel kıimil ti tulaakal u paalal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 5:12 B. Bix yanik le kimenoobo ´ Adane letie almao, ma tsaab u pixan wa u almai. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 2:7; 1Co 15:45 ´ ´ Le ku kıimilo letie maako, le almao. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Eze 18:4; Isa 53:12; Job 11:20 Kimenoobe ma tu tuukuloob, mix baal u yojloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Ec 9:5, 10; Sl 146:3, 4 ´ ´ Tu weenloob, tu paatik u lıisaaloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 11:11-14, 23-26; Bx 7:60 ´ ´ C. Junpuli ma tu paajtal k-taan yeetel le kimenoobo Kimenoobe ma tu binoob yiknal Dios bey angeloobe. ˛˛˛˛˛ Sl 115:17; Isa 38:18 ´ ´ ´ Sajbeentsil u tsaaikuba maak taan yeetel le kimenoobo. ˛˛˛ Isa 8:19; Le 19:31 ´ Yaan u castigartaal j-meenoob, j-joosaj suerteob. ˛˛˛˛ Dt 18:10-12; Gal 5:19-21

19. Kuxtal ´ A. Kuxtal minaan u xuul utiaal maaxoob uuyik u taan Dios ´ ´ Diose ma tu paajtal u tuus; yaan u tsaaik le kuxtalo. ˛˛˛˛ Tit 1:2; Jn 10:27, 28 ´ Kuxtal minaan u xuul utiaal le maaxoob yaan u fejoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 11:25, 26 ´ Yaan u xuulsaal le kıimilo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 15:26; Ap 21:4; 20:14; Isa 25:8 ´ ´ ´ ´ B. Cheen maax taakaan ti u wıinklil Cristo kun kuxtal kaan ´ ´ Dios yeeyik maaxoob kun bin kaan. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 20:23; 1Co 12:18 ´ Cheen 144,000 ku chaabal ti le Luuma. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 14:1, 4; 7:2-4; 5:9, 10 Mix Juan Bautista kun antal tu Reinoil kaan. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 11:11 ´ C. Kuxtal minaan u xuul ti «ulaak tamanoob»; minaan xookil tiob ´ Aalaan jaytuul kun bin kaan yiknal Jesusi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 14:1, 4; 7:2-4 ´ «Ulaak tamanoob[e]» ma letiob «u sukuunoob» Cristoi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 10:16; Mt 25:32, 40 ´ ´ T aan u muuchul maakoob utiaal kuxtal way Luume. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 7:9, 15-17 ´ ´ Ulaakoobe yaan u kaa kuxkıintaaloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 20:12; 21:4

567

20. Kaasilbaal (Diablo), Demonioob

´ ´ A. Le Kaasilbaalo juntuul kasaan angel ´ ´ ´ ´ Ma u kasaanil maaki; juntuul maax ma tu paajtal u yilaal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Ti 2:26 Le Kaasilbaalo jach yaan, jeex le angeloobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 4:1, 11; Job 1:6 ´ Tu juunal tu beetuba Kaasilbaal yoolal u kaakas ts ıibolal. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Snt 1:13-15 ´ B. Le Kaasilbaalo leti gobernartik le yookol kaabo ´ Leti u diosil le yookol kaaba. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Co 4:4; 1Jn 5:19; Ap 12:9 ´ ´ Yaan u paatal tak ken eesaak ma jaaj baax ku yaaliki. ˛˛˛˛˛˛˛ Ex 9:16; Jn 12:31 Yaan u kaalal, ken tsookke yaan u xuulsaal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 20:2, 3, 10 C. Le demonioobo kasaan angeloob ´ ´ ´ ´ Tu tsaajubaob tu tseel Satanas taanil ti ´ ´ le Buulkabalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 6:1, 2; 1Pe 3:19, 20 ´ Kaxaanoob, ti yanoob ich eejocheenile. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe 2:4; Jud 6 Tiaanoob tu contra Diose, ku beetkoob ´ u muyaj wıinik. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 8:27-29; Ap 16:13, 14 ´ ´ Yaan u xuulsaaloob pate yeetel Satanas. ˛˛˛˛˛˛ Mt 25:41; Lu 8:31; Ap 20:2, 3, 10

21. Kasaanil, Chiichnakil

´ ´ A. Maax beetik u yantal chiichnakil way yookol kaabe ´ ´ U gobernacion le kasaanoobo ku talamkuuntik le kuxtala. ˛˛˛˛ Pr 29:2; 28:28 ´ U gobernanteil le yookol kaaba u enemigo Dios. ˛˛˛˛ 2Co 4:4; 1Jn 5:19; Jn 12:31 ´ Ti Kaasilbaal u taal le muyajilo; junp ıit kiin paatalti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 12:9, 12 Ken kaaxak le Kaasilbaalo yaan u yantal jeetselil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 20:1-3; 21:3, 4 B. Baaxten ku chaik Dios u yantal muyajil ´ ´ Kaasilbaale tu yaale mix maak kun chuukpajal ´ u yool ti Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Job 1:11, 12 ´ ´ ´ Diose ku tsaaik tuux k-eesik chuukaan k-ool ti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 9:17; Pr 27:11 ´ ´ ´ T aan u yeesaal cheen taan u tuus le Kaasilbaalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 12:31 ´ ´ ´ Kuxtal minaan u xuul ti maax kun chuukpajal u yool. ˛˛˛˛˛˛ Ro 2:6, 7; Ap 21:3-5 ´ C. Diose ku chaiktoon ootsilil, le oolal ma u taas le xuulsajilo Jeex tu kiiniloob Noee, ku bisik tiempo k-kaaytik le xuulsajilo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 24:14, 37-39 ´ Diose ma xaan u meyaji, baaxe ku chaik ootsilil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe 3:9; Isa 30:18 ´ ´ ´ Le Bibliao ku yaantkoon utiaal ma u naayal k-ool. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 21:36; 1Te 5:4 ´ Natsaba ti Dios utiaal ka u kanaantech. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 2:2-4; Sof 2:3 ´ ´ D. Wıinike ma tu paajtal u lusik le chiichnakiloobo ´ Wıinike sajak, ma u yojel baax jeel u beetke. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 21:10, 11; 2Ti 3:1-5 ´ ´ U Reino Dios kun lusik, wıinike ma tu paajtal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Da 2:44; Mt 6:10 ´ Utiaal ka kuxlakeche ilawil a luubul utsil ti le Reyo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 2:9, 11, 12

22. Kaajsajil, Misa A. U Kaajsajil u Ookin Janal Yuumtsil ´ ´ Junteen cada jaab ku beetaal tu kiinil Pascua. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 22:1, 17-20; Ex 12:14 Ku kaajsaal u kuxtal Cristo tu kubo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 11:26; Mt 26:28

568

´ ´ ´ Cheen le yeeyaanoob ku taakpajloob ti waaj ´ yeetel vinoo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 22:29, 30; 12:32, 37 ´ ´ Bix u yojeeltik maak wa yaan u bin kaan. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 8:15-17 ´ B. Le Bibliao ma tu yaalik wa kaabeet u beetaal misa ´ Utiaal u perdonartaal kebanoobe kaab eet u weekel kiik. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 9:22 ´ ´ ´ Cheen Cristo u Mediadoril le tuumben nuuptaano. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Ti 2:5, 6; Jn 14:6 ´ Cristoe ti yaan te kaano; le sacerdoteo ma tu beetik u yeemel. ˛˛˛˛ Bx 3:20, 21 Ma tsaaj ka u kaa kub u kuxtal Cristoi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 9:24-26; 10:11-14

23. Kaaytaj

´ ´ ´ A. Tulaakal cristiano kaabeet u kaaytik le maalob peektsilo ´ ´ Utiaal ka kaamak maake kaab eet u yeesik ku creertik Cristo. ˛˛˛˛˛˛˛ Mt 10:32 ´ Kaab eet u yeesik u fe ikil u tsookbesik le Taano. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Snt 1:22-24; 2:24 ´ ´ ´ Tak le maaxoob tuumbenoobo kaab eet u kaansajoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 28:19, 20 ´ ´ U kaaytaj maake ku taasik salvacion. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 10:10 ´ ´ ´ B. Mantats kaabeet u xıimbaltaal le maakoobo Unaj k-kaaytik jach naats yanil u xuul. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 24:14 ´ ´ ´ ´ Jeremıase xaanchaj taan u kaaytik yaan u xuulsaal Jerusalen. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jer 25:3 ´ Jeex yaax cristianoobe ma unaj u xuulul k-kaaytaji. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 4:18-20; 5:28, 29 ´ C. Kaabeet k-kaaytaj utiaal ma k-kuchik siipil ´ ´ Unaj k-tsaaik ojeeltbil naats yanil le xuulsajilo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Eze 33:7; Mt 24:14 Wa ma t-beetke yaan u yantal k-siipil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Eze 33:8, 9; 3:18, 19 Pabloe ma yanchaj u siipili, tu yaalaj u jaajil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 20:26, 27; 1Co 9:16 Ku salvarkuba le ku kaaytajo bey xan le ku chenxikino. ˛˛˛˛˛ 1Ti 4:16; 1Co 9:22

24. Keban, Siipil A. Baax le kebano U beetaal baax ku bin tu contra u jach maalob Ley Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 3:4; 5:17 ´ Wıinike yaan u kubik cuenta ti Dios tumen leti beetmil. ˛˛˛˛˛˛ Ro 14:12; 2:12-15 ´ Le Leyo tu yeesaj ti wıinik baax le kebano. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Gal 3:19; Ro 3:20 ´ ´ Laaj j-kebanoon; ma tu paajtal k-jach tsookbesik u Ley Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 3:23; Sl 51:5 ´ ´ ´ B. Baaxten tulaakal maak ku muyaj tu yoolal u keban Adan ´ ´ ´ ´ Adane tu maansaj keban yeetel kıimil ti tulaakal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 5:12, 18 ´ ´ Diose ku chaik ootsilil ti wıinik; yaan paciencia ti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 103:8, 10, 14, 17 ´ ´ U kuxtal Jesus tu kubo ku tsaaik tuux u perdonartaal keban. ˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 2:2 ´ ´ ´ Keban yeetel ulaak u meyajoob Kaasilbaale yaan u laaj lusaal. ˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 3:8 ´ C. Wıinike kebanchaj le ka tu jaantaj u yich le cheo, ´ ma le ka nuupchilajoobo ´ Ka beetaab Evae tsokaanili u yaalaal ma unaj u jaantaali. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 2:17, 18 ´ ´ ´ Aalaab ti Adan yeetel Eva ka yanak u paalaloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 1:28 Paalale ma tu yoolal keban yanchajoobi; u siibaloob Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 127:3-5 ´ Evae ma kulaan u yıicham ka kebanchaji; ma tu kaxtaj ´ u nuuktaji. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 3:6; 1Ti 2:11-14 ´ Adan, u poolil le familiao, bin tu contra u Ley Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 5:12, 19

569 ´ D. U kebantal maak tu contra kiliich muuk (Mt 12:32; Mr 3:28, 29) ´ Ma letie keban tu maansajtoon Adano. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 5:8, 12, 18; 1Jn 5:17 ´ ´ Maax beetik u okomtal u yool kiliich muuke ku kaa kaamal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 4:30; Snt 5:19, 20 ´ ´ ´ Le maax ma tu xuulul u kebantale ku naajmatik kıimil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 3:6-9 Dios juzgartik, ku lusik u kiliich muuk ti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 6:4-8 ´ Ma unaj k-orar tu yoolal maakoob beya. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 5:16, 17

25. Kiin kaaba, Kiinbesajoob ´ A. Yaax cristianoobe ma tu kiinbesoob kiin kaabai mix Navidad ´ ´ ´ Cheen maaxoob ma tu meyajtoob Dios kiinbese. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 40:20; Mt 14:6 ´ ´ Baax unaj u kaajsaale u kiinil kıimik Jesus. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 22:19, 20; 1Co 11:25, 26 Kiinbesaj tuux mix baal ku tsaabal u piise ma maalobi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 13:13; Gal 5:21; 1Pe 4:3

26. Kiik ´ ´ A. U tsaabal kiik ti maake ku mixbaalkuuntik u kiliichil ´ Ti Noee aalaab kiliich le kiiko, letie kuxtalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 9:4, 16 ´ U Leyil nuuptaane ku yaalik ma unaj u jaantaal kiiki. ˛˛˛˛˛ Le 17:14; 7:26, 27 Lela letie baax aalaab xan ti le cristianoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 15:28, 29; 21:25 ´ ´ ´ ´ B. Kex taan u kıimil maake ma unaj u patik juntseelil u Ley Diosi Maas maalob u yuubaal u taan Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Sa 15:22; Mr 12:33 ´ ´ Jeel k-kıimil wa k-patik u Ley Dios cheen utiaal k-kuxtale. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mr 8:35, 36

27. Luum A. Le baax u tukultmaj Dios utiaal le Luuma ´ ´ Way Luum tsaab le Paraıso utiaal maakoob minaan ´ u kebanoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 1:28; 2:8-15 ´ Le baax u tukultmaj Dioso yaan u b eeytal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 55:11; 46:10, 11 ´ Te Luuma yaan u kajtal ich jeetselil maakoob minaan u kebanoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 72:7; Isa 45:18; 9:6, 7 ´ ´ U Reino Dios kun jel tsaaik le Paraısoo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 6:9, 10; Ap 21:3-5 ´ ´ B. Mix bikin kun xuulsbil, mix kun paatal minaan u kajnaaliloob ´ Le Luuma yaan u paatal utiaal mantats. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ec 1:4; Sl 104:5 ´ ´ Tu kiinil Noee, wıinik xuulsaabi, ma letie Luuma. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe 3:5-7; Ge 7:23 ´ ´ Le baax uucho ku yeesik jeel u salvarkuba maak bejlae. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 24:37-39 ´ ´ Yaan u xuulsaal kasaan maakoob; «yaabkach maakoob» ken u salvartubaob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Te 1:6-9; Ap 7:9, 14

28. Ma jaajil profetaob ´ A. Aalaab yanili u yantaloobe; chıikpajoob tu kiinil le apostoloobo ´ Bix u kaj ooltaal le ma jaajil profetaobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Dt 18:20-22; Lu 6:26 ´ Aalaanili yaan u yantaloobe; ku kaj ooltaaloob yoolal baax ku beetkoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 24:23-26; 7:15-23

570

´ 29. Marıa, u adorartaal

´ ´ A. Marıae u maama Jesus, ma u «maama Diosi» ´ Diose ma yanchaj kaajbal tii. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 90:2; 1Ti 1:17 ´ Marıae u maama u Paal Dios ka taal way Luume. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 1:35 ´ ´ B. Marıae ma paat «virgeni» ´ ´ Tsook u beel yeetel Jose. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 1:19, 20, 24, 25 ´ Yanchaj ulaak u paalal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 13:55, 56; Lu 8:19-21 ´ ´ Letiobe jach u yıitsinoob Jesus, ma u disipuloobi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 7:3, 5

30. Ministro

´ ´ A. Tulaakal cristiano kaabeet u beetik u ministroil Jesuse ministro, tu meyajtaj Dios way Luume. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 15:8, 9; Mt 20:28 Cristianoobe ku beetkoob xan beyo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Pe 2:21; 1Co 11:1 Unaj u kaaytajoob utiaal u tsookbesik u meyajoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Ti 4:2, 5; 1Co 9:16 ´ B. Bix u yilaal wa jeel u paajtal u beetik u ministroiloobe ´ ´ U kamik maak kiliich muuk, u kaj ooltik le Bibliao. ˛˛˛˛˛˛˛ 2Ti 2:15; Isa 61:1-3 U kaaytaj jeex tu beetil Cristoe. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Pe 2:21; 2Ti 4:2, 5 ´ ´ Yeetel u kiliich muuk bey xan yeetel u kaajale, Diose ´ ku noojaankuuntkoon. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 14:26; 2Co 3:1-3

31. Okja

´ A. Unaj u yokja maak utiaal u tsaypachtik Cristo Jesuse okjaanaji. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 3:13-15; Heb 10:7 ´ Ku yeesik u pekmuba maak wa u kubmaj u kuxtal ti Dios. ˛˛˛ Mt 16:24; 1Pe 3:21 ´ ´ Cheen utiaal maaxoob ku naatkoob le kaansajo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 28:19, 20; Bx 2:41 ´ Unaj u tuubul maak ich ja. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 8:38, 39; Jn 3:23 B. Ma tu poik le kebanoobo Ka okjaanaj Jesuse minaan u keban utiaal poobil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Pe 2:22; 3:18 ´ U kiikel Jesus poik le kebanoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 1:7

´ 32. Oracion A. Oracionoob ku yuubaal tumen Dios ´ ´ Diose jach tu jaajil ku yuubik u oracion maak. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 145:18; 1Pe 3:12 ´ ´ ´ Ma tu yuubaal u oracion maak wa ma tu yutskıintik u kuxtal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 1:15-17 ´ ´ Tu kaaba Jesus kaab eet k-orar. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 14:13, 14; 2Co 1:20 ´ K-oracione ma unaj u bin tu contra baax u kaat Diosi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 5:14, 15 ´ ´ Kaab eet yaan u fe maak. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Snt 1:6-8 ´ ´ ´ B. Cheen kunel u rezar maak, u orar ti Marıa wa ti le «santoobo» ´ Tu kaaba Jesus unaj k-orar ti Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 14:6, 14; 16:23, 24 ´ ´ Cheen kunel u babal aalaal junpeelili baal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 6:7

33. Reino

´ A. Baax ken u beet u Reino Dios tu yoolal wıinikoob ´ ´ Yaan u b eeykuntik baax u kaat Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 6:9, 10; Sl 45:6; Ap 4:11 ´ ´ Junpeel gobierno yaan u reyil yeetel u leyil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 9:6, 7; 2:3; Sl 72:1, 8

571

´ Yaan u xuulsik kasaanil, yaan u gobernartik yookol kaab. ˛˛˛˛˛ Da 2:44; Sl 72:8 ´ Tu yaamil 1,000 jaaboobe yaan u lusik keban, yaan u jel ´ ´ tsaaik le Paraısoo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 21:2-4; 20:6 ´ ´ B. Ku kaajal u meyaj chuumuk ti u enemigoob ´ ´ ´ ´ Ka lıisaab Cristoe xaanchaj taan u paataj. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Sl 110:1; Heb 10:12, 13 ´ ´ Kaaj u gobernar, baatelnaj tu contra Satanas. ˛˛˛˛ Sl 110:2; Ap 12:7-9; Lu 10:18 ´ ´ Kaaj u meyaj le Reinoo, kaaj noj yajiloob way Luume. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 12:10, 12 ´ ´ Le muyajil yano ku yeesik kaab eet k-seeb kamik le Reinoo. ˛˛˛˛˛ Ap 11:15-18 ´ ´ ´ ´ C. Ma «ichil u puksiikal maak» yani; ma yeetel u paajtalil wıinik ku meyaji Le Reinoo kaan yaan, ma way Luume. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Ti 4:18; 1Co 15:50; Sl 11:4 ´ Ma «ichil u puksiikal maak» yani; Jesuse ti fariseoob tu yaalaj. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 17:20, 21 ´ Le Reinoa ma yookol kaabili. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 18:36; Lu 4:5-8; Da 2:44 ´ Yaan u keexel gobiernoob bey xan u ley wıinikoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Da 2:44

´ 34. Religion

´ ´ ´ A. Cheen junpeel u jaajil religi on yaan ´ ´ ´ Junpeelili esperanza, junpeelili fe, junpeelili okja. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 4:5, 13 Unaj u beetik disipuloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 28:19; Bx 8:12; 14:21 ´ Ku kaj ooltaal tu yoolal u yich. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 7:19, 20; Lu 6:43, 44; Jn 15:8 ´ ´ Ichile yaan junpeelili tuukul yeetel yaabilaj. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 13:35; 1Co 1:10; 1Jn 4:20 B. Yaan kaansajoob ku binoob tu contra le Bibliao Jesuse tu pektaj le kaansajoob ma jaajtako. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 23:15, 23, 24; 15:4-9 ´ ´ Tu beetaj utiaal u yaantik le maaxoob tusaanoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 15:14 ´ Jaalkabtaaboob tumen le jaajo; tu beetubaob disipuloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 8:31, 32 ´ ´ ´ C. Kaabeet u kexik u religi on maak wa ku yilik ma leti u jaajili ´ ´ ´ Le jaajo ku jaalkabtik maak; ku yeesik yaab maak tusaan. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 8:31, 32 ´ Israelitaob bey xan ulaakoobe tu kexaj u religionoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jos 24:15; 2Re 5:17 ´ Yaax cristianoobe tu kexaj bix u tuukuloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Gal 1:13, 14; Bx 3:17, 19 ´ Pabloe tu kexaj u religion. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 26:4-6 ´ ´ Yookol kaabe tusaan; unaj k-tuumbenkuntik k-tuukul. ˛˛˛˛˛ Ap 12:9; Ro 12:2 ´ ´ ´ D. Kex ku tuklaal «tulaakal religion maalobe» ma laaj kamaanoobi Dios aalik bix kun adorartbil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 4:23, 24; Snt 1:27 ´ ´ Religion ma tu tsookbesik baax u kaat Diose, ma kamaani. ˛˛˛˛˛˛˛ Ro 10:2, 3 ´ Yaan maake kex ka u beet «baax utse» ma kun kambil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 7:21-23 ´ Ku kaj ooltaaloob tu yoolal u yichoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 7:20

´ 35. Sabado

´ ´ A. Cristianoobe maatech u kaataaltiob ka jeelkoob tu kiinil Sabado ´ ´ Uuchik u kıimil Jesuse xuul u meyaj le Leyo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 2:15 ´ Cristianoobe ma tu kaataaltiob ka ´ jeelkoob Sabado. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Col 2:16, 17; Ro 14:5, 10 ´ ´ Keeyoob uuchik u tsookbeskoob Sabado. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Gal 4:9-11; Ro 10:2-4

572

´ Utiaal k-okol tu kiinil u jeelel Diose kaab eettoon fe bey xan k-uuyik u taan. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 4:9-11 ´ ´ B. Cheen ti u kaajil Israel aalaab ka jeelek tu kiinil Sabado ´ ´ ´ ´ Le yaax Sabado ka jeeloobo letie ka jookoob Egiptoo. ´ ˛˛˛˛ Ex 16:26, 27, 29, 30 ´ ´ Lela junpeel nojoch chıikulal utiaaloob kaachi. ˛˛˛˛˛ Ex ´ 31:16, 17; Sl 147:19, 20 Le leyo ku yaalik ka jeelkoob cada siete jaab. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ex 23:10, 11; Le 25:3, 4 ´ Bejlae ma tsaaj u jeelel maak tu kiinil Sabadoi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro 14:5, 10; Gal 4:9-11 ´ ´ C. U Sabado Dios (u siete kiinil kaajak u meyaj ) ´ ´ Lela kaaj ka tu tsooksaj u meyaj way Luume. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 2:2, 3; Heb 4:3-5 ´ Le Sabadoa ma tsook ka suunaj Jesus te kaano. ˛˛˛˛˛˛ Heb 4:6-8; Sl 95:7-9, 11 Cristianoe ku jeelel ti baaxoob ku beetik utiaal u yutsil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 4:9, 10 ´ Le Sabadoa yaan u tsookol ken u chuukbes u meyaj le Reino te Luuma. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 15:24, 28

´ 36. Salvacion

´ ´ A. Le salvaciono Dios tsaaik tu yoolal u kuxtal Jesus tu kubo ´ Le kuxtalo u siibal Dios ku tsaaik tu yoolal u Paal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 4:9, 14; Ro 6:23 ´ ´ ´ Maake cheen jeel u salvarkuba tu yoolal u kuxtal Jesus tu kubo. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 4:12 ´ ´ ´ Tu yorail u kıimil maake ma tu paajtal u beetik «utsil meyajoob». ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Snt 2:14, 26 Utiaal ka yanaktoon salvacione unaj k-kaxtik. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 13:23, 24; 1Ti 4:10 ´ ´ B. Utiaal k-kamik le salvaciono unaj u chuukpajal k-ool tak tu xuul ´ ´ Tak maax tsaan kiliich muuk tie jeel u luubule. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 6:4, 6; 1Co 9:27 Yaab ti le israelitaob salvartaaboob Egiptoo xuulsaaboob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jud 5 ´ Salvacione ma cheen bey u yantalo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Flp 2:12; 3:12-14; Mt 10:22 ´ ´ Maax patik Diose maas kaas u paatal ti bix yanil kaachi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe 2:20, 21 ´ ´ C. Bibliae ma tu kaansik wa «tulaakal maak ken u salvartubai» ´ Yaan maake mix bikin ken u kex u tuukul. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 6:4-6 ´ ´ ´ Diose ma tu kiimaktal u yool ken kıimik juntuul kasaan. ˛˛˛ Eze 33:11; 18:32 Baale tu yoolal u yaabilaje yaan u xuulsik le kasaanilo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 1:9 Yaan u xuulsaal le kasaanoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 10:26-29; Ap 20:7-15

37. Trinidad

´ ´ A. Dios, le Taatao, juntuulili; cheen leti u maas nojchil ´ ´ ´ Ma ooxtuul dios ichil juntuuli. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Dt 6:4; Mal 2:10; Mr 10:18; Ro 3:29, 30 ´ Le Paalo beetaabi; Diose cheen tu juunal yaan kaach. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 3:14; Col 1:15; Isa 44:6 ´ Dios u gobernanteil tulaakal baal utiaal mantats. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Flp 2:5, 6; Da 4:35 ´ ´ ´ ´ Cheen Dios unaj u nojbeenkuuntaal yookol tulaakal baal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Flp 2:10, 11 ´ B. Le Paalo maas chichan ti le Taatao yeetel ma kexpajki ´ Tu yuubaj u taan u Taata te kaano; tuuxtaab way Luume. ˛˛˛˛˛˛˛ Jn 8:42; 12:49 Way Luume tu yuubaj taan; le Taatao maas nojoch. ˛˛˛˛ Jn 14:28; 5:19; Heb 5:8 ´ ´ Nojbeenkuuntaab te kaano; laayli ku yuubik taane. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Flp 2:9; 1Co 15:28; Mt 20:23 ´ ´ U Dios yeetel u pool Cristoe Jeeoba. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 11:3; Jn 20:17; Ap 1:6

573 ´ ´ C. Dios yeetel Cristoe junmuuch yaniloob ´ Junpeelili bix u tuukuloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 8:28, 29; 14:10 ´ ´ ´ Ku muul meyajoob jeex ıichamtsil yeetel atantsile. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 10:30; Mt 19:4-6 ´ ´ Maaxoob meyajtik Diose unaj u juntuulilichajloob. ˛˛˛˛˛˛ Jn 17:20-22; 1Co 1:10 ´ ´ Junpeelili bix unaj u adorartaal Jeeoba utiaal mantats. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 4:23, 24 ´ D. Le espıritu santoo u muuk Dios ´ ´ ´ Junpeel muuk, ma juntuul maaki. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 3:16; Jn 20:22; Bx 2:4, 17, 33 ´ ´ Ma xan juntuul maak yaan tu yiknal Dios ´ yeetel Cristoi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 7:55, 56; Ap 7:10 ´ ´ Ku meyaj ti Dios utiaal u b eeykuntik baax u kaat. ˛˛˛˛˛˛ Sl 104:30; 1Co 12:4-11 Ku tsaabal ti cristianoob utiaal u nuuktikubaob. ˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 2:12, 13; Gal 5:16

38. Tsookol beel

´ A. Kaabeet k-eesik tsiikil ti le tsookol beelo ´ ´ Chıikaan ti Cristo yeetel u novia. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 5:22, 23 ´ Kaab eet u yilaal ma u yantal keban ichil le tsookol beelo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 13:4 ´ ´ Mix maak unaj u patik u nuup. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 7:10-16 ´ ´ ´ Cheen jeel u paajtal u divorciarkubaob tu yoolal nuupkebane. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 19:9 ´ B. Cristianoobe kaabeet u yeeskoob tsiikil ti «u poolil[oob]» ´ ´ ´ Iichamtsile u poolil familia; kaab eet u yaabiltik, u kanaantik. ˛˛˛˛˛˛ Ef 5:23-31 ´ Atantsile unaj u yuubik u taan u yıicham, u yaabiltik. ˛˛˛˛˛˛ 1Pe 3:1-7; Ef 5:22 ´ Paalale kaab eet u yuubik u taan u taataob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 6:1-3; Col 3:20 ´ C. Baaxoob kaabeet u beetik taatatsil tu yoolal u paalal ´ ´ ´ U yaabiltikoob, u maanskoob tiempo yeeteloob, u kanaantkoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Tit 2:4 Ma u beetkoob u kuuxiloob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Col 3:21 ´ ´ U tsaaikoob baax kaab eettiob, bey xan u kaanskoob ti Dios. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Co 12:14; 1Ti 5:8 ´ Lıiseexoob tubeel. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 6:4; Pr 22:6, 15; 23:13, 14 ´ ´ ´ D. Cheen yeetel k-eet cristianoil unaj u tsookol k-beel ´ ´ ´ Cheen yeetel «maax ku meyajtik Yuumtsil». ˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 7:39; Dt 7:3, 4; Ne 13:26 ´ ´ ´ ´ E. Maake cheen juntuul u nuup unaj u yantal ´ ´ ´ ´ ´ Le yaax wıiniko cheen juntuul u yatan tsaabi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ge 2:18, 22-25 Jesuse tu yaalaj bey xan unaj u kuxtal le cristianoobo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 19:3-9 ´ ´ ´ Yaax cristianoobe cheen juntuul ´ u nuupoob yanchaji. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 7:2, 12-16; Ef 5:28-31

´ ´ 39. U adorartaal uuchben laaktsiloob

´ ´ ´ A. Cheen kunel u adorartaal uuchben laaktsiloob ´ K-laaktsiloob kimenoobe ma u yojloob mix baali. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ec 9:5, 10 ´ K-yaax taataobe ma unaj u adorartaaloobi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ro ´5:12, 14; 1Ti 2:14 Diose ku yaalik ma unaj u adorartaaloobi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ex 34:14; Mt 4:10 ´ ´ B. K-eesik tsiikil ti wıinik, baale cheen Dios unaj k-adorartik ´ Paalale unaj u yeeskoob tsiikil ti nojoch maakoob. ˛˛˛˛˛ 1Ti 5:1, 2, 17; Ef 6:1-3 ´ Baale cheen Dios unaj u adorartaal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 10:25, 26; Ap 22:8, 9

574

´ 40. U j-jaajkunajoob Jeeoba

´ ´ A. Bix uuchik u yantal u j-jaajkunajoob Jeeoba ´ ´ Jeeoba aalik maax u j-jaajkunajoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 43:10-12; Jer 15:16 ´ Abele letie yaax j-jaajkunaj anchajo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Heb 11:4, 39; 12:1 ´ ´ Jesuse letie j-jaajkunaj chuukaan u yool ´ yeetel ku yaalik u jaajilo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 18:37; Ap 1:5; 3:14

´ 41. U nuupul jejelaas fejoob

´ ´ ´ A. Diose ma uts u yilik ka xaaktaak junpeel religion yeetel yaanali ´ ´ Cheen junpeel bej yaan, nuut, ma yaab kaxtiki. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 4:4-6; Mt 7:13, 14 ´ Le kaansajoob ma jaajtako ku kaskuunajoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 16:6, 12; Gal 5:9 ´ ´ ´ Kaab eet u naachkuntikuba maak tiob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Ti 3:5; 2Co 6:14-17; Ap 18:4 ´ ´ B. Ma jaaj wa «tulaakal religi on maalobi» ´ Yane u tsaamaj u yool adorar, baale ma jeex u yaalik Dioso. ˛˛˛˛˛˛˛ Ro 10:2, 3 ´ Le baax ma patal yaan ichiloobo ku kaskuuntik u maalobil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 5:6; Mt 7:15-17 ´ Maax kaansik baal ma jaaje ku taasik xuulsajil. ˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe 2:1; Mt 12:30; 15:14 ´ ´ ´ Adoracion ma eekchajaane cheen ti Dios ku tsaabal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Dt 6:5, 14, 15

42. U suutbal Cristo

´ A. Ma kun ilbil tumen wıinik ken suunak ´ Tu yaalaj ti u disipuloob ma kun kaa ilbil tumen yookol kaab. ˛˛˛˛˛˛˛ Jn 14:19 ´ Cheen u disipuloob il u bin kaan; bey xan kun ´ uuchul ken suunak. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Bx 1:6, 10, 11 ´ Ti yaan te kaano; ma tu paajtal u yilaal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Ti 6:14-16; Heb 1:3 ´ U suutbale u kaat u yaal u tsaabal u beet u reyil te kaano. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Da 7:13, 14 B. Lela ku yilaal tu yoolal baaxoob ku beetik ´ ´ U disipuloobe tu kaatoob chıikulal utiaal u yilkoob way yane. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 24:3 Yoolal baax tsook u kanik cristianoobe ku «yilkoob» way yane. ˛˛˛˛˛˛˛˛ Ef 1:18 ´ Yaab baaxoob chıikbesik way yane. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 21:10, 11 ´ Maaxoob pekmile «yaan u yilkoob» ken xuulsaakoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Ap 1:7

´ ´ 43. U tsaakal maak, Jejelaas taanoob

´ A. U tsaakal u fe maake ku taasik utsil utiaal mantats ´ U kojaantal u fe maake ku beetik u bin kaasil ti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Isa 1:4-6; 6:10; Os 4:6 ´ ´ ´ U tsaakal u fe maake letie yaax baal kub eentaabo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Jn 6:63; Lu 4:18 ´ ´ Ku poik kebanoob, ku tsaaik kiimak oolal ´ yeetel kuxtal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Snt 5:19, 20; Ap 7:14-17 ´ B. U Reino Diose yaan u tsakik maakoob; ma kun kaa kojaantaloob Jesuse tu tsakaj kojaanoob; tu yeesaj baax ken u beet u Reino. ˛˛˛˛˛˛ Mt 4:23 ´ Le Reino aalaano yaan u tsakik maak utiaal mantats. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 6:10; Isa 9:7 ´ Tak le kıimilo yaan u lusaal. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 15:25, 26; Ap 21:4; 20:14 ´ ´ C. Bejlae Diose ma u yaalmaj ka tsaakak maak cheen tumen yaan u feji ´ Disipuloobe ma tu tsakubaob yeetel milagroi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Co 12:7-9; 1Ti 5:23 ´ Ka kıim le apostoloobo xuul u beetaal milagroob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 13:8-11

575

´ U tsaakal maake ma leti eesik wa maalob yanil ´ tu taan Diosi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 7:22, 23; 2Te 2:9-11 ´ ´ ´ ´ D. U taan maak ich jejelaas taanoobe tsaab cheen utiaal junpıit kiin ´ ´ Junpeel chıikulal; unaj u kaxtaal siibaloob maas nuuktak. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 14:22; 12:30, 31 Aalaan yanili u xuulul le milagroob beetaab ´ yeetel kiliich muuko. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Co 13:8-10 ´ ´ Maax beetik milagroe ma u kaat u yaal wa kamaan tumen Diosi. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 7:22, 23; 24:24

44. U tsook kiinoob

´ ´ A. Baax u kaat u yaal «u tsookol ti le yookol kaaba» ´ Yaan u xuulul ti u baaloobil le yookol kaaba. ˛˛˛˛˛˛ Mt 24:3; 2Pe 3:5-7; Mr 13:4 Ma letie Luum kun xuulsbila, letie baaloob kaastako. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 1Jn 2:17 Le u tsook kiinooba ku yeesik naats yanik le xuulsajilo. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Mt 24:14 ´ ´ Yaan u salvarkuba le utsoobo; tuumben yookol kaab. ˛˛˛˛˛ 2Pe 2:9; Ap 7:14-17 ´ ´ ´ B. Kaabeet k-kaj ooltik u chıikulal le tsook kiinooba ´ ´ Diose u tsaamaj chıikulal utiaal k-kaj ooltikoob. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Ti 3:1-5; 1Te 5:1-4 ´ Yane ma tu tsaaik cuenta wa sajbeentsil. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe 3:3, 4, 7; Mt 24:39 ´ Diose ma xaan u meyaji; ku yaalik ka u kex u tuukul maak. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ 2Pe 3:9 ´ ´ ´ Maax ma tu naayal u yoole yaan u bin utsil ti. ˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛˛ Lu 21:34-36

´ U KAABA YEETEL U SIMBOLOIL LE LIBROOB ´ YAAN TE KILIICH TS IIBOOB ICH HEBREOO ´ ´ Genesis ...................................... Ge ´ ´ Exodo ......................................... Ex ´ Levıtico ...................................... Le ´ ´ Numeros .................................... Nu Deuteronomio ........................... Dt ´ Josue ......................................... Jos Jueces ....................................... Jue Rut ........................................... Rut 1 Samuel .................................. 1Sa 2 Samuel .................................. 2Sa 1 Reyes ..................................... 1Re 2 Reyes ..................................... 2Re ´ 1 Cronicas ................................ 1Cr ´ 2 Cronicas ................................ 2Cr Esdras ....................................... Esd ´ Nehemıas ................................... Ne Ester .......................................... Est Job ............................................. Job Salmos ......................................... Sl Proverbios .................................. Pr

´ Eclesiastes ................................. Ec Cantares .................................. Can ´ Isaıas .......................................... Isa ´ Jeremıas .................................... Jer Lamentaciones ...................... Lam Ezequiel .................................... Eze Daniel ........................................ Da Oseas .......................................... Os Joel ............................................ Joe ´ Amos ........................................ Am ´ Abdıas ..................................... Abd ´ Jonas ......................................... Jon Miqueas ................................... Miq ´ Nahum ....................................... Na Habacuc .................................. Hab ´ Sofonıas .................................... Sof Ageo ........................................... Ag ´ Zacarıas .................................... Zac ´ Malaquıas ................................ Mal

´ ´ ¿A kaat a wojeelt u maasil?

´ ´ ´ Jeel u paajtal a kaxtik u j-Jaajkunajoob Jeeoba te kuuchila: www.jw.org/yua.

Roma

IT

AL

IA

´ Neapolis Filipos ´ ´ Anfıpolis Tesalonica Berea

ON

M

AC

Puteoli

IA

ED

GRECIA Regio Atenas Corinto SICILIA

ACAYA

Siracusa

MALTA CRETA CAUDA

U K a a´  n a ´ ab

il

L E VIAJEOB TU BEETAJ PABLO O ´ U yaax viajeil u kaaytaj (Bx 13:1–14:28) ´ U kaapeel viajeil u kaaytaj (Bx 15:36–18:22) ´ ´ U yooxpeel viajeil u kaaytaj (Bx 18:22–21:19) Le ka viajarnaj Romao (Bx 23:11–28:31) Noj bejoob

XAMAN

0 mi 0 km

150 150

B o x K a ´a n a a´ b

T BI

SAMOTRACIA

Troas ´ Ason

IN

IA PO

NT

O

MISIA

AS

´ GA L ACI A Pergamo D O CIA IG IA Tiatira FR C A PA Sardis ´ (ti Pisidia) Antioquıa Esmirna ´ Filadelfia Efeso Iconio Laodicea NIA Listra SAMOS L I C AO Colosas D I I A Mileto PIS Derbe CILICI Atalia Perga PATMOS Cos Tarso PANFILIA Cnido LICIA

IA

Mitilene ´ QUIOS

A

RODAS

´ Patara

Mira Seleucia

´ Antioquıa (ti Siria)

SIRIA Salamina CHIPRE Pafos

Medite

´ Sidon Tiro

r r a n´ e o

Damasco

Tolemaida Cesarea Jope Lida

Pela ´ Jerusalen

Gaza

´ Alejandrıa

EGIPTO

bi7-MAY