I.Cuentos Recopilados En Quechua - Willakuykuna: Upamanta (Willakuy)

I.CUENTOS RECOPILADOS EN QUECHUA - Willakuykuna: UPAMANTA (Willakuy) Huk upatas maman llunpayta kuyaq, chaywansi wawqink

Views 281 Downloads 13 File size 366KB

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Recommend stories

Citation preview

I.CUENTOS RECOPILADOS EN QUECHUA - Willakuykuna: UPAMANTA (Willakuy) Huk upatas maman llunpayta kuyaq, chaywansi wawqinkuna qintilqina ninakunku: Wak upata manachu wañurachichwan, mamanchik ñuqanchiktaña kuyawanachikpaq. Chayta nispankus huk tuta wañuchinanku kasqa. Hinaptinsi upaqa yachakuqpashina mamanata nisqa: Mamay kunanqa puñunanpiña puñukusqa. Hinaptinsi, iriqi wawqinkunawan upaqa puñusqanta yaykurquspanku kuchilluwan puñuqllata tuksirusqaku. Mamalla,- ¡Wayy ananallawww…..! niptinsi, upaqa rimarirqamusqa. -

Mamanchiktachusmi wañurachinchik, nispan.

-

Chay maqtakunaqa aswan piñarikuspas, upataqa wayqaman hinaruspanku mayuman aswan piñarikuspas, upataqa wayqaman hinaruspanku mayuman wischuykusqaku,hinaptinsi waka qatiq runa mayu apachkaptin, hurquruspan tapun:

-

Mayqin supaytaq kaynasunki, nispa.

Upaqa waqaspas, willakusqa:

-

Kamachikuqniyqa sullka churinwan mana kasarakuyta munaptinmi, wawqiykuna kaynawan, nispa.

-

¡Yaw! Ñuqa kasararusaq, manachu kay wayqapi wataruwaptiyki, wawqikikunata suyaruyman, nispa.

-

Upaqa chiqapta wataruspas, mayuman runataqa wischuykun.

-

Kasarallasaqmi, kasarallasaqmi, nichkapta.

Chayta rurarqusqas apaqa runapa wakankunata qatikuykuspa wasinman kutikun. Wasiman chayaspas wawqinkunanam willakun: -

Allich wischuykuwarqankichik, achka wakam mayupi kakusqa, atisqallaytam qatimuni, nispa. Hinaptinsi chay iskay chiqnipay wawqinkunaqa, nin:

-

Manachu

ñuqaykutapas

wayqapi

kipurusqa

mayuman

wischuymuwankikuman,

qam

hina

wakasapa

kanaykupaq, nispa. -

¡Arí…! Nispas. Upaqa wawqinkunata wayqapi kipuruspan mayuman wischuykamun. Chaysi wawqinkunata mayu aparuptin, upaqa kusisqa sapallanña uywasapa qipan. MENSAJE: Para ser una persona de bien no es bueno ser egoísta o ambicioso, cuando uno realmente desea algo lo logra con el sudor de su frente y no con ambición y maldad. No es bueno aprovecharse de la discapacidad de las personas ya todos tenemos sentimientos y nadie es superior o inferior todos somos iguales y no por poseer alguna discapacidad debe ser discriminado. Debemos practicar los valores inculcados por nuestros padres, y no debemos olvidar de que la familia es el núcleo esencial para la existencia del ser humano.

ALLIN KAWKUNAPAQ HAMUTAYNIN: Chiqnikuywanqa manam imapas allinchu lluqsisunki, tukuy rikchaq sasachakuykunamanmi

yachawaq.

Turinchiktaqa,

ñañanchiktaqa

sumaqtam

chuya

sunqunchikwanmi

waqaychana.

RUNAMASINMANTA RIMAQ (Willakuy) Tayta Lukaspa wasinmansi, huk maqta chayaruspa nin: “Amawtay, chay tayta turnas, llamkaqmasikis, kay llaqtanchik mayu patampi, ñaqalla, rimakusaspayki kamasunki. -

¿Chiqap nisqantachu willawayta mananki? ¿Kikiykichu uyarirqanki?

-

Chaynatas nispa. Manam kikiyqa uyarirqanichu, tayta.

-

Chaynaqa, manayá chiqap rimasqanqa yachakunchu. Kunan warmacha niway: ¿ Allinpaqchu chay willawanayki kanman?

-

Manam amawtallay piñakuspa unquruwaqpas.

-

Mana allinniypaq kaptinqa nitaq chiqap rimasqanta yachanchikchu, hinaptinqa sunquykita tapuykuy: ¿ Hinallaraqchu willawayta munanki? Maqtachas iskayrayan. Hinaptinsi amawtaqa kuyakuq ñawinkunanwan qawapaykuspa yachachin.

-

Chay willanaykipaqa mana chiqap kaspan yachakunchu, manataq allinpaqchu, iskayrayantaq sunquyki. Hinaptinqa

qunqarusun

chay

willayta:

ama

simiykita

qachachaychu,

amataq

yanqapuni

sunquyta

chirichisunchik. Yaw kuyasqay maqtacha tayta Tumasqa pichqa punchawñam Ayakuchu llaqtaman unqusqa illarun, ¿ Imaynataq ñaqalla mayu patanpi kamiwanman karqa? Kanmi maypipas qiya sunqu runakuna, runakunata chiqninachispa muyuriq. Amam chayna kankichu Chuya sunqu wiñay chiqaplla rimaq. Chaymi Sami kawsakunki llapan llaqtamasiykipa kuyasqan.

MENSAJE: Debemos tener mucho cuidado al comentar algo sobre una persona, ya que nos puede llevar a un conflicto o hacernos odiar con las demás personas. Debemos ser muy reservados con lo que vamos a comentar sobre otras personas, de lo contrario podemos herir los sentimientos de las demás personas y perder su amistad. ALLIN KAWSAKUNAPAQ HAMUTAYNIY: Chiknichikuwaqmi runamasinchikmanta rimaspaqa, imatapas rimana allinta hamutaspa sumaqta qawaspa, chayna allin kuyasqa kawsakunaykipaq.

RUNTU SUWA UNCHUCHUKUMANTA (Willakuy) Mama sunchu waytapa wallapansi pukullunpi sapa punchaw runtusqa. Chaysi kusikuyllamantaña wallpanqa runtukunataqa uqllachinampaq huñusqa. Achka runtuta huñurquspansi uqllachisqa. Chaysi huk tuta unchuchukuñataq wallpapa pukullunman yaykurqusqa runtukunataqa suquruqusqa. Runtukuna manaña tuqyamuptinsi mama sunchu waytaqa piñakuywan yaqallas wañumpas. Hinaptinsi mama sunchu waytaqa paqarinnintinta unchuchuku sipsinampaq maskaq risqa. Manaña tarispansi, wasinman kutispa runtukuna puchuqta yanuruspan mikukurusqa, kaynata nispa. Kuyay wallpaypa runtunqa ¿qacha unchuchukupa mikurunanpaqchu karqa?, masya kikiy mikukurusaq. Chaymanta pachas mama sunchu waytaqa, wallpantaqa unchuchukukunamanta waqaychan, pukullunta allinta pirqaspa. MENSAJE: No es de buena educación tocar las cosas ajenas menos robar algo que no nos pertenece. Porque las lágrimas de las personas te llegan a maldecir y jamás llegarás a un buen camino. ALLIN KAWSAKUNAPAQ HAMUTAYNIN: Suwakuyqa manam allinchu qawakun, aswanqa chiqnichikuyman, ñakakuymanmi apawanchik.

WANTINUMANTA (Willakuy) Huk wantinus risqa kuka qawaqman, hinaspansi tapukusqa illasqanpi imayna kamunanmanta. Chaysi kuka qawaqqa, nisqa: -

Tawa asnuyuqmi illanki, manam allinqa kawaqchu , tawan asnuyki supiptinmi wañunki. Nistinsi, wantinuqa hamutan.

-

Chiqapchu chay imaynaraq. Nispas hinata tawan asnunpi karqakuykuspa puriyta qallaykun. Allin richkaptinsi huknin asnun supikuykuptin mancharikusqa rimapakun. Ay karaqu, kimsallanñam puchun supiqkuna, icha manaraq supichkaptin chayarachiyman, utqaymanña kallapachisaq. Nispan manchakuywan kallpachisaq, manchakuywan kallpachichkaptinsi iskay asnunkunapas supirqun. Wantinuqa aswan mancharikuspas.

-

Chullallaña

wañuynap

puchun.

Nispansi

aswan

utqayman

asnunkunata

qatin,

hinaptinsi

yarqata

ichiykuchkaptin puchuq asnun supirqun. Hinaptinsi wantinuqa wañuruniñamiki, nispas yarqa patanpi chutakuykun. Chutarayachkaptinsi huk runa qispiykusqa, chaysi silla kalluwan yarqata mana chimpayta munaptin, nin: -

Tayta suchuy chaymanta, chimpakunayta, nispa. Wantinuñataqsi mana rimarispa chutarayan, hinaptinsi aswan piñakuywan runaqa rimarin.

-

Manam suchuymanchu, wañusqam kachkanki, nispansi wantinuqa rimarirqun. Runaqa kawallunmanta uraykuspan waskanwan waqtarqun, kaynata nispa.

-

Upach kachkanki aw, wañusqa maytataq rimaruwaq hatariy.

-

Ananachallaw papay chayqaya kawsarirachimunki, nispa wantinuqa qatarirqun. Hinaspas wantinuqa runta, nin:

-

Tayta chay waskaykim kawsarichikuq kasqa manachu rantikuruwankiman.

-

Tawan asnuykikunaman llankirusun. Nistinsi runaqa tawan asnunwan llankirun. Wantinuñataqsi waskanta qipikuykuspan, llaqtanpi wañukuqpa wasinman chayaquspan, nin:

-

Qatariy yaw qilla imatam puñunki nispa. Wañukuq mana kawsariptinsi, wantinuqa waqastin asnunkuna maskaq katirin, manaraqsi kunankamapas chay wantinu asnunkunata tarinchu hinallas maskachkan, qam rikuspaykiqa ama hina kaspa willaykapullawayku.

MENSAJE: No es bueno confiar en los demás personas, menos en las supersticiones o predicciones de otras personas, uno debe confiar en uno mismo, los engaños y las mentiras pueden llevarte a estropear lo que realmente uno lo desea realizar. Debemos ser cautelosos antes de confiar en alguien. ALLIN KAWSAKUNAPAQ HAMUTAYNIN: Manam pitapas kasunachu ima niwasqanchiktapas, aswanqa kikinchikpa allin hamutasqanchikman hina imatapas rurana.

LAYQA WARMIMANTA (Willakuy) Huk warmis suma sumaq kuyayllapaq kasqa, chaysi antipachaw, chaskachaw tutakunapi uman wirpunmanta llusiruspan puriq. Hukpunchawsi waynan,nin: -

Antipachay tutatam puñukunapaq hamusaq. Chaysi warmiqa mana munanchu.

Mamaymi musyarquwaspanchil piñakuwanman, nispan.

Waynanqa amallanpis hamutan. -

¿Imaynanpitaq kay kuyayanayqa mana munanchu rinayta?

-

¡Icha piwampas pukllakuwachkan! Nispa. Hinaspas maqtaqa tutayaykamuptin warmipa wasinta risqa, hinaptinsi pirqantakama lluqaruspan uchkunta watiqan.

-

Piwan puñuqtaraq tarirqusaq, nispan.

-

Hinaptinsi sipaspa umanqa mana kasqachu, wirpullan chutarayachkasaqa. Chay kunkaqa anchata lipipipichkasqa, hinaptinsi uchpata aparqamuspan maqchiykun, chaynaruspas maqtaqa pakakuruspan

uyarayan,

unayllamantas

umaqa

wirpuman

kutiykarqamusqa,

mana

laqayta

atinchu

uchpachasqaña kaptin, chayllapis maqtaqa mancharikuspan pakakusqanmanta pawarqamun. -

Amaya saqillawaychu, nispas umaqa maqtapa rikraman laqakuykun. Maqtapa, rikranman laqarukuptinsi wañuy kawsay tukuy sacha sacha ukunta pawan, sachaman rumiman umata takastin, chaysi warmipa umanqa qaparkachastin kuska, rin:

-

Amayá kaynawaychu kuyasqay yanallay, nistin. Huk wayquman chayarquspansi samarin, hinaspansi maqtaqa paqay sachata rikurquspan, nin:

-

Kuyasqay, yarqaymantam manaña kaniñachu, wak paqaytaya mikurunapaq lluqarquspay pallaqamusaq, kay punchuy qawachallanpi tiyaykuy, chayta nispansi maqtaqa paqayman lluqarun. Paqay wischumusqanmanhinas umaqa mikun, hinaspas mana wiksan kaptin pampallaman millpusqan wichin. Chayna mikuchkaptinsi, huk luwichu kallpaylla qispiykamun, hinaptinsi umaqa pantakuruspan kuwichutaqa qapariywan qatikuykun, luwichuta qayparquspansi matankanman laqakuykun.

-

Amayá saqillawaychu. Nispan. Luwichuwan umaqa kuskas sacha sacha ukunta chinkakuykun, hinaptinsi musuqa paqaymanta uraykuspan, wañuy kawsay wasinman kutikun. MENSAJE: Cuando una persona ama de todo corazón a un ser querido, la amistad y la confianza se debe conservar sin mentiras o engaños, ya que no conducen a nada bueno, al contrario llegas a perder y la persona más valiosa de tu vida. ALLIN

KANAPAQ

HAMUTAYNIN:

Llullakuywanqa

manam

sasachakuykunamanmi yaykuruwaq.

II.

WATICHIKUNA ( Adivinanzas): ¿Imallasá qaykallasa? ¡Asá!

allin

manchu

chayawaq

aswanqa

a) Tutapas punchawpas samayniywan kawsaykuna kawsan. ( El aire) = (Waira) b) Maman purin, wawan qatin.( Peine) = (Ñachqa)

c) Chuya yakucha, yuraq wiksacha, champa raku rumiy rumiycha aytusqa. ( Coco) d) Hawan achachaw, ukun añallaw.(tuna) = (Tunas)

e) Tawa chakiyuq kani, nitaq purinichu, mikunata qipini, manataq mikunichu. (Mesa)=(Misa) f) Quri chukchacha, qullqi kirucha qullachallampi,miski mikuycha.(Choclo) = (Chuqllu)

g) Hawallanqa ñapas ñapas ukullanqa amañapas. (Ají) = (Uchu) h) Huk kulluta chukuchkanku, chunka yana runakunata qipichkan. (Pepa de la Caigua) = (Qaywapa rurun)

i) Ñanllayta kichay maykamapas qatisqaykim. (Agua) = (Yaku)

j) Sipas kaynimpi paha ruhu, paya kaynimpi yana ruhu. (Sillkaw)