• Author / Uploaded
• Carlita Iglesias

Citation preview

1

CUENTOS EN QUECHUA

PRESENTACIÓN

Querido amiguito y amiguita: Aquí tienes una colección de siete cuentos divertidos, que fueron escritos pensando en ti, en tus compañeros y en tus queridos maestros, con ellos podrás aprender cosas novedosas e interesantes sobre: -

El cuidado del Medio ambiente

-

La Energía Solar

-

La Pico lámpara, un sistema novedoso de iluminación.

-

Las Energías Renovables

-

La Energía Hidráulica

-

La Energía Eólica

-

La Energía de la Biomasa.

CUENTOS EN QUECHUA Estos cuentos fueron escritos en Castellano y Quechua, en cada cuento te encontraras con Luisito y sus amigos que son niños muy curiosos como tú, también conocerás a una maestra dinámica, dispuesta a responder tus curiosidades, y unos padres que siguen el aprendizaje de sus hijos. Ahora disfruta y aprende leyendo estos cuentos!!!

2

CUENTOS EN QUECHUA

CUENTOS EN QUECHUA

3

CUENTOS EN QUECHUA

“MEDIO AMBIENTE Y ENERGIAS RENOVABLES”

4

5

CUENTOS EN QUECHUA

“KAWSANA MUYU” Luisitu manchay llakisqa yachay wasinman chayasqa, yachachiknintaq chayta rikuspa tapusqa: _ Imaqtin ajina kasanki Luisitu? _ Chay tiyakusqaypi, juk llimphu mayu karqa, ñawpaqta nuqayku chaypi t’aqsaq, mayllaq

ima

karqayku;

chantapis

uywakunaykuta yakuta ujyachik karqayku. Kunanqa

manaña yaku

tukupusan, millaytataq

yanaman

asnasan

Luisitu) _ Chay mayu ch’ichichasqaña á, Luisitu _

Ch’ichichasqa?,

ima

niyta

_(nisqa

6

CUENTOS EN QUECHUA munan yachachik? _

Qhawariy,

urqukunata,

chay wasikunata, mayuta,

rumikunata,

qhurakunata,

uywakunata,

nuqanchik

imaqa,

7

CUENTOS EN QUECHUA

Kawsana

muyumanta

kanchik.

Nuqanchikqa

p’achakunanchikpak,

mikhunanchikpaq, industrias

nisqata

sayachinchik, kayta ruwaspaqa ch’ichichasanchik kay kawsana muyunchikta. _ Yachachik, imawan mayuta ch’ichichasanchik? _ Ch’ichichasanchik, tukuy imaymana q’upakunata mayuman wich’uspa. _ Chantari, imaynatataq wayrallitata ch’ichichasanchik? _ Chay fábricas, autos nisqaqa q’usñinkuta wayralliman wich’uspa kanku, chaywan ch’ichisanchik. llantas nisqata,

q’upakunata

ruphachispa

ima.

Chantapis

Kayta ruwaspaqa kay kawsana muyunchikta wañuchisanchik.

_ Ajinata ch’ichichaspa unqusunmanchu? _ Ari _ Wilata jap’ichiktiy, q’usñi lluqsimun, chaypis ch’ichichasanchu? _ Ari, chaywanpis. _ Imata ruwasunman? manaña ch’ichichanapaq kawsana muyunchikta? _

Chaypakqa tukuy tantapi

llank’ananchik

tiyan,

kawsana muyunchikta tukuy sunqu qhawariyta munanchik.

jatun

kamachikmantapacha, nuqanchiqkama, sichus

CUENTOS EN QUECHUA _ Mamayta nisaq amaña q’upata mayuman wich’unanta, tataytataq amaña llantas nisqanta ruphachinanta, nuqataq manaña q’upayta pampaman wich’usaqchu. _ Chay q’upanchiktaqa, mana jukllapichu churananchik tiyan.

8

9

CUENTOS EN QUECHUA

_ Imarayku á yachachik? Jinallata tatakunayku ruwankuqa. _ Luisitu uyariway, q’upataqa phisqa k’itipi rakhinayki tiyan: raphikunata, p’ulu laylunkunata, latakunata vidrio nisqata, q’umirkunata ima, sapa juk waq kananku tiyan. _ Imapaq chayta ruwaykumanri? _Chayta ruwaspaqa, waqkutimanta jap’iy atisunman; ajinatapis latata, vidrio nisqata, raphita imaqa ranqhasunman. _

Yachachik!!,

kaytaqa

mana

nuqallachu

ruwayman,

tukuy

masiykuna yachaywasimantapis

ruwankuman _ Ari, Luisitu allintapuni umachakunki. _ kayta ruwaspallachu, kawsana muyunchikta manaña anchata ch’ichichasunman? _ Mana chayllawanchu Luisitu, sach’akunata tarpuspa, qhatuman rispa manaña laylunkunata mana q’upakunata mayllapipis

wich’unachu,

chantaqa energías renovables nisqata apayachaspa.

_ kanchu waq energía nisqa??? (ñawikunanta jatunta kicharispa Luisitu tapun) _ Ari, kaykuna energías renovables nisqa sutikunku _ Imataq chaykunari???

jap’inachu,

CUENTOS EN QUECHUA _ kunitan mana chaymanta parlay atisunmanchu, sukhaña, waqllapiña. _ Ajina kachun, q’aya kama yachachik.

10

11

CUENTOS EN QUECHUA

“INTIQ KALLPAN”

Juk

juch’uy

muyurisqa. _

Intitaq

Sut’iyamunña,

ashkha

ruwaykuna

urquq

qayllaynpi,

Luisituq

manchay k’anchayninwan manaña

laqhayay

tiyapuwayku,

kasqa,

sach’akunamanta tarpuykunamanta

rikhurimusasqa, Luisitutaq ñaq’ayta ñawikunanta kicharisqa.

kanñachu

mana

wasin

_

luzniyku

nispa

t’ukurisqa

_

usqayta wakichikunay tiyan,

kanchu, laqhayaypi watiqmanta rikhurisayku _ Chayta

nispa usqayllata wakichikuspa yachay wasiman ripunanpaq. _ Imaynalla wawakuna _ (yachachiq nirqa) _ Walliqlla!!!_ (tukuy yachakuqkuna kutichirqanku) _ Yachachiq, yachachiq _ (nispa Luisito khaparispa) _ Niway Luisitu _ Yachachiq. Imaynamanta kay laqhayayta chinkachisunmanri? Sayk’usqaña kani, kay wilata sapa ch’isi jap’ichiyta, ñawikunay nanawan, mana sumaqta ñawiriyta, nitaq ruwakunayta ruwayta ch’isisnin atinichu. Nuqa munayman intita ch’isisnintintawan k’anchananta.(Nisqa Luisitu)

CUENTOS EN QUECHUA _ jajajajaja_ (Tukuy asikunku)

12

13

CUENTOS EN QUECHUA

_

Ama

asikuychikchu, chayqa atikunman _ (Yachachiq nisqa) _

Chay

mana

atikunchu, imaynata inti ch’isin k’anchamunmanri? _ (Yachakuqkuna nisqanku asikuspa) _ Nuqa mana intita ch’isisnin qhipakunantachu nisaykichiq,

ichapis

intiq k’anchaykunanta jap’ispa apayachasunman, luz kapunawanchikpaq, chayqa

“energía solar” nisqa sutikun _

(Yachachiq kutichirqa). _ ¿Energía solar?_ ¿Imaynata intiq k’anchayninta luz nisqaman kutichisunmanri?, ¿Imaynata chayta ruwasunmanri? chanta… _ (tapurqa Luisito manchay kusisqa)

14

CUENTOS EN QUECHUA

_

Ancha

tapukuykunata

jukllapi

ruwasawanki,

mana

chaqrukunaykichikpaq, uchhikamanta uchhika

kutichisaykichik _ (yachachik umachayta qallarisqa) _ Kay tecnología nisqa rikhurimusqanmantapacha, tukuy imata ruwayta atisunman, intiq kallpantapis jap’isunman. _ Imawan chayta ruwasunmanri? (Nisqa Luisitu) _ Chaypakqa, “Panel solar” nisqa

intiq kallpanta jap´ikun, chaytaq juk batería nisqaman junt’akun, chay

kallpawantaq ch’isisnin k’anchakusunman, kayqa “sistemas fotovoltaicos” sutikun. Chantapis mana chayllapaqchu, waq sistema termosolar nisqapis kan. _ ¿Imataq sistemas termosolares? _ (tapurqa Luisito) _ kay sistema nisqaqa intiq k’anchayninta k’ajayman kutichin, kayqanwan yakutawan, wayrachatawan q’uñichinchik. Nuqanchik yaku q’uñi munaspaqa, batiyapi yakuta jawaman ruphayman urkhunchik, chaypitaq chay yaku q’uñirichinchik ajina kayqa. Chantapis kaywanqa wayk’uy atisunman. _ chayjinapuniri (waq wawa nisqa) _ Jinallatataq chiriyapun yachachiq _ (juk warmi wawa nirqa) _ Mana chiriyananpakqa kay sistemas termosolares nisqa kasan.

15

CUENTOS EN QUECHUA

_ Ah ah ah, chaywanqa chiri mit’a chayamuqtin, q’uñi yakuwan mayllakusunman ah (manchay kusisqa luisitu nisqa)_ chantapis luz wasiypi kanman, ch’isisnintaq niña wilata jap’ichiymanchu _ (manchay kusisqa luisitu)) _ Radiutapis uyarisunman_ (warmi wawa nirqa)_ tusurinanchikpaq_ (tukuy asinku) _ Teletapis qhawarisunman_ waq wawa nirqa. _

Ari,

chaykunata

ruway atisunman,

kay sistema

fotovoltaico

nisqawan,

intiq kallpanwan, chaypakqa

nirqaykichikjina, juk panel solar, juk batería, juk regulador nisqatawan rantinanchik tiyan. _ ¿Imapaq chaykunari? _ (tapurqa Luisito) _ kaypanel solar intiq kallpanta, energía eléctrica nisqaman kutichin, batería nisqapi energía jallch’anchik, regulador phatananpaq ch’usaqyananpaq

nisqataq

nitaq

eléctrica

nisqata

mana

batería

electricidad _

nisqa

(umacharqa yachachik)

_ Uy, ¡kayma kusa kasanqa!, _ (Luisito nirqa) tatakunayman

willarisaq, manaña

ch’isisnin kawsanaykupaq.

_

laqhapi

16

CUENTOS EN QUECHUA

_

Walliq

pacha

Luisitu,

chanta

willariwanki

imatachus

nisunku

_

(yachachik kutichirqa)

_ Ajinata ruwasaq yachachik_ (campana waqarin).

Tukuy

ripunku,

luisitutaq

t’ukurispa

khipakurqa,

imakunatachus

kay

tecnología nisqawan ruwasunman,

“intiq k’anchayninta electricidad nisqaman kutichisunman kasqa” chayta umachakuspa wasinman ripusqa.

17

CUENTOS EN QUECHUA

“Wawakunawan musuq atilchanwan”

Juk p’unchay, inti manchayta k’anchamusaqtin,

Luisitu Carlitata mask’aq risqa,

tinkuspataq nisqa. _ Imaynalla Carlita, mayuman rina, Jaku? _ ¡Jaku!!! anchata ruphamusan i. (Carlita) _ Ñanpi tinkusun, usqayta jamunki. Ña

mayupi

imamanta

kaspaña,

paykuna

yuyarikusqankuchu,

pukllayta

Chantapis

qallarisqanku, inti

manchay

kusisqas,

urqupataman wasaykusaqtiña.

_ Luisitu ch’isiyamusanña jaku ripuna, mamay rimawanqa. (llakisqa Carlita nisqa) _ Ari jakullaña.

yakupi wayt’arisqanku,

ni

CUENTOS EN QUECHUA Paykuna ripusaqtinkuqa, inti chinkapusasqaña, laqhapitaq rikhurisqanku. _Luisitu, manchhikuni, manaña ñanpis rikukunchu. _ Ama llakikuychu, kaykunitan k’anchay rikhurimunqa_ Chayta nispaqa manchay usqayta q’ipinpi mask’ayta qallarisqa_ qhawariy kay tatay rantisqanta. _ Imataq chayri??? (Carlita jatunta ñawisninta kicharispa tapusqa)

18

19

CUENTOS EN QUECHUA

_

kaywanqa manaña

laqhayay kanqachu.

Chaypitaq

Luisitu

musuq

lámparanta

jap’ichisqa. _ Kayqa musuq lamparay, Tatay jatun llaqtamanta apamurqa. _ Waaay chayjinata k’anchaq kasqaqa. Pilasnin musuqcha i?, waqtataq chawpi ñan rispa tukurpakusanman (Nisqa Carlita) _ Mana chaymanta llakikuykichu, kayqa karqachisarqani.

Qhawariy

kay

intiq

k’anchaysituta

k’anchayninwan karqakun. mayupi pukllananchiqkamaqa kayqa willawanchik sumaqtachus karqakun manachus.

_ Llullakusanki, mana ni imata rikurqanichu mayuq qayllanpi (Nisqa Carlita) _ Juk juch’uy panel solar nisqawan karqakun, maypichus inti astawan k’anchasan. _ Uhm uhm kayma kusa kasqaqa, ay ay _ Para qallarisanña, yasta, kunanma wañuchinqa k’anchaynintaqa, jallch’ay

lamparaykita parawan

freqarpakunqa (Llakisqa nisqa Carlita)

_ Ama chaymanta llakikuychu, chayrayku sumaq kay lamparayqa, yakuwan mana ni imanakunchu. _ Chayma kusaqa! _ Ari, wasiypiqa manaña wilatapis jap’ichiykuchu, chantapis kay lamparaqta salida USB tiyapun, chaywan radiutapis uyarisunman. (kusisqa Luisitu)

CUENTOS EN QUECHUA _ Ama niwaychu, llullakusanki sina, wasiykiman jamusaq rikuchiwanki

20

21

CUENTOS EN QUECHUA

_ Jamuy á, chaypitaq imaynatachus

celular nisqata kay lamparawan karqakun, rikurichisayki

_ Imata?? Celular??? _ Ari, celularpis kapuwanña _ Chayasanchikña, mamay punkupiña kasan, rimawanqa (manchhisqa Carlita) _ Q’ayakama nitaq

niwankichu,

imachus

sutikun

chay

Luisitu.

Ah,

lamparayki?, mamayman willanaypaq kikisitunta rantipunawanpaq

(Thaskispa Carlita tapurqa) _ Pico lámpara sutikun (Qhaparisqa Luisitu) Ajinata manchay sayk’usqas sapa juk wasinkuman ripusqanku.

22

CUENTOS EN QUECHUA

“PACHAMAMAPI KAQ KUTIRIQ”

Juk

juch’uy chawpi

llaqtapi,

muyurisqa tarpuykunamanta,

juk

mayumantawan,

Luisituq yachaywasin kasqa. Chaypitaq Yachachik, Luisituq puka ñawikunanta manchay llakisqa qhawasqa. Chayrakutaq tapusqa. _ Luisitu, imaqtin waqasanki? _ Mana waqasanichu yachachik, ñawisniy anchata q’arasawan (Luisitu kutichirqa) _

Nirqaykichikña

jap’ichinaykichikpaq,

p’unchay chay

tareas

nisqata

q’usñin

ruwanaykichikta,

Chaywanqa

manaña wilasta

ñawikunaykichikta nanachisunkichik, pukachisunkichik chantapis

ruphachikuwaqchik. _ Imata ruwaykumanri? Mana “electricidad” nisqa Luisitu)

ch´isispi

kay llaqtaypi kanchu (Nisqa

23

CUENTOS EN QUECHUA _

Yachaniña chaytaqa,

ichapis

waqjinamanta

ñawpaqman

lluqsisunman

(Nisqa yachachik)

_ tatay niwarqa, alcaldewan, juntas escolareswan mañasqankuta “instalación de redes eléctricas” nisqata, nitaq kunankama churankuchu. (Nisqa Luisitu)

24

CUENTOS EN QUECHUA

_ Chayta ruwanakupakqa, wasinchikqa qayllitapura

kananku tiyan, kaypiqa karu karullapi kanku. Ashkha

qullqita pisichisunman. _ Uhm, nimayk’aq luz kaypi kanqanchu, wilallatapuni rantisunchik (Nisqa llakisqa Luisitu) _ Mana ajinachu, “electricidad” nisqa kanman waqladumanta mask’ananchik tiyan. _ Mana electricidad kaqtinqa, mana k’anchay kanqachu. (Nisqa Carlita) _ Waqjinamanta á (Nisqa yachachik) _

Imaynata

yachachik? (Tapurisqa Luisitu) _

Kay

kawsana

muyunchikmanta urkhuy atisunman: intimanta, wayrallimanta,

CUENTOS EN QUECHUA q’umirkunamanta, uywakunamanta

25

26

CUENTOS EN QUECHUA

ruwasqanchikmantapis. (Umacharisqa yachachik) _ Imaynata chaywan “electricidad” nisqaman tukuchisunmanri? (Tapusqa Carlita) _ Pachi nisunman kay kallpantawan,

tecnológias nisqaman, imaraykuchus chaywan: intiqpata, wayralliqpata,

“electricidad”

q’upakunatapis apayachay

nisqaman

parachisunman; q’umirkunaq

q’upata,

mayuq

wayk’usqanchikmanta

atisunman combustiblejina. (Nisqa yachachik)

_ Mana umachakunichu yachachik, imaynata intiq kallpanta, “electricidad” nisqaman kutichisunman? _

Intipakqa

panel

solar,

batería,

regulador

nisqata

nistanchik;

wayrachapakqa aerogeneradores, yakuq

kallpanpaqri turbinas nisqata, q’upakunapakri biodigestor nisqata. _

¡Ay!

Yachachik

_

(Nisqa

Luisito)

paneles,

aerogeneradores,

baterías,

biodigestores nisqa, umayta

muyurpachiwan, imataq chaykunari? _ Ancha ch’ipasinaqa yachachik? (Nisqa Carlita) _ Mana, wawasniy, mana ch’ipachu. Niway Luisitu, mayqinta kaypi electricidad nisqaman kutichisunman? _ Kaypi astawan intiq kallpan kan, chayta (Nisqa Luisitu)

CUENTOS EN QUECHUA _ Ari

27

28

CUENTOS EN QUECHUA

_ Chay atikunanpak, estudios técnicos nisqata ruwananku tiyan, atikunmanchus manachus (nisqa yachachiq) _

yachachik,

ñawpaqta

astawan

yachayta munani,

kay energías

renovables nisqamanta.

_ llank’ayta qallarinachik á. (Nisqa yachachik) Chayta

nispa

wawakuna

llamk´ayta

qallarisqanku

yachachikwan,

mask’arispa imaynatachus kay

pachamama kaq kutiriq, “electricidad” nisqaman tukuchisunman, ajinatapis luz ch’isisnin Luisituq llaqtanpi kananpaq.

29

CUENTOS EN QUECHUA

“MAYUQ KALLPAN”

Ch´isiyamusaqtinña

p’isqukunapis

puñunankupaq

tatanwan Pedroq wasinman chayasqanku. _ Imaynalla Celia? _

Walliqlla,

machkha

José, unaymanta

jamusankichikqa (Nisqa Celia) _ Ari á, mana jamuyta atirqaykuchu,

Luisitu, kay

llaqtamanta uyarisqa planta hidroeléctrica

nisqa

ruwasqankuta, chaymantapacha “jaku, jaku”

nisqallapuni

wakichikusaqtinkuña,

Luisitu

30

CUENTOS EN QUECHUA

kasarqa. _ Imaynalla Luisitu? chayraykullapis jamunkichik i (Parlapayasqa Celia) _

Sumaq

sukha tiyay,

Pedruri,

maypi

kasan?

Riqsiyta

munani

chay planta hidroeléctrica nisqata

(Nisqa Luisitu) _ Allinllawan a Luisitu, q’aya riyta atinkichik, ch’isiyamusanña, yaykumuychik á (Kutichisqa Celia) Luisituwan

Pedrituwan

tinkuspaqa mana puñuytapis

atisqankuchu,

parlarispa,

pukllarispa, sayk’usqas puñurparisqanku. Q’ayantintaq… _ Pedro, Pedro rikch’arillayña sut’iyamunña, mayuman jakullaña. _ (puñuyninta atispapa Pedro nisqa) aaah jatarisaniña. Wawakunaqa manchay usqayta wakichikuspa,

ñaq’ayta

yaku

q’uñitapis

ujyaspa mayuman ripusqanku.

_ Luisitu suyariway, mana mayu ayqinqachu. _ Chay “planta hidroeléctrica” nisqata riqsiyta munani, chayraku qankuna kay llaqtapi manaña laqhapi kankichikchu, luz tiyapusunkichikña, yachachikniy parlawarqayku kaymanta.

CUENTOS EN QUECHUA Chayasaspañaqa… _ Uyarinkichu? Mayuman chayasanchikña (Nisqa Pedritu) _ Ari!!!

31

32

CUENTOS EN QUECHUA

_ Chayamunchikña, kaytachu rikuriyta munarqanki? _ wauu, wauu, qhawariy imaynatachus yaku urmarimusan (manchay kusisqa Luisitu) _ kayta ruwachikunanpakqa, alcaldia sumaqta qhawachirqa, atikunmanchus manachus ruwayta kay “planta hidroeléctrica” nisqata ruwachinankupaq, (willarqa Pedritu) _ Imataq kaykunari? (Luisitu tapurqa) _ Chayqa turbinas eléctricas nisqa sutikun, chay máquinaswanqa yakuq kallpanta “electricidad” parachinku. (Nisqa Pedritu) _ Imaynata llank’ankuri? _ Tatay niwarqa, yaku tukuy kallpawan yaykun chay turbinas eléctricas nisqaman kuyuchispa generadores nisqata, chay kallpataq “energía eléctrica” nisqaman parachin (nisqa Pedru) _ kayqa “energía renovable” nisqa sutikun, yachaywasiyman rispa, yachachikniyman atilchakunayman ima willarisaq rikusqaymanta. _

P´unchawra,

mayu

uraman

jaku

rina,

chaypi

wayt’arimusun,

atilchakunay

CUENTOS EN QUECHUA chaypiñacha kasanku (Pedro nisqa) _ Kusapacha, jaku rina, mana atipawankichu (Kusisqa Luisitu nisqa) Ajinamanta Luisitu manchay kusisqa riqsisqanmanta, Pedrituwan pukllaspa mayu uraman ripusqanku.

33

34

CUENTOS EN QUECHUA

“WAYRAQ KALLPAN”

Tukuy p’unchayjina, Luisituqa wakichikusqa yachay wasinman rinanpaq, chaypitaq wayra qhururun qhururun nispa chayamusqa, Luisitutaq chayta uyarispa jusq’u pirqamanta sach’ata urmachisqa,

qhawarisqa

imaynatachus

wayra

juk

usqayta p’acharikuytawan yachay wasinman ripusqa, chayaspataq punkuta takarisqa. _

Sumaq

p’unchay

yachachik, yaykurimuymanchu? (Nisqa Luisitu) _

Ari,

punkutataq

yaykumullay wisk’ay, anchata

wayramusan. (Nisqa yachachik) _

Pachi

apawan, sach’ata

yachachik,

wayraqa kasi

wasiy chaypiqa

juk

35

CUENTOS EN QUECHUA

urmarichin (Nisqa Luisitu) _ Chayjinapunichu wayraq kallpan kananri? (Tapun Carlita) _

Ari

Carlita,

qanimpa

parlarqaykichik

“energías

renovables”

nisqamanta,

yuyarinkichikchu? (Tapurq yachachik) _ Ariiii (Tukuy yachakuk kutichirqanku) _ Nuqanchikqa wayraq kallpanmanta apayachasunman _ imaynata wayra rikhurimun yachachik? (Tapusqa Luisitu) _

Pampamanta qanqamusqan q’uñi samayjina pataman wicharin, ila wayrawan tinkuspa jukladuman jukman

kuyuspa wayra rikhurimun, kayqa juk juch’uy wayrajina manchayqa muyuq wayrajina. (Parlasqa yachachik) _ Yachachik? (Nisqa Armanditu) _ Niway Armanditu (Nisqa yachachik) _ Imaynata wayraq kallpanta, luz nisqaman kutichisunman? (Tapusqa Armanditu) _ Chayta ruwanapakqa aerogenerador nisqata nistanchik. (Kutichisqa yachachik)

36

CUENTOS EN QUECHUA _ Imataq aerogenerador yachachik? (Tapusqa Carlita) _ Chayqa wayraq kallpanta electricidad nisqaman kutirichin, “energía eólica” nisqa sutikun, bicicleta

kallpaykichikmanjina

purin,

ajinata

imaynatachus

wayraq kallpanwan aerogenerador purin. (Nisqa yachachik)

37

CUENTOS EN QUECHUA

_

Aerogenerador

nisqata

yachay wasiman

churay

atisumanchu?

K’ancharina

kananpaq? (Tapusqa Carlita) _ Chaypakqa, sumaqtaraq qhawananchik tiyan, atikunchus manachus, ashkhachu wayra, chanta mana ancha sach’akuna, urqukuna kananchu tiyan. (Nisqa yachachik) _ Wayraq kallpanwan luz kapuwanchikmanchu? (Tapurqa Luisitu) _ Ari Luisitu,chanta

radiotapis uyariy atisunman, yakutapis bombeasunman. Kay “energía eólica” nisqaqa

ashkha, mana tukukuyniyuk, manataq kawsana muyunchikta ch’ichichanchu. (Nisqa yachachik) _ Yachachik, qayriypata llaqtanpi

ashkhata wayrarin, paykuna kay “energía eólica”

nisqata apayachankumanchu? (Tapusqa Luisitu) _ Kay energías renovables nisqa manchay kusa riqsirinapaq kasqa. (Nisqa Carlita) _ Ari, astawanraq yachananchik kanraq kaykunamanta. (Nisqa yachachik) _ Yachachik, muyumuyuta ruwaspa wayrawan pukllarimuna? (Kusisqa Carlita nisqa) _ Jaku á.

38

CUENTOS EN QUECHUA _ Ari!!! Luisituqa

kusisqa

wayrata

qhawarisqa,

chantapis

umachakusqa

pukllanallapaqchu kasqa wayraqa, ichapis “electricidad” nisqapaqpis kasqa.

mana

39

CUENTOS EN QUECHUA

“Q´UPAKUNAMANTA PALARISPA” Luisitu wasinman chayasaspañaqa mamanta waqyanta uyarisqa. _

Waway,

waway

usqayta

jamuy,

apamuy _ Ya mamay kunitan risaq Usqayllata Luisitu kasusqa. _ kay mamay llant’a, inqhayta atiymanchu _

Ari,

Sumaqta qhawakunki paqta

ruphachhikuwaqtaq Luisitutaq manchayta t’ukuspa qhawasqa imaynatachus llant’a kanakusarqa

wayk’usaqtiy

llant’ay

tukukapun,

tatayki ch’iqtasanña, riy

CUENTOS EN QUECHUA _

Imarayku

chayjinatapuni lawrayta

qhawasankiri? (nispa maman tapusqa _

Mamay

kay

llant’ata

40

41

CUENTOS EN QUECHUA

inqhaspaqa, kay “energía de la biomasa” nisqata apayachaq kasqanch’ik, “Biomasa” nisqaqa, khurakunamanta,

sach’akunamanta

kasqa.

Chaykunata ruphachispa chay kallpata apayachasanchik

_ Ay waway imamantachus parlasawankipis. _ Kaymanta yachachik parlariwarqayku, pay niwarqayku kay tukuy laya q’upa qhurakunamanta kallpaman tukun, inkhaspapis, puquchispapis (Nisqa Luisitu) _ (Asirispa) kaykunitan niwanki, kay papaq qaranta, q’umirkunamantawan kallpaman kutichisunman. _ Ari, amapis uyariwaychu, chayqa “basura orgánica” nisqa

sutikun. Uywakunaq

ruwasqanpis kallpa kasqa. _ Ari á, kay jallp’anchikman tarpunapaq churanchik, astawan sumaqta puqunanpaq. _

Ajina á mamay, chaytapis “gas” nisqaman kutichisunman, chay “biodigestores”

nisqawan. _ Biodigestores? Imapaqtaq chayri?

tukuy

q’upa

42

CUENTOS EN QUECHUA _

chayman

uywakunaq

ruwasqankuta

churanchik,

chaypi

puquchinchik

nin, chaymantataq “gas”

nisqata urkhusunman wayk’unapaq. _ Maypitaq chaykunata yachamusankiri? _ Yachaywasipi á, mamay. Chaypi yachachiwasayku imaynatachus waq laya kallpata kawsana muyumanta urkhuy atisunman

43

CUENTOS EN QUECHUA

_ Yastañachu mikhuna, yarqasawan (chayta nispa Luisituq tatan yaykumurqa) _

Ari

chayasanña,

kaypi

wawayki

“biomasa”

nisqamanta

parlarisawarqa. Tataykimanqa willariy

á, ichapis chay “biodigestor” nisqata ruwayta atinman. _ Imamanta parlasankiri? _ Wawayki willasunqa, imastacha yachakusasqa _ Mikhunallaraq á, yarqayta atisawanña (tukuy asinku) Tukuy muyupi

chukurispa mikhuyta

qallarisqanku,

willasqanmanta imatachus yachaywasipi yachakusqanmanta.

Luisitutaq

manchay kusisqa kasarqa tatakunanman