• Author / Uploaded
• Javier Luis Rey Sucunza

Citation preview

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

GUÍA DIDÁCTICA A guía didáctica Ciencias da Natureza, para quinto curso de Primaria, é unha obra colectiva concibida, deseñada e creada no Departamento de Edicións Educativas de Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L., dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana Mª Guerra Cañizo. Na súa elaboración participou o seguinte equipo: TEXTO Luz Cures Vázquez Cristina Zarzuelo Puch EDICIÓN Luz Cures Vázquez Pilar de Luis Villota EDICIÓN EXECUTIVA Juan Ignacio Medina Crespo DIRECCIÓN E COORDINACIÓN EDITORIAL DE PRIMARIA Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero

PRIMARIA

Ciencias da Natureza

Índice Así é o libro do alumno..............................................   4 Así é a guía didáctica................................................   8

Guións didácticos O ser humano. As etapas da vida. Os caracteres sexuais ..............................................  18 Unidade 1. O corpo humano......................................  20 Unidade 2. Os sentidos e o sistema nervioso...........  38 Unidade 3. O aparello locomotor .............................  54 Os seres vivos. Os animais, as plantas, os fungos as bacterias e os protistas .......................................  72 Unidade 4. As plantas, a súa importancia para a vida na terra ................................  74 Unidade 5. Os ecosistemas......................................  90 Unidade 6. A natureza e a súa conservación .........  106 Materia e enerxía. A luz e a calor ...........................  128 Unidade 7. A materia e as súas propiedades........... 130 Unidade 8. A enerxía e o seu uso............................. 146 Unidade 9. A electricidade e as máquinas ............... 162

3

Así é o libro do alumno O libro Ciencias da Natureza 5 consta de 9 unidades. Agrúpanse en trimestres. Antes dos bloques de contido curriculares inclúense unhas páxinas de repaso de contidos estudados en cursos anteriores. As unidades están organizadas do seguinte xeito:

2

Os sentidos e o sistema nervioso

A seguridade viaria Os estudos sobre accidentes de circulación mostran que moitas das vítimas destes accidentes son nenos. As causas principais son: cruzar as rúas de forma indebida, non usar o casco ao andar na bicicleta ou viaxar no coche sen o cinto de seguridade. Nalgunhas ocasións, as consecuencias destes accidentes son moi graves. Pódense producir danos na columna vertebral, onde se encontra a medula espiñal, e no cranio, que protexe o cerebro. Os danos na medula espiñal poden causar parálise en diferentes partes do noso corpo. As lesións cerebrais poden alterar ou incluso anular numerosas capacidades, como pensar, falar ou movernos. Para reducir estes accidentes e garantir a nosa seguridade, debemos cruzar sempre polos pasos de peóns, semáforos ou marcas viarias, e utilizar elementos de seguridade como o casco na bicicleta e o cinto de seguridade no coche. Estímase que o uso correcto do casco na bicicleta reduce o risco de lesión cranial e cerebral en 7 de cada 10 persoas que sofren un accidente.

Le e comprende o problema

SABER FACER QUE SABES XA? TAREFA FINAL

Cales son as causas de que haxa tantos nenos vítimas dos accidentes de tráfico? Onde se encontra a medula espiñal? Que tipo de lesións se producen cando se dana a medula espiñal? Que medidas de seguridade viaria adoptaron os nenos das fotografías? EXPRESIÓN ORAL. Comenta cos compañeiros outras

medidas de seguridade viaria que coñezas. Debatede sobre cales vos parecen máis eficaces e que outras medidas de seguridade viaria propoñeriades.

O cerebro e os nervios

Colocar correctamente o casco da bicicleta

O cerebro intervén na función de relación recibindo a información do exterior que procede dos órganos dos sentidos e elaborando respostas que executará o noso aparello locomotor.

Ao finalizar saberás como colocar de forma adecuada o casco da bicicleta. Antes, estudarás os órganos dos sentidos e aprenderás como é o sistema nervioso, como funciona e como coidalo.

Os nervios transmiten a información dos órganos dos sentidos ao cerebro e deste ao aparello locomotor.

1

Observa a imaxe. Cando o semáforo se poña verde, Carlos vai cruzar a rúa. Que órganos van intervir en todo o proceso? Explica que función cumpre cada un.

24

25

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 24

04/03/2015 8:18:57

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 25

As páxinas de apertura Cada unidade iníciase cunha lectura, que ten como obxectivo espertar a curiosidade científica dos alumnos: formula un problema relacionado co medio natural ou coa investigación científica e as formas en que os seres humanos o resolveron ou se enfrontaron a el. A lectura ilústrase con imaxes de grande impacto visual. O tema da lectura relaciónase coa tarefa final que os alumnos resolverán na sección Saber facer ao terminar a unidade, cuxo contido se anticipa nestas páxinas.

4

A sección Le e comprende o problema desenvolve a comprensión lectora a través dunha serie de preguntas sobre a lectura. Esta sección finaliza cunha actividade de expresión oral, con preguntas destinadas ao traballo colectivo na aula. A sección Que sabes xa? recolle unha serie de elementos (textos, imaxes e actividades) que permitirán detectar os coñecementos previos dos alumnos.

04/03/2015 8:19:06

As páxinas de contidos Os contidos desenvólvense en dúas ou tres dobres páxinas.

As imaxes son un elemento imprescindible do proxecto, pola súa calidade e pola súa carga informativa. Na sección Traballa coa imaxe ensínaselles aos alumnos a analizalas.

O texto informativo caracterízase pola claridade e pola organización. Destácanse cunha trama de cor os parágrafos que conteñen as ideas principais.

En ocasións inclúese o apartado Comprender mellor, que proporciona apoios didácticos para facilitar a aprendizaxe dos contidos máis complexos ou ambiguos.

Nalgunhas unidades, a sección Saber máis achega informacións adicionais ou complementarias respecto dos contidos do texto expositivo.

Cada dobre páxina finaliza coas actividades.

Outras relacións entre os seres vivos

5

Ademais das relacións de alimentación, entre os seres vivos de distintas especies establécense outras relacións. Estas poden ser beneficiosas ou prexudiciais para as especies que participan nelas.

O parasitismo O parasitismo prodúcese cando un ser vivo obtén un beneficio doutro, que resulta prexudicado.

O mutualismo O mutualismo é unha relación que se establece entre dous seres vivos en que ambos os dous se benefician.

Por exemplo, as pulgas viven sobre a pel dos cans e chúchanlles o sangue para alimentarse. Os cans saen prexudicados porque lles producen un intenso proído. 3 1

É o caso, por exemplo, das abellas e das flores. As abellas conseguen o néctar das flores para alimentarse e as plantas conseguen un medio de transporte para que o seu pole chegue ata outras flores. 1

As abellas aliméntanse do néctar e do pole das flores, que transportan pegado no seu corpo ata outros lugares.

A competencia A competencia dáse cando dúas especies teñen as mesmas necesidades.

O comensalismo O comensalismo é un tipo de relación en que un ser vivo se alimenta dos restos de comida doutro ser vivo. Ao facer isto, o comensal non lle causa ningún prexuízo nin beneficio ao outro ser vivo. Por exemplo, os peixes rémora que acompañan as quenllas aliméntanse dos restos de alimentos que estas van deixando, sen prexudicalas. 2

TRABALLA COA IMAXE

Por exemplo, dúas especies poden comer os mesmos alimentos ou refuxiarse nos mesmos lugares. É o caso dos esquíos e dos leiróns, que compiten por ocupar os ocos das árbores onde viven. 4 Nunha relación de competencia, as dúas especies resultan prexudicadas. 2

Describe como é o parasito da fotografía. Coñeces algún parasito das persoas? Ademais de polo espazo, por que outra necesidade pensas que compiten os esquíos e os leiróns?

As quenllas non saen beneficiadas nin prexudicadas polas rémoras que as acompañan.

SABER MÁIS A asociación de abellas Os individuos dunha mesma especie tamén poden asociarse para obter un beneficio. Por exemplo, nunha colmea poden vivir unhas 70.000 abellas en grupos organizados en que cada un realiza unha función.

A abella mestra funda a colmea e pon os ovos que darán lugar a novas abellas.

Dentro dunha colmea conviven unha soa abella mestra, uns centenares de abázcaros e o resto son abellas obreiras. Cada tipo de abella realiza unha función; isto chámase división do traballo. Aos insectos que teñen división de traballo e viven en sociedade chamámoslles insectos sociais.

As obreiras son abellas femia que realizan tarefas como recoller pole e coidar das larvas.

3

As pulgas son parasitos dos cans e doutros animais mamíferos.

4

Entre os esquíos e os leiróns establécese unha relación de competencia.

ACTIVIDADES

Os abázcaros ou abellóns son as abellas macho que fecundan a abella mestra no voo nupcial.

1

En que tipo de relación saen beneficiados os dous seres vivos que se relacionan?

2

Cando se produce unha situación de competencia entre seres vivos?

3

USA AS TIC. Entre os búfalos e as garzas hai unha relación de mutualismo. Busca información e explica en que consiste.

4

Entre as hienas e os voitres que viven na sabana, que tipo de relación pensas que se establece?

78

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 78

79

04/03/2015 8:20:20

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 79

04/03/2015 8:20:24

Algunhas actividades teñen un sentido especial, que se indica cunha destas etiquetas:

 Expresión escrita. Utilízase en actividades relacionadas coa elaboración de textos escritos de distintas tipoloxías.

 Usa as TIC. Nestas actividades proponse a procura de información en Internet e a elaboración de documentos usando medios informáticos.

 Educación cívica. Son actividades para reflexionar desde o punto de vista ético e cidadán.

5

A tarefa final Na sección Saber facer, os alumnos resolverán problemas de carácter científico e tomarán as súas propias decisións sobre as cuestións propostas. A tarefa está relacionada coa lectura inicial. O obxectivo desta tarefa é aplicar o aprendido nunha situación da vida cotiá co fin de que, progresivamente, vaian mellorando as súas competencias.

SABER FACER

Deseñar un experimento sobre a fotosíntese

1

As necesidades das plantas para vivir son: e unha adecuada. auga,

Pensa como realizar o experimento.

A mestura de auga cos sales minerais é o e polo talo ata as follas a través dos vasos

,

As plantas fabrican o seu alimento por medio da

O zume convértese en zume . pola planta a través dos vasos

.

, que ascende pola raíz .

pola fotosíntese e distribúese

e expulsan Na fotosíntese as plantas toman e expulsan . que na respiración toman

Este feito pódeche servir para comprobar se as plantas soltan gas cando realizan a fotosíntese. Para iso, podes utilizar unha planta acuática, mergullala en auga, expoñela á luz e, despois, comprobar se se producen ou non burbullas na auga.

A sección Saber estudar está dedicada a afianzar os coñecementos aprendidos na unidade a través de varias técnicas de estudo.

RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade.

Para comprobar se as plantas desprenden gas durante a fotosíntese, é necesario idear un experimento en que sexa posible observalo ou medilo.

Para deseñar un experimento, debes pensar nalgún proceso semellante ao que queres comprobar. Por exemplo, xa te fixarías en que, cando soltas aire debaixo da auga ao mergullarte, fórmanse unhas burbullas que soben cara á superficie.

Técnicas de estudo

4

SABER ESTUDAR

As plantas presentan reprodución sexual e

, mentres

.

Na reprodución sexual interveñen as flores. Tras a polinización, e o ovario no . os óvulos transfórmanse en

Os alumnos realizarán un resumo da unidade e o esquema dunha dobre páxina de contidos. Deberán localizar as ideas principais e as palabras clave respondendo varias preguntas. Nalgunhas unidades copiarán e completarán táboas de contido.

dá lugar a unha nova planta.

A semente ao

Elixe o material.

Na reprodución asexual participan outras partes distintas da flor, como os estolóns, os rizomas, os e os tubérculos.

Infórmate sobre que planta acuática podes utilizar. Tes que elixir unha que sexa pequena, fácil de conseguir e que se utilice moito nos acuarios. Tamén vas necesitar un recipiente que deixe pasar a luz e que se poida pechar. Por exemplo, un frasco de cristal coa súa tapa.

2

ESQUEMA. Copia e completa os seguintes esquemas no caderno.

auga

Realiza o experimento.

sales

Limpa ben o frasco e introduce nel a planta. Éncheo de auga, pero non completamente, para que haxa un pouco de aire. Péchao e déixao á luz do sol durante unhas horas.

alimento Fotosíntese

de carbono

luz

Interpreta os resultados. REPRODUCIÓN

Ao cabo do tempo comprobarás que no frasco hai moitas burbullas que non estaban ao inicio do experimento. Así, podes deducir que as plantas expulsan gas durante a fotosíntese.

asexual

Reflexiona. 1

Que gas ou gases son os que puideron formar burbullas na auga?

2

Se este experimento se realizase en condicións de escuridade, obteríanse os mesmos resultados? Explica por que.

polinización

3

polinización

estolón

VOCABULARIO. Define os seguintes termos: nutrición

fotosíntese

respiración

polinización

semente

66

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 66

67

04/03/2015 8:20:12

1

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 67

ACTIVIDADES FINAIS

Indica o nome das estruturas ampliadas e explica a súa función.

5

Escribe para que serven.

6

Debuxa no caderno un esquema dunha árbore e sinala como entran nela a auga, os sales minerais, o dióxido de carbono e a luz solar.

7

Explica o que son e a dirección que seguen nunha planta o zume elaborado e o zume bruto.

estomas

11 Le o seguinte texto e xustifica quen ten

razón: Xulio ou a súa avoa.

pelos absorbentes

Xulio preguntoulle á avoa por que sacaba do cuarto as plantas antes de se deitar. A avoa respondeulle que era perigoso durmir con elas porque lle quitaban o osíxeno. Xulio explicoulle á avoa que iso non era certo porque as plantas producen máis osíxeno do que consomen.

clorofila

Actividades de repaso

8

A unidade péchase cunha serie de actividades de repaso e integración do aprendido. Hai actividades que propoñen un Traballo cooperativo por parte dos alumnos, importante para que aprendan a colaborar e organizar o traballo dentro dun grupo e aprender uns doutros. Outras, denominadas Toma a iniciativa, supoñen a formulación e a elaboración dun proxecto.

2

Copia no caderno e rotula todas as partes da flor que identifiques.

Anotade día a día o que vai acontecendo e facede fotografías. Tras dúas semanas de experiencia, elaborade un mural coas fotos que fostes facendo e poñede en común os datos para contrastalos e as concusións ás que chegastes.

auga, vasos liberianos, zume elaborado, alimentos.

4

As plantas respiran e realizan a fotosíntese. Explica os procesos que realizan durante o día e cales pola noite. Completa o seguinte esquema:

e explica no caderno o mecanismo de reprodución asexual que ten cada planta e en que consiste. A

B

13 Explica as seguintes oracións e pon

exemplos:

9

Algunhas plantas non teñen flores, pero poden reproducirse.

PARA PENSAR. Un animal carnívoro

O pole viaxa dunhas flores a outras de varias formas.

é o que se alimenta doutros animais. É correcto dicir que as plantas que obteñen sales minerais de pequenos invertebrados son carnívoras?

A partir do talo dunha planta pódese formar outra. As plantas distinguen a luz e a escuridade.

10 O poto é unha planta que se cultiva no

interior das nosas casas porque medra a unhas temperaturas comprendidas entre os 16 e os 20 ºC. Necesita moita luz pero sen que lle dea o sol directamente. Medra sobre terreos ricos en nutrientes e non moi húmidos. Explica se o poto podería vivir nun xardín.

Cada canto o regarías? Por que? As plantas distinguen a luz e a escuridade.

16 USA AS TIC. As abellas son útiles para

as plantas e as persoas. Busca información sobre estes insectos polinizadores e redacta un breve texto en que expliques os problemas que ocasionaría a súa desaparición nunha zona agraria con árbores froiteiras.

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Busca información sobre os experimentos con plantas que se están levando a cabo na Estación Espacial Internacional. Explica que utilidade cres que tería cultivar plantas nas futuras viaxes espaciais.

Colocaríalo ao lado dunha ventá ou diante dela a certa distancia? Xustifica a resposta.

68

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 68

medrar. Pensas que as sementes tamén necesitan luz para xerminar? Explícao. 15 Observa as seguintes imaxes

en tres grupos distintos. Cada un fará xerminar unha semente diferente nun bote cun algodón humedecido. Probade cunha lentella, cun feixón e cun garavanzo.

sales minerais, zume bruto, vasos leñosos, auga.

Explica o que conseguen as plantas coa fotosíntese e o que conseguen coa respiración.

14 As plantas necesitan luz para poder

12 TRABALLO COOPERATIVO. Dividídevos

Escribe oracións cos seguintes grupos de palabras:

3

4

04/03/2015 8:20:13

B. Escribe unha historia de ficción científica sobre a colonización doutro planeta en que as plantas xoguen un papel fundamental. C. Propón un experimento que sirva para demostrar que as plantas necesitan a luz para vivir. Indica os materiais necesarios e os pasos que seguir.

69

04/03/2015 8:20:14

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 69

04/03/2015 8:20:17

Así mesmo, polo menos hai unha actividade de maior nivel de dificultade, Para pensar, co obxectivo de que o alumno estableza relacións, formule hipóteses ou dea argumentos fundados. A páxina péchase con Demostra o teu talento, un apartado para o desenvolvemento e a expresión do talento de cada alumno.

6

SEGUNDO TRIMESTRE

PONTE A PROBA

Biosfera. Conxunto de todos os seres vivos que habitan na Terra.

Especie. Conxunto de organismos que se poden reproducir entre si.

Cadea alimentaria. Esquema que representa as relacións de alimentación dun ecosistema.

Extinción. Desaparición completa dunha especie de ser vivo.

Comensalismo. Relación en que un ser vivo se alimenta dos restos de comida doutro ser vivo.

Fauna. Conxunto de animais que habitan un ecosistema.

Fotosíntese. Proceso mediante o cal as plantas fabrican o seu propio alimento e para o que se necesita a luz solar.

Comunidade. Conxunto de todas as poboacións distintas que habitan nun ecosistema.

Hábitat. Condicións ambientais que existen no lugar do ecosistema en que habita unha especie.

Consumidores. Animais herbívoros e carnívoros dun ecosistema que se alimentan doutros seres vivos.

Mutualismo. Relación que se establece entre dous seres vivos en que ambos os dous se benefician.

Deforestación. Desaparición dos bosques.

Parasitismo. Relación en que un ser vivo obtén un beneficio doutro que, á súa vez, resulta prexudicado.

Descompoñedores. Microorganismos e fungos que se alimentan de restos doutros seres vivos.

Poboación. Conxunto de individuos dunha especie que habitan nun ecosistema.

Desertificación. Perda de terreo e transformación dunha zona en deserto. Ecosfera. Conxunto de todos os ecosistemas da Terra. Ecosistema. Conxunto de seres vivos que habitan nun lugar, relacións entre eles e características do medio físico en que viven.

Dentro dos organismos consumidores existen varios niveis. Define:

2

Observa a imaxe da dereita.

1

O conxunto de todos os seres vivos da Terra é a… a. ecosfera. b. comunidade. c. biosfera.

2

Nos medios acuáticos os factores máis influentes son… a. o aire e a temperatura. b. a cantidade de sal e a luz. c. a humidade e o relevo.

3

O bosque atlántico está formado por… a. árbores de folla caduca. b. herbas e pequenas matogueiras. c. árbores de folla perenne.

4

O zume bruto… a. é unha mestura de auga e nutrientes transportada nos vasos liberianos. b. é unha mestura de auga e sales minerais. c. é unha mestura de auga e nutrientes.

Medio natural. Elementos e condicións que rodean e inflúen sobre un ser vivo.

Contaminación. Acumulación de lixo e substancias prexudiciais no aire, na auga e na terra.

Esta dobre páxina serve para repasar os contidos do trimestre por medio de tres tipos de tarefas:

Copia no caderno cada unha das preguntas a carón da resposta correcta.

Flora. Conxunto de plantas que hai nun ecosistema.

Competencia. Relación en que dúas especies que habitan un lugar teñen as mesmas necesidades.

1

Preeiros. Animais que se alimentan dos cadáveres doutros animais. Produtores. Plantas e algas dun ecosistema que fabrican o seu propio alimento.

5

Un carnívoro pode ser… a. un produtor. b. un consumidor secundario. c. un consumidor primario.

6

A relación en que poden saír prexudicados os dous seres vivos que se relacionan é… a. o comensalismo. b. o mutualismo. c. a competencia.

7

As frechas dunha cadea alimentaria van… a. desde o ser vivo que serve de alimento cara ao que o come. b. desde o ser vivo que o come cara ao que serve de alimento. c. nos dous sentidos indistintamente.

8

O que rodea e inflúe nun ser vivo é… a. o seu ecosistema. b. o seu hábitat. c. o seu medio natural.

9

A acumulación de lixo e substancias prexudiciais é a… a. contaminación. b. deforestación. c. extinción.

 Repasa o vocabulario. Definicións dos conceptos clave de cada trimestre.

10 As reservas da biosfera son espazos

 Comproba o que sabes. Un test que permite

declarados… a. polo Estado. b. polos organismos internacionais. c. polas Comunidades Autónomas.

aos alumnos avaliar o grao de adquisición dos contidos. Inclúese o solucionario despois do último trimestre.

En que fallaches? Comproba as respostas e corrixe as que non acertases. Despois explica no caderno en que debes mellorar e como o vas facer.

Pensa coma un ecólogo

Rede alimentaria. Representación das cadeas alimentarias dun ecosistema.

Contratáronte para guiar un grupo de alumnos nunha excursión. O obxectivo é que coñezan e analicen o ecosistema característico dun bosque mediterráneo.

 Pensa coma un… Esta actividade pon en xogo

Explícalles:

Consumidores primarios.

Que tipo de vexetación é a predominante.

Consumidores secundarios.

A relación entre o tipo de folla e as características do clima dun bosque mediterráneo.

De que tipo de ecosistema se trata?

Cales son os animais máis comúns e o tipo de relacións que se poden dar.

Describe o medio físico.

101

100

ES0000000025321 668816-Repaso2_19041.indd 100

04/03/2015 8:19:06

ES0000000025321 668816-Repaso2_19041.indd 101

SEGUNDO TRIMESTRE

Fontes de enerxía: o Sol e o petróleo

O meu proxecto

Poñede en común e escribide a información

A utilización das fontes de enerxía pode xerar modificacións nos ecosistemas. Ides investigar como inflúe no medio natural o uso da enerxía solar e de combustibles fósiles como o petróleo.

Coa información e coas imaxes que elixísedes todos os compoñentes do equipo, redactade un texto coas mellores respostas e coas imaxes máis representativas.

O teu equipo e ti deberedes responder as seguintes preguntas:

Realizade as diapositivas para a vosa exposición, incluíndo o texto e as imaxes gardadas.

1. Onde se encontra o petróleo? Como se extrae?

Proponse desenvolver ao longo de todo o curso un proxecto sobre as fontes de enerxía renovables e non renovables.

2. Como se recolle a enerxía solar? Que é unha planta solar?

USO DO PRESENTADOR MULTIMEDIA

Buscade información

Como escribir os textos nas diapositivas

Podedes buscar a información nos libros de texto, noutros libros e en Internet. Para buscar no sitio web, recordade que tedes que usar palabras clave relacionadas coas preguntas. Entrade en páxinas apropiadas para o voso nivel e percorrede os diferentes apartados para encontrar a información que buscades.

ATENCIÓN! Para facer unha boa presentación, sigue estes consellos:

Abre a presentación e insire unha nova diapositiva.

Ademais de información, necesitaredes imaxes para ilustrar o proxecto.

USO DE INTERNET

O tamaño da letra debe ser grande e ben visible. Utiliza poucas cores e que non sexan demasiado rechamantes.

Igual que no procesador de texto, podes cambiar o tipo, tamaño e cor de letra segundo o que máis che guste.

Entra en Google e vai ao apartado Imaxes que atoparás na esquina superior dereita. Escribe na caixa de procuras as palabras clave relacionadas coa imaxe que queres encontrar. Por exemplo: planta solar.

Como incluír as imaxes

Elixe a imaxe que máis che guste e fai clic sobre ela para que se amplíe.

inserir imaxe

Podes facelo desde a icona Imaxe directamente. Fai clic sobre ela. Ábrese unha fiestra onde buscarás o lugar do teu ordenador en que gardaches a imaxe.

Sitúa o cursor sobre a imaxe ampliada e fai clic no botón dereito do rato. Fai clic sobre a opción Gardar imaxe como… Abrirase unha fiestra; elixe o lugar do teu ordenador onde queres gardala; escribe un nome para a imaxe se queres cambiar o que sae por defecto e fai clic no botón Gardar.

Trátase dun traballo cooperativo guiado. Está dividido en trimestres en función da temática e da dificultade das tarefas que se encargan.

Escribe textos breves e claros.

Escribe os textos segundo o deseño elixido ou insire un novo cadro de texto onde ti queiras.

Como buscar e gardar imaxes de Internet

formato de letra e aliñación de parágrafos

Unha vez localizado, fai clic no botón Abrir e a imaxe insirirase na túa diapositiva.

ATENCIÓN! Todas as imaxes da rede son propiedade das persoas que as publican, aínda que moitas delas teñen o permiso de compartilas, sobre todo se é con fins educativos.

Tamén podes facelo desde o botón Inserir e elixir a opción Imaxe. Selecciona a imaxe e modifica o seu tamaño e a súa posición segundo che conveña.

Polo tanto, só podes utilizalas para os traballos do colexio, pero non para outros fins persoais.

inserir texto 103

102

ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 102

04/03/2015 8:18:14

ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 103

04/03/2015 8:18:15

As tarefas inclúen a procura de información en diversos soportes, especialmente en Internet, e a organización desa información. O obxectivo final é realizar un traballo por medio dun presentador multimedia, co fin de desenvolver a competencia dixital do alumnado.

Obradoiro de Ciencias

OBRADOIRO 6

Constrúe un guindastre

8. Observa a peza que se encontra detrás do L invertido. Trátase do torno do guindastre. Recorta dúas pezas cadradas de cartón e utilízaas xunto co lapis para construír o torno. Despois, fixa o torno á base con outras dúas pezas triangulares de cartón. C

MATERIAIS

Cando miras todas esas enormes estruturas que hai na cidade, paréceche incrible que poidan construírse. Só o entendes cando ves grandes obras, con todas as máquinas traballando.

Cartón

Regra e lapis

Unha palliña de refresco Un pauciño de caramelo

Cola para uso escolar

Arame ou un clip

Tesoiras

Vas facer un obradoiro para que vexas como é e como funciona unha desas máquinas: o guindastre.

Fío groso de algodón

brazo horizontal

torre ou mastro brazo vertical

Anota os resultados 1

arame

Fai un debuxo esquemático do guindastre e indica nel os operadores mecánicos que identifiques.

D

2

Cal é a función do guindastre? Escribe a resposta completa no caderno.

3

Como é o cordel do experimento: elástico, plástico ou indeformable? Que pasaría se no canto do cordel de fío utilizases unha goma? E se usases unha tira fina feita de plastilina?

4

Dous amigos queren colocar unha casiña para paxaros na árbore. Pesa moito, así que pensan nunha forma de subila.

palliña de refresco

O guindastre é unha

torno

que serve para

.

Preténdese ir formando a súa capacidade de razoar dun modo científico a partir da realización de experiencias e a análise dos resultados.

Extrae conclusións

A

4. Corta un anaco de pauciño de 2 cm de lonxitude e outro de palliña de 1,5 cm. Coloca o pauciño por dentro da palliña para formar a polea. 5. Monta a polea no brazo horizontal do guindastre. Para iso, pon a polea entre as dúas pezas do extremo do brazo. Atravesa co arame (ou co clip estirado) ambas as pezas, de maneira que pase por dentro do pauciño, e dóbrao polas caras exteriores. A

O libro acompáñase deste material complementario en que se propoñen sinxelas prácticas e experimentos. Unha forma de aplicar a ciencia á vida cotiá e de estimular a curiosidade científica dos alumnos.

Analiza o que pasou

2. Recorta as pezas rectangulares para construír os brazos do guindastre. Se observas o modelo, verás que os brazos forman un L invertido. 3. Pega esta estrutura sobre unha base de cartón. Para fixala, utiliza dúas pezas triangulares.

C

9. Por último, ata un anaco longo de fío ás asas da plataforma; pásao pola polea do brazo e pola polea da torre, e pégao ao lapis do torno. D

pauciño de caramelo

Sigue os pasos

B

6. Como ves, a polea do brazo vertical non está no propio brazo, senón noutra estrutura, que recibe o nome de mastro ou torre. Constrúe esta estrutura e repite os pasos 4 e 5 sobre ela. a. En cal dos dous casos a forza de rozamento será maior?

7. Utiliza a regra e o lapis para debuxar no cartón un cadrado. Recórtao e ata un anaco de fío que pase por dúas esquinas para formar outro elemento: a plataforma elevadora. B

b. En que caso é máis fácil subir á árbore a casiña para paxaros? Por que? c. Que modelo se parece máis ao guindastre que acabas de construír? 15

14

ES0000000025322 668827-Unidad 01_18571.indd 14

a capacidade de razoamento científico dos alumnos.

04/03/2015 8:19:07

O meu proxecto

1. Fíxate no modelo. Utiliza a regra e o lapis para debuxar no cartón as distintas pezas que vas necesitar. Ten en conta que o tamaño do guindastre dependerá do tamaño das pezas que agora debuxes.

Ponte a proba

Comproba o que sabes

Repasa o vocabulario

11/11/2014 9:52:12

ES0000000025322 668827-Unidad 01_18571.indd 15

11/11/2014 9:52:21

Contén dez obradoiros para realizar con materiais simples, explicados paso a paso e con diferentes tipos de actividades.

7

Así é a guía didáctica A guía do profesor reproduce integramente o libro do alumno. Cada unidade está organizada do seguinte xeito:

Presentación da unidade

1

O corpo humano

• As técnicas de primeiros auxilios.

• Programa de educación en valores.

• A organización do noso corpo.

Programación didáctica da aula

• Coñecer para que serven as funcións de nutrición, reprodución e relación.

Natural Science 5

• Plan de mellora. • Programa de ampliación.

Proxectos de traballo cooperativo

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre a coordinación do corpo humano e os primeiros auxilios.

COMUNICACIÓN ORAL

• Explicación das medidas que se tomaron cunha persoa accidentada.

ESCRITURA

• Creación dun cómic dunha situación real de primeiros auxilios.

• Lecturas de Ciencias da Natureza.

• Observación dalgúns tipos de células, tecidos e órganos do noso corpo.

• Imaxes dun planeta vivo.

• Proxecto do primeiro trimestre. Unha viaxe polo espazo

Recursos complementarios • Prácticas de Ciencias da Natureza. • Esquemas mudos.

• Interpretación de viñetas sobre a función de relación.

• Biografías de científicos. • Suxestións para elaborar traballos.

• Observación de esquemas anatómicos de diferentes aparellos.

Aprendizaxe eficaz

• Procura de información sobre o tamaño que pode alcanzar unha neurona.

USO DAS TIC

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO

Ensinanza individualizada

• Función de relación.

SABER FACER

• Unidade 1: actividades e recursos.

• Avaliación por competencias. Proba 1.

• Función de nutrición. Respiración, circulación e excreción.

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

LibroMedia

• Avaliación de contidos. Unidade 1: controis B e A. Test.

• Función de reprodución. Aparello reprodutor, fecundación, embarazo.

Procedementos que se van realizar.

RECURSOS DIXITAIS

• Avaliación inicial.

• Célula, tecido, órgano, sistema, aparello, organismo. VOCABULARIO

• Programa de educación emocional.

Recursos para a avaliación

• Saber como funcionan os aparellos que interveñen nas funcións de nutrición, reprodución e relación.

SABER

Proxectos interdisciplinarios

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

• A célula e as funcións vitais.

Contidos da unidade.

Relación dos materiais e recursos do proxecto para a unidade didáctica.

Banco de recursos para a unidade

Contidos da unidade

• Técnicas de estudo e preparación de exames.

• Resumo e esquema da unidade. TÉCNICAS DE ESTUDO

• Esquema sobre os niveis de organización do corpo humano. • Fichas de vocabulario.

TAREFA FINAL

SABER SER

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

• Identificar técnicas de primeiros auxilios. • Interese por coñecer o corpo humano.

FORMACIÓN EN VALORES

• Desexo de axudar os demais mediante os primeiros auxilios.

Setembro

Outubro

Novembro

20

21

Suxestións de temporalización para o desenvolvemento da unidade.

Páxinas iniciais Que Que ten? ten?

Enumeración dos propósitos didácticos de cada dobre páxina. Actividades para valorar os coñecementos e experiencias previas dos alumnos.

Propósitos •   Aprender, mediante a lectura   dun texto, a observación de imaxes   e a realización de actividades,   sobre a importancia das técnicas  de primeiros auxilios. •   Activar os coñecementos previos.

Máis recursos Na páxina web de Cruz Vermella hai   un xogo interactivo que dá nocións  sobre primeiros auxilios válidas para  todas as idades. Para buscar   o xogo escríbese nun buscador   de Internet: Cruz Vermella xogo  interactivo primeiros auxilios.

1

NOTAS  

Cando o corpo falla O noso corpo é unha máquina complexa formada por numerosas pezas que traballan de forma coordinada. Alimentámonos e respiramos para conseguir a materia e a enerxía necesarias para medrar e realizar todas as nosas actividades diarias. O cerebro funciona como un grande ordenador, procesa a información do interior do noso corpo e a que captamos do exterior para elaborar respostas adecuadas. Os nosos músculos e ósos permítennos facer movementos para andar, facer ximnasia, manexar ferramentas ou tocar un instrumento musical.

Grazas! Xa me atopo mellor! Menos mal que o noso profesor me axudou.

Pero, en ocasións, o corpo pode fallar ou sufrir un accidente como un corte, unha queimadura, a picadura dun insecto ou unha insolación. Nestes casos pódense aplicar unhas técnicas chamadas primeiros auxilios que serven para impedir que as lesións se agraven e para facilitar a recuperación da persoa lesionada.

Le e comprende o problema Elixe a opción correcta para terminar a oración e razoa a resposta. Os elementos do noso corpo actúan… – cada un pola súa conta. – de forma coordinada. Para que serven as técnicas de primeiros auxilios? Pon tres exemplos de situacións en que se poden aplicar técnicas de primeiros auxilios. Observa o cómic e explica o que sucede na aula e como actúa o profesor. EXPRESIÓN ORAL. Comentade algunha situación en que se producise un accidente e as medidas que se tomaron coa persoa accidentada.

O corpo humano O noso corpo realiza as tres funcións vitais: nutrición, relación e reprodución.

Identificar técnicas de primeiros auxilios

Todos estamos formados polas mesmas partes, pero non somos exactamente iguais. Existen diferenzas corporais dependendo da idade e do sexo das persoas.

Ao finalizar a unidade serás capaz de identificar a técnica de primeiros auxilios adecuada para algunhas situacións. Antes, vas aprender como son as células do noso corpo, como se organiza o corpo humano e cales son as funcións de nutrición, de reprodución e de relación.

1

Sabes en que partes do corpo se levan a cabo cada unha das tres funcións vitais?

2

Que diferenzas corporais observas nas persoas que se ven nas fotografías?

8

9

04/03/2015 8:19:41

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 9

 

04/03/2015 8:19:43

Para explicar

Suxestións sobre a lectura

Educación cívica

Solucionario

Comparar o corpo humano cun ordenador motivará os alumnos. Todo o noso corpo funciona de forma coordinada e hai  un centro de control. Pregúntelles aos alumnos o que significa isto e que o expliquen con exemplos. Un deles pode ser o  seguinte: cando nos picamos con algo no dedo, retirámolo  rapidamente, sen pensar; o cerebro dá a orde e os músculos  e ósos do brazo fan o movemento.

Lémbrelles aos alumnos que nos alimentamos e respiramos  para conseguir a materia e a enerxía que necesitamos. 

Aprender técnicas de primeiros auxilios é moi útil para saber  desenvolvernos en moitas situacións persoais e tamén para  axudar os demais. 

LE E COMPRENDE O PROBLEMA

Coñecementos e experiencias previas Conversar na clase sobre algunha situación en que os alumnos necesitasen primeiros auxilios. Que expliquen o que pasou e como os axudaron.

22

8

QUE SABES XA?

SABER FACER TAREFA FINAL

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 8

Suxestións relativas á lectura inicial.

Abride a ventá!

Estase mareando!

O corpo humano

Traballo cooperativo Dividir a clase en grupos. Cada un encargarase de debuxar  un cómic sobre outra situación que vivisen relacionada cos  primeiros auxilios. Poden ser as seguintes: un alumno cae no  patio e fai unha ferida no xeonllo. Un neno espeta unha estela nun dedo. A unha nena sángralle o nariz.  Cada grupo mostraralle o seu cómic á clase e, entre todos,  conversarán sobre o que sucede.

Competencias Comunicación lingüística. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto para responder preguntas e expresar  por escrito as súas ideas. Aprender a aprender. Vinculamos os coñecementos novos  cos xa aprendidos. Comprobe que todos os alumnos saben  cales son as funcións vitais e en que partes do corpo se levan  a cabo.

•  O noso corpo actúa de forma coordinada. •   Para impedir que as lesións se agraven. •   R. M. Cando nos cortamos cun coitelo, se nos queimamos  cun cazo quente ou se nos pica unha abella.  •   R. L. •  E   xpresión oral. R. L. QUE SABES XA? •  N   utrición: aparello dixestivo, aparello respiratorio, sistema  circulatorio e aparello excretor. Relación: sistema nervioso,  aparello locomotor. Reprodución: aparello reprodutor. •   R. M. Estatura, cor e lonxitude do pelo, trazos faciais…

23

Solucionario das preguntas da lectura e do apartado Que sabes xa?

Páxinas de contidos Estamos formados por células

Suxestións para traballar as dificultades máis comúns da unidade. Máis recursos para a unidade: páxinas web, propostas de lectura, fotografías, etc.

Propósitos

11

As células son moi pequenas, a maioría ten un tamaño dunhas cen veces máis pequeno ca un milímetro. Pero non todas as nosas células son iguais. Por exemplo, as células do cerebro, as neuronas, son bastante maiores ca os glóbulos vermellos do sangue.

Realizamos as funcións vitais de nutrición, relación e reprodución.

•   Saber que as células realizan   as funcións vitais e coñecer como  son as células do noso corpo. 

Estamos formados por células. Algúns seres vivos están formados por unha soa célula e outros, como as plantas e os animais, por moitas.

As persoas estamos formadas por millóns de partes moi pequenas chamadas células. Por iso dicimos que somos seres pluricelulares.

Os alumnos adoitan imaxinar as  células en dúas dimensións. Utilizar   os debuxos do libro para mostrar   que as células teñen volume.

1

As células son tan pequenas que non se poden ver a simple vista; para poder observalas necesítase un microscopio. 1

célula do óso

célula do fígado

Nutrición. As células obteñen as substancias que necesitan para medrar e conseguir enerxía.

ACTIVIDADES

SABER MÁIS O microscopio

ocular

O microscopio é un instrumento que permite que se poida ampliar moito a imaxe de obxectos moi pequenos.

obxectivo

Ten dúas lentes, unha no ocular, que é a parte do microscopio por onde miramos, e outra en cada obxectivo. Con estas lentes pódese ampliar ata mil veces a imaxe do que se quere observar.

platina

Na platina colócase a preparación, que é un fino vidro transparente en que se coloca a mostra que queremos observar. Esta mostra debe ser moi fina para que a luz do microscopio poida atravesala.

fonte de luz

PARA AMPLIAR Relación entre a forma, o tamaño e a función nas células. Explicar que a diversidade de formas e tamaños nas células  dos organismos pluricelulares está relacionada coas diferentes funcións que realizan esas células. 

A organización do corpo humano A

1

Cales son as características comúns de todos os seres vivos?

2

As Por persoas seres Que son as células? que somos dicimos quepluricelulares. están vivas?As nosas células non se colocan de calquera xeito, senón que están organizadas.

1

Por exemplo, a lingua é un órgano formado por: tecido muscular; tecido epitelial, que forma a pel que o recobre; e teci-

do nervioso, que forma os nervios. Todos traballan xuntos Traballa coa imaxe para que a lingua cumpra as súas funcións.

Competencias Competencia dixital. Na información que encontrarán os  alumnos haberá medidas en micron. Dado o pequeno tamaño das células, adóitase empregar o micron como a unidade  para medir o seu tamaño. Será necesario aclarar este dato na  clase, así como explicar que un micron é algo diminuto. Un  micron equivale a unha milésima de milímetro: 1 micron =  = 0,001 mm. 

•  A   s máis pequenas son as células do sangue. As máis grandes son a neurona e a célula muscular.

Por exemplo, o sistema muscular está formado por todos os músculos do corpo, mentres que os ósos constitúen o sistema óseo. Un aparello consta de órganos de diferente tipo ou de varios sistemas que funcionan de xeito coordinado para realizar un traballo.

O tecido adiposo contén graxa que o corpo usa cando necesita obter enerxía. Está formado por unhas células denominadas adipocitos.

2

 

11

O aparello dixestivo humano inclúe órganos como a lingua, o estómago, o fígado e os intestinos. O aparello locomotor está composto polo sistema muscular e o sistema óseo. Ambos traballan xuntos para producir movementos e desprazamentos.

04/03/2015 8:19:47

ACTIVIDADES

Solucionario

1

Describe a organización do sistema óseo desde o nivel máis simple ata o máis complexo.

2

Que sistemas forman o aparello locomotor?

3

Que é un órgano? De que está formado?

Os organismos 1    Os seres vivos realizan as funcións vitais de nutrición, reO organismo humano está formado por todos os nosos lación e reprodución. Están formados por células. TRABALLA COA IMAXE aparellos e sistemas.

2    As células son as unidades máis pequenas que forman  Describe como se colocan as células

Para que o organismo funcione correctamente, todos os os seres vivos e que, ademais, están vivas. Están vivas  no tecido muscular. niveis de organización deben estar coordinados, desde as Que órganos están debuxados? porque realizan as funcións vitais. células ata os aparellos e sistemas.

3    Necesítase un microscopio para poder observar as célu1

Niveis de organización no ser humano. las porque non se poden ver a simple vista. 

4    A. É unha célula muscular. B. Son células do sangue. ÓRGANOS

APARELLOS

TECIDOS

CÉLULAS •   R. M. É unha célula con moitas prolongacións que parecen  ramas. Unha destas ramificacións é moito máis longa ca o  resto. No extremo ramifícase tamén. célula muscular

 

Un sistema está formado por varios órganos do mesmo tipo que realizan a mesma función.

Previsión de dificultades 5 As persoas somos seres pluricelulares. Que outros seres Nos seres pluricelulares, as células que son do mesmo

que comprendan que a célula ósea   Un órgano está formado pola unión de varios tecidos A continuación, facer unha posta en común sobre as funcións  é moi pequena, mentres que a célula  Saber máis que se organizan e funcionan conxuntamente. que pensan que desempeñan as células representadas no  muscular é moi grande e é a mesma  Sinalar que a imaxe dentro do círculo é unha célula da mucoO estómago, o corazón e os riles son exemplos de órganos. debuxo das células do noso corpo: musculares, contracción  que forma parte do tecido muscular.  Cada órgano leva a cabo unha función concreta necesaria sa bucal vista co microscopio óptico. Con este microscopio  e relaxación; neuronas, transmisión de impulsos nerviosos;  para a actividade de todo o organismo. vemos imaxes planas de células cortadas moi finas. glóbulos vermellos, transporte de gases. 

NOTAS

Sistemas e aparellos

3 Por que necesitamos un microscopio para poder No noso corpo pódense distinguir varios niveis de organi•   Coñecer os diferentes niveis en que  ver as células? zación. 1 se organiza o noso corpo. 4 Observa as fotografías da dereita, compáraas co debuxo 2 B Os tecidos e di que tipo de célula é cada unha.

vivos están formados por moitas células? Pon exemplos.

10

Outras actividades

Propósitos

tipo agrúpanse en tecidos. 2 Ás veces é difícil para os alumnos  6 USA AS TIC. Busca información sobre o tamaño que pode describir os debuxos científicos  alcanzar unha neurona. No noso corpo hai diversos tecidos. Por exemplo, o tecido usando apropiadamente o vocabulario  muscular, que está formado por células musculares, e o tecido óseo, que forma parte dos ósos. adecuado. No debuxo 1 pódese  Todas as células dun mesmo tecido realizan unha función común; practicar esta destreza. Como   por exemplo, as do tecido muscular producen movementos. os debuxos non están a escala, será  04/03/2015 8:19:46 ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 11 Os órganos necesario guiar a observación para 

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 10

Observar os glóbulos vermellos da fotografía e pedirlles aos  alumnos que os describan. Teñen forma de disco, co bordo  máis groso e co centro máis afundido. Son de cor vermella  debido á hemoglobina e son moi pequenos. A fotografía está  feita con axuda dun microscopio electrónico.

neurona

Algúns tipos de células que forman o noso corpo.

2

Reprodución. As células divídense e orixinan outras células fillas.

Para explicar

encia Intelix lista natura

célula do intestino

célula muscular

Relación. As células reciben a información do medio que as rodea e poden reaccionar ante ela.

«Case sempre observei, con enorme  sorpresa, que na materia branca  extraída dos meus dentes había   unha gran cantidade de pequenísimos  animálculos vivos. Moitos deles  mostraban movementos bruscos   e rápidos, e saían disparados entre   o cuspe coma unha perca na auga.  Outros xiraban coma unha buxaina   a maior parte do tempo… e estes  eran os máis abundantes».

Describe como é a neurona.

células do sangue

As células, a pesar do seu pequeno tamaño, realizan as tres funcións vitais:

Leeuwenhoek foi o inventor   do microscopio. Motive os alumnos  coas palabras que escribiu no ano  1683, tras observar polo microscopio  unha mostra do seu propio sarrio  dental.

Das células do debuxo, cales son as máis pequenas? E as máis grandes?

Glóbulos vermellos vistos co microscopio. Os glóbulos vermellos son células do sangue.

As células son as unidades máis pequenas que forman os seres vivos e que, ademais, están vivas.

Máis recursos

  TRABALLA COA IMAXE

Ademais, os distintos tipos de células teñen formas diferentes: esférica, como as células do sangue; en forma de prisma, como as células do intestino; estreladas, como as neuronas; planas, como as células que recobren o interior dos vasos sanguíneos… 2

A célula

Previsión de dificultades

Espazo para anotacións persoais.

NOTAS

Como son as células do noso corpo

Os seres humanos somos parte da gran diversidade de seres vivos que habitan a Terra. A pesar do diferentes que podemos parecer, todos os seres vivos temos en común dúas características:

•   Aprender que todos os seres vivos  están formados por células.

5    R. M. Outros seres pluricelulares son os gatos, as árbo-

ORGANISMO

res, as lagartas, as abellas, os musgos… músculo 6   Usa as TIC. O tamaño das células nerviosas é moi varia-

tecido muscular

SISTEMAS

ble, pero o seu corpo celular pode chegar a medir ata  150 micron e o seu axón máis de 1 metro.

aparello locomotor

24

25

sistema óseo

sistema muscular tecido óseo

célula ósea

óso

12

Actividades para ampliar e mellorar a aprendizaxe.

13

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 12

Propostas e suxestións metodolóxicas para o traballo na aula.

04/03/2015 8:19:49

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 13

 

04/03/2015 8:19:50

Para explicar

Outras actividades

Educación cívica

Levar á clase láminas de aparellos e sistemas do ser humano.  No caso de telos en formato dixital, proxectalos por medio  dun canón.

PARA AMPLIAR

Hai substancias prexudiciais, como o alcohol e a nicotina do  tabaco, que danan a saúde de moitos órganos do corpo,  como o corazón, os pulmóns e os vasos sanguíneos.

1    Do nivel máis simple ata o nivel máis complexo: célula 

Para coidar a nosa saúde é importante evitar estas substancias, especialmente daniñas nas épocas de desenvolvemento, como a infancia e a adolescencia.

2    O aparello locomotor está formado polo sistema óseo e o 

Utilizalos para poñer exemplos doutros órganos, aparellos ou  sistemas ademais dos expostos no libro de texto.

Coñecementos e experiencias previas Pedirlles aos alumnos e ás alumnas que digan nomes de órganos e que os localicen no seu propio corpo. Tamén que expliquen para que serven. Despois, que intenten agrupar eses órganos e animalos a dicir a que aparello ou sistema pertencen.

Os músculos que están nos órganos internos. Ademais  dos músculos que usamos para movernos e desprazarnos,  tamén hai músculos noutros órganos, como a vexiga da urina, o intestino e o estómago. Facer un cadro e escribir o nome do órgano e a función que  realiza. Por exemplo, os músculos da vexiga da urina estíranse para conter a urina, pero os músculos do estómago contráense e reláxanse para favorecer a dixestión. Preguntar: Que músculo se move toda a vida sen parar? O  corazón. Que órgano da boca está formado por músculos? A  lingua. Para que o usamos? Para mesturar os alimentos coa  saliva, tragar e falar.

Solucionario ósea, tecido óseo, óso, sistema óseo, aparello locomotor,  organismo. sistema muscular. 3    Un órgano é un nivel de organización do noso corpo. 

Está formado pola unión de varios tecidos que se organizan para funcionar conxuntamente.

Traballa coa imaxe •  A   s células no tecido muscular colócanse unhas a continuación doutras formando longas fibras. •  N   o debuxo, como exemplos de órgano, aparecen o músculo  e o óso.

26

27

Solucións das actividades do libro do alumno.

Páxinas finais 1

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

•   Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

Observa o debuxo e explica se se trata dun tecido ou dun órgano.

6

A partir da fotografía do microscopio, realiza un debuxo esquemático no caderno e localiza nel estas partes: ocular

platina

obxectivo

fonte de luz

PARA PENSAR. Os fillos parécense tanto ao pai coma á nai. Pensa e razoa por que isto é así.

9

NOTAS

13 Explica por que non poderiamos

sobrevivir sen a función de relación.

 

14 Elabora unha ficha de vocabulario onde

expliques o significado das seguintes palabras que aparecen na unidade: receptor - resposta - cerebro

NOTAS  

2

Cres que un tecido está vivo? Explica a resposta.

3

Busca no dicionario o significado das seguintes palabras e cópiao no caderno:

Ficha Palabra: Definición:

célula unicelular

15 TOMA A INICIATIVA. O consumo de tabaco

pluricelular

é un problema moi grave para a saúde e que afecta directamente o aparello respiratorio. Algunhas das seguintes medidas tomáronse para tratar de combater o seu consumo. Explica que che parecen, se pensas que son efectivas. Engade algunha máis que consideres conveniente.

tecido 10 En cal dos seguintes casos intervén

órgano organismo 4

7

PARA PENSAR. Escribe unha redacción en que expliques por que se di que o noso corpo é unha máquina perfecta e pon exemplos de situacións que vivises ou observases en que o corpo se comporte como tal.

Elemento

Sistema

8 TRABALLO COOPERATIVO. Organizádevos

por grupos de traballo e realizade un mural sobre o que aprendestes nesta unidade sobre o corpo humano. Podedes usar fotografías que recortedes de xornais ou revistas ou algunha que encontredes en Internet. 22

Ao elixir o tipo de actividade, cada alumno mostrará o modelo de tarefa que lle resulte máis interesante. 

SABER FACER

11 Como se produce a coordinación

Trátase dun tecido. 2    R. M. Si, porque está formado por células e cada unha 

ata cortar a hemorraxia.

obxectivo

platina

realiza as funcións vitais, polo tanto, o tecido fai estas  funcións de forma coordinada.

fonte de luz

3    Célula: unidade máis pequena que forma os seres vivos.  7    •   Célula: unidade máis pequena que forma os seres vi-

vos.

 

está está composto composto de de varios varios órganos órganos do do mesmo mesmo tipo tipo que que realizan realizan Un Un a mesma a mesma función. función. consta consta de de órganos órganos de de diferentes diferentes tipos tipos ou ou de de varios varios sistemas sistemas que que funcionan funcionan Un Un de de xeito xeito coordinado coordinado para para realizar realizar un un traballo. traballo. Un Un ser ser humano humano está está formado formado pola pola unión unión de de todos todos os os

ee

do do corpo. corpo.

oo organismo organismo obtén obtén aa materia materia ee aa

Por Por medio medio da da función función de de

que que precisa. precisa.

,, que que comprende comprende aa dixestión dixestión O O aparello aparello dixestivo dixestivo realiza realiza oo proceso proceso dos dos nutrientes nutrientes ee aa eliminación eliminación de de .. dos dos alimentos, alimentos, aa AA respiración respiración serve serve para para obter obter

do do aire aire ee eliminar eliminar

Mediante Mediante aa circulación circulación repártense repártense polo polo corpo corpo os os ee retíranse retíranse os os refugos. refugos.

.. ee oo osíxeno osíxeno

AA excreción excreción serve serve para para eliminar eliminar as as substancias substancias de de refugo refugo que que transporta transporta .. oo AA función función de de

permítenos permítenos ás ás persoas persoas ter ter descendentes descendentes semellantes semellantes aa nós. nós. respondemos respondemos aos aos cambios cambios que que ocorren ocorren arredor arredor ..

12    Na función de relación interveñen os órganos dos senti-

Pon en común 9   Para pensar. R. L.

Intelix

oal

encia Intelix al espaci

que a leven a cabo.

TRABALLO COOPERATIVO. Facede entre todos un manual

3 10    O semáforo ponse en verde e cruzamos a rúa. encia

15

   Toma de primeiros auxilios sobre accidentes que poidan ocorrer no colexio. Explicade como actuar en cada caso.

a iniciativa. R. L.

células

11    Polo sistema nervioso. Por exemplo, cando suamos moiinterpers 20

37

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 20

Traballo cooperativo Pódense incluír remedios naturais moi útiles. Por exemplo,  para a picadura de mosquito: aplicar directamente sobre a picadura un pouco vinagre de mazá. 

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Os  alumnos teñen que entender que estas técnicas só deben  aplicarse para impedir que as lesións se agraven e que o importante é que a persoa ferida sexa atendida por persoal sanitario especializado.  Os alumnos deben ler con detemento a forma de actuar e observar os debuxos para comprender ben cada técnica.  

34

NOTAS

que que funcionan funcionan de de forma forma

dos, o sistema nervioso e o aparello locomotor. Comprende a información Elabora un un esquema esquema en en que que inclúas inclúas as as seguintes seguintes palabras: palabras: 22 Elabora •   Aparello: conxunto de órganos de distinto tipo ou de  corpo sistemas corpo humano humano sistemas 13    Non poderiamos vivir sen a función de relación porque  1 Busca o significado de estéril, desinfectante, vacina varios sistemas que funcionan de maneira coordinada  células aparellos aparellos antitetánica e hemorraxia. non saberiamos nada do que pasa ao noso arredor.  células tecidos órganos tecidos órganos para realizar un traballo. Busca máis información 14    Receptor: recibe estímulos e transmíteos ao cerebro.   •   Organismo: conxunto de todos os aparellos e sistemas. ESQUEMA. Copia Copia ee completa completa 33 ESQUEMA. organismo 2 Infórmate sobre os primeiros auxilios que se poden Resposta: efecto que producen as ordes do cerebro.    esquema dos no no caderno caderno oo esquema dos niveis niveis aplicar nos seguintes casos: 8    R. L. (deben explicar de maneira resumida o proceso dide de organización. organización. Cerebro: órgano do sistema nervioso que recibe informapicaduras de animais insolación diarrea xestivo). ción, elabora respostas e envía ordes aos órganos para 

36

Suxestións para o desenvolvemento das competencias.

Un Un órgano órgano está está formado formado pola pola unión unión de varios de varios coordinada. coordinada.

Inclinar lixeiramente a cabeza cara adiante para evitar tragar

•   Sistema: conxunto de varios órganos do mesmo tipo  que realizan a mesma función. 

6   

•   Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

..

..

As As células células son son tan tan pequenas pequenas que que só só se poden se poden ver ver utilizando utilizando un un

04/03/2015 8:20:04

Hemorraxias nasais

ee están están formados formados por por

Nos Nos seres seres vivos vivos pluricelulares pluricelulares as células que son as células que son do do mesmo mesmo tipo tipo agrúpanse agrúpanse en en ..

sangue e premer cos dedos o nariz durante uns minutos, ata que •   Tecido: grupo de células dun mesmo tipo.  to, sentimos sede e bebemos para repoñer a auga que  deixe de sangrar. Non hai que taponar o nariz con algodón e, Mediante Mediante aa función función de de •   Órgano: unión de varios tecidos.  se nuns minutos non deixa de sangrar, premer o nariz de novo perdemos coa suor.  de de nós nós ee elaboramos elaboramos

4    Para pensar. R. L.

ocular

Todos Todos os os seres seres vivos vivos realizan realizan as as funcións funcións

Demostra o teu Cortes talento

04/03/2015 8:20:01 ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 23 sopeiras de azucre, unha culleradiña  de bicarbonato e media de sal. 

Propósitos

RESUMO. Copia Copia ee completa completa no no caderno caderno oo resumo resumo da da unidade. unidade. 11 RESUMO.

Le algunhas técnicas de primeiros auxilios

Máis recursos

dun mesmo tipo. Órgano: unión de varios tecidos. Organismo:  conxunto  de  todos  os  aparellos  e  sistemas. 

1    Vense varias células semellantes unidas unhas a outras. 

Unicelular: que consta dunha soa célula. Pluricelular: que  está formado por varias células. Tecido: grupo de células 

Identificar técnicas usando 12 Explica a función de relación

•   Identificar técnicas de primeiros  auxilios.

5    Traballo cooperativo. R. L.

Solucionario

1

SABER ESTUDAR

Nos paquetes de tabaco hai mensaxes que alertan do perigoso que é para de primeiros auxilios a saúde o feito de fumar. as seguintes palabras: prohibido fumarou enunha lugares públicos: Cando vemos a unha persoa queEstá sufriu un accidente enfermidade bares, deatendida traballo,por comercios... repentina debemos prestarlle axuda ata centros que sexa persoal sanitario. órganos dos sentidos - nervios - cómpre coñecer Para poder facelo algunhas de primeiros auxilios. Non se podetécnicas fumar nos parques infantís sistema nervioso - aparello locomotor nin nos centros de ensino nin deportivos. interna do noso corpo?

Propósitos

Os sobres de rehidratación oral, que  Premer a ferida firmemente cunha gasa estéril ata cortar Describe o percorrido que fai un bocadillo Elixe e realiza unha destas actividades: B. débense Fai un cómic enguantes que se describa a hemorraxia. Se é posible, utilizar de usar non deben faltar na caixa de urxencias  desde que o comes ata que expulsas unha situación que sexa e tirar. Cando deixe de sangrar, limpala con real augaene xabón os seus restos. Explica o que pasa en problema de viaxe, reducen a probabilidade   A. Investiga sobre algún necesario realizar algunha técnica a continuación cun desinfectante. Despois hai que acudir cada órgano do aparello dixestivo. de saúde que poidae afectar primeiros auxilios das de sufrir unha deshidratación, un risco os   rapaces e rapazas a urxencias do hospital, pois de talvez sexa necesario darque se do teu tempo estudaron ao longo da unidade. puntos ou eadministrar elabora a vacina antitetánica. ao que os nenos e maiores son máis  (sedentarismo, obesidade...) unha campaña publicitaria que motive C. Utiliza o ordenador para facer unha vulnerables. Pódese preparar un soro   Queimaduras leves a coidar da saúde. Usa, para facelo, presentación sobre os niveis de de rehidratación oral seguindo estas  os medios que prefiras. Lavar a queimadura uns minutos con abundante auga organización do corpodurante humano. fría debaixo da billa para que arrefríe a pel. Non hai que poñer encia instrucións. Férvese durante cinco  Intelix tica barro, aceite, pomada, pasta de dentes, alcohol 23 ou outras lingüís minutos 1 litro de auga e engádese   substancias sobre as queimaduras. Se a queimadura é grave, pódese tapar con gasas molladas ata recibir atención médica. o zume dun limón, dúas culleradas 

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 22

Demostra o teu talento

Dixerimos os alimentos.

Aparello Organismo

5

O semáforo ponse en verde e cruzamos a rúa.

Definición

Célula Tecido Órgano

encia Intelix tica lingüís

a función de relación?

Copia no caderno a seguinte táboa e complétaa coas definicións.

04/03/2015 8:19:57

Solucionario 1    Estéril: que non ten bacterias nin microbios que poidan 

provocar unha infección. Desinfectante: substancia que  serve para eliminar as bacterias e microbios que poden  infectar un ser vivo. Vacina antitetánica: serve para evitar  desenvolver a enfermidade do tétano, que pode contaxiarse mediante un corte. Hemorraxia: perda de sangue  que se produce por rotura de vasos sanguíneos. 2    R. M. Picadura de medusa. Limpar a zona onde se pro-

duciu a lesión con auga salgada, a temperatura fría. Insolación: na sombra, abanar e aplicar panos mollados na  fronte e na caluga. Diarrea: beber pouco a pouco un preparado para evitar a deshidratación.

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 21

21

04/03/2015 8:19:58

Competencias

2    Escribir as palabras nesta orde: corpo humano, apare-

Aprender a aprender. A elaboración dun resumo reforza os  coñecementos que deben aprender. Os alumnos constrúen  esquemas que transmiten moita información visual e intuitiva.

3    R. G. De arriba abaixo: 

Solucionario

Solucións das actividades finais.

llos e sistemas, órganos, tecidos, células. Aparellos e sistemas.  Órganos.  Tecidos.

1   Resumo. … vitais … células. / … microscopio. / … teci-

dos. / … tecidos … / … sistema … / … aparello … /   … sistemas … aparellos /… nutrición … enerxía / … dixestivo … absorción ... refugo / … osíxeno … dióxido de  carbono / … nutrientes / … sangue. /  … reprodución…  /… relación … respostas.

3    Traballo cooperativo. R. L.

35

9

2

Guións didácticos

O tratamento das intelixencias múltiples No ámbito educativo, a intelixencia considerouse, tradicionalmente, un concepto unitario. Así, entendíase que calquera alumno podía ter unha intelixencia máis ou menos desenvolvida, que se manifestaba nunhas capacidades concretas. No ano 1983, o psicólogo Howard Gardner, na súa obra Teoría das intelixencias múltiples, propuxo un concepto plural da intelixencia e estableceu a existencia de distintos tipos de intelixencias localizadas en diferentes áreas do cerebro. Gardner tamén defendeu a idea de que estas intelixencias, lonxe de ser capacidades innatas e inamovibles, podían desenvolverse se o medio e a acción educativa ofrecían as condicións adecuadas para iso. A partir da obra de Gardner, diversos autores fixaron a existencia de oito tipos de intelixencias, distintas e independentes entre si. Polo tanto, cada individuo terá unhas máis desenvolvidas ca outras: un alumno pode destacar pola súa intelixencia lóxico-matemática e outro pola súa intelixencia lingüística. En ningún caso poderemos dicir que un é máis intelixente ca o outro, posto que non é posible valorar ningún tipo de intelixencia por riba das demais. A nova lei de educación, a LOMCE, formula a necesidade de mellorar as capacidades e competencias dos alumnos para que poidan actuar adecuada e eficazmente en diferentes situacións persoais e sociais. Para conseguilo, o proxecto Saber Facer propón actividades e estratexias de traballo orientadas a estimular o desenvolvemento de todas as intelixencias. Estas propostas están formuladas tendo en conta as distintas capacidades e estilos cognitivos dos alumnos. Na guía didáctica márcanse cunha etiqueta as actividades ou seccións do libro especialmente orientadas ao desenvolvemento de cada unha destas intelixencias: Intelixencia lingüística. É a habilidade de utilizar a linguaxe oral e escrita eficazmente para informar, persuadir e adquirir novos coñecementos. Evidénciase nos alumnos que saben comunicar ideas, memorizan con facilidade e teñen aptitude para a aprendizaxe de idiomas.

12

Intelixencia lóxico-matemática. É a capacidade de manexar números, relacións e patróns lóxicos dunha maneira eficaz. Os alumnos que a desenvolveron teñen facilidade para resolver problemas e realizar cálculos numéricos, así como para razoar cientificamente. Intelixencia corporal-cinestésica. É a habilidade para usar o propio corpo e supón destrezas de coordinación, equilibrio, forza, flexibilidade e velocidade. Maniféstase nos alumnos que destacan en actividades deportivas, danza e expresión corporal. Intelixencia espacial. É a habilidade de percibir a realidade apreciando as relacións espaciais, de representar graficamente as ideas e de manifestar sensibilidade pola cor, pola liña e pola forma. Apréciase nos alumnos que utilizan gráficos e esquemas para estudar, teñen facilidade para elaborar mapas conceptuais e para o debuxo. Intelixencia musical. É a capacidade de percibir, distinguir, transformar e expresar o ritmo, timbre e ton dos sons musicais. Os alumnos que a presentan séntense atraídos polos sons da natureza e por todo tipo de melodías, e gozan seguindo o compás. Intelixencia interpersoal. É a capacidade de percibir os sentimentos e as emocións dos demais, desenvolver empatía e traballar cooperativamente dun modo efectivo. Está presente en alumnos que establecen relacións sociais con facilidade e teñen habilidades de liderado. Intelixencia intrapersoal. É a habilidade para tomar conciencia dun mesmo e coñecer as propias fortalezas e debilidades actuando consecuentemente. Implica dispoñer dunha autoimaxe acertada e de capacidade de reflexión e autodisciplina. Intelixencia naturalista. É a capacidade de interactuar coa natureza, distinguir e clasificar elementos da flora e da fauna, ou rochas e minerais. Inclúe habilidades de observación, experimentación e reflexión sobre o medio. Os alumnos que a teñen desenvolvida gozan cos traballos de campo e teñen conciencia medioambiental.

O libro Ciencias da Natureza para quinto curso de Primaria, é unha obra colectiva concibida, deseñada e creada no Departamento de Edicións Educativas de Santillana Educación, S. L./Edicións Obradoiro, S. L., dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana María Guerra Cañizo. Na súa elaboración participou o seguinte equipo: TEXTO Luz Cures Vázquez Susana Lobo Fernández Julia Manso Prieto Juan Ignacio Medina Crespo Ana Isabel Pérez Gutiérrez Juan San Isidro González-Escalada Cristina Zarzuelo Puch Daniel Masciarelli García ILUSTRACIÓN Alademosca il·lustració Digitalartis EDICIÓN Luz Cures Vázquez Susana Lobo Fernández Julia Manso Prieto Juan Ignacio Medina Crespo Juan San Isidro González-Escalada EDICIÓN EXECUTIVA Begoña Barroso Nombela DIRECCIÓN E COORDINACIÓN EDITORIAL DE PRIMARIA Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero

As actividades deste libro non deben ser realizadas en ningún caso no propio libro. As táboas, esquemas e outros recursos que se inclúen son modelos para que o alumno os traslade ao caderno.

PRIMARIA

Ciencias da Natureza

Lectura inicial

Unidade O ser humano

1

As etapas da vida

Os caracteres sexuais

Estamos formados por células

A función de nutrición

A organización do corpo humano

A función de relación

A seguridade viaria

Os órganos dos sentidos

Os movementos

O sistema nervioso

A saúde do sistema nervioso

Ver o corpo por dentro

O esqueleto

A saúde do aparello locomotor

Cando o corpo falla

O corpo humano 8

2 3

Os sentidos e o sistema nervioso

Saber

A función de reprodución

24

O aparello locomotor 38

Os músculos e o aparello locomotor

Hábitos saudables

PONTE PONTE A PROBA A PROBA e Oe MEU O MEU PROXECTO. PROXECTO. Primeiro Primeiro trimestre. trimestre. Fontes Fontes dede enerxía: enerxía: o Sol o Sol e oe petróleo o petróleo

Os seres vivos

Os animais As plantas

4

5

As plantas, a súa importancia para a vida na terra

As plantas no espazo

70

6

A natureza e a súa conservación

A fotosíntese e a respiración

A reprodución asexual das plantas

A reprodución sexual das plantas

56

Os ecosistemas

As necesidades das plantas

Os fungos, as bacterias e os protistas

Un bosque debaixo da auga

Os ecosistemas

As relacións de alimentación

A relación entre seres vivos e o medio físico

Outros tipos de relacións

A volta ao campo

Ecosistemas terrestres

Efectos das persoas sobre o medio natural

Ecosistemas acuáticos O medio natural

84

A conservación do medio natural

PONTE A PROBA O MEU PROXECTO. Segundo trimestre. Fontes enerxía: o Sol o petróleo PONTE A PROBA e Oe MEU PROXECTO. Segundo trimestre. Fontes dede enerxía: o Sol e oe petróleo

Materia e enerxía

A materia

A luz e a calor

A enerxía

7 8

A materia e as súas propiedades

A falsa coroa

As reaccións químicas

A densidade e a flotabilidade As propiedades de sólidos, líquidos e gases

106 O aforro de combustible

A enerxía e o seu uso 120

9

As propiedades da materia

Como facer unha lámpada

A electricidade e as máquinas 134

A enerxía e as súas transformacións

Como empregamos a enerxía

As fontes de enerxía

Consecuencias do uso da enerxía

As cargas eléctricas

Os circuítos eléctricos

A corrente eléctrica

As máquinas e os avances tecnolóxicos

A produción de electricidade

PONTE A PROBA O MEU PROXECTO. Terceiro trimestre. Fontes enerxía: o Sol o petróleo PONTE A PROBA e Oe MEU PROXECTO. Terceiro trimestre. Fontes dede enerxía: o Sol e oe petróleo SABER MÁIS: A lingua de signos. Resolución de conflitos. Planificar unha dieta saudable. Interpretar unha etiqueta. Comparar dous ecosistemas. Facer un debate.

14

Saber máis

Saber facer

O microscopio

Identificar técnicas de primeiros auxilios

A anosmia

Poñer correctamente o casco da bicicleta

Interpretar radiografías

As plantas tamén necesitan unha temperatura axeitada

Deseñar un experimento sobre a fotosíntese

Aplicacións prácticas da reprodución asexual A asociación de abellas

Elaborar unha rede alimentaria

Os blanquizales de Canarias. Un exemplo de alteración do medio natural

Interpretar gráficos sobre contaminación

Competencias

Unha especie en perigo de extinción

Como se fai o pan

Ao longo do libro, diferentes iconas sinalan e identifican a competencia concreta que se traballa en cada actividade ou apartado. Construír un submarino e explicar o seu funcionamento

Competencia matemática, científica e tecnolóxica Comunicación lingüística

A etiqueta enerxética

Representar transformacións de enerxía

Competencia social e cívica Competencia dixital

O pararraios

Construír un circuíto eléctrico

Conciencia e expresión cultural

Iniciativa e emprendemento

15

O meu proxecto Mi proyecto Bienvenido a 5.º Primaria. Benvido a 5.º dede Primaria. Durante realizar un proxecto proyecto de Naturaleza. Duranteeste estecurso cursovas vasa realizar de Ciencias Cienciasde dala Natureza. Antes debes saber… saber… Antesde decomenzar, comezar, debes

¿Qué proyecto? Que ées ununproxecto? Es un conxunto conjunto de É un deactividades actividadessobre sobreun untema. tema.Estas Estas actividades sirven para obtener información, organizarla actividades serven para obter información, organizala y presentarla en el aula. e presentala na aula.

¿Cómo sefai hace proyecto? Como se un un proxecto? Para hacer un proyecto, sigue estos pasos: Para facer un proxecto, sigue estes pasos: Recoge información observando, preguntando a personas que sepan Recolle información observando, preguntando a persoas que saiban sobre el tema o consultando libros, Internet, etc. sobre o tema ou consultando libros, Internet, etc. Realiza una presentación multimedia con la información que has Realiza unha presentación multimedia coa información recogido. Puedes acompañarla con imágenes y animaciones entre que recolliches. Podes acompañala con imaxes e animacións diapositivas. entre diapositivas. Explica en clase todo lo que has aprendido sobre el tema del Explica na clase todo o que aprendiches sobre o tema do proxecto. proyecto.

Con quen ¿Con quiénvas vas o el proxecto? afacer hacer proyecto? O proyecto proxectoque quevas vasarealizar El realizar éesununproxecto proyecto cooperativo.Se Chámase proxecto cooperativo cooperativo. llama proyecto cooperativo porquevas vasatraballar concuatro catro porque trabajar xunto junto con compañeros. compañeiros.Cada Cadauno un de de vosotros vós se encargará de una parte encargarase de hacer facer unha parte del do trabajo. traballo. Tu dirá las O profesor profesor te dirache actividades que que hay hai que as actividades hacer para realizar que facer para realizar elo proyecto proxectoyelaa mejor mellor forma formade derepartirlas repartilas entre entretodos. todos.

4

4 16

ES0000000001136 436184_Proyecto_8248.indd 4

19/03/2014 9:13:58

PROXEcTO

Fontes de enerxía: o Sol e o petróleo Neste curso vas realizar un proxecto sobre as fontes de enerxía. A túa investigación centrarase en dúas fontes de enerxía moi importantes no noso planeta e na nosa vida diaria: o Sol e o petróleo. En cada trimestre traballarás sobre unha parte do proxecto, relacionada cos contidos que vas aprender durante ese tempo. E aprenderás a usar as TIC en relación coa procura de información en Internet e o uso dun presentador multimedia.

PRIMEIRO TRIMESTRE Durante este trimestre vas estudar o corpo humano e a saúde, a través das funcións vitais. No que atinxe á relación co mundo exterior, realizarás unha investigación sobre a utilización da enerxía por parte das persoas, buscando información sobre o uso da enerxía solar e o petróleo. Ademais, vas aprender a buscar páxinas en Internet de forma segura e iniciar unha presentación dixital para expoñer o teu proxecto.

SEGUNDO TRIMESTRE Neste trimestre aprenderás moitas cousas sobre as plantas, os ecosistemas e o medio natural e a súa conservación. Para o teu proxecto, centrarás o estudo da enerxía do Sol e o petróleo nos ecosistemas, estudando onde se poden obter e como se poden utilizar. Tamén aprenderás a buscar imaxes en Internet e gardalas no teu ordenador. Despois saberás como incluílas na túa presentación dixital.

TERcEIRO TRIMESTRE O terceiro trimestre abrangue varios contidos: materiais, enerxía, electricidade e máquinas. O proxecto estará centrado nos tipos de enerxía, as máquinas usadas para o seu aproveitamento e o aforro enerxético. Ao finalizar o proxecto, aprenderás a compartir a presentación realizada en formato dixital nunha ferramenta colaborativa. Antes vas rematar a presentación inserindo algunhas transicións entre diapositivas para mellorar a exposición na aula.

5 17

O ser humano Propósitos

As etapas da vida

•  Repasar contidos que xa estudaron en cursos anteriores e que cómpre ter presentes para abordar o bloque do ser humano que se estuda   en 5º curso.

As persoas pasamos ao longo da vida por diferentes etapas: a infancia, a adolescencia, a idade adulta e a ancianidade.

A infancia

•  Activar os coñecementos previos.

Abrangue desde o nacemento ata os 12 anos. É a etapa en que máis se medra e se cambia. Os nenos e as nenas aumentan moito de peso e estatura. É unha época en que se aprenden moitas cousas, fanse as primeiras amizades e comézase a coñecer e relacionarse co mundo que nos arrodea.

Máis recursos Pode proporcionarlles material   de cursos anteriores en que   se estudan as etapas da vida   e as diferenzas entre os caracteres sexuais primarios e secundarios

A adolescencia Entre os 12 e os 16 anos o corpo transfórmase: é a puberdade. Prodúcense cambios no corpo e na mente; preparámonos para ser adultos. Nesta etapa xa existen diferenzas entre os homes e as mulleres. Aos nenos cámbialles a voz e aparécelles o pelo na cara e no corpo. Ás nenas médranlles os seos e cámbialles a forma do corpo. Tamén se producen cambios na forma de ser. Os adolescentes son máis independentes e desenvolven gustos persoais.

A idade adulta Nesta etapa o corpo xa está totalmente desenvolvido e preparado para ter fillos. As persoas adultas deixan de medrar e cambian lentamente. Nesta etapa as persoas teñen madurez para asumir responsabilidades e ser parte activa da sociedade, como o coidado dos fillos e o traballo.

6

ES0000000025321 668816-6.- Unidad 0_19046.indd 6

04/03/2015 8:17:33

Para explicar

Coñecementos e experiencias previas

A esta idade os alumnos e as alumnas xa tomaron conciencia de que o corpo cambia moi axiña e de que o seu rol social tamén vai cambiando. Probablemente a estas alturas xa saiban que pronto rematarán a primaria e cada día irán adquirindo novas responsabilidades que os achegan máis á adolescencia. Tamén é probable que xa comezasen a notar cambios nos seus corpos e nos dos seus compañeiros. Explíquelles que isto é normal e que se encontran precisamente nese momento en que se vai producir o paso da infancia á adolescencia. Se se mostran interesados, pode sinalarlles cales son os cambios que van a comezar a experimentar e indíquelles que iso é positivo e natural.

Conversar na clase sobre algún feito que agora se estea producindo nas súas vidas e que teña que ver cos cambios de etapa: cambios no corpo, asunción de responsabilidades na familia, nun equipo, nun grupo... Se o considera pertinente, poden dialogar sobre o que pensan facer cando sexan adultos, de que lles gustaría traballar, onde preferirían vivir, e tamén das súas relacións con persoas adultas e anciás. Se o grupo clase é suficientemente maduro, pode deixar que falen dos cambios que notan no seu propio corpo e nos dos compañeiros. Indíquelles que os caracteres sexuais secundarios serán cada vez máis visibles.

18

Aprender que somos diferentes pero tamén iguais axuda a desenvolver a empatía entre rapaces e rapazas e a rexeitar

As etapas da vida. Os caracteres sexuais

NOTAS A ancianidade Nesta etapa pérdese axilidade, forza e resistencia. O pelo adóitase volver branco e a pel engúrrase. As persoas anciás teñen moitas experiencias, lembranzas e coñecementos.

Iguais e diferentes As diferenzas corporais entre os homes e as mulleres son os caracteres sexuais e poden ser primarios ou secundarios. Os caracteres sexuais primarios son os órganos reprodutores. Os caracteres sexuais secundarios son características físicas que permiten distinguir unha muller e un home, pero que non están relacionadas coa reprodución. Por exemplo, os homes teñen barba, moita peluxe no corpo, os músculos máis desenvolvidos e a voz máis grave. As mulleres teñen menos peluxe, cadeiras máis largas, cintura máis estreita e voz máis aguda. Todos estes trazos son caracteres sexuais secundarios e desenvólvense a partir da puberdade.

ACTIVIDADES 1

Cantos anos tes e en que etapa da vida estás? E os teus pais? E os teus avós?

2

Indica en que etapa da vida se produce cada acontecemento. Estase plenamente preparado para ter fillos e coidalos. Auméntase moito de estatura e de peso. A pel engúrrase. A voz dos nenos faise máis grave.

3

Cales son as diferenzas máis visibles entre un mozo e unha moza? Son caracteres primarios ou secundarios?

7

ES0000000025321 668816-6.- Unidad 0_19046.indd 7

estereotipos e prexuízos que poden prexudicar a convivencia. Abordar este tema con naturalidade contribúe a mellorar o clima na aula, ademais de proporcionarlles unha visión obxectiva e científica do ser humano e do seu desenvolvemento.

Competencias Comunicación lingüística. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto para responder preguntas e expresar por escrito as súas ideas.

04/03/2015 8:17:35

Solucionario 1  R.M. Eu atópome na infancia, inda que camiño da ado-

lescencia. Os meus pais atópanse na etapa adulta e os meus avós na ancianidade. 2  Etapa adulta. Infancia. Ancianidade. Adolescencia. 3  Polo xeral, un mozo ten máis pelo nas pernas, nos brazos

e na cara e ten o corpo máis largo. Unha moza ten menos pelo, non ten barba, as cadeiras son máis largas e ten peitos máis avultados ca un mozo. Todos eles son caracteres sexuais secundarios.

Aprender a aprender. Refrescamos os coñecementos xa aprendidos e relacionámolos en conxunto. Comprobe que todos os alumnos saben cales son as etapas da vida e que diferencian os caracteres sexuais secundarios dos primarios.

19

1

O corpo humano

Contidos da unidade • As técnicas de primeiros auxilios. • A célula e as funcións vitais. • A organización do noso corpo. • Coñecer para que serven as funcións de nutrición, reprodución e relación. • Saber como funcionan os aparellos que interveñen nas funcións de nutrición, reprodución e relación.

SABER

• Célula, tecido, órgano, sistema, aparello, organismo. VOCABULARIO

• Función de nutrición. Respiración, circulación e excreción. • Función de reprodución. Aparello reprodutor, fecundación, embarazo. • Función de relación.

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre a coordinación do corpo humano e os primeiros auxilios.

COMUNICACIÓN ORAL

• Explicación das medidas que se tomaron cunha persoa accidentada.

ESCRITURA

• Creación dun cómic dunha situación real de primeiros auxilios. • Observación dalgúns tipos de células, tecidos e órganos do noso corpo.

SABER FACER

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

• Interpretación de viñetas sobre a función de relación. • Observación de esquemas anatómicos de diferentes aparellos.

USO DAS TIC

• Procura de información sobre o tamaño que pode alcanzar unha neurona. • Resumo e esquema da unidade.

TÉCNICAS DE ESTUDO

• Esquema sobre os niveis de organización do corpo humano. • Fichas de vocabulario.

 

SABER SER

20

TAREFA FINAL

FORMACIÓN EN VALORES

• Identificar técnicas de primeiros auxilios. • Interese por coñecer o corpo humano. • Desexo de axudar os demais mediante os primeiros auxilios.

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO

Proxectos interdisciplinarios • Programa de educación en valores.

Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación • Avaliación inicial. • Avaliación de contidos. Unidade 1: controis B e A. Test.

• Programa de educación emocional.

RECURSOS DIXITAIS LibroMedia • Unidade 1: actividades e recursos.

• Avaliación por competencias. Proba 1.

Ensinanza individualizada • Plan de mellora.

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO Natural Science 5

• Programa de ampliación.

Proxectos de traballo cooperativo • Proxecto do primeiro trimestre. Unha viaxe polo espazo

Recursos complementarios • Lecturas de Ciencias da Natureza. • Prácticas de Ciencias da Natureza. • Imaxes dun planeta vivo. • Esquemas mudos. • Biografías de científicos. • Suxestións para elaborar traballos.

Aprendizaxe eficaz • Técnicas de estudo e preparación de exames.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

Setembro

Outubro

Novembro

21

Propósitos •  Aprender, mediante a lectura   dun texto, a observación de imaxes   e a realización de actividades,   sobre a importancia das técnicas de primeiros auxilios.

1

O corpo humano

Cando o corpo falla O noso corpo é unha máquina complexa formada por numerosas pezas que traballan de forma coordinada.

•  Activar os coñecementos previos.

Alimentámonos e respiramos para conseguir a materia e a enerxía necesarias para medrar e realizar todas as nosas actividades diarias. O cerebro funciona como un grande ordenador, procesa a información do interior do noso corpo e a que captamos do exterior para elaborar respostas adecuadas. Os nosos músculos e ósos permítennos facer movementos para andar, facer ximnasia, manexar ferramentas ou tocar un instrumento musical.

Máis recursos Na páxina web de Cruz Vermella hai   un xogo interactivo que dá nocións sobre primeiros auxilios válidas para todas as idades. Para buscar   o xogo escríbese nun buscador   de Internet: Cruz Vermella xogo interactivo primeiros auxilios.

Pero, en ocasións, o corpo pode fallar ou sufrir un accidente como un corte, unha queimadura, a picadura dun insecto ou unha insolación. Nestes casos pódense aplicar unhas técnicas chamadas primeiros auxilios que serven para impedir que as lesións se agraven e para facilitar a recuperación da persoa lesionada.

Le e comprende o problema Elixe a opción correcta para terminar a oración e razoa a resposta. Os elementos do noso corpo actúan… – cada un pola súa conta. – de forma coordinada. Para que serven as técnicas de primeiros auxilios? Pon tres exemplos de situacións en que se poden aplicar técnicas de primeiros auxilios. Observa o cómic e explica o que sucede na aula e como actúa o profesor. EXPRESIÓN ORAL. Comentade algunha situación en que se producise un accidente e as medidas que se tomaron coa persoa accidentada.

SABER FACER TAREFA FINAL Identificar técnicas de primeiros auxilios Ao finalizar a unidade serás capaz de identificar a técnica de primeiros auxilios adecuada para algunhas situacións. Antes, vas aprender como son as células do noso corpo, como se organiza o corpo humano e cales son as funcións de nutrición, de reprodución e de relación.

8

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 8

04/03/2015 8:19:41

Para explicar

Suxestións sobre a lectura

Comparar o corpo humano cun ordenador motivará os alumnos. Todo o noso corpo funciona de forma coordinada e hai un centro de control. Pregúntelles aos alumnos o que significa isto e que o expliquen con exemplos. Un deles pode ser o seguinte: cando nos picamos con algo no dedo, retirámolo rapidamente, sen pensar; o cerebro dá a orde e os músculos e ósos do brazo fan o movemento.

Lémbrelles aos alumnos que nos alimentamos e respiramos para conseguir a materia e a enerxía que necesitamos.

Coñecementos e experiencias previas Conversar na clase sobre algunha situación en que os alumnos necesitasen primeiros auxilios. Que expliquen o que pasou e como os axudaron.

22

Traballo cooperativo Dividir a clase en grupos. Cada un encargarase de debuxar un cómic sobre outra situación que vivisen relacionada cos primeiros auxilios. Poden ser as seguintes: un alumno cae no patio e fai unha ferida no xeonllo. Un neno espeta unha estela nun dedo. A unha nena sángralle o nariz. Cada grupo mostraralle o seu cómic á clase e, entre todos, conversarán sobre o que sucede.

Que Que ten? ten?

Abride a ventá!

Estase mareando!

NOTAS

Grazas! Xa me atopo mellor! Menos mal que o noso profesor me axudou.

QUE SABES XA?

O corpo humano O noso corpo realiza as tres funcións vitais: nutrición, relación e reprodución. Todos estamos formados polas mesmas partes, pero non somos exactamente iguais. Existen diferenzas corporais dependendo da idade e do sexo das persoas. 1

Sabes en que partes do corpo se levan a cabo cada unha das tres funcións vitais?

2

Que diferenzas corporais observas nas persoas que se ven nas fotografías?

9

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 9

 

04/03/2015 8:19:43

Educación cívica

Solucionario

Aprender técnicas de primeiros auxilios é moi útil para saber desenvolvernos en moitas situacións persoais e tamén para axudar os demais.

LE E COMPRENDE O PROBLEMA

Competencias Comunicación lingüística. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto para responder preguntas e expresar por escrito as súas ideas. Aprender a aprender. Vinculamos os coñecementos novos cos xa aprendidos. Comprobe que todos os alumnos saben cales son as funcións vitais e en que partes do corpo se levan a cabo.

•  O noso corpo actúa de forma coordinada. •  Para impedir que as lesións se agraven. •  R. M. Cando nos cortamos cun coitelo, se nos queimamos cun cazo quente ou se nos pica unha abella. •  R. L. •  Expresión oral. R. L. QUE SABES XA? •  Nutrición: aparello dixestivo, aparello respiratorio, sistema circulatorio e aparello excretor. Relación: sistema nervioso, aparello locomotor. Reprodución: aparello reprodutor. •  R. M. Estatura, cor e lonxitude do pelo, trazos faciais…

23

Estamos formados por células Propósitos •  Aprender que todos os seres vivos están formados por células.

Os seres humanos somos parte da gran diversidade de seres vivos que habitan a Terra. A pesar do diferentes que podemos parecer, todos os seres vivos temos en común dúas características: Realizamos as funcións vitais de nutrición, relación e reprodución.

•  Saber que as células realizan   as funcións vitais e coñecer como son as células do noso corpo.

Previsión de dificultades Os alumnos adoitan imaxinar as células en dúas dimensións. Utilizar   os debuxos do libro para mostrar   que as células teñen volume.

Máis recursos Leeuwenhoek foi o inventor   do microscopio. Motive os alumnos coas palabras que escribiu no ano 1683, tras observar polo microscopio unha mostra do seu propio sarrio dental.

Estamos formados por células. Algúns seres vivos están formados por unha soa célula e outros, como as plantas e os animais, por moitas.

A célula As persoas estamos formadas por millóns de partes moi pequenas chamadas células. Por iso dicimos que somos seres pluricelulares. As células son tan pequenas que non se poden ver a simple vista; para poder observalas necesítase un microscopio. 1

1

Glóbulos vermellos vistos co microscopio. Os glóbulos vermellos son células do sangue.

As células son as unidades máis pequenas que forman os seres vivos e que, ademais, están vivas. As células, a pesar do seu pequeno tamaño, realizan as tres funcións vitais: Nutrición. As células obteñen as substancias que necesitan para medrar e conseguir enerxía. Relación. As células reciben a información do medio que as rodea e poden reaccionar ante ela. Reprodución. As células divídense e orixinan outras células fillas.

«Case sempre observei, con enorme sorpresa, que na materia branca extraída dos meus dentes había   unha gran cantidade de pequenísimos animálculos vivos. Moitos deles mostraban movementos bruscos   e rápidos, e saían disparados entre   o cuspe coma unha perca na auga. Outros xiraban coma unha buxaina   a maior parte do tempo… e estes eran os máis abundantes».

SABER MÁIS O microscopio O microscopio é un instrumento que permite que se poida ampliar moito a imaxe de obxectos moi pequenos. Ten dúas lentes, unha no ocular, que é a parte do microscopio por onde miramos, e outra en cada obxectivo. Con estas lentes pódese ampliar ata mil veces a imaxe do que se quere observar. Na platina colócase a preparación, que é un fino vidro transparente en que se coloca a mostra que queremos observar. Esta mostra debe ser moi fina para que a luz do microscopio poida atravesala.

ocular

obxectivo

platina

fonte de luz

10

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 10

Para explicar Observar os glóbulos vermellos da fotografía e pedirlles aos alumnos que os describan. Teñen forma de disco, co bordo máis groso e co centro máis afundido. Son de cor vermella debido á hemoglobina e son moi pequenos. A fotografía está feita con axuda dun microscopio electrónico.

Outras actividades PARA AMPLIAR Relación entre a forma, o tamaño e a función nas células. Explicar que a diversidade de formas e tamaños nas células dos organismos pluricelulares está relacionada coas diferentes funcións que realizan esas células.

24

04/03/2015 8:19:46

A continuación, facer unha posta en común sobre as funcións que pensan que desempeñan as células representadas no debuxo das células do noso corpo: musculares, contracción e relaxación; neuronas, transmisión de impulsos nerviosos; glóbulos vermellos, transporte de gases.

Competencias Competencia dixital. Na información que encontrarán os alumnos haberá medidas en micron. Dado o pequeno tamaño das células, adóitase empregar o micron como a unidade para medir o seu tamaño. Será necesario aclarar este dato na clase, así como explicar que un micron é algo diminuto. Un micron equivale a unha milésima de milímetro: 1 micron =  = 0,001 mm.

11

NOTAS

Como son as células do noso corpo As células son moi pequenas, a maioría ten un tamaño dunhas cen veces máis pequeno ca un milímetro. Pero non todas as nosas células son iguais. Por exemplo, as células do cerebro, as neuronas, son bastante maiores ca os glóbulos vermellos do sangue.

TRABALLA COA IMAXE

Ademais, os distintos tipos de células teñen formas diferentes: esférica, como as células do sangue; en forma de prisma, como as células do intestino; estreladas, como as neuronas; planas, como as células que recobren o interior dos vasos sanguíneos… 2

célula do óso

Describe como é a neurona.

encia Intelix lista natura

células do sangue célula do fígado

célula muscular

2

Das células do debuxo, cales son as máis pequenas? E as máis grandes?

célula do intestino neurona

Algúns tipos de células que forman o noso corpo.

ACTIVIDADES 1

Cales son as características comúns de todos os seres vivos?

2

Que son as células? Por que dicimos que están vivas?

3

Por que necesitamos un microscopio para poder ver as células?

4

Observa as fotografías da dereita, compáraas co debuxo e di que tipo de célula é cada unha.

5

As persoas somos seres pluricelulares. Que outros seres vivos están formados por moitas células? Pon exemplos.

6

USA AS TIC. Busca información sobre o tamaño que pode

A

2

B

alcanzar unha neurona.

11

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 11

Saber máis Sinalar que a imaxe dentro do círculo é unha célula da mucosa bucal vista co microscopio óptico. Con este microscopio vemos imaxes planas de células cortadas moi finas.

Traballa coa imaxe •  As máis pequenas son as células do sangue. As máis grandes son a neurona e a célula muscular. •  R. M. É unha célula con moitas prolongacións que parecen ramas. Unha destas ramificacións é moito máis longa ca o resto. No extremo ramifícase tamén.

 

04/03/2015 8:19:47

Solucionario 1  Os seres vivos realizan as funcións vitais de nutrición, re-

lación e reprodución. Están formados por células. 2  As células son as unidades máis pequenas que forman

os seres vivos e que, ademais, están vivas. Están vivas porque realizan as funcións vitais. 3  Necesítase un microscopio para poder observar as célu-

las porque non se poden ver a simple vista. 4   A. É unha célula muscular. B. Son células do sangue. 5   R. M. Outros seres pluricelulares son os gatos, as árbo-

res, as lagartas, as abellas, os musgos… 6   Usa as TIC. O tamaño das células nerviosas é moi varia-

ble, pero o seu corpo celular pode chegar a medir ata 150 micron e o seu axón máis de 1 metro.

25

A organización do corpo humano Propósitos •  Coñecer os diferentes niveis en que se organiza o noso corpo.

As persoas somos seres pluricelulares. As nosas células non se colocan de calquera xeito, senón que están organizadas. No noso corpo pódense distinguir varios niveis de organización. 1

Os tecidos

Previsión de dificultades Ás veces é difícil para os alumnos describir os debuxos científicos usando apropiadamente o vocabulario adecuado. No debuxo 1 pódese practicar esta destreza. Como   os debuxos non están a escala, será necesario guiar a observación para que comprendan que a célula ósea   é moi pequena, mentres que a célula muscular é moi grande e é a mesma que forma parte do tecido muscular.

Nos seres pluricelulares, as células que son do mesmo tipo agrúpanse en tecidos. 2 No noso corpo hai diversos tecidos. Por exemplo, o tecido muscular, que está formado por células musculares, e o tecido óseo, que forma parte dos ósos.

2

O tecido adiposo contén graxa que o corpo usa cando necesita obter enerxía. Está formado por unhas células denominadas adipocitos.

Todas as células dun mesmo tecido realizan unha función común; por exemplo, as do tecido muscular producen movementos.

Os órganos Un órgano está formado pola unión de varios tecidos que se organizan e funcionan conxuntamente. O estómago, o corazón e os riles son exemplos de órganos. Cada órgano leva a cabo unha función concreta necesaria para a actividade de todo o organismo.

TRABALLA COA IMAXE

Por exemplo, a lingua é un órgano formado por: tecido muscular; tecido epitelial, que forma a pel que o recobre; e tecido nervioso, que forma os nervios. Todos traballan xuntos para que a lingua cumpra as súas funcións.

Describe como se colocan as células no tecido muscular. Que órganos están debuxados?

1

Niveis de organización no ser humano.

TECIDOS

CÉLULAS

célula muscular

músculo

tecido muscular

célula ósea

ÓRGANOS

tecido óseo

óso

12

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 12

04/03/2015 8:19:49

Para explicar

Outras actividades

Levar á clase láminas de aparellos e sistemas do ser humano. No caso de telos en formato dixital, proxectalos por medio dun canón.

PARA AMPLIAR

Utilizalos para poñer exemplos doutros órganos, aparellos ou sistemas ademais dos expostos no libro de texto.

Coñecementos e experiencias previas Pedirlles aos alumnos e ás alumnas que digan nomes de órganos e que os localicen no seu propio corpo. Tamén que expliquen para que serven. Despois, que intenten agrupar eses órganos e animalos a dicir a que aparello ou sistema pertencen.

26

Os músculos que están nos órganos internos. Ademais dos músculos que usamos para movernos e desprazarnos, tamén hai músculos noutros órganos, como a vexiga da urina, o intestino e o estómago. Facer un cadro e escribir o nome do órgano e a función que realiza. Por exemplo, os músculos da vexiga da urina estíranse para conter a urina, pero os músculos do estómago contráense e reláxanse para favorecer a dixestión. Preguntar: Que músculo se move toda a vida sen parar? O corazón. Que órgano da boca está formado por músculos? A lingua. Para que o usamos? Para mesturar os alimentos coa saliva, tragar e falar.

1

NOTAS

Sistemas e aparellos Un sistema está formado por varios órganos do mesmo tipo que realizan a mesma función. Por exemplo, o sistema muscular está formado por todos os músculos do corpo, mentres que os ósos constitúen o sistema óseo. Un aparello consta de órganos de diferente tipo ou de varios sistemas que funcionan de xeito coordinado para realizar un traballo. O aparello dixestivo humano inclúe órganos como a lingua, o estómago, o fígado e os intestinos. O aparello locomotor está composto polo sistema muscular e o sistema óseo. Ambos traballan xuntos para producir movementos e desprazamentos.

ACTIVIDADES 1

Describe a organización do sistema óseo desde o nivel máis simple ata o máis complexo.

2

Que sistemas forman o aparello locomotor?

3

Que é un órgano? De que está formado?

Os organismos O organismo humano está formado por todos os nosos aparellos e sistemas. Para que o organismo funcione correctamente, todos os niveis de organización deben estar coordinados, desde as células ata os aparellos e sistemas.

APARELLOS ORGANISMO

SISTEMAS

aparello locomotor sistema muscular

sistema óseo

13

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 13

Educación cívica

 

04/03/2015 8:19:50

Solucionario

Hai substancias prexudiciais, como o alcohol e a nicotina do tabaco, que danan a saúde de moitos órganos do corpo, como o corazón, os pulmóns e os vasos sanguíneos.

1  Do nivel máis simple ata o nivel máis complexo: célula

Para coidar a nosa saúde é importante evitar estas substancias, especialmente daniñas nas épocas de desenvolvemento, como a infancia e a adolescencia.

2  O aparello locomotor está formado polo sistema óseo e o

Traballa coa imaxe

ósea, tecido óseo, óso, sistema óseo, aparello locomotor, organismo. sistema muscular. 3  Un órgano é un nivel de organización do noso corpo.

Está formado pola unión de varios tecidos que se organizan para funcionar conxuntamente.

•  As células no tecido muscular colócanse unhas a continuación doutras formando longas fibras. •  No debuxo, como exemplos de órgano, aparecen o músculo e o óso.

27

A función de nutrición Propósitos •  Aprender que a función   de nutrición inclúe todos   os procesos necesarios para conseguir os materiais e a enerxía que o noso organismo require. •  Comprender que na nutrición interveñen diferentes procesos:   o proceso dixestivo, a respiración,   a circulación e a excreción. •  Saber que o proceso dixestivo consta de tres fases: dixestión, absorción e eliminación dos refugos. •  Coñecer os órganos do aparello dixestivo e a súa función.

A achega de enerxía é imprescindible para realizar calquera actividade. Coa función de nutrición o organismo vivo obtén os materiais e a enerxía que necesita. A función de nutrición inclúe os procesos de captación de nutrientes, a súa transformación, a distribución a todas as células e a eliminación de substancias de refugo.

gláNdulAs

tubO dixestivO

glándulas salivares

farinxe páncreas fígado

Para iso o corpo do ser vivo ten órganos e aparellos especializados na realización destas tarefas: aparello dixestivo 1 , respiratorio, circulatorio e excretor.

esófago estómago

intestino delgado

Por medio da función de nutrición o organismo obtén os materiais e a enerxía que necesita.

intestino groso

O proceso dixestivo O proceso dixestivo consiste na transformación dos alimentos co fin de conseguir os nutrientes que conteñen. Realízase no aparello dixestivo e segue tres pasos: a dixestión, a absorción e a eliminación dos refugos.

boca

ano

1

Esquema do aparello dixestivo.

A dixestión é a descomposición dos alimentos para obter deles os nutrientes. Na dixestión participan varias partes do aparello dixestivo: 2

Previsión de dificultades

– Na boca os alimentos esmiúzanse cos dentes e mestúranse coa saliva, deste xeito fórmase o bolo alimenticio.

Quizais os alumnos arrastren   a confusión de que alimentación   é igual a nutrición. Explique as diferenzas máis obvias e intente   que comprendan os elementos   que se necesitan para realizar esta función.

– A farinxe e o esófago conducen o bolo ao estómago. – Nas paredes musculosas do estómago mestúrase co zume gástrico e dá como resultado o quimo.

2. Pasa pola farinxe e polo esófago.

– O quimo pasa ao intestino delgado e mestúrase con outros zumes e coa bile. Ao final, fórmase unha papa chamada quilo.

1. Na boca, fórmase o bolo alimenticio.

3. 3. No No estómago estómago fórmase fórmase oo quimo. quimo.

A absorción consiste no paso dos nutrientes desde o aparello dixestivo ao sangue e ocorre no intestino delgado, que ten numerosas pilosidades. Os nutrientes atravesan a parede do intestino e pasan aos vasos sanguíneos de cada pilosidade. A eliminación de refugos é a expulsión das substancias non dixeridas dos alimentos.

4. No intestino delgado fórmase o quilo.

O aparello dixestivo realiza o proceso dixestivo, que comprende a dixestión dos alimentos, a absorción dos nutrientes e a eliminación de refugos. 2

Esquema da dixestión.

14

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 14

04/03/2015 8:19:50

Para explicar

Actividades do libro do alumno

O intestino é un tubo moi longo, duns oito metros; déalles aos alumnos algunha referencia para que poidan imaxinar a súa lonxitude. Pídalles que o localicen dentro do seu propio corpo e observen o grande espazo que ocupa.

Aproveite o esquema da actividade 1 para facer variacións e enriquecelo. Por exemplo, pintar cada recadro dunha cor. Tamén se pode prolongar cara abaixo, colgando de cada rectángulo outro para explicar os aparellos que interveñen en cada un dos procesos.

Explique tamén que, na maioría dos esquemas anatómicos, o fígado aparece lixeiramente desprazado do seu sitio para poder observar o estómago e o páncreas, e que a súa posición real é sobre estes dous órganos. Algúns órganos do aparello dixestivo teñen potentes músculos nas súas paredes que utilizan para mover e mesturar os alimentos cos zumes dixestivos, así como para facilitar tamén o seu avance.

28

Educación cívica Destaque a importancia de alimentarse non só de maneira variada e saudable, senón tamén incorporando hábitos que axudan ao proceso dixestivo: mastigar amodo e bastantes veces antes de tragar, manipular os alimentos de maneira hixiénica, etc.

21 1 A respiración, a circulación e a excreción A respiración consiste na entrada e saída de aire do corpo para obter osíxeno e expulsar dióxido de carbono. O aparello respiratorio consta das vías respiratorias, que son os condutos polos que o aire entra e sae no noso corpo. Comezan no nariz e continúan coa farinxe, a larinxe e a traquea. A traquea dá lugar aos bronquios, que entran nos pulmóns. 3 A respiración serve para obter osíxeno do aire e eliminar dióxido de carbono.

fosas nasais

NOTAS

traquea

farinxe bronquios larinxe pulmóns Esquema do aparello respiratorio.

3

A circulación é o movemento que realiza o sangue polo aparello circulatorio para transportar substancias nutritivas, osíxeno e substancias de refugo.

corazón

O aparello circulatorio está formado polo corazón, os vasos sanguíneos e o sangue. 4

vasos sanguíneos

Mediante a circulación repártense polo corpo os nutrientes e o osíxeno e retíranse os refugos. 4

A excreción é a eliminación das substancias de refugo do sangue. Realízaa o aparello excretor, que está formado polos riles, a vexiga urinaria, os uréteres e a uretra. 5

Esquema do aparello circulatorio.

riles

uréteres

Os riles actúan como coadores: filtran o sangue, reteñen as substancias de refugo e ademais producen a urina.

uretra

vexiga

A excreción serve para eliminar as substancias de refugo que transporta o sangue. 5

Esquema do aparello excretor.

ACTIVIDADES 1

Copia no caderno o esquema e complétao coas palabras que faltan. A función de nutrición

2

Explica por que razón é necesaria a función de nutrición.

3

Cales son as tres fases que segue o proceso dixestivo? Que ocorre en cada unha delas?

4

Por que pensas que se comparan os riles cun coador? Explícao coas túas palabras.

nela interveñen

15

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 15

Competencias Aprender a aprender. Os alumnos completan un esquema en que sintetizan a información relacionada cos procesos que interveñen na función de nutrición. Este esquema axuda a recordar a información máis importante. Matemática, científica e tecnolóxica. Os esquemas dos órganos e aparellos que interveñen na función de nutrición ilustraran de maneira científica o texto. Se o considera oportuno, párese para explicar onde se sitúan, cal é a súa forma e o papel que desempeña cada un dos órganos e aparellos na función de nutrición. Nestas imaxes sinálanse as partes máis específicas. Ademais, inclúese un esquema do proceso dixestivo para contribuír a facer este proceso máis claro.

 

04/03/2015 8:19:52

Solucionario 1  Escribir nos recadros verdes: o proceso dixestivo, a res-

piración, a circulación e a excreción. 2  Porque grazas a esta función, o noso corpo consegue to-

dos os materiais e a enerxía que precisa para funcionar. 3   O proceso dixestivo comprende tres fases: a dixestión,

que consiste na descomposición dos alimentos para obter deles os nutrientes que conteñen; a absorción, que consiste no paso dos nutrientes do tubo dixestivo ao sangue; e a eliminación dos refugos, que consiste en expulsar do corpo os restos non aproveitables dos alimentos. 4   R.M. Porque, igual ca un coador, os riles filtran o sangue

e non deixan que pasen as substancias de refugo.

29

A función de reprodución Propósitos •  Coñecer os órganos que forman   o aparello reprodutor feminino,   así como as súas funcións.

Todos os seres vivos se reproducen, é dicir, teñen descendentes semellantes a eles. Na función de reprodución interveñen os aparellos reprodutores.

condutos deferentes

Nas persoas, o aparello reprodutor madura arredor dos trece anos, pero non se adoita ter fillos ata a idade adulta.

pene

•  Coñecer os órganos que forman   o aparello reprodutor masculino,   así como as súas funcións. •  Saber como e onde ocorre   a fecundación. •  Coñecer como se produce   e se desenvolve un embarazo.

próstata

A función de reprodución permítenos ás persoas ter descendentes semellantes a nós.

uretra escroto

O aparello reprodutor masculino O aparello reprodutor masculino 1 está formado por varios órganos que se encargan da reprodución. Os testículos están no interior do corpo e o pene e mais o escroto están no exterior.

testículos 1

Aparello reprodutor masculino.

Nos dous testículos fabrícanse continuamente os espermatozoides 3 , que son as células sexuais masculinas e tamén se producen as hormonas sexuais.

Previsión de dificultades Tal como viron no inicio do bloque   do ser humano, hai caracteres   sexuais primarios e secundarios.   Os secundarios son máis visibles   e os primarios non.

vesículas seminais

trompas de Falopio

O pene é o órgano polo que saen os espermatozoides. No pene está a uretra, que ademais de levar os espermatozoides ao exterior, tamén serve para expulsar a urina. útero

ovarios

O aparello reprodutor feminino O aparello reprodutor feminino 2 está formado por varios órganos que se encargan da reprodución. Os ovarios, as trompas, o útero e a vaxina atópanse no interior do corpo. A vulva e as mamas están no exterior. Nos dous ovarios maduran os óvulos 3 , que son as células sexuais femininas. Cada mes madura un óvulo nun ovario diferente.

vaxina

vulva 2

Aparello reprodutor feminino.

As trompas de Falopio comunican os ovarios co útero. O útero é a cavidade onde se desenvolve o meniño durante o embarazo.

óvulo

A vaxina é un canal elástico que comunica o útero co exterior. A vulva é a parte externa do aparello reprodutor. espermatozoide

Os aparellos reprodutores masculino e feminino están formados por varios órganos que se encargan da reprodución. 3

As células sexuais.

16

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 16

04/03/2015 8:19:53

Para explicar

Actividades do libro do alumno

A función de reprodución consiste en ter descendencia, para o que se precisa que se dea a fecundación. Quizais neste tema haxa que abordar moitas ideas preconcibidas que poden ser erróneas. Por exemplo, se se fala da menstruación, deixe que expresen as súas ideas ao respecto e corrixa as que sexan equivocadas, como por exemplo que durante estes días as mulleres non poden desenvolver unha actividade completamente normal, practicar deportes, incluída a natación, bailar, ducharse, etc.

Aproveite o esquema da actividade 1 para facer variacións e enriquecelo. Por exemplo, pintar cada recadro dunha cor. Tamén se pode prolongar cara abaixo, colgando de cada rectángulo outro para explicar a función de cada parte implicada.

Respecto ao tema da fecundación, os alumnos adoitan ter nocións preconcibidas, aínda que probablemente sexa a primeira vez que escoitan o termo científico. Explore os seus coñecementos previos invitándoos a comentar as súas ideas.

30

Educación cívica Explíquelles aos alumnos que as diferenzas fisiolóxicas entre homes e mulleres obedecen exclusivamente a fins reprodutivos e que para nada implican ningún tipo de superioridade dun sexo sobre outro. Invite os alumnos a que expresen a súa opinión sobre este tema, preguntando, por exemplo, se poden un home e unha muller desempeñar os mesmos traballos e ter as mesmas oportunidades.

21 1

NOTAS

3 meses 4

5 meses

7 meses

9 meses

Cambios que experimentan a nai e o futuro bebé durante o embarazo.

A fecundación A fecundación é a unión dun óvulo e dun espermatozoide. Cando un óvulo madura, pasa do ovario á trompa de Falopio. Se mentres percorre a trompa se encontra cun espermatozoide, prodúcese a fecundación. Para que isto sexa posible, cómpre que os espermatozoides cheguen ás trompas. A unión do espermatozoide e do óvulo dá orixe a unha célula chamada cigoto, que se irá dividindo ata formar o embrión, que continuará crecendo adherido no útero da muller.

placenta

útero

cordón umbilical

O embarazo O embarazo 4 é o conxunto dos cambios que se producen desde a fecundación ata o nacemento dun novo ser e dura uns nove meses. Estes cambios prodúcense no feto que está medrando e tamén no corpo da muller. O feto desenvólvese no interior dun órgano chamado placenta. A unión entre o feto e a placenta é o cordón umbilical, que é por onde pasan os alimentos e o osíxeno. 5

embrión líquido amniótico 5

Esquema do embrión no útero.

ACTIVIDADES 1

Copia no caderno o esquema e complétao engadindo as palabras que faltan.

2

Explica as diferenzas que existen entre os ovarios e os testículos.

3

Que diferenza hai entre un óvulo e un cigoto? E entre un cigoto e un embrión?

4

Explica algúns dos cambios que se producen no feto e mais nunha muller embarazada ao longo dos nove meses que dura o embarazo.

A función de reprodución nela interveñen

17

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 17

Competencias

 

04/03/2015 8:19:54

Solucionario

Aprender a aprender. Os alumnos constrúen un esquema en que sintetizan a información relacionada coas partes do corpo que interveñen na función de reprodución. Este esque-

1  O aparello reprodutor masculino, que achega a célula se-

ma axuda a recordar a información máis importante.

2   Os ovarios están nas mulleres e producen óvulos, e os

Matemática, científica e tecnolóxica. Coa axuda das ilustracións, o tema do embarazo non debe supoñer grandes dificultades de comprensión para os alumnos. Asegúrese de que son capaces de expresar con claridade os conceptos que aprenderon por escrito. En ocasións, os alumnos comprenden un proceso pero non son capaces de reflectilo por escrito ou non empregan ou vocabulario e a terminoloxía científica propios desta materia.

xual masculina, o espermatozoide; e o aparello reprodutor feminino, que achega a célula sexual feminina, o ovario. testículos están nos homes e producen espermatozoides. 3   O óvulo é a célula sexual feminina, mentres que o cigoto

é o re­sultado da unión do óvulo co espermatozoide, e é a primeira célula do novo individuo. O cigoto é unha soa célula, mentres que ou embrión consta de moitas células formadas a partir do cigoto. 4   R. L.

31

A función de relación Propósitos •  Coñecer para que serve a función de relación e saber como ocorre. •  Saber que partes do noso corpo interveñen na función de relación.

As persoas captamos o que sucede no exterior: oímos, vemos, sentimos… Tamén nos comunicamos uns con outros, movémonos e reaccionamos cando acontecen cambios que nos afectan. A función de relación permítenos percibir todo o que ocorre arredor de nós e reaccionar dunha forma adecuada.

Previsión de dificultades Poñer exemplos concretos sobre   a coordinación interna do corpo humano axudará a entender este concepto. Propóñense algúns   no apartado Para explicar.

ÓRGANOS ÓRGANOS DOS DOS SENTIDOS SENTIDOS

Por exemplo, se estamos xogando ao fútbol e vemos que se achega un balón á portaría respondemos movéndonos para evitar que nos metan un gol. 1

1. Os ollos captan que o balón se dirixe directamente cara á portaría.

2. A información viaxa ata o cerebro polos nervios ópticos.

1 Exemplo da función de relación.

Como ocorre a función de relación Se alguén nos chama, oímos o noso nome e respondemos xirándonos cara ao lugar de onde procede o son. Para que todo isto suceda necesítase a intervención coordinada dos órganos dos sentidos, o sistema nervioso e o aparello locomotor. A función de relación ocorre en varias fases:

2

Os órganos dos sentidos posúen uns receptores que captan a información de todo o que ocorre no noso contorno. Estes receptores son capaces de percibir estímulos do exterior como a luz, o son, a presión, etc. Estes receptores envían a información ao cerebro mediante nervios que forman parte do sistema nervioso.

Órganos dos sentidos

O cerebro, outro dos compoñentes do sistema nervioso, analiza a información e decide que facer.

nervios

O cerebro envía ordes a través dos nervios. O aparello locomotor, formado polos músculos e os ósos, recibe as ordes e realiza os movementos. Na relación interveñen os órganos dos sentidos, o sistema nervioso e o aparello locomotor.

Cerebro nervios Músculos 2 Esquema da función de relación.

18

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 18

04/03/2015 8:19:55

Para explicar

Educación cívica

Algúns exemplos de coordinación interna do corpo son: cando montamos na bicicleta, pedaleamos e mantemos o equilibrio. Cando facemos exercicio, respiramos máis rápido. Durante a infancia medramos moito, de forma coordinada aumentan de tamaño os nosos ósos, músculos, pel e outros órganos.

Actividades do libro do alumno

Destaque a importancia de que debemos permanecer atentos en cada instante ao momento presente. Así, decatarémonos mellor de todo, aproveitamos o tempo, somos conscientes de canto hai ao noso arredor. Isto impulsaranos un sentimento de gratitude por cada cousa que vemos e sentimos: os nosos sentidos, o noso corpo, o aire, as plantas, a luz do sol, os amigos, os nosos pais e profesores, a comida, o vestido e o calzado…

Aproveite o esquema da actividade 1 para facer variacións e enriquecelo. Por exemplo, pintar cada recadro dunha cor distinta. Tamén se pode prolongar cara abaixo, facéndoo máis grande, para que de cada rectángulo colgue outro en que se explique a función de cada parte implicada.

O contrario de estar atento é estar distraído. Cando acontece isto, non recordamos onde puxemos as lentes nin as chaves, esquecemos o que temos que facer, pasamos dunha tarefa a outra sen terminar ningunha… e cansámonos moito sen dármonos de conta da enerxía que malgastamos.

32

21 1 SISTEMA SISTEMA NERVIOSO NERVIOSO

3. 3. O O cerebro cerebro interpreta interpreta que que hai hai que que moverse moverse para para coller coller oo balón. balón.

NOTAS

APARELLO APARELLO LOCOMOTOR LOCOMOTOR

4. O cerebro transmite ordes aos músculos das pernas e dos brazos a través dos nervios.

A coordinación interna do noso organismo

5. Os músculos das pernas e dos brazos actúan e a nena para o balón.

TRABALLA COA IMAXE

Aínda que non somos conscientes de que ocorren, no interior do noso corpo suceden moitos procesos diferentes: o corazón bombea o sangue que circula polo corpo, os riles fabrican a urina, dixerimos os alimentos…

Explica o que ocorrería se, en vez de ver o balón que se achega, a nena oíse soar o teléfono, que está noutro cuarto. Escribe e debuxa os cinco pasos que se producirían nese proceso.

Para que o noso organismo funcione ben, necesitamos que todos estes procesos do interior do noso corpo se realicen de forma coordinada.

encia Intelix lista natura

Esta coordinación interna tamén forma parte da función de relación e realízaa o sistema nervioso.

ACTIVIDADES 1

Copia no caderno o esquema e complétao engadindo as palabras que faltan.

2

Explica de que xeito participa o aparello locomotor na función de relación.

A función de relación

3

Pon dous exemplos de situacións en que interveña a función de relación e explica en que momento actúan os órganos dos sentidos, o sistema nervioso e o aparello locomotor ou os órganos internos.

nela interveñen

19

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 19

Competencias

 

04/03/2015 8:19:56

Solucionario

Aprender a aprender. Os alumnos constrúen un esquema sintetizando a información relacionada coas partes do corpo que interveñen na función de relación. Este esquema axuda a recordar a información máis importante.

1  Escribir nos recadros verdes: órganos dos sentidos, ce-

Traballa coa imaxe

3  R. M. Exemplo 1. Chámanme detrás de min, oio o son

1. Os oídos captan o son do teléfono. 2. A información viaxa ata o cerebro polos nervios auditivos. 3. O cerebro interpreta que hai que moverse para coller o teléfono. 4. O cerebro transmite ordes aos músculos das pernas e dos brazos a través dos nervios. 5. Os músculos das pernas e dos brazos actúan, e a rapaza camiña cara ao outro cuarto e descolga o teléfono.

rebro, aparello locomotor. 2  O aparello locomotor recibe as ordes do cerebro e realiza

os movementos que este lle ordena. (intervén o sentido do oído, a información chega ao cerebro polo nervio auditivo), xírome (o cerebro envía ordes aos músculos do tronco e do pescozo para que xiren). Exemplo 2. Estou lendo un libro (intervén o sentido da vista, ollos e nervios ópticos) e quero pasar a páxina (o cerebro envía ordes polos nervios aos músculos do brazo e da man para que se movan), a man suxeita a páxina e cámbiaa de posición.

33

SABER FACER

Propósitos

Identificar técnicas de primeiros auxilios

•  Identificar técnicas de primeiros auxilios.

Cando vemos a unha persoa que sufriu un accidente ou unha enfermidade repentina debemos prestarlle axuda ata que sexa atendida por persoal sanitario. Para poder facelo cómpre coñecer algunhas técnicas de primeiros auxilios.

Máis recursos

Le algunhas técnicas de primeiros auxilios Cortes

Os sobres de rehidratación oral, que non deben faltar na caixa de urxencias de viaxe, reducen a probabilidade   de sufrir unha deshidratación, un risco   ao que os nenos e maiores son máis vulnerables. Pódese preparar un soro   de rehidratación oral seguindo estas instrucións. Férvese durante cinco minutos 1 litro de auga e engádese   o zume dun limón, dúas culleradas sopeiras de azucre, unha culleradiña de bicarbonato e media de sal.

Premer a ferida firmemente cunha gasa estéril ata cortar a hemorraxia. Se é posible, débense utilizar guantes de usar e tirar. Cando deixe de sangrar, limpala con auga e xabón e a continuación cun desinfectante. Despois hai que acudir a urxencias do hospital, pois talvez sexa necesario dar puntos ou administrar a vacina antitetánica. Queimaduras leves Lavar a queimadura durante uns minutos con abundante auga fría debaixo da billa para que arrefríe a pel. Non hai que poñer barro, aceite, pomada, pasta de dentes, alcohol ou outras substancias sobre as queimaduras. Se a queimadura é grave, pódese tapar con gasas molladas ata recibir atención médica. Hemorraxias nasais Inclinar lixeiramente a cabeza cara adiante para evitar tragar sangue e premer cos dedos o nariz durante uns minutos, ata que deixe de sangrar. Non hai que taponar o nariz con algodón e, se nuns minutos non deixa de sangrar, premer o nariz de novo ata cortar a hemorraxia.

Comprende a información 1

Busca o significado de estéril, desinfectante, vacina antitetánica e hemorraxia.

Busca máis información 2

Infórmate sobre os primeiros auxilios que se poden aplicar nos seguintes casos: picaduras de animais

insolación

diarrea

Pon en común

encia Intelix rsoal p inter e

3

TRABALLO COOPERATIVO. Facede entre todos un manual

de primeiros auxilios sobre accidentes que poidan ocorrer no colexio. Explicade como actuar en cada caso.

20

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 20

Traballo cooperativo Pódense incluír remedios naturais moi útiles. Por exemplo, para a picadura de mosquito: aplicar directamente sobre a picadura un pouco vinagre de mazá.

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Os alumnos teñen que entender que estas técnicas só deben aplicarse para impedir que as lesións se agraven e que o importante é que a persoa ferida sexa atendida por persoal sanitario especializado. Os alumnos deben ler con detemento a forma de actuar e observar os debuxos para comprender ben cada técnica.

34

04/03/2015 8:19:57

Solucionario 1   Estéril: que non ten bacterias nin microbios que poidan

provocar unha infección. Desinfectante: substancia que serve para eliminar as bacterias e microbios que poden infectar un ser vivo. Vacina antitetánica: serve para evitar desenvolver a enfermidade do tétano, que pode contaxiarse mediante un corte. Hemorraxia: perda de sangue que se produce por rotura de vasos sanguíneos. 2   R. M. Picadura de medusa. Limpar a zona onde se pro-

duciu a lesión con auga salgada, a temperatura fría. Insolación: na sombra, abanar e aplicar panos mollados na fronte e na caluga. Diarrea: beber pouco a pouco un preparado para evitar a deshidratación. 3   Traballo cooperativo. R. L.

1

SABER ESTUDAR

Propósitos

RESUMO. Copia Copia ee completa completa no no caderno caderno oo resumo resumo da da unidade. unidade. 11 RESUMO.

Todos Todos os os seres seres vivos vivos realizan realizan as as funcións funcións

ee están están formados formados por por

As As células células son son tan tan pequenas pequenas que que só só se poden se poden ver ver utilizando utilizando un un

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

..

..

Nos Nos seres seres vivos vivos pluricelulares pluricelulares as células que son as células que son do do mesmo mesmo tipo tipo agrúpanse agrúpanse en .. en Un Un órgano órgano está está formado formado pola pola unión unión de varios de varios coordinada. coordinada.

NOTAS

que que funcionan funcionan de de forma forma

está está composto composto de de varios varios órganos órganos do do mesmo mesmo tipo tipo que que realizan realizan Un Un a mesma a mesma función. función. consta consta de de órganos órganos de de diferentes diferentes tipos tipos ou ou de de varios varios sistemas sistemas que que funcionan funcionan Un Un de de xeito xeito coordinado coordinado para para realizar realizar un un traballo. traballo. Un Un ser ser humano humano está está formado formado pola pola unión unión de de todos todos os os Por Por medio medio da da función función de de

ee

do do corpo. corpo.

oo organismo organismo obtén obtén aa materia materia ee aa

que que precisa. precisa.

O O aparello aparello dixestivo dixestivo realiza realiza oo proceso proceso ,, que que comprende comprende aa dixestión dixestión dos dos nutrientes nutrientes ee aa eliminación eliminación de de .. dos dos alimentos, alimentos, aa AA respiración respiración serve serve para para obter obter

do do aire aire ee eliminar eliminar

Mediante Mediante aa circulación circulación repártense repártense polo polo corpo corpo os os ee retíranse retíranse os os refugos. refugos.

.. ee oo osíxeno osíxeno

AA excreción excreción serve serve para para eliminar eliminar as as substancias substancias de de refugo refugo que que transporta transporta .. oo AA función función de de

permítenos permítenos ás ás persoas persoas ter ter descendentes descendentes semellantes semellantes aa nós. nós.

Mediante Mediante aa función función de de de de nós nós ee elaboramos elaboramos

respondemos respondemos aos aos cambios cambios que que ocorren ocorren arredor arredor ..

Elabora un un esquema esquema en en que que inclúas inclúas as as seguintes seguintes palabras: palabras: 22 Elabora corpo humano humano corpo

sistemas sistemas

células células

aparellos aparellos

tecidos tecidos

órganos órganos

ESQUEMA. Copia Copia ee completa completa 33 ESQUEMA.

no no caderno caderno oo esquema esquema dos dos niveis niveis de de organización. organización.

organismo

encia Intelix cial a p es células

21

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 21

Competencias Aprender a aprender. A elaboración dun resumo reforza os coñecementos que deben aprender. Os alumnos constrúen esquemas que transmiten moita información visual e intuitiva.

Solucionario

04/03/2015 8:19:58

2   Escribir as palabras nesta orde: corpo humano, apare-

llos e sistemas, órganos, tecidos, células. 3   R. G. De arriba abaixo: 

Aparellos e sistemas.  Órganos.  Tecidos.

1   Resumo. … vitais … células. / … microscopio. / … teci-

dos. / … tecidos … / … sistema … / … aparello … /  … sistemas … aparellos /… nutrición … enerxía / … dixestivo … absorción ... refugo / … osíxeno … dióxido de carbono / … nutrientes / … sangue. / … reprodución… /… relación … respostas.

35

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

Observa o debuxo e explica se se trata dun tecido ou dun órgano.

6

A partir da fotografía do microscopio, realiza un debuxo esquemático no caderno e localiza nel estas partes: ocular

platina

obxectivo

fonte de luz

NOTAS 2

Cres que un tecido está vivo? Explica a resposta.

3

Busca no dicionario o significado das seguintes palabras e cópiao no caderno: célula unicelular pluricelular tecido órgano organismo

4

7

PARA PENSAR. Escribe unha redacción

en que expliques por que se di que o noso corpo é unha máquina perfecta e pon exemplos de situacións que vivises ou observases en que o corpo se comporte como tal.

Copia no caderno a seguinte táboa e complétaa coas definicións. Elemento

Definición

Célula Tecido Órgano

encia Intelix stica lingüí

Sistema Aparello Organismo

8 5

TRABALLO COOPERATIVO. Organizádevos

por grupos de traballo e realizade un mural sobre o que aprendestes nesta unidade sobre o corpo humano. Podedes usar fotografías que recortedes de xornais ou revistas ou algunha que encontredes en Internet.

Describe o percorrido que fai un bocadillo desde que o comes ata que expulsas os seus restos. Explica o que pasa en cada órgano do aparello dixestivo.

22

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 22

Demostra o teu talento Ao elixir o tipo de actividade, cada alumno mostrará o modelo de tarefa que lle resulte máis interesante.

04/03/2015 8:20:01

dun mesmo tipo. Órgano: unión de varios tecidos. Organismo: conxunto de todos os aparellos e sistemas. 4   Para pensar. R. L. 5   Traballo cooperativo. R. L.

Solucionario

6    ocular

1   Vense varias células semellantes unidas unhas a outras.

Trátase dun tecido. 2   R. M. Si, porque está formado por células e cada unha

obxectivo

platina

realiza as funcións vitais, polo tanto, o tecido fai estas funcións de forma coordinada.

fonte de luz

3   Célula: unidade máis pequena que forma os seres vivos.

Unicelular: que consta dunha soa célula. Pluricelular: que está formado por varias células. Tecido: grupo de células

36

7   •  Célula: unidade máis pequena que forma os seres vi-

vos.

1 9

PARA PENSAR. Os fillos parécense tanto ao pai coma á nai. Pensa e razoa por que isto é así.

NOTAS

13 Explica por que non poderiamos

sobrevivir sen a función de relación. 14 Elabora unha ficha de vocabulario onde

expliques o significado das seguintes palabras que aparecen na unidade: receptor - resposta - cerebro

Ficha Palabra: Definición:

15 TOMA A INICIATIVA. O consumo de tabaco

10 En cal dos seguintes casos intervén

a función de relación? O semáforo ponse en verde e cruzamos a rúa. Dixerimos os alimentos. 11 Como se produce a coordinación

interna do noso corpo? 12 Explica a función de relación usando

as seguintes palabras:

é un problema moi grave para a saúde e que afecta directamente o aparello respiratorio. Algunhas das seguintes medidas tomáronse para tratar de combater o seu consumo. Explica que che parecen, se pensas que son efectivas. Engade algunha máis que consideres conveniente. Nos paquetes de tabaco hai mensaxes que alertan do perigoso que é para a saúde o feito de fumar. Está prohibido fumar en lugares públicos: bares, centros de traballo, comercios...

órganos dos sentidos - nervios sistema nervioso - aparello locomotor

Non se pode fumar nos parques infantís nin nos centros de ensino nin deportivos.

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades: A. Investiga sobre algún problema de saúde que poida afectar os rapaces e rapazas do teu tempo (sedentarismo, obesidade...) e elabora unha campaña publicitaria que motive a coidar da saúde. Usa, para facelo, os medios que prefiras.

encia Intelix stica ü ling í

B. Fai un cómic en que se describa unha situación real en que sexa necesario realizar algunha técnica de primeiros auxilios das que se estudaron ao longo da unidade. C. Utiliza o ordenador para facer unha presentación sobre os niveis de organización do corpo humano.

ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 23

•  Tecido: grupo de células dun mesmo tipo. •  Órgano: unión de varios tecidos.

23

04/03/2015 8:20:04

to, sentimos sede e bebemos para repoñer a auga que perdemos coa suor.

•  Sistema: conxunto de varios órganos do mesmo tipo que realizan a mesma función.

12   Na función de relación interveñen os órganos dos senti-

•  Aparello: conxunto de órganos de distinto tipo ou de varios sistemas que funcionan de maneira coordinada para realizar un traballo.

13   Non poderiamos vivir sen a función de relación porque

•  Organismo: conxunto de todos os aparellos e sistemas. 8   R. L. (deben explicar de maneira resumida o proceso di-

xestivo). 9   Para pensar. R. L. 10   O semáforo ponse en verde e cruzamos a rúa.

dos, o sistema nervioso e o aparello locomotor. non saberiamos nada do que pasa ao noso arredor. 14   Receptor: recibe estímulos e transmíteos ao cerebro.

Resposta: efecto que producen as ordes do cerebro. Cerebro: órgano do sistema nervioso que recibe información, elabora respostas e envía ordes aos órganos para que a leven a cabo. 15   Toma a iniciativa. R. L.

11  Polo sistema nervioso. Por exemplo, cando suamos moi-

37

2

Os sentidos e o sistema nervioso

Contidos da unidade • Os órganos dos sentidos. • O sistema nervioso. • As neuronas e o tecido nervioso. • Movementos voluntarios e involuntarios. • Os riscos para a saúde relacionados co sistema nervioso.

SABER

• Vista, oído, olfacto, gusto e tacto. • Neurona, axón, dendrita, nervio. VOCABULARIO

• Encéfalo, cerebelo, bulbo raquídeo. • Movemento voluntario, reflexo. • Alzhéimer e párkinson.

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre a importancia de cumprir as normas de seguridade viaria.

COMUNICACIÓN ORAL

• Debate sobre as medidas de seguridade viaria.

ESCRITURA

• Redacción sobre a importancia do sistema nervioso para as persoas. • Descrición dos órganos dos sentidos. • Descrición da forma das partes da neurona.

SABER FACER INTERPRETACIÓN DE IMAXES

• Interpretación dun esquema anatómico do sistema nervioso. • Interpretación de viñetas dun movemento voluntario e doutro involuntario. • Interpretación da mensaxe do cartel dunha campaña en contra do consumo de alcohol.

TÉCNICAS DE ESTUDO

 

SABER SER

38

TAREFA FINAL

FORMACIÓN EN VALORES

• Resumo da unidade. • Esquema sobre o sistema nervioso. • Poñer correctamente o casco da bicicleta. • Interese por coidar a propia saúde e aplicar as medidas de seguridade necesarias. • Gusto por saber como funciona o corpo humano.

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO

Proxectos interdisciplinarios • Programa de educación en valores.

Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación • Avaliación de contidos. Unidade 2: controis B e A. Test. • Avaliación por competencias. Probas 2 e 3.

• Programa de educación emocional.

RECURSOS DIXITAIS LibroMedia • Unidade 2: actividades e recursos.

Ensinanza individualizada • Plan de mellora.

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO

• Programa de ampliación.

Natural Science 5

Proxectos de traballo cooperativo • Proxecto do primeiro trimestre. Unha viaxe polo espazo.

Recursos complementarios • Lecturas de Ciencias da Natureza. • Prácticas de Ciencias da Natureza. • Imaxes dun planeta vivo. • Esquemas mudos. • Biografías de científicos. • Suxestións para elaborar traballos.

Aprendizaxe eficaz • Técnicas de estudo e preparación de exames.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

Outubro

Novembro

Decembro

39

2

Propósitos •  Aprender, mediante a lectura dun texto e a realización de actividades, a importancia de cumprir as normas de seguridade viaria.

Os sentidos e o sistema nervioso

A seguridade viaria Os estudos sobre accidentes de circulación mostran que moitas das vítimas destes accidentes son nenos. As causas principais son: cruzar as rúas de forma indebida, non usar o casco ao andar na bicicleta ou viaxar no coche sen o cinto de seguridade.

•  Activar os coñecementos previos.

Máis recursos

Nalgunhas ocasións, as consecuencias destes accidentes son moi graves. Pódense producir danos na columna vertebral, onde se encontra a medula espiñal, e no cranio, que protexe o cerebro.

Mostre varios catadióptricos na clase e pregunte para que serven. Explique como funcionan, onde se colocan   e reflexionen sobre o seu papel   na seguridade viaria e na prevención de accidentes.

Os danos na medula espiñal poden causar parálise en diferentes partes do noso corpo. As lesións cerebrais poden alterar ou incluso anular numerosas capacidades, como pensar, falar ou movernos. Para reducir estes accidentes e garantir a nosa seguridade, debemos cruzar sempre polos pasos de peóns, semáforos ou marcas viarias, e utilizar elementos de seguridade como o casco na bicicleta e o cinto de seguridade no coche. Estímase que o uso correcto do casco na bicicleta reduce o risco de lesión cranial e cerebral en 7 de cada 10 persoas que sofren un accidente.

Le e comprende o problema

SABER FACER TAREFA FINAL

Cales son as causas de que haxa tantos nenos vítimas dos accidentes de tráfico? Onde se encontra a medula espiñal? Que tipo de lesións se producen cando se dana a medula espiñal? Que medidas de seguridade viaria adoptaron os nenos das fotografías? EXPRESIÓN ORAL. Comenta cos compañeiros outras

medidas de seguridade viaria que coñezas. Debatede sobre cales vos parecen máis eficaces e que outras medidas de seguridade viaria propoñeriades.

Colocar correctamente o casco da bicicleta Ao finalizar saberás como colocar de forma adecuada o casco da bicicleta. Antes, estudarás os órganos dos sentidos e aprenderás como é o sistema nervioso, como funciona e como coidalo.

24

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 24

04/03/2015 8:18:57

Coñecementos e experiencias previas

Educación cívica

Pregunte sobre as normas que preveñen os accidentes,  se as coñecen, se as valoran e se as poñen en práctica.

Suxestións sobre a lectura

Nalgúns lugares, como parques e rúas, hai carrís bici. Cando circulamos na bicicleta por estes carrís temos que respectar as limitacións de velocidade e prestar atención aos peóns para evitar que se produzan accidentes.

Pregunte na clase por que o cinto de seguridade dos automóbiles se chama así.

Traballo cooperativo

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Cadeira de seguridade do coche. Pídalle a algún alumno con irmáns pequenos que explique como é.

40

Faga equipos para que busquen información en Internet sobre as Ordenanzas de Mobilidade relacionadas coas bicicletas do lugar onde residen. Por exemplo, en moitas cidades o timbre e as luces son obrigatorios. Analizar como estes elementos aumentan a seguridade e preveñen accidentes.

NOTAS

QUE SABES XA?

O cerebro e os nervios O cerebro intervén na función de relación recibindo a información do exterior que procede dos órganos dos sentidos e elaborando respostas que executará o noso aparello locomotor. Os nervios transmiten a información dos órganos dos sentidos ao cerebro e deste ao aparello locomotor.

1

Observa a imaxe. Cando o semáforo se poña verde, Carlos vai cruzar a rúa. Que órganos van intervir en todo o proceso? Explica que función cumpre cada un.

25

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 25

Competencias Comunicación lingüística. Coa lectura do texto e coas actividades favorécese a comprensión lectora e desenvólvense as habilidades de comunicación oral. Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos.

 

04/03/2015 8:19:06

•  Parálise en diferentes partes do noso corpo. As lesións cerebrais poden afectar a numerosas capacidades, como pensar, falar ou movernos. •  Os nenos no coche usan as cadeiras apropiadas e levan posto o cinto de seguridade. Na bicicleta, levan casco. •  Expresión oral. R. L. QUE SABES XA?

Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA •  Atravesar as rúas indebidamente, non usar o casco ao montar na bicicleta ou ir no coche sen o cinto de seguridade. •  A medula espiñal está dentro da columna vertebral.

•  Interveñen os ollos, o cerebro, ósos e músculos. •  Os ollos captan a información da cor do semáforo en verde para os peóns. O cerebro recibe esta información, interprétaa e envía ordes aos músculos das pernas para que se movan. Os músculos das pernas contráense e reláxanse, tiran dos ósos aos que están unidos e prodúcese o movemento.

41

Os órganos dos sentidos Propósitos •  Saber como funcionan os órganos dos sentidos. •  Coñecer as partes principais   dos órganos dos sentidos.

Previsión de dificultades Para facilitar a compresión   dos debuxos anatómicos explique que representan cortes e detalles ampliados. Guíe a observación   de cada debuxo segundo se indica   no apartado Para explicar.

córnea

Os órganos dos sentidos captan información do exterior e envíana ao cerebro a través dos nervios.

pupila

retina

Os ollos e o sentido da vista Os ollos son os órganos do sentido da vista. A súa función é captar a luz. Con eles podemos percibir as cores, as formas e as distancias.

nervio óptico

A información que chega aos receptores da retina viaxa ata o cerebro a través do nervio óptico. O cerebro recibe a información e interprétaa. 1

cristalino 1

iris

Partes do ollo.

Os oídos e a audición Os oídos son os órganos do sentido do oído. Con eles percibimos os sons, o lugar de onde proceden e as súas propiedades.

TRABALLA COA IMAXE En que zona do ollo está a retina?

No caracol encóntranse os receptores que captan os sons. O caracol está unido ao nervio auditivo, a través do cal a información se transmite ao cerebro. 2 orella

osiños

tímpano

nervio auditivo

Con que parte do ollo se comunica a retina directamente?

2

Partes do oído.

caracol

conduto auditivo

pelo

glándula sudorípara

A pel e o tacto A pel é o órgano onde se encontra situado o sentido do tacto. Con este sentido podemos percibir distintos tipos de sensacións como a forma e a textura dos obxectos, a presión, a calor e o frío. Na pel encóntranse os receptores do sentido do tacto. Estes receptores están unidos a nervios a través dos cales a información chega ao cerebro. 3

receptores do tacto 3

Estrutura da pel.

26

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 26

Para explicar O debuxo 1 é un globo ocular cun corte saxital. Vemos as capas do ollo de fóra cara a dentro. Comente que o interior non é oco, está cheo dunha substancia que se chama humor vítreo.

04/03/2015 8:19:08

O debuxo 5 mostra as partes do nariz nun corte saxital.Vemos as fosas nasais, o padal e varios dentes.

Saber máis

O debuxo 2 mostra as partes do oído. A orella está na cabeza e o resto está dentro da cabeza e non podemos velo, o debuxo representa un corte.

Pídalles aos seus alumnos que lembren algunha vez que tivesen arrefriado. Nestas ocasións tampouco sentimos o sabor dos alimentos, é porque non podemos percibir o seu olor, xa que debido ao arrefriado, o nariz ten moita mucosidade.

O debuxo 3 é un corte da pel en tres dimensións. A parte superior está en contacto co aire, e a inferior, no interior da pel e non a vemos no noso propio corpo.

Educación cívica

O debuxo 4 tamén é un corte en tres dimensións, neste caso da superficie da lingua. É coma se vísemos as papilas cunha gran lupa.

O sentido da vista é moi importante. Para coidar a saúde dos nosos ollos debemos ler con luz suficiente, usar lentes se as necesitamos e revisar a vista.

42

2

NOTAS

A lingua e o sentido do gusto A lingua é o órgano do sentido do gusto. Por medio da lingua percibimos os sabores. Na superficie da lingua encóntranse as papilas gustativas, que son uns pequenos avultamentos que conteñen os receptores dos sabores. 4

papilas gustativas 4

Superficie da lingua.

O nariz e o sentido do olfacto O nariz é o órgano do sentido do olfacto. No seu interior está a pituitaria amarela, que é a zona que capta os olores.

nervio olfactivo

fosa nasal

Na pituitaria amarela sitúanse os receptores olfactivos, que mandan ao cerebro a información que reciben a través do nervio olfactivo. 5

pituitaria amarela

orificio nasal 5

Partes do nariz.

SABER MÁIS A anosmia Existe un trastorno do sentido do olfacto que se chama anosmia e que consiste en que a persoa que o padece non pode percibir ningún olor.

ACTIVIDADES 1

Observa o debuxo. cerebro

Imaxina que no forno da túa casa hai unha torta que se está queimando. Unha persoa con anosmia non podería percibir o cheiro a queimado.

ollo nervio óptico

Percibir un olor a tempo pode incluso chegar a salvarnos a vida. Se non podemos ulir, tampouco percibimos o sabor dos alimentos, xa que os sentidos do olfacto e do gusto están relacionados. Polo tanto, unha persoa con anosmia non saborea a comida e tampouco pode percibir se está estragada.

Que órganos se encargan de percibir o estímulo visual? Que función teñen os nervios ópticos? Que acontece no cerebro? 2

Que tipo de estímulos captan as células receptoras do tacto? Escribe tres exemplos.

3

Que parte de cada un dos seguintes órganos dos sentidos se encarga de captar os estímulos? Lingua e sabor. Nariz e olor. Oído e son.

27

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 27

 

04/03/2015 8:19:10

Outras actividades

Traballa coa imaxe

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

•  A retina está no fondo do ollo.

O funcionamento da voz. Reparta globos de cores e pida que os inflen. Despois, que suxeiten un globo coas mans e que falen coa boca preto do globo. Ao facer isto, os nenos notarán coas mans que o globo vibra.

•  Co nervio óptico.

Explique que a voz é unha vibración que pasa da nosa boca ao aire, e do aire ao globo, por iso este vibra. Aprender a anatomía dos órganos dos sentidos. Suxira que sigan unha orde ao observar o debuxo, por exemplo, no sentido das agullas do reloxo, de esquerda a dereita, ou ben de arriba abaixo… Esta orde axúdaos a memorizar e a recordar.

Solucionario 1  Os ollos encárganse de percibir o estímulo visual. / Os

nervios ópticos conducen a información recibida polos receptores da retina ata o cerebro. / O cerebro recibe a información e interprétaa. 2  Sensacións como a forma e a textura, a presión, a calor

e o frío. Se o aire está frío ou quente; que un coxín está brando e que unha esponxa é rugosa. 3  Lingua e sabor: papilas gustativas. Nariz e olor: pituitaria.

Oído e son: caracol.

43

O sistema nervioso Propósitos •  Saber como son as neuronas   e o tecido nervioso.

Para poder realizar a función de relación necesitamos o sistema nervioso, que leva a cabo tarefas moi importantes: Analiza a información que nos chega do exterior a través dos órganos dos sentidos e tamén todo o que ocorre no interior do noso corpo.

•  Coñecer as tarefas que realiza   o sistema nervioso e as partes   que ten.

Ordena as respostas necesarias para o funcionamento do noso organismo. Coordina o funcionamento dos órganos e sistemas do corpo: o sistema circulatorio, o dixestivo, etc.

Previsión de dificultades Aos alumnos pode custarlles imaxinar o encéfalo en tres dimensións   e comprender que ten varias partes. Para axudalos, pódese mostrar   na clase un modelo anatómico   e ver algún vídeo, como o que   se indica no apartado seguinte.

No sistema nervioso distínguense dúas partes: o sistema nervioso central e o sistema nervioso periférico. O sistema nervioso está formado por un único tipo de tecido, o tecido nervioso. 1

1

Tecido nervioso observado co microscopio.

As neuronas As células que forman o tecido nervioso chámanse neuronas e caracterízanse por ter distintas prolongacións coas que transmiten información continuamente. 2 Nunha neurona distínguense tres partes:

Máis recursos

O corpo, que é a zona máis larga da que parten diversas prolongacións.

«Big Brain» (gran cerebro) é o nome do mapa do cerebro humano en 3D máis detallado da historia. Foi creado no ano 2013 por científicos   de Canadá e Alemaña a partir   de 7.400 láminas do cerebro dunha muller de 65 anos. Para ver o vídeo en Internet, teclee nun buscador:   Big Brain mapa do cerebro humano.

As dendritas, que son prolongacións moi ramificadas. A través delas, as neuronas reciben información dos órganos dos sentidos ou doutras neuronas. O axón, que é unha soa prolongación máis fina e longa ca as dendritas. A través do axón transmítese información a outras neuronas ou envíanse ordes aos órganos.

dendritas axón

corpo

TRABALLA COA IMAXE Observa o debuxo e describe a forma de cada unha das partes da neurona. 2

Partes dunha neurona.

28

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 28

04/03/2015 8:19:13

Para explicar

Traballa coa imaxe

Tras estudar as partes dunha neurona no debuxo, guiar a observación da fotografía 1, tecido nervioso observado polo microscopio. Sinalar que os puntos máis escuros de forma triangular son os corpos neuronais. As liñas negras corresponden a axóns e dendritas. As neuronas e outras células forman o tecido nervioso e realizan unha función común.

Partes dunha neurona. O corpo é a parte máis compacta. Del saen as dendritas, que son varias, ramificadas e curtas. Tamén sae o único axón, que é longo e fino, e no extremo máis distante do corpo está ramificado.

Educación cívica Algúns mergullos na auga do mar ou das piscinas poden provocar graves accidentes que afectan a medula espiñal e poden producir parálise parcial ou total. Destaque a importancia de mergullarnos con precaución e correctamente.

44

Esquema do sistema nervioso. O cerebro ten aspecto rugoso e unha liña central que o percorre lonxitudinalmente, de fronte a caluga. O bulbo raquídeo está baixo o cerebro. A medula espiñal nace no bulbo raquídeo e encóntrase no interior das vértebras que forman a columna vertebral e chega ata o final desta, o coccix. Os nervios saen da columna vertebral e esténdense por todo o corpo. Con todo, algúns nervios, como os nervios ópticos, saen do cerebro.

22 O sistema nervioso central

Sistema nervioso central

A función do sistema nervioso central consiste en recibir información, interpretala e elaborar unha resposta. Está formado polo encéfalo e a medula espiñal. 3

cerebelo bulbo raquídeo

O encéfalo está situado na cabeza e protexido polos ósos do cranio. Ten tres partes: – O cerebro, que controla os actos voluntarios como falar e pedalear. É o órgano do pensamento e almacena datos e experiencias na memoria.

NOTAS

cerebro

medula espiñal

Sistema nervioso periférico

– O cerebelo, que coordina os movementos e controla o equilibrio. – O bulbo raquídeo, que regula a actividade dos órganos internos. Controla sen que nos deamos de conta, por exemplo, os latexos do corazón.

nervios

A medula espiñal encóntrase protexida no interior das vértebras que forman a columna vertebral. Ordena respostas involuntarias, como retirar a man cando nos queimamos. 3

O sistema nervioso periférico O sistema nervioso periférico está formado polos nervios, que son fibras longas formadas pola unión de axóns de varias neuronas. Os nervios chegan a todas as partes do noso corpo: aos órganos dos sentidos, aos músculos, ás vísceras, etcétera, e comunícanas co encéfalo e coa medula. Hai dous tipos de nervios: os sensitivos e os motores. Os nervios sensitivos transmiten información desde os órganos ata o encéfalo e a medula espiñal. Os nervios motores levan as ordes do encéfalo e da medula espiñal ata outros órganos.

Esquema do sistema nervioso.

TRABALLA COA IMAXE Que órgano ocupa a maior parte do encéfalo? Descríbeo. Onde está situado o bulbo raquídeo? De onde sae a medula espiñal? Ata onde chega? Onde están situados os nervios?

ACTIVIDADES 1

Cales son as funcións do sistema nervioso?

4

Explica o que é un nervio e di que parte do sistema nervioso forman.

2

O axón e as dendritas son prolongacións que saen do corpo da neurona. Explica en que se diferencian.

5

Que funcións ten o cerebro?

6

Escribe as diferenzas entre:

3

Como se chaman as dúas partes que forman o sistema nervioso?

Encéfalo e cerebelo. Medula espiñal e columna vertebral. Nervios sensitivos e nervios motores.

29

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 29

Solucionario 1  Analiza a información que nos chega do exterior a tra-

vés dos órganos dos sentidos e tamén todo o que ocorre no interior do noso corpo. Ordena as respostas necesarias para o funcionamento do noso organismo. Coordina o funcionamento dos órganos e sistemas do corpo. 2  As dendritas son prolongacións moi ramificadas. A través

delas, as neuronas reciben información dos órganos dos sentidos ou doutras neuronas. O axón é unha soa prolongación máis fina e longa ca as dendritas. A través do axón transmítese información a outras neuronas ou envíanse ordes aos órganos. 3  O sistema nervioso central e o nervioso periférico.

 

04/03/2015 8:19:14

4  Un nervio é unha fibra longa formada pola unión de axóns

de varias neuronas. O conxunto de nervios do corpo forma o sistema nervioso periférico. 5  O cerebro controla os actos voluntarios, como falar e pe-

dalear. É o órgano do pensamento e almacena datos e experiencias na memoria. 6  O encéfalo está situado na cabeza e protexido polos

ósos do cranio. O cerebelo é unha das partes do encéfalo. / A medula espiñal forma parte do sistema nervioso, mentres que a columna vertebral forma parte do sistema óseo. / Os nervios sensitivos transmiten información desde os órganos ata o encéfalo e a medula espiñal. Os nervios motores levan as ordes do encéfalo e da medula espiñal ata outros órganos.

45

Os movementos Propósitos

Se temos en conta a parte do sistema nervioso que intervén, os movementos pódense clasificar en dous tipos: voluntarios e involuntarios.

•  Diferenciar entre movementos voluntarios e reflexos. •  Saber como se realizan   eses movementos.

Previsión de dificultades O feito de que a medula ordene certos movementos pode ser difícil   de entender para os alumnos.   Na explicación, facer fincapé   neste feito que ocorre cos movementos reflexos.

Os movementos voluntarios Mediante o movemento, respondemos ao que ocorre no noso medio. Realizamos movementos continuamente. Moitos deles, como camiñar, saltar ou mastigar, facémolos conscientemente: son movementos voluntarios. 1 Neste tipo de movementos participa o cerebro. O proceso ocorre nos seguintes pasos. Os órganos dos sentidos captan un estímulo e envían a información ao cerebro a través dun nervio sensitivo.

TRABALLA COA IMAXE

O cerebro analiza a información e elabora unha resposta a través dos nervios motores ata os músculos. Os músculos executan a orde encargada polo cerebro realizando un movemento adecuado.

1. Os oídos captan o son  do teléfono. A información viaxa ao cerebro a través dos nervios auditivos.

2. O cerebro procesa a información, identifica a chamada e envía unha orde aos músculos do brazo a través dos nervios.

Describe o que representan as frechas grises do debuxo.

1

Movemento voluntario.

3. Os músculos dos brazos executan a orde do cerebro e actúan movéndose para coller o teléfono.

As persoas realizamos numerosos movementos voluntarios que se poden clasificar en dous tipos: finos e grosos. Os movementos finos son pequenos e precisos coma os que se requiren para recoller un anaquiño de papel que caeu ao chan. Os movementos grosos son moito máis amplos e menos precisos ca os finos, coma os que realizamos cando saudamos a alguén coñecido axitando os brazos. 30

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 30

04/03/2015 8:19:17

Para explicar

Coñecementos e experiencias previas

É importante diferenciar os movementos que realizamos conscientemente dos que se producen sen que os controlemos. Un corazón que latexa é un bo exemplo de movemento involuntario.

Dividir a clase en grupos para que comproben entre eles o reflexo patelar. O reflexo patelar compróbase en posición sentada e coas pernas colgando, sen que os pés toquen o chan. Ao golpear suavemente no xeonllo debaixo da rótula, a perna estírase (debido á contracción do músculo cuádriceps da coxa). Este golpiño pódese dar co canto externo da man.

O debuxo 1 representa unha situación frecuente pero que pode dar lugar a confusión. A nena move o brazo e colle o teléfono, é un movemento voluntario, pero é verdade que moitas veces o uso do teléfono é inconsciente. Collémolo en canto soa, sen pensar, dando prioridade á chamada ou á mensaxe entrante, fronte á tarefa que estamos realizando ou as persoas coas que conversamos.

46

Educación cívica Estar distraídos e facer as cousas sen dármonos de conta produce cansazo, dispersión e fai que nos cunda pouco o tempo. Na actualidade, os teléfonos e os xogos dixitais son fonte de distracción para maiores e pequenos.

22

NOTAS

Os movementos reflexos Ademais dos movementos que facemos voluntariamente, hai outros moitos que realizamos de forma involuntaria; por exemplo, se nos picamos cun cacto na man sen darnos de conta, rapidamente a apartamos sen o pensar. Os movementos reflexos son rápidos e involuntarios. Estes movementos son moi importantes para a nosa supervivencia porque evitan accidentes e situacións perigosas. 2 Nos movementos reflexos non intervén o cerebro senón a medula espiñal, que recibe a información do exterior e elabora unha resposta moi rápida. O proceso ocorre en varios pasos: TRABALLA COA IMAXE

Un órgano dos sentidos capta un estímulo que pode ser perigoso e manda a información á medula espiñal.

Describe o que representan as frechas amarelas do debuxo.

A medula recibe a información e ordena un movemento. A orde chega ata os músculos a través dun nervio motor e os músculos realizan o movemento.

1. A pel capta que o vaso  está moi quente. Os nervios levan a información á medula espiñal.

2. A medula recibe a información e envía a orde de retirar a man aos músculos a través dos nervios.

ACTIVIDADES

2

encia Intelix lista natura

Movemento involuntario.

3. Os músculos dos brazos actúan e retiramos rapidamente a man do vaso quente.

encia Intelix temática a lóxico-m

1

Observa a imaxe. Que parte relacionarías co cerebro, cal cun músculo e cal cun nervio? Explica por que.

2

Que diferenza hai entre un movemento voluntario e un involuntario? Pon un exemplo de cada un.

31

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 31

Traballa coa imaxe

 

04/03/2015 8:19:20

Solucionario

•  Movemento voluntario. As frechas grises representan como viaxa a información. No paso 1, a información (o teléfono está soando) vai desde o oído, que capta o son, ata o cerebro. No paso 2, a orde «móvete» viaxa desde o cerebro ata os músculos do brazo. No paso 3, os músculos dos brazos executan a orde recibida.

1  O cerebro é o ordenador, porque recibe información e

•  Movemento involuntario. As frechas amarelas representan como viaxa a información. No paso 1, a pel capta unha información que os nervios levan á medula espiñal. No paso 2, a información (o vaso queima) viaxa desde a pel da man ata a medula espiñal. No paso 3, a orde «retira a man» viaxa desde a medula por un nervio motor ata os músculos do brazo.

mente cando queremos e un involuntario é o que se realiza sen o noso control.

elabora respostas. A impresora é o músculo, porque se encarga de elaborar a resposta que lle envía o ordenador (imprimir un documento). O cable que une a impresora e o ordenador é o nervio, porque conduce a información. 2  Un movemento voluntario é o que facemos consciente-

Por exemplo, camiñar é un movemento voluntario; retirar a man cando nos queimamos é un movemento involuntario.

47

A saúde do sistema nervioso Propósitos •  Aprender sobre os riscos para   a saúde relacionados co sistema nervioso.

Máis recursos Na páxina web da DXT (Dirección Xeral de Tráfico) hai unha guía   do peón. É un material didáctico interactivo sobre condutas peonís para circular con seguridade. Pódese descargar desde esta páxina e tamén pode solicitarse á Área de Educación   e Divulgación da Dirección Xeral   de Tráfico nun correo electrónico   que se indica no sitio web.

Ter boa saúde significa encontrarse ben desde o punto de vista físico, mental e social. Os trastornos de saúde do sistema nervioso están provocados por diferentes causas. Para o seu coidado é imprescindible un bo descanso e un ocio adecuado.

Lesións e enfermidades do sistema nervioso As lesións máis comúns que se poden producir son: A lesión medular. Ocorre cando se fractura a columna vertebral que protexe a medula espiñal. Pola medula viaxan moitos nervios que controlan o movemento de brazos e pernas, polo que se pode producir a parálise das extremidades. 1

1

Moitas parálises prodúcense como consecuencia de lesións medulares.

As lesións cerebrais. Prodúcense cando o cranio se golpea e se dana o cerebro. A maioría destas lesións prodúcense en accidentes de tráfico, ao lanzarse en piscinas ou ríos en que non hai auga suficiente ou en caídas cando se practican deportes sen a protección adecuada.

TRABALLA COA IMAXE Que mensaxe cres que quere transmitir a imaxe da campaña en contra do consumo de alcohol?

Algunhas das enfermidades do sistema nervioso con maior incidencia na nosa sociedade actualmente son: O alzhéimer. Prodúcese pola deterioración de certas neuronas do cerebro. Comeza con perdas leves de memoria, de orientación e de razoamento, que se van agravando pouco a pouco. En xeral, a enfermidade afecta a persoas maiores.

Escribe unha redacción sobre o que puido ocorrer antes do momento que se observa na imaxe.

O párkinson. É unha enfermidade que se caracteriza pola aparición de movementos de tremor involuntarios producidos pola diminución da forza muscular.

O alcohol altera o funcionamento do cerebro O alcohol é unha substancia moi estendida na nosa sociedade que pode supoñer un risco grave para a saúde. Dependendo da cantidade de alcohol que consuma, unha persoa pode experimentar perda de reflexos ou de visión ata chegar á embriaguez. Neste estado pérdese o control dos propios actos. En casos extremos, pode causar a morte. 2 O abuso de alcohol dá lugar a unha enfermidade crónica, o alcoholismo. Estes enfermos sofren graves danos no sistema nervioso e noutros órganos do corpo e teñen problemas nas súas relacións familiares e sociais.

Co alcohol podes descubrir novas sensacións.

ALCOHOL Ti verás o que che vai

2

Cando unha persoa se emborracha, intoxica o seu corpo e perde o control dos propios actos.

32

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 32

04/03/2015 8:19:23

Traballo cooperativo

Educación cívica

Suxestións para as respostas da actividade número 6, a seguridade dos ciclistas. Cando se circula na bicicleta, o uso do casco aumenta a seguridade; tamén é moi importante prestar atención aos peóns, pois ás veces poden andar distraídos e sen darse de conta da existencia de bicicletas. É necesario deixar un metro e medio de distancia con respecto aos coches aparcados, por se se abre unha porta ou arrincan de maneira inesperada. O tamaño da bicicleta debe ser o adecuado segundo a estatura do ciclista. Hai que evitar escoitar música. Os ciclistas que circulan con cascos ou auriculares aumentan considerablemente os riscos de sufrir un accidente, xa que non escoitan os ruídos externos, que poden alertar sobre un posible choque.

Con frecuencia a sociedade emite unha dobre mensaxe; por un lado, avisa dos perigos de beber alcohol, e, por outro, o alcohol está presente na vida diaria, en aniversarios, reunións sociais, celebracións… Hai que ter en conta que os feitos ensinan máis ca as palabras.

48

Competencias Competencia social e cívica. Na nosa sociedade o consumo de alcohol é un problema individual e tamén social. A actividade proposta axuda a tomar conciencia da importancia de participar na prevención.

22

NOTAS

O descanso e o ocio Para coidar o sistema nervioso é imprescindible durmir. En xeral é necesario durmir unhas oito horas diarias. Durante a noite a nosa mente e o noso corpo descansan profundamente. Este descanso é necesario para que o noso sistema nervioso se repoña da actividade diaria e poder así realizar as tarefas do día seguinte, poder manter a atención na clase e aprender. 3 Para que o sistema nervioso realice as súas funcións correctamente, ademais de descansar as horas suficientes, debemos levar unha vida ordenada, con horarios regulares e ter tempo de ocio. Iso axudaranos a estar activos e alegres.

3

Se non durmimos o suficiente atoparémonos cansos ao día seguinte.

As lesións máis comúns que afectan o sistema nervioso son: a lesión medular, a cerebral, o alzhéimer e o párkinson. É importante evitar consumir alcohol e ter un bo descanso.

encia Intelix rsoal interpe

ACTIVIDADES 1

Que pensas que podes facer para diminuír o risco de sufrir unha lesión medular?

2

Busca no dicionario as seguintes palabras e escribe o seu significado no caderno. Paraplexía

3

Tetraplexía

6

TRABALLO COOPERATIVO. Reunídevos por grupos e elaborade unha lista con recomendacións para peóns e ciclistas que permitan evitar accidentes.

7

Observa as seguintes situacións e explica os riscos que levan asociados.

EDUCACIÓN CÍVICA. Que razóns darías para convencer a alguén de que a seguinte frase é falsa?

A

Se bebo alcohol resúltame máis fácil relacionarme cos demais. 4

5

Explica por que é importante usar un casco protector cando se vai na bicicleta. Que podería ocorrer se, conducindo unha bicicleta, se ten un accidente sen levar casco?

B

Fai unha lista do número de horas que dormes cada día durante unha semana. Dormes todos os días tempo abondo?

encia Intelix rsoal intrape

33

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 33

Traballa coa imaxe •  R. M. Hai que evitar o consumo de alcohol, porque este fai dano ao teu corpo, á túa mente e ao teu comportamento. •  R. L.

Solucionario 1   R. M. Poñer o casco cando monto na bicicleta, levar pos-

to o cinto de seguridade no coche e usar a cadeira adecuada, evitar mergullos perigosos, mirar ben antes de atravesar a rúa e facelo por semáforos. 2   Paraplexía: parálise da metade inferior do corpo. Tetra-

plexía: parálise das catro extremidades.

 

04/03/2015 8:19:26

4   O casco protexe o noso cranio e, polo tanto, o noso ce-

rebro no caso de accidente. Se se ten un accidente coa bicicleta sen levar casco, podemos golpearnos na cabeza e sufrir danos cerebrais. 5   R. L. 6   Traballo cooperativo. R. L. 7   R. M. A. A nena, que non leva casco, pode ser atropela-

da polo coche, ou caer ao pasar este demasiado preto. B. Se a profundidade da auga é insuficiente ou a posición do corpo ao caer é incorrecta, pode producirse un accidente que afecte o pescozo e a columna vertebral, con fatais consecuencias, parálise ou falecemento.

3   Educación cívica. R. M. O alcohol fará que non saibas

ben o que dis e que despois non lembres o que fixeches.

49

SABER FACER

Propósitos

Colocar correctamente o casco da bicicleta

•  Colocar correctamente o casco   da bicicleta.

O uso do casco da bicicleta é moi importante para reducir o risco de lesións na cabeza no caso de caída. Para que o casco cumpra a súa función protectora debe estar colocado sobre a cabeza na posición correcta. Ten que quedar nivelado e fixo sobre a cabeza, sen que poida moverse.

Previsión de dificultades

Observa como debe poñerse o casco

As condutas que serven para coidar   a nosa saúde teñen que apoiarse   nos coñecementos e na motivación. Só entendendo por que hai que facer as cousas dunha determinada forma, integramos as condutas adecuadas na nosa vida, sen interpretalas só como ordes externas.

O casco debe cubrir parte da fronte. Para saber se tes o casco posto correctamente, coloca dous dedos sobre as cellas. Se o tes ben colocado, o casco debe tocar os teus dedos.

Máis recursos Levar algún casco de bicicleta para persoa adulta e para neno. Comparar o tamaño e outras características que os diferencian. O axuste correcto   á cabeza é unha clave para que   o casco nos protexa.

A fibela esquerda do broche debe quedar debaixo do queixo. Podes axustar a correa para que sexa máis longa ou máis curta. 1

NOTAS

As correas laterais deben formar un «V» (debaixo e en fronte de cada orella).

Abrocha o casco e axusta a correa ata que non poidas colocar máis dun ou dous dedos entre a correa e o teu queixo. Para comprobar que o fixeches ben abre a boca o máximo que poidas, deberás sentir como o casco fai presión sobre a túa cabeza.

Indica cal destas tres é a forma correcta de levar o casco. A

B

C

Demostra que sabes facelo 2

Por parellas, levade á aula un casco de bicicleta e colocádello correctamente ao voso compañeiro ou compañeira.

34

encia Intelix oral corp

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 34

04/03/2015 8:19:29

Coñecementos e experiencias previas

Competencias

Preguntarlles aos alumnos se levan sempre casco cando montan na bicicleta. Indagar despois se se o colocan de forma correcta. Reflexionar sobre as respostas e as motivacións para levalo ou non.

Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Deben observar con moita atención os debuxos que aparecen na páxina e ler os textos que os acompañan.

Traballo cooperativo O uso do casco para os ciclistas nas vías urbanas é unha das novidades que recolle a reforma do Regulamento de Circulación. Divida os alumnos en grupos para debater a idea da conveniencia do uso do casco e a función de protección que desempeña. Cada grupo elixirá un representante para compartir as súas conclusións con toda a clase.

50

Solucionario 1   A forma correcta de levar o casco é como aparece no de-

buxo B. 2   R. L. Segundo o debuxo B e as instrucións que aparecen

na páxina do libro do alumno.

2

SABER ESTUDAR

Propósitos

RESUMO. Copia Copia ee completa completa no no caderno caderno oo resumo resumo da da unidade. unidade. 11 RESUMO.

Os Os órganos órganos dos dos aa través través dos dos

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

captan captan información información exterior exterior ee envíana envíana ao ao cerebro cerebro ..

Os Os receptores receptores situados situados na na retina retina do do captan captan aa óptico. óptico. viaxa viaxa ao ao cerebro cerebro aa través través do do

ee esa esa información información

No No caracol caracol do do encóntranse encóntranse os os ,, que que captan captan os os sons sons ee grazas grazas aa información información transmítese transmítese ao ao cerebro cerebro ee podemos podemos oír. oír. ao ao nervio nervio Na Na pel pel están están os os receptores receptores que que nos nos permiten permiten sentir sentir oo Na Na lingua lingua están están as as

NOTAS

..

,, que que conteñen conteñen os os receptores receptores para para os os sabores. sabores.

O O sistema sistema nervioso nervioso fórmao fórmao oo tecido tecido ee están están formadas formadas por por tres tres partes: partes: oo

.. As As súas súas células células chámanse chámanse ,, do do que que saen saen as as ee oo

O O sistema sistema nervioso nervioso central central recibe recibe aa dos dos órganos órganos dos dos sentidos, sentidos, .. Está Está formado formado polo polo ee pola pola interprétaa interprétaa ee elabora elabora unha unha O O encéfalo encéfalo está está formado formado por por tres tres partes: partes: oo

,, oo

ee oo

.. ..

..

O O sistema sistema nervioso nervioso periférico periférico está está formado formado polos polos .. Estes Estes son son fibras fibras de de varias varias neuronas. neuronas. longas longas formadas formadas pola pola unión unión dos dos Os Os movementos movementos

son son conscientes conscientes ee os os reflexos reflexos son son

..

O O sistema sistema nervioso nervioso pode pode sufrir sufrir lesións lesións cando cando se se dana dana aa medula medula causadas causadas por por un un traumatismo traumatismo no no cranio. cranio. espiñal espiñal ee lesións lesións Para Para coidar coidar aa saúde saúde do do noso noso sistema sistema nervioso nervioso éé necesario necesario durmir durmir .. horas horas ee ter ter tempo tempo de de

ESQUEMA. Copia Copia ee completa completa oo esquema esquema no no caderno. caderno. 22 ESQUEMA.

encéfalo

cerebelo

sistEma nErvioso

sistema nervioso periférico

nervios motores

Elabora un un esquema esquema ee inclúe inclúe nel nel as as seguintes seguintes palabras: palabras: 33 Elabora sistema nervioso nervioso sistema

sistema nervioso nervioso central central sistema

neuronas neuronas

dendritas dendritas

sistema nervioso nervioso periférico periférico sistema

axón axón

movementos reflexos reflexos movementos

movementos voluntarios voluntarios movementos

corpo corpo 35

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 35

Competencias Aprender a aprender. A elaboración do resumo da unidade axuda a reforzar os coñecementos. Iniciativa e emprendemento. O alumnado desenvolve a súa capacidade de elixir entre varias opcións.

04/03/2015 8:19:30

... axóns / ... voluntarios ... involuntarios. / ... medulares ... cerebrais… / ... oito ... ocio. 2   De arriba abaixo e de esquerda a dereita: sistema nervio-

so central – medula espiñal – cerebro – bulbo raquídeo – nervios sensitivos. 3   R. G.

Solucionario 1  R  esumo.

… sentidos .... nervios. /…. ollo ... información ... nervio /… oído … receptores ... auditivo / … tacto. / … papilas gustativas… / ... nervioso. ... neuronas ... corpo ... dendritas ... axón. / ... información ... resposta. .... encéfalo ... medula espiñal. / ... cerebro ... cerebelo ... bulbo raquídeo. / ... nervios.

51

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

EXPRESIÓN ORAL. Lembra e describe

8

unha sensación agradable e outra desagradable que tiveses e nas que participase o mesmo órgano dos sentidos.

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

Identifica no debuxo as partes do encéfalo e explica cal é a súa función. A

Previsión de dificultades Actividade 9. Aínda que os alumnos diferencien facilmente o tipo de movemento que se realiza en cada caso, escribir a resposta pode ser difícil para eles. Para facilitar a tarefa, pódense dar algunhas guías. Por exemplo, que escriban as frases empezando por estas palabras: primeiro, despois, a continuación… Tamén se poden suxerir comezos   de frases ou pedir que copien   os debuxos e que poñan frechas   e textos arredor deles, tomando   como modelo os debuxos   das páxinas 30 e 31 do libro   do alumno.

B 2

Se tapamos os ollos, que sentido nos permitirá diferenciar un cacto dunha pluma?

9

PARA PENSAR. Que tipo de movemento se representa en cada debuxo? Explica como se produce cada un e cal é o teu criterio para clasificalos así.

A

3

Que tarefas leva a cabo o sistema nervioso?

4

Como se chaman as células que forman o sistema nervioso? Que aspecto teñen? Copia o seguinte debuxo no caderno e sinala o nome de cada parte.

C

B

10 Copia no caderno as dúas columnas

seguintes e relaciona cada parte do sistema nervioso central coa función que realiza.

NOTAS

Cerebro

Cerebelo 5

Que é o cerebro? Onde se encontra?

6

De que está formado un nervio? Que tipos de nervios existen?

7

Fai un esquema do sistema nervioso central e pon o nome das súas partes.

Regula a actividade dos órganos internos. Controla os actos voluntarios.

Bulbo raquídeo

Coordina os movementos e controla o equilibrio.

Medula espiñal

Ordena respostas involuntarias.

36

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 36

Solucionario 1   R. L. 2   O sentido do tacto. 3   Analiza a información. Ordena as respostas necesarias.

Coordina o funcionamento do corpo. 4   Neuronas. Teñen un corpo central e varias prolongacións,

unha delas longa e as outras curtas e ramificadas. 5   É unha parte do encéfalo e forma parte do sistema ner-

vioso central. Está na cabeza protexido polo cranio. 6   Está formado pola unión de axóns de varias neuronas.

Hai dous tipos de nervios: os sensitivos e os motores. 7   R. G. Ver esquema no libro do alumno.

52

04/03/2015 8:19:33

8   A. O cerebro, que controla os actos voluntarios. B. O bul-

bo raquídeo, que controla os órganos internos. C. O cerebelo, que controla os movementos e o equilibrio. 9   Para pensar. A. Voluntario. O cerebro dá as ordes que

viaxan por nervios motores ata os músculos brazo e da man para que a xogadora lance a pelota. B. Reflexo. A información de dor vai desde a pel da man ata a medula espiñal. A orde de retirar a man vai desde a medula por un nervio motor ata os músculos. 10   Cerebro: controla os actos voluntarios. Cerebelo:

coordina os movementos e controla o equilibrio. Bulbo raquídeo: regula a actividade dos órganos internos. Medula espiñal: ordena respostas involuntarias. 11   Obsérvanse neuronas. Cun microscopio.

2 11 Observa a seguinte fotografía

NOTAS

14 Copia no caderno a seguinte táboa

e responde as preguntas.

e cúbrea coas principais características dos movementos voluntarios e dos reflexos. Voluntarios

Reflexos

Órgano de control Pasos do proceso

Que células se observan? 15 USA AS TIC. Ademais do alcohol,

Con que aparello se realizou a fotografía? 12 Copia e completa o seguinte esquema

coa función de cada tipo de nervios. sistema nervioso periférico consta de dous tipos de nervios sensitivos

motores

encárganse de

encárganse de

hai outras drogas que afectan moi negativamente o sistema nervioso. Coa axuda dunha persoa adulta, busca en Internet os efectos que ten para as persoas o consumo de drogas. 16 Explica os efectos que pode ter

o consumo de alcohol en cada unha das seguintes accións. Conducir un coche. Estudar. Durmir e descansar. Relacionarte con outras persoas.

13 EXPRESIÓN ESCRITA. Imaxina que estás

cosendo un botón nunha camisa. Nun momento determinado pícaste coa agulla e rapidamente retiras o dedo. Escribe unha redacción en que expliques os tipos de movementos que realizaches e os órganos do sistema nervioso que interviñeron.

Practicar un deporte. 17 Que son o alzhéimer e o párkinson?

Busca información sobre os síntomas destas enfermidades. 18 PARA PENSAR. Pensa como farías

na escola unha campaña para mostrar os riscos do alcohol e deseña un cartel para ilustrala.

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Elixe un dos sentidos e escribe unha redacción en que expliques por que é importante e o que lle ocorrería a alguén que non o tivese.

B. Debuxa un cómic en que contes unha situación en que se produza un movemento involuntario. C. Realiza un cartel para informar os compañeiros da importancia de usar o cinto de seguridade no coche.

encia Intelix cial a esp

encia Intelix stica lingüí

37

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 37

04/03/2015 8:19:36

12   S ensitivos: transmitir información desde os órganos

15   Usa as TIC. R. L.

ata o encéfalo e a medula espiñal. Motores: levar ordes do encéfalo e a medula espiñal a outros órganos. 13  R. L. Ao retirar a man prodúcese un movemento involuntario. A pel capta a picada e os nervios levan esta información á medula espiñal, que ordena aos músculos da man, a través dos nervios, que se retiren. 14   Voluntarios: Órgano de control: cerebro. Pasos: os órganos dos sentidos captan un estímulo e envían información ao cerebro a través dun nervio sensitivo. O cerebro responde a través dos nervios motores ata os músculos. Reflexos: Órgano de control: medula espiñal. Pasos: os órganos dos sentidos captan un estímulo e envían información á medula espiñal a través dos nervios. A medula ordena un movemento e a orde chega a través dos nervios motores.

16   •  Se se conduce un coche logo de inxerir alcohol, póde-

se ter un accidente porque se perden reflexos. •  Non se pode estudar porque non se fixa a atención. •  O sono altérase e non se descansa adecuadamente. •  Pérdese o control dos propios actos e non podemos relacionarnos con outros de maneira adecuada. •  Con alcohol, diminúen os reflexos, os movementos non son precisos. 17  R. L.. 18   Para pensar. R. L.

Demostra o teu talento Cada alumno fará a tarefa que lle resulte máis interesante.

53

3

O aparello locomotor

Contidos da unidade • Os ósos e as articulacións. • O funcionamento do aparello locomotor. • Os riscos para a saúde relacionados co aparello locomotor. • Os hábitos saudables relacionados co exercicio físico, coa hixiene postural e coa dieta sa.

SABER

VOCABULARIO

• Músculos, antagonista, musculatura esquelética. • Aparello locomotor. Articulación. • Fractura, escordadura, contractura muscular.

SABER FACER

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre os raios X e a observación do interior do corpo humano.

COMUNICACIÓN ORAL

• Explicación dunha experiencia relacionada coas radiografías.

ESCRITURA

• Redacción sobre as partes do aparello locomotor que están implicadas nun deporte concreto.

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

USO DAS TIC

• Observación de esquemas anatómicos do aparello locomotor. • Interpretación de radiografías. • Descrición de debuxos que representan boas posturas para o lombo. • Procura de información sobre un modelo do funcionamento dunha articulación. • Resumo da unidade.

TÉCNICAS DE ESTUDO

• Subliñado. • Fichas de vocabulario.

 

TAREFA FINAL

• Interpretar radiografías. • Interese por coñecer o corpo humano.

SABER SER

54

FORMACIÓN EN VALORES

• Valoración da importancia dos grandes avances científicos.

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO

Proxectos interdisciplinarios • Programa de educación en valores.

Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación • Avaliación de contidos. Unidade 3: controis B e A. Test. • Avaliación por competencias. Probas 2 e 3.

• Programa de educación emocional.

RECURSOS DIXITAIS LibroMedia • Unidade 3: actividades e recursos.

Ensinanza individualizada • Plan de mellora.

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO

• Programa de ampliación.

Natural Science 5

Proxectos de traballo cooperativo • Proxecto do primeiro trimestre. Unha viaxe polo espazo.

Recursos complementarios • Lecturas de Ciencias da Natureza. • Prácticas de Ciencias da Natureza. • Imaxes dun planeta vivo. • Esquemas mudos. • Biografías de científicos. • Suxestións para elaborar traballos.

Aprendizaxe eficaz • Técnicas de estudo e preparación de exames.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

Outubro

Novembro

Decembro

55

3

Propósitos •  Aprender, mediante a lectura   dun texto e a observación   de imaxes, sobre o descubrimento dos raios X e os seus usos.

O aparello locomotor

Ver o corpo por dentro Ata finais do século xix non existía ningunha outra forma de observar o interior do corpo humano que non fose abrir o corpo do paciente.

•  Activar os coñecementos previos.

Pero un físico alemán chamado Wilhelm Roentgen realizou un descubrimento que o cambiou todo. No ano 1895, mentres traballaba no seu laboratorio, descubriu os raios X. Estes raios atravesan facilmente a materia e permiten obter unha imaxe do corpo que traspasan.

Máis recursos En relación co apartado Educación cívica (radiografías e puntos limpos   de recollida selectiva de residuos),   a OCU (Organización de Consumidores e Usuarios) ten en Internet   un buscador que serve para localizar os puntos limpos que hai dispoñibles por localidades, os seus horarios   e unha listaxe concreta do que   se pode e do que non se pode levar. Para acceder a el escríbese   nun buscador de Internet: OCU puntos limpos.

Roentgen pediulle á muller que colaborase con el no experimento. Expuxo a súa man á acción dos raios X e puido observar por primeira vez os ósos dunha persoa viva. Obtivera a primeira imaxe do interior do corpo humano! En 1901 recibiu o primeiro Premio Nobel de Física polo seu notable descubrimento. Actualmente esta técnica ofrécenos información do interior do corpo, proporcionando imaxes que serven para coñecer mellor a anatomía humana e tamén para detectar lesións e enfermidades.

Le e comprende o problema

SABER FACER TAREFA FINAL

Cal era o problema que tiñan os médicos ata finais do século xix?

Interpretar radiografías

Que calidade especial teñen os raios X?

Ao finalizar a unidade serás capaz de interpretar radiografías do corpo humano.

Cal é a importancia dos raios X na medicina? Describe o aspecto da radiografía da man. Obsérvanse nela os músculos que a forman? Que particularidade ten? De que cor se ven os ósos nunha radiografía? Como recoñeceu a sociedade o traballo de Wilhelm Roentgen? EXPRESIÓN ORAL. Comenta cos compañeiros

algunha experiencia túa ou dalgunha persoa coñecida que fixese unha radiografía e explica por que tiveron que facerlla.

Antes, aprenderás como son os ósos que forman o esqueleto, como actúan de maneira coordinada cos músculos para que o noso corpo se mova e como coidar a saúde.

38

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 38

Para explicar Relacionar o anel coa liña que se ve no dedo anular na radiografía. A posición do anel servirá para identificar os ósos dos dedos e os da palma da man.

Suxestións sobre a lectura

04/03/2015 8:15:32

diografía. Por exemplo, hai que quitar todos os obxectos metálicos, como pendentes e aneis. Destaque tamén que é un proceso indoloro, pero que só se realiza cando é necesario, xa que os raios X poden danar a saúde.

Traballo cooperativo

Pida que calculen cantos anos hai que Roentgen descubriu os raios X. Hai que restarlle ao ano actual a cifra 1895. Hai máis de 100 anos, é dicir, máis dun século.

Divida a clase en grupos. Pida que busquen información sobre Wilhelm Roentgen e que escriban unha biografía cos datos máis relevantes. Os membros de cada equipo repartirán o traballo e o resultado final mostrará o esforzo de todos.

Actividades do libro do alumno

Educación cívica

En relación coa actividade de Expresión oral, pida que expoñan que precaucións hai que tomar cando nos fan unha ra-

As radiografías non deben tirarse ao lixo, pois conteñen substancias moi prexudiciais para o medio ambiente.

56

NOTAS

QUE SABES XA?

Os ósos e os músculos O aparello locomotor está formado polos ósos e os músculos, que traballan conxuntamente para que nos movamos. O aparello locomotor intervén na función de relación levando a cabo as ordes do cerebro mediante o movemento. 1

Pon un exemplo dunha situación en que interveña o aparello locomotor e explica que partes deste están implicadas.

39

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 39

Competencias Comunicación lingüística. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades favorécese e afiánzase a comprensión lectora e a comunicación oral e escrita.

 

04/03/2015 8:15:35

•  Proporcionan imaxes que serven para coñecer mellor a anatomía e detectar lesións e enfermidades. •  Vense os ósos en tons grises, os músculos non se ven. No dedo anular é visible un anel.

Aprender a aprender. É necesario comprobar que todos os alumnos relacionan o movemento e o aparello locomotor.

•  Os ósos vense en tons grises.

Solucionario

•  Expresión oral. R. L.

LE E COMPRENDE O PROBLEMA

QUE SABES XA?

•  Ata finais do século XIX era necesario abrir o corpo do paciente para observar o interior do corpo humano.

•  R. M. Cando paseamos interveñen os músculos das pernas e dos pés. Cando nadamos interveñen os músculos e os ósos de todo o corpo.

•  Os raios X atravesan facilmente a materia e permiten obter unha imaxe do corpo que traspasan.

•  Roentgen recibiu o primeiro premio Nobel de Física en 1901.

57

O esqueleto Propósitos •  Coñecer que é o esqueleto e para que serve. •  Identificar os ósos do esqueleto   e as articulacións.

Previsión de dificultades Para aprender o nome dos ósos, suxira que sigan unha orde:   da cabeza aos pés. Tamén poden   ir tocando o propio corpo fronte   a un espello, á vez que nomean   o óso correspondente.

COMPRENDER MELLOR

O esqueleto está formado por todos os ósos do corpo.

Cando somos bebés, case todo o óso é cartilaxe. A medida que imos medrando, a cartilaxe do esqueleto refórzase con sales minerais e convértese en óso. Este proceso chámase osificación e termina arredor dos 18 anos nos homes e aproximadamente aos 16 nas mulleres.

O esqueleto é unha armazón que lle dá forma ao noso corpo, que nos permite manter a postura, intervén no movemento e protexe órganos delicados, como o cerebro, a medula espiñal e o corazón.

Os ósos e as articulacións Os ósos son órganos ríxidos e resistentes que conteñen substancias minerais como o calcio. A pesar do seu aspecto ríxido, os ósos son órganos vivos que medran e que teñen células que necesitan nutrientes.

óso de bebé

zonas de crecemento

No noso corpo temos tres tipos de ósos diferentes: planos, longos e curtos. 1

óso de adulto

Ósos planos, como os do cranio.

Ósos longos, como o fémur e o peroné.

Ósos curtos, como as vértebras. músculo

1

Tipos de ósos.

Os extremos de moitos ósos do esqueleto están cubertos de cartilaxe, que é un tecido moito máis flexible e brando ca o tecido óseo que forma os ósos. Tamén hai cartilaxe noutras zonas do noso corpo, como no nariz e mais nas orellas. Os ósos do esqueleto únense entre si mediante as articulacións. O xeonllo e o ombreiro son articulacións móbiles e os ósos permanecen unidos mediante os ligamentos. 2 Tamén hai articulacións, coma as que unen os ósos do cranio, que non permiten o movemento entre os ósos que as forman.

tendón fémur

rótula

ligamento cartilaxe peroné

2

tibia

O xeonllo é unha articulación. O fémur e a tibia están unidos por ligamentos.

40

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 40

Coñecementos e experiencias previas Mostre un calcetín e déixeo caer sobre a mesa. Pídalles aos alumnos que observen como este non permanece «de pé» cando o deixamos caer. A continuación, introduza un vaso longo no calcetín. Agora este pode permanecer dereito. Reflexionen sobre a función do vaso e relaciónena coa misión do esqueleto.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Palpamos e coñecemos o noso corpo. Pídalles aos alumnos que palpen coas mans a súa caixa torácica, que distingan as costelas e os músculos que hai entre elas. A continua-

58

04/03/2015 8:15:36

ción, que sigan o percorrido desde o esterno ata a columna vertebral. Para notar ao tacto os ósos e os músculos e sentir as súas diferenzas, pode realizarse esta autoexploración no cóbado, nos xeonllos, nas vértebras cervicais, nas mans…

Traballo cooperativo Reparta fotocopias dos debuxos desta páxina sen rotular (articulación do xeonllo e esqueleto) para que os alumnos os rotulen. Pode organizar unha actividade máis lúdica do seguinte xeito: divida a clase en grupos; en cada un deles, o primeiro alumno escribe un nome e pásallo ao seguinte ata que o esquema está completamente rotulado.

33

NOTAS

Os ósos do esqueleto O noso esqueleto está formado por máis de 200 ósos distribuídos polo corpo en tres zonas: cabeza, tronco e extremidades. frontal

Ósos da cabeza. Na cabeza temos os ósos do cranio e os ósos da cara. Os ósos do cranio son planos e curvos e a súa función é protexer o cerebro.

parietal

nasal

temporal

maxilar clavícula omoplata

costelas

Ósos do tronco. No tronco están a columna vertebral, as costelas, o esterno, as clavículas, as omoplatas e a pelve.

úmero esterno radio

vértebras

As costelas protexen o corazón, os pulmóns, o estómago e o fígado.

cúbito

carpo

pelve

A columna vertebral está formada por 33 ósos, chamados vértebras. Estes ósos protexen a medula espiñal.

metacarpo falanxes fémur

Ósos das extremidades. Nos brazos e nas pernas temos ósos longos como o úmero e o fémur. Nas mans e nos pés temos moitos ósos pequenos, as falanxes.

rótula peroné

tarso

tibia

metatarso falanxes

ACTIVIDADES 1

Que funcións leva a cabo o esqueleto?

2

Escribe en que parte do corpo están os seguintes ósos. omoplata – esterno – úmero – clavícula – pelve – peroné

3

Que son o cóbado e o xeonllo? Razoa a resposta.

4

Explica o que é un ligamento.

5

Que tipo de ósos son as omoplatas?

TRABALLA COA IMAXE Describe como son as costelas. A que ósos se unen a maioría delas por ambos os extremos? Escribe os nomes de dous ósos planos e os de dous ósos longos.

41

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 41

Educación cívica Relacione o proceso de osificación coa importancia de seguir unha dieta sa. O calcio obtémolo dos alimentos.

Traballa coa imaxe •  As costelas son ósos longos e estreitos e teñen forma curva. A maioría únense ao esterno na zona do peito e ás vértebras da columna vertebral no lombo. •  R. M. Ósos planos: temporal, frontal. Ósos longos: fémur, úmero.

Solucionario 1   Dálle forma ao noso corpo, permítenos manter a postura,

 

04/03/2015 8:15:37

2  Omoplata: tronco, na parte posterior e superior do lom-

bo. Esterno: tronco, no centro do peito. Úmero: brazo, entre o ombro e o cóbado. Clavícula: tronco, na parte superior do peito, entre o pescozo e o ombro. Pelve: tronco, na parte inferior. Peroné: perna, entre o xeonllo e o pé. 3  Son articulacións, porque o cóbado e o xeonllo son par-

tes do esqueleto onde se unen dous ou máis ósos. No cóbado únense o úmero, o cúbito e o radio. No ombro únense a clavícula, a omoplata e o úmero. 4  Un ligamento é un cordón fibroso moi resistente. Os liga-

mentos unen os ósos dunha articulación. 5  Pola súa forma, as omoplatas son ósos planos.

intervén no movemento e protexe órganos.

59

Os músculos e o aparello locomotor Propósitos

Os músculos

•  Coñecer os nomes dos principais músculos e a súa situación no corpo humano.

Os músculos son órganos elásticos, é dicir, poden estirarse e encollerse e despois recuperan a súa forma e o seu tamaño anterior.

tendóns

bíceps

radio

Os músculos son uns órganos que se unen aos ósos e fan que estes se movan.

•  Saber como funciona o aparello locomotor.

A musculatura esquelética

Previsión de dificultades

Hai músculos que recobren distintos órganos do noso corpo e outros, os músculos esqueléticos, que realizan o movemento do esqueleto. Estes únense aos ósos mediante os tendóns. 1

Para aprender o nome dos músculos pódense empregar as mesmas técnicas que se propuxeron   nas páxinas destinadas aos ósos: seguir unha orde e nomear   os músculos do propio corpo.

Músculos da cabeza. Os músculos da cabeza son planos. Permítennos, por exemplo, xesticular, mastigar e falar.

O bíceps ten dous tendóns que o unen á articulación do ombro e un tendón que o une ao radio.

1

orbicular das pálpebras orbicular dos labios maseter

Máis recursos

peitorais

Músculos do tronco. No tronco hai músculos planos e grandes. Permítennos, por exemplo, xirar e dobrar a cintura.

Con axuda de obxectos elásticos, exemplificar o concepto de elasticidade. Estirar e soltar para ver que recuperan a forma e o tamaño orixinal. Pódense empregar diademas, gomas do pelo, cordas elásticas, tirantes, cintos…

deltoide

trapecios dorsais dorsais

abdominais

tríceps

bíceps

Músculos das extremidades. Moitos músculos das extremidades son fusiformes, é dicir, teñen forma alongada. Permítennos mover os brazos, as pernas, as mans e os pés.

glúteo bíceps femoral cuádriceps

encia Intelix lista r natu a

xemelgos

TRABALLA COA IMAXE Describe como é a forma e onde están situados os músculos peitorais, os maseteres e os xemelgos.

tibial

42

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 42

04/03/2015 8:15:38

Para explicar

Outras actividades

Pida que realicen varios movementos e que palpen en cada caso o músculo correspondente para que sintan que está duro (contraído).

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

Por exemplo: flexionar o brazo polo cóbado e pechar o puño (palpar no bíceps). Poñerse de puntas (cuádriceps e xemelgos). Manter o equilibrio sobre unha perna, a outra flexionada polo xeonllo, sen que o pé toque o chan (cuádriceps). Apertar as mandíbulas (maseteres). Co corpo dobrado pola cintura, contraer a barriga e sentir os abdominais. Sentarse no chan coas pernas estiradas e coa punta dos pés cara á cara (tibial). Despois de realizar cada movemento e sentir o músculo correspondente, localizalo nos debuxos anatómicos.

60

Modelo do brazo. Necesítanse dous rectángulos de cartolina (brazo e antebrazo), un encadernador (para unir as cartolinas na articulación do cóbado) e unha goma elástica (para unir as cartolinas a modo de bíceps). Ao estirar a goma (bíceps), o brazo esténdese; ao contraer a goma, o brazo volve á súa posición inicial; ao contraer máis, o brazo flexiónase moito.

Educación cívica As persoas con mobilidade reducida teñen moitas dificultades na súa vida diaria. Podemos facernos máis conscientes cando nos escaiolan unha perna e non podemos movernos 

33

NOTAS

O funcionamento do aparello locomotor A musculatura esquelética e o esqueleto forman o aparello locomotor. Este aparello produce o movemento mediante o traballo conxunto dos músculos e dos ósos. O aparello locomotor realiza os movementos que ordena o sistema nervioso grazas á capacidade dos músculos para variar o seu tamaño. Os músculos reciben ordes do cerebro ou da medula espiñal mediante os nervios que chegan ata eles. Cando un músculo recibe unha orde, contráese, é dicir, diminúe de tamaño e tira dos ósos aos que está unido. Despois, cando o músculo se relaxa, recupera o seu tamaño orixinal e os ósos volven á posición anterior. O movemento do esqueleto prodúcese grazas ás súas articulacións móbiles. A miúdo, no movemento dunha articulación participan dous músculos chamados antagonistas, que realizan movementos opostos. Por exemplo, na articulación do cóbado, o bíceps e o tríceps son músculos antagonistas. Cando un deles está contraído, o outro está relaxado e viceversa.

TRABALLA COA IMAXE A que ósos está unido o bíceps? Cando o bíceps se contrae, aumenta ou acúrtase a distancia entre os tendóns de ambos os extremos?

ACTIVIDADES O bíceps reláxase.

1

Observa o debuxo e indica que movementos se realizan cando se contrae o músculo.

2

Explica o que son os tendóns e cal é a súa función.

3

Que característica dos músculos lles permite producir o movemento?

Cando estiramos o brazo, o tríceps contráese, aumenta de grosor, acúrtase e tira do óso ao que está unido, producindo o movemento.

O bíceps contráese. Cando dobramos o brazo o tríceps reláxase, estírase, alóngase e deixa de tirar do óso, que volve á súa posición anterior.

43

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 43

e desprazarnos coma antes. Reflexionar na clase sobre estas dificultades e as súas solucións: ramplas de acceso aos establecementos, ascensores, espazos reservados en cines e teatros, autobuses con sistemas de inclinación e de rampla de acceso; beirarrúas rebaixadas; vivendas habilitadas (con corredores e estancias amplas, e mobiliario adecuado), etc.

Traballa coa imaxe A musculatura. Os músculos peitorais teñen forma de abano, son grandes e están no peito. Os maseteres teñen forma de cinta larga, son pequenos e están na cara, preto das orellas e cobren parcialmente as mandíbulas. Os xemelgos teñen forma alongada rectangular e sitúanse no papo da perna.

 

04/03/2015 8:15:39

O movemento do bíceps: •  O bíceps está unido á omoplata e á clavícula. •  Cando o bíceps se contrae, diminúe de tamaño e a distancia entre os tendóns de ambos os extremos acúrtase.

Solucionario 1   Cando este músculo se contrae, sepárase o brazo do

tronco e elévase o brazo. 2  Un tendón é un órgano formado por tecido fibroso, é

de cor branca e brillante, moi resistente e con forma de cordón. Serve para unir os músculos aos ósos. 3  A súa elasticidade. Os músculos poden estirarse e enco-

llerse e despois recuperan a forma e o tamaño anterior.

61

A saúde do aparello locomotor Propósitos •  Coñecer os hábitos saudables relacionados co exercicio físico,  coa hixiene postural e coa dieta sa.

Previsión de dificultades A inxestión de azucre que necesitamos está cuberta cunha dieta variada, non é necesario tomar azucre engadido, e menos refinado.   Para adozar son preferibles produtos como o azucre de cana, a panela   e o mel.

O aparello locomotor pode sufrir lesións se non temos as precaucións adecuadas. Para manter en bo estado o aparello locomotor, é fundamental ter unha serie de hábitos saudables na nosa vida cotiá.

Lesións do aparello locomotor Algunhas das lesións máis frecuentes dos ósos, músculos e articulacións son: As fracturas. Prodúcense pola rotura dun óso, que pode partirse ou fenderse. O tratamento máis habitual consiste en colocar unha escaiola ou unha taboíña que mantén o óso na posición correcta ata que se repara. Se a fractura é complicada, pódense colocar cravos ou placas metálicas. 1

A Fundación Kovacs é unha institución filantrópica privada, sen ánimo de lucro. Está especializada   nas doenzas do pescozo e do lombo, e actualmente é a principal entidade investigadora do mundo hispanoparlante nese campo.

Despois da fractura dun óso, as células óseas enchen os ocos ata que a fractura se pecha. Para conseguilo, o óso non pode moverse e por iso se escaiola a zona afectada.

2

O leite e todos os derivados lácteos, como o queixo e os iogures, son alimentos ricos en calcio.

As escordaduras. Ocorren cando os ligamentos se inflaman debido a unha torcedura. Son frecuentes nos nocellos, nos xeonllos e nos pulsos. As contracturas musculares. Consisten na contracción involuntaria e mantida dun músculo. Acontecen cando se realiza un esforzo excesivo cun músculo ou cando se mantén moito tempo unha postura inadecuada.

Máis recursos A Fundación Kovacs desenvolveu  un material didáctico para escolares: O cómic do lombo. No colexio. Pódese descargar desde o sitio web da fundación.

1

A dieta saudable Cando somos nenos e adolescentes, os nosos ósos están crecendo e para iso o calcio e o fósforo son esenciais; por esta razón é importante consumir alimentos que nos proporcionen estes dous elementos. 2 Para que o calcio se fixe nos ósos e así se fortalezan, é necesaria a vitamina D. A súa falta produce unha enfermidade chamada raquitismo. Hai dous xeitos de conseguir esta vitamina: A exposición ao sol. Cando estamos ao aire libre, a radiación solar fai que poidamos obter esta vitamina. A dieta. A vitamina D está presente en alimentos como as sardiñas, o leite e os ovos. O cerebro necesita nutrientes como a glicosa para poder desenvolver as súas funcións. Por iso na dieta non poden faltar os alimentos como o azucre, as patacas, os legumes, os cereais e os alimentos derivados dos cereais, como o pan, as galletas e a pasta. 44

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 44

04/03/2015 8:15:42

Para explicar

PARA AMPLIAR

Hai moitas persoas que non toleran a lactosa. É importante destacar que hai outros alimentos ricos en calcio ademais do leite e dos seus derivados. Por exemplo, os froitos secos (améndoas, abelás, noces…), as sementes de sésamo e os vexetais verdes (leituga, brócoli, espinacas…).

O factor de protección solar. Reunir entre todos envases de cremas de protección solar. Observar o número que indica o factor e explicar o seu significado: canto máis alto, máis nos protexe. Insistir na importancia de tomar o sol con moderación e de utilizar estas cremas que filtran os raios.

Pode aproveitar para recordarlle ao alumnado o que son as vitaminas. Estas substancias non nos proporcionan enerxía nin materiais, pero son imprescindibles para que o noso corpo funcione adecuadamente. Existen multitude de preparados comerciais que proporcionan vitaminas, pero a mellor forma de tomalas é ter unha alimentación variada con alimentos de todos os grupos.

62

Competencias Iniciativa e emprendemento. Reflexionar e tomar nota dos nosos comportamentos axúdanos a coñecernos de forma obxectiva e a analizar os comportamentos que queremos cambiar. Un paso máis é reflexionar sobre o que imos facer para realizar estes cambios. O paso seguinte é facelo.

33

NOTAS

O exercicio físico O exercicio físico reforza e dálles elasticidade aos ligamentos e fortalece os nosos músculos. Cando facemos deporte podemos evitar lesións se realizamos sempre un bo quecemento antes de empezar e facemos estiramentos ao terminar. 3 Ademais, o exercicio axúdanos a relacionarnos cos demais, a compartir afeccións e fai que nos encontremos mellor e máis activos.

A importancia dunha boa postura O lombo está sostido pola columna vertebral con axuda de varios músculos. Algunhas posturas fan que forcemos a columna e os músculos do lombo, o que pode provocar dor. Por iso, é importante prestar atención á nosa postura. Ás veces non somos conscientes do tempo que pasamos nunha determinada postura; por exemplo, sentados na cadeira do colexio ou mentres estamos diante do ordenador. Cando collemos ou trasladamos obxectos, cando nos sentamos, camiñamos ou permanecemos de pé, debemos ser conscientes da nosa postura para previr deformacións e lesións. Unha mala postura contrae os nosos músculos, forza a posición dos ósos e pode causar dor e danos, principalmente na columna vertebral e nas articulacións. 4

Para durmir é conveniente colocarse de lado e coas pernas flexionadas. 4

Para poñer e quitar a roupa e o calzado é mellor que o fagas sentado

Leva a mochila sen demasiado peso, ben axustada ao lombo e apoiada nos dous ombreiros.

3

Estirar os nosos músculos é moi importante. Ao practicar deporte hai que ter unhas rutinas básicas que eviten que nos lesionemos.

TRABALLA COA IMAXE Describe as posturas da nena que está sentada e do neno que está levantando uns libros.

Para levantar obxectos hai que flexionar as pernas e manter o lombo recto.

Cando sentes, debes facelo co lombo recto e apoiado no respaldo.

Exemplos de boas posturas para o lombo.

ACTIVIDADES 1

Elabora unha lista cos beneficios que o exercicio físico ten para a nosa saúde.

45

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 45

Traballa coa imaxe A nena que está sentada ten os pés apoiados no chan. O lombo recto e apoiado no respaldo da cadeira. O neno que está levantando uns libros ten os pés apoiados no chan e separados, as pernas flexionadas e os libros suxeitos entre as dúas pernas con ambas as mans.

 

04/03/2015 8:15:44

Solucionario 1  R. M. Fortalece os nosos ósos e os músculos. É bo para

o corazón e para os pulmóns. Axúdanos a relaxarnos, a durmir ben e a manter o peso adecuado. Mantennos áxiles, elásticos, fortes e resistentes. Ensínanos moitas cousas, como orientarnos, respirar ben, manter o equilibrio...

Flexionar as pernas cando nos agachamos é importante, pois así protexemos a zona lumbar e previmos o lumbago e a ciática. Ao longo do día agachámonos moitas veces: para coller un papel do chan, para facer a cama, para levantar unha bolsa, para desprazar unha mesa baixa…

63

SABER FACER

Propósitos

Interpretar radiografías

•  Interpretar radiografías.

Os ósos aparecen de cor branca nas radiografías. Os músculos, a graxa e os órganos móstranse en tons grises e o aire vese de cor negra.

Previsión de dificultades Para facilitar a realización   da actividade 4, pida que coloquen   un papel tipo cebola enriba da imaxe e que repasen o contorno de cada tipo de óso dunha cor.

aparello de raios

radiografía

raios X

Cando se produce a rotura dun óso, na radiografía verase unha liña de cor negra que corresponderá ao espazo que quedou entre os dous fragmentos de óso.

Observa e estuda unha radiografía Consigue unha radiografía. Podes utilizar unha que che fixesen a ti ou a dalgunha persoa que coñezas. Convén que elixas unha que non sexa demasiado complicada. Así será máis fácil estudala.

Máis recursos Reunir entre todos radiografías para observalas na clase. Ver o aspecto xeral, a cor, analizar a que parte   do corpo corresponden, dicir   o nome dos ósos que se ven,   localizar posibles fracturas…

Apóiaa sobre unha fiestra ou sobre unha mesa de luz. Podes suxeitala con papel celo ao cristal para que non se mova. Verás que se volve máis nítida porque se aprecia máis o contraste entre as partes claras e as escuras.

NOTAS

1

A que parte do corpo corresponde a radiografía?

2

Que parte do esqueleto se observa? Nomea os ósos que coñezas desa parte do esqueleto.

3

Recoñeces algunha articulación?

Demostra que sabes facelo

encia Intelix cial espa

4

Debuxa os ósos que se ven na radiografía da dereita.

5

A que parte do esqueleto corresponden?

6

Que óso rompeu a persoa á que corresponde a radiografía?

46

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 46

Actividades do libro do alumno

04/03/2015 8:15:46

Solucionario

Actividade 6. Para localizar o óso fracturado na radiografía hai que comparar o fémur da dereita (intacto), co da esquerda, que está fracturado. Aparecen dous anacos separados por unha fractura transversal preto da cabeza do fémur. Esta parte do óso ten forma esférica e encaixa na pelve.

1   Corresponde a dúas mans.

Competencias

4   R. G.

Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Ao abordar esta páxina, os alumnos deberán aplicar os coñecementos adquiridos sobre os ósos do esqueleto. É importante que observen con detemento as imaxes e que acudan ao debuxo do esqueleto que aparece en páxinas anteriores do seu libro para comparar.

64

2   R. M. Vense os ósos das mans (falanxes, ósos do meta-

carpo), dos pulsos (ósos do carpo) e parte dos ósos do brazo (cúbito e radio). 3   R. M. As articulacións dos dedos e dos pulsos. 5   Trátase dos ósos da pelve (aos dous lados da radiogra-

fía), o cóccix ou final da columna vertebral (centro e parte superior da imaxe); cabeza e inicio dos fémures, un a cada lado na parte inferior da imaxe). 6   O fémur dereito está roto.

3

SABER ESTUDAR

Propósitos

RESUMO. Copia Copia ee completa completa no no caderno caderno oo resumo resumo da da unidade. unidade. 11 RESUMO.

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

O O produce produce oo movemento movemento grazas grazas ao ao traballo traballo conxunto conxunto dos dos ósos ósos ee dos dos músculos. músculos. O O esqueleto esqueleto dálle dálle forma forma ao ao noso noso corpo, corpo, permite permite manter manter aa ,, delicados delicados ee intervén intervén no no .. Está Está formado formado polos polos protexe protexe

..

NOTAS

,, poden poden estirarse estirarse ee despois despois recuperar recuperar Os Os músculos músculos son son órganos órganos aa forma forma ee oo tamaño. tamaño. Os Os músculos músculos esqueléticos esqueléticos únense únense aos aos ósos ósos mediante mediante .. os os participan participan dous dous músculos músculos que que realizan realizan AA miúdo miúdo no no movemento movemento dunha dunha .. movementos movementos opostos opostos ee que que se se chaman chaman As As prodúcense prodúcense cando cando os os nosos nosos ósos ósos rompen. rompen. As As ocorren ocorren cando cando musculares musculares cando cando se se realiza realiza un un esforzo esforzo os os ligamentos ligamentos se se inflaman inflaman ee as as excesivo. excesivo. Para Para manter manter aa saúde saúde do do aparello aparello locomotor locomotor hai hai que que coidar coidar as as nosas nosas posturas, posturas, ee seguir seguir unha unha dieta dieta adecuada. adecuada. facer facer

Subliña no no caderno caderno as as oracións oracións do do teu teu resumo resumo que que contestan contestan as as seguintes seguintes preguntas. preguntas. 22 Subliña Que funcións funcións cumpre cumpre oo esqueleto? esqueleto? Que Que son son os os músculos músculos antagonistas? antagonistas? Que Realiza no no caderno caderno un un debuxo debuxo esquemático esquemático do do esqueleto esqueleto ee outro outro do do sistema sistema 33 Realiza muscular. muscular. Escribe Escribe oo nome nome dos dos ósos ósos ee dos dos músculos músculos sinalados. sinalados.

47

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 47

04/03/2015 8:15:48

Solucionario 1   Resumo. … aparello locomotor … / … forma … órganos … 

movemento … ósos. / … elásticos … tendóns. /  articulación … antagonistas. / … fracturas … / escordaduras … contracturas … / … exercicio /. 2   O esqueleto dálle forma ao noso corpo, permite manter a

forma, protexe órganos delicados e intervén no movemento. / Dous músculos que realizan movementos opostos e que se chaman antagonistas. 3   Ver esquemas de páxinas 41 e 42 do libro do alumno.

65

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

Escribe os nomes dos ósos e dos músculos que forman a articulación do cóbado. Que movemento permite esta articulación?

2

Redacta unha frase con cada grupo de palabras.

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

6

Elabora unha ficha de vocabulario seguindo o modelo onde expliques o significado das seguintes palabras: antagonista – articulación – tendón

Ficha

músculo esquelético – esqueleto – aparello locomotor

NOTAS

Palabra:

articulación – ligamento – óso 3

Definición:

Copia o esquema da articulación do xeonllo e sinala nel os seguintes elementos. Músculo

Rótula

Tendón

Tibia

Ligamento

Fémur

Cartilaxe

Peroné

Parte do aparello locomotor á que se refire:

7

PARA PENSAR. Identifica cada parte sinalada no debuxo, descríbea e explica que función cumpre no aparello locomotor.

C

A B

4

Escribe un exemplo de cada caso. Músculo do tronco.

8

TOMA A INICIATIVA. Constrúe un modelo con gomas e tubos de cartón para ver o funcionamento dunha articulación. Podes conseguir información en Internet sobre como facelo.

9

Contesta as preguntas: Por que cando rompemos un óso nolo inmobilizan cunha escaiola?

Óso do tronco. Óso da cabeza.

Como é posible que un óso roto volva soldar?

Articulación do brazo. 5

Escribe no caderno o nome de tres ósos longos, tres ósos curtos e tres ósos planos.

10 Explica cal é a diferenza entre

unha escordadura e unha contractura.

48

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 48

Solucionario 1   Ósos: úmero, cúbito e radio. Músculos: bíceps, tríceps.

Esta articulación permite flexionar e estirar o brazo. 2   R. M. Os músculos esqueléticos e o esqueleto forman o

aparello locomotor. / Hai articulacións que están formadas por ósos e ligamentos. 3   Ver esquemas da páxina 40 do libro do alumno.

7   P ara pensar. A. Óso radio. B. Tendón do bíceps. 

C. Músculo bíceps. O radio é alongado e estreito, está no brazo e forma parte do cóbado. Dálle forma ao brazo e intervén nos movementos deste. O tendón do bíceps é alongado, resistente, une o bíceps co óso radio. Tira del cando o bíceps se contrae. O bíceps ten forma fusiforme. Está no brazo unido ao radio e a outros ósos do ombro. Intervén nos movementos do brazo.

4   R. M. Dorsal. Vértebra. Temporal. Cóbado.

8   Toma a iniciativa. R. L.

5   R . L. Curtos: carpo, tarso, vértebras. Longos: fémur, 

9   Cando rompemos un óso inmobilízannos cunha escaiola

peroné, úmero. Planos: frontal, temporal, parietal. 6   Antagonistas. Músculos que realizan movementos opos-

tos. Articulación. Unión de varios ósos mediante ligamentos. Tendón. Unión de músculo e óso.

66

04/03/2015 8:15:51

para que a fractura poida pecharse. A fractura sóldase porque as células óseas enchen os ósos e reparan o óso.

3 11 Nas seguintes radiografías identifica

A

NOTAS

15 Que debe proporcionar unha dieta

o óso que está roto.

adecuada para manter unha boa saúde do aparello locomotor?

B

16 Explica o que é unha fractura e cales

son os tratamentos que se levan a cabo para curala. 17 Describe dous hábitos para coidar

o aparello locomotor. 18 Que deberían facer as nenas das imaxes

para coidar o seu lombo? A

B

12 Que partes do corpo se poden lesionar

se non mantemos unha postura correcta? 13 Explica por que son necesarios o calcio

e a vitamina D para os nosos ósos. 14 Anota durante unha semana as cousas

que fas cada día. Analiza os teus hábitos menos saudables e explica o que poderías facer para cambialos.

19 Copia e completa no caderno

a táboa. Cres que os teus hábitos son saudables? Explica por que.

encia Intelix rsoal interpe

Hábito

Nunca

Ás veces

Sempre

Durmo entre oito e dez horas diarias Sento co lombo recto Practico algún deporte

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades:

B. Realiza unha presentación dixital sobre o aparello locomotor.

A. Busca información e escribe unha redacción sobre a importancia de eliminar as barreiras arquitectónicas para facilitar a mobilidade das persoas discapacitadas.

C. Elixe un deporte que che guste e elabora unha redacción en que expliques en que consiste e que partes do aparello locomotor están máis implicadas na súa práctica. ixencia

Intel stica lingüí

ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 49

10  Unha escordadura é a inflamación dos ligamentos das ar-

ticulacións. Unha contractura é a contracción involuntaria e mantida dun músculo como consecuencia dun esforzo excesivo ou dunha postura inadecuada. 11  En A está roto o fémur. En B, o cúbito. 12  Algunhas posturas se se manteñen ao longo do tempo,

resultan daniñas para o noso corpo e poden producir problemas a longo prazo. Por exemplo, sentarse sobre unha perna flexionada é unha sobrecarga para o xeonllo e pode danar os ligamentos e tendóns desta articulación. 13  O calcio é un compoñente fundamental dos nosos ósos.

O calcio necesita da vitamina D para fixarse.

49

04/03/2015 8:15:53

15  O aparello locomotor necesita a vitamina D, o calcio e o

fósforo. O cerebro necesita glicosa. 16  É a rotura dun óso. O tratamento máis habitual é colocar

unha escaiola. 17  R. M. Sentarse cunha postura correcta. Seguir unha die-

ta equilibrada e rica en calcio. 18  A. Apoiar a mochila nos dous ombros. B. Sentarse co

lombo recto e apoidao no respaldo. 19  R. L.

Demostra o teu talento Cada alumno fará a tarefa que lle resulte máis interesante.

14  R. L.

67

PONTE A PROBA

Propósitos

Repasa o vocabulario

•  Repasar o contido das unidades 1 a 3 do libro a partir do repaso   de vocabulario e do test   de autoavaliación.

Aparello. Unión de órganos ou varios sistemas que funcionan coordinadamente. Aparello locomotor. Formado pola musculatura esquelética e o esqueleto. Articulación. Unión de dous ou máis ósos.

Nutrición. Función mediante a cal os seres vivos obteñen a materia e a enerxía que necesitan.

Previsión de dificultades

Células. Unidades máis pequenas que forman os seres vivos e que, ademais, están vivas.

A principal dificultade da páxina   de actividades é que o alumno lembre o contido que estudou nas unidades 1 a 3.

Encéfalo. Parte do sistema nervioso central formado polo cerebro, o cerebelo e o bulbo raquídeo.

Organismo. Ser vivo completo.

Escordadura. Lesión dos ligamentos.

Órganos dos sentidos. Órganos que captan a información do exterior.

Esqueleto. Conxunto de todos os ósos. Fractura. Rotura dun óso. Ligamento. Cordón que une os ósos entre si nunha articulación. Medula espiñal. Órgano do sistema nervioso central que está no interior da columna vertebral. Movemento reflexo. Aquel que se produce sen que interveña unha decisión consciente. Movemento voluntario. Aquel que se realiza de forma consciente.

Órgano. Unión de varios tecidos que funcionan de forma conxunta.

Óso. Órgano duro e ríxido que forma parte do esqueleto dos vertebrados. Relación. Función mediante a cal os seres vivos captan información do interior e do exterior do corpo e actúan en consecuencia. Reprodución. Función mediante a cal os seres vivos teñen descendentes. Sistema. Conxunto de varios órganos semellantes que realizan a mesma función.

Músculo. Órgano capaz de contraerse e relaxarse para producir movemento.

Sistema nervioso. Conxunto de órganos encargado de analizar a información e elaborar respostas axeitadas.

Nervio. Órgano formado por prolongacións de neuronas que transmite información.

Tecido. Grupo de células similares que realizan a mesma función.

Neurona. Célula que forma parte do sistema nervioso.

Tendón. Parte do músculo pola que este se une a un óso.

1

Amplía o vocabulario incluíndo os seguintes termos: Os nomes dos músculos e dos ósos que aprendiches. Os nomes de tecidos, órganos, sistemas e aparellos do corpo humano.

2

Observa a imaxe da dereita e explica os procesos da función de relación que se están producindo e os órganos, sistemas ou aparellos que están implicados.

50

ES0000000025321 668816-Repaso1_19036.indd 50

Competencias Comunicación lingüística. A ampliación de vocabulario proposto nas actividades favorece e afianza a comprensión lectora e desenvolve as habilidades de comunicación oral. Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos. A autoavaliación mediante a resolución dun test de nove preguntas desenvolve esta competencia. Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Para ser capaces de pensar coma un médico é necesario proporcionar un achegamento ao pensamento científico que  nos axude a aplicar os métodos propios da racionalidade científica.

68

04/03/2015 8:20:07

Solucionario 1   •  Músculos da cabeza: orbicular dos pálpebras, orbicu-

lar dos labios, maseter; músculos do tronco: peitorais, deltoides, abdominais, dorsais, glúteo; músculos dos brazos: tríceps e bíceps; músculos das pernas: cuádriceps, bíceps femoral, xemelgos e tibial. Ósos da cabeza: frontal, parietal, temporal, nasal, maxilar; ósos do tronco: columna vertebral, costelas, esterno, clavícula, omoplata e pelve; ósos dos brazos: úmero, radio, cúbito, carpo, metacarpo, falanxes; ósos das pernas: fémur, rótula, tibia, peroné, tarso, metatarso e falanxes. •  Tecidos: muscular, óseo, nervioso. Órganos: músculo, óso, órganos dos sentidos, encéfalo, medula espiñal,

PRIMEIRO TRIMESTRE

NOTAS

Comproba o que sabes Copia no caderno cada unha das preguntas xunto á resposta correcta. 1

As células do corpo humano… a. teñen todas o mesmo tamaño. b. agrúpanse en tecidos. c. só realizan a función de nutrición.

2

Un órgano está formado por… a. tecidos que funcionan de forma independente. b. sistemas que realizan a mesma función. c. tecidos que funcionan de forma conxunta.

3

A orde en que actúan os elementos que interveñen na función de relación é… a. aparello locomotor – órganos dos sentidos – sistema nervioso. b. órganos dos sentidos – sistema nervioso – aparello locomotor. c. sistema nervioso – aparello locomotor – órganos dos sentidos.

4

5

6

Os ósos… a. son órganos ríxidos e sen vida. b. únense entre si mediante os tendóns. c. forman o esqueleto.

7

Os músculos fusiformes encóntranse… a. na cabeza. b. no tronco. c. nas extremidades.

8

O cerebro forma parte do… a. sistema nervioso periférico. b. aparello locomotor. c. sistema nervioso central.

9

Os movementos reflexos son… a. rápidos e voluntarios. b. lentos e involuntarios. c. rápidos e involuntarios.

O proceso dixestivo segue… a. tres pasos: nutrición, relación e excreción. b. tres pasos: dixestión, absorción e eliminación de refugos. c. dous pasos: dixestión e eliminación.

En que fallaches?

A fecundación é… a. a célula sexual feminina. b. a xestación do feto no útero. c. a unión dun óvulo e dun espermatozoide.

Comproba as respostas e corrixe as que non acertases. Despois explica no caderno en que debes mellorar e como o vas facer.

Pensa coma un médico Es un traumatólogo de urxencias dun hospital. Atendes a un paciente de 10 anos que che conta o seguinte: Estaba na clase coa cadeira apoiada en dúas patas, caín, apoiei forte as dúas mans e dóeme moito o pulso. Explícalle: Os órganos, sistemas e aparellos que puido lesionar. A proba de diagnóstico que lle vas facer. O tipo de lesión que pode ter. Un consello para previr este accidente. 51

ES0000000025321 668816-Repaso1_19036.indd 51

nervios. Sistema: muscular, óseo, nervioso central, nervioso periférico. Aparello: locomotor. 2   Os oídos reciben música a través dos cascos. A informa-

ción viaxa ao cerebro polos nervios auditivos. O cerebro interpreta que hai que moverse seguindo o ritmo da música. O cerebro transmite ordes aos músculos do corpo a través dos nervios. Os músculos do corpo actúan e bailan. COMPROBA O QUE SABES 1 b; 2 c; 3 b; 4 b; 5 c; 6 c; 7 c; 8 c; 9 b.

•  O alumno debe comprobar, a partir do libro de texto, se respondeu as preguntas correctamente.

 

04/03/2015 8:20:08

PENSA COMA UN MÉDICO •  A caída puido afectar o aparello locomotor, tanto ao sistema muscular como ao sistema óseo, é dicir, aos músculos e ósos das mans e dos pulsos. •  A proba de diagnóstico vai ser: primeiro un exame de recoñecemento visual da zona dolorida para comprobar se hai algunha lesión e de que tipo, e se se sospeita que hai rotura dalgún óso, farase unha radiografía. •  Pode ser unha contractura muscular, unha escordadura no pulso ou unha rotura de óso. •  Para previr este tipo de accidentes aconséllase sentarse correctamente e apoiar a cadeira nas catro patas.

•  Unha vez corrixido o test, debe repasar os contidos das que non respondeu correctamente.

69

O meu proxecto Fontes de enerxía: o Sol e o petróleo Todas as accións que realizamos necesitan enerxía para levarse a cabo. A enerxía que empregamos as persoas obtense das fontes de enerxía. Dúas delas son o Sol e o petróleo, e neste trimestre vas investigar sobre a súa relación coas persoas. O teu equipo e ti deberedes responder as seguintes preguntas: 1. Para que utilizamos as persoas a enerxía do Sol? 2. Que obtemos as persoas do petróleo?

Buscade información Podedes buscar a información nos libros de texto, noutros libros e en Internet.

USO DE INTERNET

Como buscar información Abre o teu navegador e escribe o enderezo dun buscador, por exemplo, Google: www.google.es. Teclea varias palabras clave na caixa de procuras: – Para a primeira pregunta, pensa nas diferentes formas en que podes utilizar a enerxía do Sol. Escribe sempre enerxía e Sol e acompáñaas de palabras como luz, calor, vitaminas, etc. – Para a segunda pregunta, podes escribir: enerxía, petróleo, derivados, etc. Navega polas páxinas ata encontrar a información que buscas. Fíxate en que dentro de cada pantalla hai varios menús que che indican os contidos. Fai clic neles para visitar os apartados que máis che interesen.

ATENCIÓN! Busca sempre en páxinas con contidos apropiados para a túa idade. Se atopas algo que te incomoda, consúltallelo aos profesores ou aos teus pais.

menús

Non fagas clic nos anuncios de publicidade. Levarante a pantallas que só serven para comprar pero que non teñen ningún contido educativo.

52

ES0000000025321 668816-Anexo1_19051.indd 52

70

04/03/2015 8:16:23

PRIMEIRO TRIMESTRE

Poñede en común e escribide a información Comparade os datos que obtivestes para responder cada pregunta. Chegade a un acordo sobre a resposta máis adecuada e anotádea no voso caderno. Non perdades esta información porque a ides usar máis adiante. Como resultado do voso proxecto, teredes que elaborar una presentación no ordenador e despois expoñela na clase. Ides empezar a traballar nese documento.

USO DO PRESENTADOR MULTIMEDIA

Como abrir o presentador Vai a Inicio – Programas e busca unha destas dúas iconas:

Como facer a primeira diapositiva Ao abrir o programa, aparece a primeira diapositiva. Podes elixir entre os deseños de diapositivas que os programas che ofrecen ou deixar a diapositiva en branco. Escribe o título no cadro de texto que che indica o programa. Unha vez escrito, podes movelo, amplialo ou reducilo ao teu gusto seleccionando e modificando o cadro onde está escrito. Garda a presentación no teu ordenador para ir engadindo a información segundo vaias avanzando no proxecto. deseño das diapositivas

botón Gardar

Panel de diapositivas. Aquí van aparecendo as distintas diapositivas que forman a presentación. diapositiva que estás realizando 53

ES0000000025321 668816-Anexo1_19051.indd 53

04/03/2015 8:16:24

71

Os seres vivos Propósitos •  Repasar contidos que xa estudaron en cursos anteriores e que cómpre ter presentes para abordar o bloque dos seres vivos que se estuda   en 5.º curso.

Os seres vivos están presentes en todos os lugares e entre eles hai moitas diferenzas, pero todos comparten que nacen, medran, cambian, aliméntanse, respiran, reprodúcense e morren. Os seres inertes son os que non teñen vida. Os seres vivos clasifícanse en cinco reinos: os animais, as plantas, os fungos, as bacterias e os protistas.

Os animais

•  Activar os coñecementos previos.

As animais necesitan tomar alimentos procedentes doutros seres vivos e a maioría deles desprázanse.

Máis recursos

Os animais clasifícanse en dous grandes grupos: o dos vertebrados e o dos invertebrados.

Pode propoñer unha visita ao laboratorio ou levar material á clase para revisar a clasificación dos seres vivos e as diferenzas entre eles.

Os animais vertebrados posúen un esqueleto interno cunha columna vertebral. O seu corpo divídese en cabeza, tronco e rabo e do tronco saen as extremidades, que poden ter forma de patas, aletas ou ás, segundo o medio en que se despracen. Hai cinco grupos de vertebrados: mamíferos, aves, réptiles, anfibios e peixes. Os animais invertebrados teñen en común que non teñen columna vertebral e que a maioría son ovíparos. Ademais, algúns protexen o corpo cunha cuberta. Son invertebrados as esponxas, as medusas, os vermes, os moluscos e os artrópodos.

As plantas As plantas fabrican o seu propio alimento a partir da fotosíntese e non poden desprazarse. As árbores son plantas grandes, teñen un talo forte e medran amodo; os arbustos son plantas leñosas máis pequenas ca as árbores e as herbas son cativas, teñen un talo brando e flexible e medran moi axiña. As flores son os órganos reprodutores das plantas. A partir dela fórmase o froito, que contén as sementes. As plantas, ademais, poden reproducirse de modo asexual.

54

ES0000000025321 668816-Anexo1_19051.indd 54

04/03/2015 8:16:37

Para explicar

Coñecementos e experiencias previas

A diferenza entre seres inertes e seres vivos xa non debe resultar un problema para os alumnos e para as alumnas. Explique que, inda que ás veces poidan confundir inerte con quieto, teñen que ter claro que non é así, e moitos seres vivos que aparentemente están quietos, medran e cambian aínda que sexa amodiño e apenas se perciba.

Conversar na clase sobre a súa experiencia co medio que os arrodea e tratar de ir formando grupos que separen as plantas dos animais, dos fungos, das bacterias e dos protistas.

A estes niveis, quizais conviría facer fincapé en animais e seres vivos que parecen plantas, que é o que adoita suscitar máis confusións. Animais como os corais, e fungos son os que adoitan presentar máis problemas á hora de clasificalos. Reforce estes contidos se o considera necesario.

72

Pode suxerir que comenten o que coñecen de cada un dos grupos, os nomes de plantas, árbores, arbustos ou cogomelos que identifican, etc.

Os animais, as plantas, os fungos, as bacterias e os protistas

NOTAS Os fungos, as bacterias e os protistas Os fungos parécense en parte aos animais e en parte ás plantas. Non se desprazan e moitos viven no chan, pero non fabrican o seu alimento, senón que se alimentan doutros seres vivos e dos seus restos. Os fungos máis coñecidos son os que forman cogomelos. As bacterias son os seres vivos máis pequenos que existen, están formados por unha soa célula. Pódense atopar en todos os lugares: terra, aire e auga. Algunhas bacterias, coma as que se usan para fabricar o iogur, son moi útiles e outras, en cambio, poden causarlles enfermidades a outros seres vivos. O reino dos protistas inclúe os seres vivos, moitos deles unicelulares, que non pertencen ao resto de reinos. As súas células son máis semellantes ás das plantas e ás dos animais ca ás das bacterias. Algúns destes microbios aliméntanse de seres vivos. Son os protozoos, como as amebas e os paramecios. A este reino tamén pertencen as algas.

ACTIVIDADES 1

Clasifica os animais das fotografías da páxina anterior e indica unha característica de cada un deles.

2

En que se parecen as herbas e as algas? E en que se diferencian? A que reino pertence cada unha delas?

3

Explica todo o que saibas sobre os seres vivos destas fotografías.

55

ES0000000025321 668816-Anexo1_19051.indd 55

Solucionario 1  R. M. Vertebrados: o rato, que é un mamífero, o peixe, a

ra, que é un anfibio, a galiña, que é unha ave e o crocodilo, que é un réptil. Invertebrados: o caracol, que é un molusco, a xoaniña, que é un artrópodo e a miñoca, que é un verme. De cada un dos animais pódese engadir algún dato, como se maman cando son crías, como se desprazan e en que medio o fan, se teñen cuberta, como é o seu corpo e en que partes se divide, etc.

04/03/2015 8:16:44

llantes, pero as plantas forman un reino e as algas pertencen ao reino dos protistas. 3  R. L. (a primeira fotografía é un rinoceronte, que é un ma-

mífero vertebrado, a segunda é unha medusa, que é un animal invertebrado e na terceira hai uns cogomelos, que pertencen ao reino dos fungos).

2  Moitas plantas e moitas clases de algas parécense na

súa forma, e tamén coinciden ás veces na cor, porque adoitan ser de cores verdes e pardas, coma moitas follas de plantas e, ademais, existen plantas que son acuáticas. As células das plantas e as das algas son bastante seme-

73

4

As plantas, a súa importancia para a vida na terra

Contidos da unidade • A nutrición das plantas. • A reprodución das plantas. • Fotosíntese, zume bruto, zume elaborado, osíxeno, dióxido de carbono.

SABER VOCABULARIO

• Polinización, xerminación. • Estolón, rizoma, bulbo, tubérculo. • Vasos liberianos, leñosos, estomas, clorofila.

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre ou experimento Biosfera II e a importancia das plantas para a vida.

COMUNICACIÓN ORAL

• Explicación dun factor do experimento científico Biosfera II.

ESCRITURA

• Narración dunha historia de ciencia ficción sobre a colonización doutro planeta. • Interpretación de debuxos rotulados sobre a nutrición e a reprodución das plantas.

SABER FACER

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

• Interpretación da fotografía dunha flor e dunha semente rotuladas. • Interpretación dun esquema sobre a fotosíntese e a respiración das plantas.

SABER SER

USO DAS TIC

• Procura de información sobre as plantas carnívoras.

TÉCNICAS DE ESTUDO

• Resumo e esquemas da unidade.

 

• Deseñar un experimento sobre a fotosíntese.

TAREFA FINAL

FORMACIÓN EN VALORES

• Interese por coñecer as plantas, as súas formas de reprodución e o seu cultivo. • Interese polos experimentos científicos.

74

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO Programación didáctica da aula

Proxectos interdisciplinarios • Proxecto lingüístico. • Programa de educación en valores.

Recursos para a avaliación

• Programa de educación emocional.

• Avaliación de contidos. Unidade 4: controis B e A. Test.

RECURSOS DIXITAIS

• Avaliación por competencias. Proba 4.

Ensinanza individualizada

LibroMedia • Unidade 6: actividades e recursos.

• Plan de mellora. • Programa de ampliación.

MATERIAL DA AULA

Proxectos de traballo cooperativo

Láminas

• Proxecto do segundo trimestre. Os espazos naturais.

• Fotosíntese e respiración.

Recursos complementarios

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO

• Lecturas de Ciencias da Natureza.

Natural Science 5

• Prácticas de Ciencias da Natureza. • Imaxes dun planeta vivo. • Esquemas mudos. • Biografías de científicos. • Suxestións para elaborar traballos.

Aprendizaxe eficaz • Técnicas de estudo e preparación de exames.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

Xaneiro

Febreiro

Marzo

75

4

Propósitos •  Aprender, mediante a lectura   dun texto e a observación   de imaxes, sobre a importancia   das plantas para a vida.

As plantas, a súa importancia para a vida na terra

As plantas no espazo Todos nós necesitamos respirar o osíxeno que hai no aire para vivir. Por iso, un dos principais problemas que o ser humano atoparía á hora de colonizar outros planetas é a falta deste gas.

•  Activar os coñecementos previos.

O osíxeno que hai no aire prodúceno algúns seres vivos, como as plantas e as algas. Por esta razón, os científicos traballan na posibilidade de que sexan as propias plantas as que resolvan o problema da falta de osíxeno noutros planetas, introducíndoas nas naves ou nas bases espaciais para que produzan o osíxeno que necesitan os tripulantes. Ademais, as plantas servirían para reciclar a auga e proporcionarían alimento fresco.

Máis recursos Buscar en internet as imaxes aéreas das estruturas onde se realizou  o experimento. Hai que teclear   nun buscador de internet proxecto Biosfera II.

Con esta idea, na década de 1990-1999 púxose en marcha o experimento Biosfera II. Este ambicioso proxecto consistiu en illar un grupo de persoas e unha gran variedade de plantas dentro dunha estrutura de cristal pechada hermeticamente. Este gran laboratorio pretendía simular o interior dunha estación espacial e ningún ser vivo do interior podía ter contacto co exterior.

Le e comprende o problema Cal é un dos principais problemas que atopa o ser humano á hora de habitar outros planetas? Por que? Que quere dicir que a estrutura estaba pechada hermeticamente? De que pensas que se alimentaron as persoas que participaron durante anos no experimento Biosfera II? Observa a imaxe. Que material impide o paso do aire ao interior da cúpula? Por que cres que se utilizou este material? EXPRESIÓN ORAL. Explica ao resto dos compañeiros

por que era necesario que a estrutura estivese hermeticamente pechada.

SABER FACER TAREFA FINAL Deseñar un experimento sobre a fotosíntese Ao acabar esta unidade deseñarás un experimento para demostrar que as plantas producen osíxeno. Antes vas aprender cales son as principais necesidades das plantas, os procesos que se producen na fotosíntese e os tipos de reprodución.

56

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 56

Suxestións sobre a lectura Anime os alumnos a buscar o significado das palabras que non entendan da lectura. Poden ser, por exemplo, colonizar, base espacial e estación espacial.

04/03/2015 8:19:39

terior da cúpula de Biosfera II. Deben describir o contorno e narrar algunha aventura relacionada co experimento. PARA AMPLIAR

Aclare o significado de biosfera: é o nome que recibe o conxunto de todos os seres vivos que habitan na Terra, nos distintos ecosistemas.

As utilidades das plantas. Facer entre todos unha lista e anotar nela as utilidades das plantas. Estes poden ser algúns exemplos: alimentación humana e animal, obtención de osíxeno, plantas medicinais, valor ornamental, elaboración de cosméticos…

Outras actividades

Competencias

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

Comunicación lingüística. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades, favorécese e afiánzase a comprensión lectora e desenvólvense as habilidades de comuni-

Redacción sobre Biosfera II. Pídalles aos alumnos que escriban unha redacción sobre uns personaxes que viven no in- 

76

NOTAS

QUE SABES XA?

As partes das plantas As plantas teñen raíz, talo e follas. A raíz suxeita a planta á terra e absorbe a auga e os sales minerais. O talo sostén a planta e participa no transporte de auga e doutras substancias. As follas son os órganos da planta onde se produce a fotosíntese. 1

Debuxa no caderno esta planta, escribe o nome de cada parte e a función que realiza cada unha.

57

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 57

 

04/03/2015 8:19:42

cación oral. Así mesmo, favorécese o desenvolvemento da expresión escrita coa realización de actividades e traballos por escrito.

•  R. M. Das plantas que cultivaron no interior.

Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave é fundamental para incorporar novos coñecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade é necesario comprobar que todos os alumnos identifican as partes das plantas e coñecen as súas funcións.

•  Expresión oral. R. L.

•  R. M. É unha estrutura de metal e cristal. O cristal impide o paso do aire ao interior da cúpula e deixa pasar a luz.

QUE SABES XA? •  R. G. Follas: respiran e fan a fotosíntese. Talo: sostén a planta e transporta a auga e outras substancias. Raíces: suxeitan a planta á terra e absorben auga e sales minerais.

Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA •  A falta de osíxeno, porque todos o necesitamos para vivir. •  Non había ningún contacto co exterior.

77

As necesidades das plantas Propósitos •  Coñecer cales son as necesidades das plantas.

Para poder vivir, as plantas, coma o resto dos seres vivos, necesitan materia e enerxía que conseguen coa función de nutrición. A diferenza dos animais, as plantas non toman alimentos, senón que o fabrican elas mesmas. Para iso necesitan luz, aire, auga e, a maioría, unha terra fértil.

Previsión de dificultades É importante aclarar que hai plantas acuáticas que viven mergulladas   na auga totalmente, e outras plantas que manteñen parte da súa estrutura debaixo da auga, mentres que outras están na superficie (como as follas   dos nenúfares).

1

A xara é un arbusto que só crece nas zonas máis solleiras.

2

Os musgos viven nas zonas con menos luz dos bosques.

A luz A luz do Sol é imprescindible para as plantas porque sen a súa enerxía non poderían fabricar os seus alimentos e morrerían. A cantidade de luz que as plantas necesitan varía dunhas a outras. Hai plantas que só poden vivir en zonas moi iluminadas 1 e, pola contra, outras poden vivir en zonas onde apenas chega a luz. 2

A auga Igual que ocorre coa luz, a auga é imprescindible para as plantas porque tamén a necesitan para fabricar o seu alimento. As necesidades de auga de cada planta son moi distintas. Algunhas, como as aciñeiras, non necesitan moita auga; en cambio, hainas que só medran en zonas húmidas, como os freixos. Outras viven na auga, como a herba da prata e os nenúfares. 3

TRABALLA COA IMAXE Fai unha lista das plantas do debuxo e ordénaas desde a que máis auga necesita á que menos.

cana e espadana

olmos

chopos

salgueiros

3

herba da prata

Xunto aos ríos fórmanse bosques. As plantas dispóñense a distinta distancia da auga, segundo as súas necesidades.

58

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 58

04/03/2015 8:19:47

Coñecementos e experiencias previas

Outras actividades

Pídalles aos alumnos que expliquen os coidados que reciben os distintos tipos de plantas: por exemplo, as plantas ornamentais das súas casas, as dos xardíns da súa localidade, as do colexio…

PARA AMPLIAR

Saber máis A forma, o tamaño e outras características das follas das plantas están moi relacionadas coa temperatura do lugar onde viven. Leve á clase (ou mostre fotografías) follas de abeto e de faia. As follas de abeto son pequenas, alongadas, estreitas e duras. As follas de faia son grandes, de forma lanceolada e brandas.

78

Os coidados das plantas cultivadas. As persoas cultivamos moitas plantas para utilizalas como alimento. Proporcionamos a estas plantas os coidados necesarios para que medren sas: regámolas con auga limpa, engadimos fertilizante á terra, tratamos de previr as súas enfermidades… Destaque que cada cultivo só pode desenvolverse nos lugares que reúnen as condicións que necesita. Por exemplo, as árbores froiteiras necesitan terreos ricos e as plataneiras, moita humidade ambiental. Compartan na clase experiencias relacionadas co cultivo de plantas.

44

NOTAS

O aire O aire que respiramos está formado por unha mestura de gases. A maioría é nitróxeno, osíxeno e dióxido de carbono. As plantas necesitan o dióxido de carbono para poder fabricar o seu alimento.

A terra A terra contén a auga e os sales minerais que as plantas necesitan para elaborar o seu alimento. Ademais, é o lugar onde a maioría das plantas medran. Algunhas plantas, como o loureiro, necesitan terras húmidas e ricas en sales minerais. Non obstante, outras plantas poden vivir en terras máis pobres, con pouca auga e escasos sales minerais. 4

4

O romeu é un arbusto que pode vivir en terreos pobres.

SABER MÁIS As plantas tamén necesitan unha temperatura axeitada A temperatura inflúe tamén nas plantas, xa que cada unha pode vivir a unhas temperaturas e non a outras. A maioría das plantas precisan dunha temperatura temperada para vivir. Por iso, nas zonas frías, coma nos cumes das montañas, e nos lugares moi cálidos, coma no deserto, son pouco abundantes.

O abeto vive en zonas montañosas, onde a temperatura é moi baixa.

A faia medra en lugares en que a temperatura é temperada.

As palmeiras habitan en rexións onde a temperatura é elevada.

ACTIVIDADES 1

Cales son as necesidades básicas das plantas? Por que todas elas están relacionadas coa función de nutrición?

2

Explica por que as plantas necesitan aire.

3

USA AS TIC. Busca información sobre as plantas

carnívoras e explica por que poden vivir en terreos moi pobres.

59

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 59

Educación cívica As plantas absorben auga e outras substancias da terra pola raíz, por iso calquera substancia contaminante que se bote á terra prexudicará tamén as plantas.

 

04/03/2015 8:19:53

a espadana, que están nas beiras do río e afunden as súas raíces baixo a auga. Despois, salgueiros, chopos e olmos.

Solucionario 1  Para poder vivir as plantas necesitan terra, aire, auga e

Competencias Competencia dixital. Anime á procura tanto de datos coma de imaxes das plantas carnívoras.

Traballa coa imaxe O criterio da cantidade de auga que necesita cada tipo de planta é a proximidade á auga. As plantas que máis auga necesitan son a herba da prata, que vive na auga, logo a cana e

luz. Estas necesidades están relacionadas coa nutrición porque non toman alimentos, senón que os fabrican elas mesmas con esta materia prima e coa luz do Sol. 2  As plantas necesitan do aire o dióxido de carbono para

poder fabricar o alimento e o osíxeno para respirar. 3   Usa as TIC. As plantas carnívoras necesitan atrapar ani-

mais e completar así as súas necesidades nutritivas, xa que viven en terreos pantanosos, turbeiras... terreos todos moi pobres. Adoitan atrapar pequenos insectos.

79

A fotosíntese e a respiración Propósitos •  Coñecer como realizan as plantas   a fotosíntese e a respiración.

A función de nutrición nas plantas consta de dous procesos: 1

Previsión de dificultades As plantas, coma todos os seres vivos, necesitan respirar para vivir. Son capaces de facer a fotosíntese,   é dicir, de fabricar o seu propio alimento con materia prima inorgánica e luz solar.

Fotosíntese luz solar

A fotosíntese, pola que as plantas fabrican o seu propio alimento.

auga e sales

A respiración, que ten como finalidade a obtención de enerxía a partir do alimento producido na fotosíntese.

dióxido de carbono

osíxeno

alimento

Para realizar estes dous procesos as plantas necesitan: Auga e sales minerais, que toman principalmente da terra. Dióxido de carbono, que obteñen do aire. Osíxeno, producido durante a fotosíntese. Ascenso do zume bruto vasos leñosos

Enerxía, que se obtén directamente da luz do sol.

Obtención da auga e dos sales minerais da terra As plantas toman a auga da terra pola raíz a través dos pelos absorbentes. Os sales minerais entran na raíz disoltos na auga. A mestura da auga cos sales minerais é o zume bruto. Este ascende pola raíz e polo talo ata as follas, a través duns tubos moi finos chamados vasos leñosos.

Absorción de auga e sales sales auga

Obtención do dióxido de carbono do aire

pelos absorbentes

Este proceso lévase a cabo a través dunhas estruturas presentes nas follas chamadas estomas. Estes son orificios moi pequenos que se poden abrir e cerrar en función das necesidades da planta.

encia Intelix cial espa

TRABALLA COA IMAXE

Fai unha lista con todos os pasos que se recollen no debuxo. En que zona da raíz se sitúan os pelos absorbentes? Que vasos se encontran máis preto da superficie do talo, os leñosos ou os liberianos? 1

Esquema da función de nutrición nas plantas.

60

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 60

04/03/2015 8:19:55

Coñecementos e experiencias previas

Traballo cooperativo

Anime os alumnos a que digan todo o que eles pensan que necesita unha planta para medrar e respirar.

Divida a clase en cinco grupos e asígnelle a cada un un recadro do esquema do libro. Cada grupo preparará unha ex-  posición para o resto da clase sobre o aspecto da respiración ou da fotosíntese que lle asignasen.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Experiencia para observar o funcionamento e a distribución dos vasos condutores das plantas. Coller un talo con follas e flor dunha planta, suxírese un caravel ou rosa branca, e colocalo nun xerro cuxa auga se colorease con tinta vermella ou azul. Nos días sucesivos, poderá observarse como se tinguen todas e cada unha das partes da planta. A auga coloreada viaxou polos vasos condutores e repartiuse por toda a planta.

80

Traballa coa imaxe •  R. G. Os pasos son os seguintes: absorción de auga e sales, ascenso do zume bruto, fotosíntese, transporte do zume elaborado e respiración. Sinale que os pasos están indicados nos debuxos recadrados, en grosa. Pídalles aos alumnos que observen o recadro Absorción de auga e sales do debuxo e que se fixen na liña que o relaciona coa parte da raíz que se mostra de forma ampliada.

44

NOTAS

A fotosíntese A fotosíntese prodúcese nas partes verdes da planta. Durante este proceso, o zume bruto transfórmase nunha mestura de auga e alimentos chamada zume elaborado. Para que as plantas produzan o seu propio alimento é imprescindible unha fonte de enerxía. Para iso utilizan a luz solar. Transporte do zume elaborado

As plantas captan a enerxía solar grazas a unha substancia verde chamada clorofila que se encontra, principalmente, nas follas e no talo. Os alimentos presentes no zume elaborado teñen que chegar ao resto da planta para ser utilizados. Este transporte realízase a través dos vasos liberianos. Estes vasos son diferentes dos leñosos, de modo que o zume bruto e o zume elaborado non se mesturan.

vasos liberianos

Ademais de zume elaborado, durante a fotosíntese as plantas producen osíxeno, o cal é liberado á atmosfera a través dos estomas.

A respiración Respiración osíxeno

dióxido de carbono

alimentos

enerxía

Durante a respiración, as plantas toman osíxeno do aire e combínano cos alimentos para producir enerxía. Neste proceso prodúcese dióxido de carbono, que tamén se expulsa a través dos estomas. Polo tanto, na fotosíntese as plantas toman dióxido de carbono e expulsan osíxeno, mentres que na respiración ocorre ao contrario: toman osíxeno e expulsan dióxido de carbono. As plantas producen máis osíxeno na fotosíntese ca o que consomen na respiración. De aí procede o osíxeno que utilizan os demais seres vivos para respirar.

ACTIVIDADES 1

Que diferenza hai entre os vasos leñosos e os vasos liberianos?

2

Por que non se mesturan o zume bruto e o elaborado?

3

encia Intelix lista natura

Que gas entra e que gas sae polos estomas na fotosíntese e na respiración? Explica de onde procede o osíxeno que os seres vivos utilizamos para respirar.

61

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 61

Faga que os alumnos reflexionen sobre por que o recadro da respiración non está asociado a ningunha parte da planta, mentres que os demais procesos si o están. •  Os pelos absorbentes están na zona máis próxima aos extremos ou puntas. •  Os vasos liberianos son os que se encontran máis preto da superficie do talo. Para responder pídalles aos alumnos que observen o recadro Transporte do zume elaborado do debuxo. A parte verde é un fragmento de talo cortado transversalmente. Os tubiños de cores son os vasos condutores. Os vasos liberianos aparecen en cor vermella e son os situados máis preto da superficie do talo.

 

04/03/2015 8:19:56

Solucionario 1   Os vasos leñosos transportan o zume bruto. Os vasos li-

berianos transportan o zume elaborado. 2  Cada tipo de zume transpórtase nun tipo de vaso diferen-

te, de modo que o zume bruto e o zume elaborado non se mesturan. Os vasos liberianos encóntranse máis preto da superficie do talo. 3  Na fotosíntese entra polos estomas dióxido de carbono e

sae osíxeno. Na respiración entra osíxeno e sae dióxido de carbono. As plantas producen máis osíxeno na fotosíntese ca o que consomen na respiración. De aí procede o osíxeno que utilizan os demais seres vivos para respirar.

81

A reprodución sexual das plantas Propósitos •  Aprender que é a polinización   e como se forman o froito   e a semente posteriormente. Coñecer a importancia   da xerminación.

As plantas poden reproducirse por dous tipos de reprodución diferentes: sexual e asexual. Na reprodución sexual interveñen as flores.

antera antera

A flor

estame estame

A flor é o órgano que se encarga da reprodución sexual das plantas.

sépalo pistilo

As flores teñen unha parte masculina e tamén unha parte feminina. 1

Máis recursos Pódese usar a colección de sementes para que os alumnos observen   e debuxen os detalles de cada tipo   de semente cunha lupa, anotando   as diferenzas e os detalles   que lles chamen a atención.

estigma pétalo

A parte masculina está formada polos estam es. Os estames son uns bastonciños que teñen unha cabeza grosa chamada antera. Na antera é onde se produce o pole, que está formado por uns grans de tamaño microscópico.

óvulo ovario 11 Partes Partes dunha dunha flor. flor.

A parte feminina da flor chámase pistilo. O pistilo ten na súa base unha parte que é máis larga, o ovario, e é aí onde se encontran os óvulos. No extremo oposto encóntrase o estigma.

TRABALLA COA IMAXE

Os estames e o pistilo están rodeados pola corola e polo cáliz. A corola é a parte coloreada e está formada polos pétalos. O cáliz está formado por unhas follas de cor verde chamadas sépalos que protexen a flor cando se está desenvolvendo.

Que diferenza hai entre o pétalo e o sépalo? Que forma ten o ovario? Que ten no seu interior?

A polinización A polinización é o paso do pole desde as anteras dunha flor ao estigma doutra. A

A polinización é necesaria para a reprodución sexual. As plantas usan varios métodos: 2 Polinización mediante insectos. Algúns insectos póusanse nas flores, de tal maneira que transportan o pole dunhas flores a outras. Adoitan ser flores grandes, vistosas e que teñen aromas atractivos, para conseguir atraer os insectos e que se pousen nelas. Moitas destas flores producen un líquido azucrado, o néctar, que é do que se alimentan os insectos. Polinización polo vento. Neste caso, as plantas producen moito pole e o vento é quen se encarga de transportalo, de tal xeito que algún gran de pole chegue a outra flor. Estas flores adoitan ser pequenas e pouco vistosas. Non teñen corola ou é moi pequena, pero si que adoitan ter estames longos. Normalmente, producen grandes cantidades de pole.

B

2

Polinización. A. Flor polinizada mediante insectos. B. Flores polinizadas polo vento.

62

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 62

Coñecementos e experiencias previas Pídalles aos nenos que observen a imaxe 1 da flor e que identifiquen nela as partes que coñecen. Faga que observen que se trata dunha flor cortada pola metade con corte saxital para poder ver o seu interior e que faltan algúns pétalos.

Para explicar Facendo referencia á imaxe da flor e aos seus pétalos soldados, explíquelles aos alumnos que a maioría das flores non teñen todas as partes ou que poden telas moi modificadas, de forma que en ocasións non é fácil recoñecelas. De feito, existen flores que só teñen o pistilo ou os estames. Continuando a observación das ilustracións, chame a súa atención sobre imaxes do apartado 2 e a imaxe inferior, e pida

82

04/03/2015 8:20:01

que localicen nas dúas fotografías o pole. Pregunte: Onde está o pole? Que aspecto ten? En que parte da abella podemos ver pole (é a boliña amarela que leva nas patas traseiras)? Explíquelles aos nenos que o embrión que se encontra dentro da semente é unha pequena planta, a diferenza dunha espora, que é unha célula.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Observación de flores. Leve á aula algunhas flores de distintos tipos: inflorescencias como as margaridas, espigas,  rosas, etc. Faga que os alumnos recoñezan nelas as súas diferentes partes, así como as modificacións.

44

NOTAS

O froito e as sementes Despois da polinización, fórmase o froito a partir do ovario e os óvulos transfórmanse en sementes. A función do froito é protexer as sementes que contén e axudalas tamén a que se dispersen, é dicir, a que consigan viaxar lonxe da súa planta nai. Hai moitos tipos de froitos: Algúns froitos son zumarentos e nutritivos. É o caso das cereixas ou das amoras. Os animais cómenos e as sementes saen coas feces. Outros froitos, como os dentes de león, son moi lixeiros e dispérsanse polo aire con facilidade. Tamén hai froitos que teñen ganchos ou pinchos cos que se enganchan ao pelo de diferentes animais para dispersarse. 3

3

No interior de cada unha das sementes encóntrase un embrión, que é unha pequena planta, que conta coa súa raíz, un talo e unha xema. Ademais, a semente contén alimentos para que o embrión os utilice cando comeza a medrar. 4

Froitos con ganchos para adherirse ao pelo dos animais

xema

talo

raíz

A xerminación Cando unha semente cae ao chan e encontra un terreo adecuado que ten suficiente humidade, prodúcese a xerminación. A semente abre e dela saen a raíz, o talo e a xema. Cando o embrión comeza a medrar, utiliza os alimentos que contén a semente ata que pode empezar a nutrirse por si só e, co tempo, transfórmase nunha planta adulta. Na reprodución sexual as flores son polinizadas e despois fórmanse os froitos e as sementes. Ao xerminar, a semente dá lugar a unha nova planta.

alimentos para o embrión 4

Semente de feixón aberta. Nunha das metades obsérvase o embrión.

ACTIVIDADES 1

Explica o que son as anteras e o ovario.

2

A foto da dereita mostra o froito do dente de león. Como pensas que se dispersará?

63

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 63

PARA AMPLIAR Colección de sementes. Facer unha colección para a aula: recoller sementes de especies diferentes de plantas. Por exemplo, feixóns, garavanzos, lentellas, arroz, pebidas de xirasol e cabaza. Ademais, pódense incluír as doutras plantas encontradas no campo.

Traballa coa imaxe

 

04/03/2015 8:20:04

Solucionario 1   A antera é a parte máis grosa dos estames. Nela prodú-

cese o pole. O ovario é a parte máis larga da base do pistilo. No ovario encóntranse os óvulos. 2   Impulsado polo vento. O froito é lixeiro, ten unhas forma-

cións como un penacho que facilitan a dispersión polo vento.

•  Os sépalos son as folliñas verdes que forman o casulo da flor. O conxunto de todos os sépalos é o cáliz. Os pétalos son follas coloreadas. O conxunto de todos os pétalos forma a corola. •  R. M. O ovario ten forma de botella. No seu interior vemos un óvulo.

83

A reprodución asexual das plantas Propósitos

Que é a reprodución asexual

•  Saber que as plantas poden reproducirse de maneira sexual   e tamén asexual. Coñecer algúns mecanismos das plantas para reproducirse asexualmente.

Na reprodución sexual participan dúas plantas proxenitoras e a planta filla presenta características das dúas; en cambio, na reprodución asexual intervén unha soa planta e a planta filla ten as mesmas características da planta nai, como, por exemplo, a cor da flor e o tipo dos froitos.

Máis recursos

Tipos de reprodución asexual Na natureza as plantas usan diversos sistemas para reproducirse asexualmente, como os estolóns, os rizomas, os bulbos e os tubérculos.

Facer un insecticida natural básico   e caseiro mesturando dúas culleradas (30 ml) de xabón líquido cun litro   de auga. Pulverizalo cun esprai   nas plantas da clase e do colexio.

Estolóns

Rizomas

Son talos que medran horizontalmente sobre a terra. Cada certa distancia producen raíces e talos novos e dan orixe a unha nova planta. Danse no amorodo e na cinta, por exemplo.

Son talos subterráneos que cada certo espazo producen talos que saen á superficie e forman unha nova planta.

Bulbos

Tubérculos

Son talos subterráneos que están envoltos por follas carnosas. Teñen xemas das que poden formarse novas plantas completas. Danse en plantas como a cebola e os tulipáns.

Son talos subterráneos que teñen reservas alimenticias e xemas. De cada xema pode desenvolverse unha nova planta. Son exemplos a pataca e a mandioca.

Teñen rizomas plantas como os lirios e o xenxibre.

A reprodución asexual consiste en reproducir unha planta completa a partir dunha parte doutra planta adulta.

64

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 64

Coñecementos e experiencias previas Levar á clase varios tipos de bulbos (de tulipán, cebolas amarelas e moradas, chalotas…). Cortalos lonxitudinalmente para observar o seu interior. No exterior, sinalar a presenza das raíces. Levar tamén patacas que teñan xemas para sinalar que delas nacerán novas plantas.

Para explicar Pídalles aos alumnos que describan o máis polo miúdo posible as imaxes que ilustran cada tipo de reprodución asexual. En cada caso vaia sinalando os detalles do debuxo que son máis representativos. Sinale que varias das plantas están debuxadas fóra do solo e pida que calquen ou que copien os

84

04/03/2015 8:20:06

debuxos incluíndo o solo, de forma que se vexa a posición natural do rizoma, do bulbo e das patacas. Aínda que no libro aparecen a reprodución sexual e asexual das plantas en páxinas separadas, explíquelles aos alumnos que non son excluíntes, de feito moitas plantas posúen ambos os tipos de reprodución.

Actividades do libro do alumno Respecto á actividade 1, comentar que no cultivo de plantas para usos humanos, como alimentación e ornamentación, empréganse moitas técnicas de reprodución asexual. Así conséguense plantas fillas coas características que se desexa aproveitar. Por exemplo, o sabor ou o tamaño dos froitos, a fragrancia das flores, a resistencia a enfermidades…

44

NOTAS

SABER MÁIS Aplicacións prácticas da reprodución asexual A capacidade das plantas para reproducirse asexualmente resulta útil na agricultura e na obtención de plantas ornamentais. Algunhas das técnicas que se utilizan son as seguintes: Os gallos. Son fragmentos de pólas que, ao plantalos, producen raíces e xeran novas plantas. Por exemplo, os xeranios, as oliveiras e as roseiras reprodúcense mediante gallos. A porbaixa ou mergullo. Consiste en obter novas plantas a partir dunha rama que está unida á planta orixinal ata que produce raíces. Cando estas medraron, a rama sepárase da planta. A vantaxe da porbaixa fronte aos gallos é que recibe auga e nutrientes da planta nai mentres está botando raíces. Aplícase esta técnica na reprodución da abeleira e de árbores froiteiras como a maceira e a ameixeira. O enxerto. Consiste en unir un fragmento dunha planta a outra. Así obtéñense plantas que teñen mestura de características interesantes: son resistentes a enfermidades, producen froitos saborosos, etc. Por exemplo, a maioría das vides de Europa son enxertos de vides europeas, que producen boas uvas, sobre vides americanas, que non producen uvas pero resisten algunhas enfermidades.

ACTIVIDADES 1

Imaxina un agricultor que ten un pexegueiro que dá unhas froitas especialmente doces e zumarentas. Que debería facer para reproducilo, usar as súas sementes ou empregar gallos? Explica a resposta.

2

Pensa e contesta: Que diferenzas existen entre os estolóns e os rizomas? E entre os bulbos e os tubérculos?

65

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 65

Outras actividades PARA AMPLIAR Arboreto de Lourizán. O Xardín Botánico de Lourizán (Pontevedra) foi creado no ano 1949 baixo a denominación de Arboreto cun obxectivo de investigación e experimentación e, ao mesmo tempo, cunha finalidade didáctica e recreativa. Neste xardín botánico destacan as máis de 1900 árbores procedentes de todo o mundo e unha importante colección de camelias

Traballo cooperativo Levar á clase testos con plantas para obter plantas fillas empregando técnicas de reprodución asexual. Repartir tarefas aos grupos para que encarguen coidalas. Por exemplo, cintas, bulbos de distintos tipos, patacas, boniatos…

 

04/03/2015 8:20:08

Anotar o procedemento, como se fai, cando se regan, como van medrando, que tipo de terra teñen, o tamaño do testo… A distribución de tarefas terá en conta as capacidades de cada alumno, creativas, manuais, organizativas, comunicativas…, así a actividade convértese nun traballo cooperativo.

Solucionario 1  Empregar escallos. Así conseguirán de modo rápido unha

planta nova coas mesmas características. 2   •  Os estolóns son talos que medran horizontalmente so-

bre o solo, e os rizomas son talos subterráneos. •  Os bulbos son talos subterráneos envoltos por follas carnosas e os tubérculos teñen reservas alimenticias e xemas.

85

SABER FACER

Propósitos

Deseñar un experimento sobre a fotosíntese

•  Deseñar un experimento sobre   a fotosíntese.

Para comprobar se as plantas desprenden gas durante a fotosíntese, é necesario idear un experimento en que sexa posible observalo ou medilo.

Máis recursos

Pensa como realizar o experimento.

Hai que utilizar unha planta acuática das que viven mergulladas na auga. Por exemplo, as que se utilizan   nos acuarios de auga doce e que   se poden adquirir en tendas   de mascotas ou nas especializadas   en acuarios.

Para deseñar un experimento, debes pensar nalgún proceso semellante ao que queres comprobar. Por exemplo, xa te fixarías en que, cando soltas aire debaixo da auga ao mergullarte, fórmanse unhas burbullas que soben cara á superficie. Este feito pódeche servir para comprobar se as plantas soltan gas cando realizan a fotosíntese. Para iso, podes utilizar unha planta acuática, mergullala en auga, expoñela á luz e, despois, comprobar se se producen ou non burbullas na auga.

Elixe o material. Infórmate sobre que planta acuática podes utilizar. Tes que elixir unha que sexa pequena, fácil de conseguir e que se utilice moito nos acuarios. Tamén vas necesitar un recipiente que deixe pasar a luz e que se poida pechar. Por exemplo, un frasco de cristal coa súa tapa.

Realiza o experimento. Limpa ben o frasco e introduce nel a planta. Éncheo de auga, pero non completamente, para que haxa un pouco de aire. Péchao e déixao á luz do sol durante unhas horas.

Interpreta os resultados. Ao cabo do tempo comprobarás que no frasco hai moitas burbullas que non estaban ao inicio do experimento. Así, podes deducir que as plantas expulsan gas durante a fotosíntese.

Reflexiona. 1

Que gas ou gases son os que puideron formar burbullas na auga?

2

Se este experimento se realizase en condicións de escuridade, obteríanse os mesmos resultados? Explica por que.

66

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 66

04/03/2015 8:20:12

Para explicar

Competencias

Chamar a atención sobre a fotografía do neno. Preguntar: Onde está? Por que saen burbullas do seu nariz? O neno está debaixo da auga e polo nariz sae o aire dos seus pulmóns, son as burbullas que vemos na fotografía. Esta fotografía está relacionada cos gases que desprenden as plantas tanto na respiración coma na fotosíntese.

Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Ao abordar esta páxina, os alumnos deberán aplicar os coñecementos adquiridos sobre as plantas, a respiración e a fotosíntese. Aplícanse os coñecementos teóricos adquiridos e formúlanse hipóteses. É importante fixarse nos diferentes pasos e na orde en que se realizan.

Educación cívica

Solucionario

Nas selvas e nos grandes bosques, as plantas que alí viven producen gran parte do osíxeno que os seres vivos necesitamos para respirar. É moi importante evitar a corta excesiva das selvas porque é unha forma de protexer a todos os seres vivos do noso planeta.

86

1   Haberá osíxeno, froito da fotosíntese e tamén dióxido de

carbono procedente da respiración. 2   A fotosíntese necesita luz para realizarse, polo tanto, o

gas que aparecería se o experimento se fixese na escuridade sería o dióxido de carbono.

4

SABER ESTUDAR 1

Propósitos

RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade.

As necesidades das plantas para vivir son: e unha adecuada. auga, As plantas fabrican o seu alimento por medio da A mestura de auga cos sales minerais é o e polo talo ata as follas a través dos vasos convértese en zume O zume . pola planta a través dos vasos

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

, .

, que ascende pola raíz .

NOTAS

pola fotosíntese e distribúese

Na fotosíntese as plantas toman e expulsan e expulsan . que na respiración toman As plantas presentan reprodución sexual e

, mentres

.

Na reprodución sexual interveñen as flores. Tras a polinización, e o ovario no . os óvulos transfórmanse en A semente ao

dá lugar a unha nova planta.

Na reprodución asexual participan outras partes distintas da flor, e os tubérculos. como os estolóns, os rizomas, os

2

ESQUEMA. Copia e completa os seguintes esquemas no caderno.

auga sales

alimento Fotosíntese

de carbono

luz

REPRODUCIÓN

encia Intelix stica lingüí

asexual

polinización

3

polinización

estolón

VOCABULARIO. Define os seguintes termos: nutrición

fotosíntese

respiración

polinización

semente 67

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 67

Competencias Aprender a aprender. A elaboración dun resumo da unidade de forma guiada axuda a reforzar os coñecementos. Completar e realizar esquemas con diferentes niveis e de diferentes disposicións, contribúe a fixar os coñecementos e a ordenalos para mostrar con claridade as relacións entre os contidos. Iniciativa e emprendemento. O alumnado desenvolve a súa capacidade de elixir entre varias opcións e ten a oportunidade de probar novos camiños e ideas.

Solucionario

04/03/2015 8:20:13

berianos. / … dióxido de carbono … osíxeno … osíxeno … dióxido de carbono. /... asexual ... / ... sementes .... froito / ... xerminar ... / bulbos. 2   Esquema. A. minerais/dióxido/osíxeno. B. sexual/me-

diante insectos/polo vento/rizoma/bulbo/tubérculo. 3   Vocabulario. Nutrición: función vital que nas plantas

consta de dous procesos: a fotosíntese e a respiración. Fotosíntese: proceso polo cal as plantas fabrican o seu propio alimento. Respiración: proceso polo cal as plantas obteñen enerxía. Polinización: é o paso desde as antenas dunha flor ao estigma doutra. Semente: gran dunha planta onde está o embrión que pode xerar unha nova planta.

1   R esumo. … luz … aire … terra … / … fotosíntese. / 

… zume bruto … leñosos. / … bruto … elaborado … li-

87

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

Indica o nome das estruturas ampliadas e explica a súa función.

5

Escribe para que serven. estomas

pelos absorbentes

clorofila 6

Debuxa no caderno un esquema dunha árbore e sinala como entran nela a auga, os sales minerais, o dióxido de carbono e a luz solar.

7

Explica o que son e a dirección que seguen nunha planta o zume elaborado e o zume bruto.

8

Copia no caderno e rotula todas as partes da flor que identifiques.

9

PARA PENSAR. Un animal carnívoro é o que se alimenta doutros animais.

Máis recursos Plantar algunhas sementes en oveiras de plástico que se usarán a modo   de pebideiros. Trasplantalas en testos cando alcancen o tamaño adecuado. 2

Escribe oracións cos seguintes grupos de palabras: sales minerais, zume bruto, vasos leñosos, auga. auga, vasos liberianos, zume elaborado, alimentos.

3

Explica o que conseguen as plantas coa fotosíntese e o que conseguen coa respiración.

4

As plantas respiran e realizan a fotosíntese. Explica os procesos que realizan durante o día e cales pola noite. Completa o seguinte esquema:

É correcto dicir que as plantas que obteñen sales minerais de pequenos invertebrados son carnívoras? 10 O poto é unha planta que se cultiva no

interior das nosas casas porque medra a unhas temperaturas comprendidas entre os 16 e os 20 ºC. Necesita moita luz pero sen que lle dea o sol directamente. Medra sobre terreos ricos en nutrientes e non moi húmidos. Explica se o poto podería vivir nun xardín. Colocaríalo ao lado dunha ventá ou diante dela a certa distancia? Xustifica a resposta. Cada canto o regarías? Por que? As plantas distinguen a luz e a escuridade. 68

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 68

Solucionario 1   É un corte transversal do talo (cor verde) dunha planta. Os

vasos liberianos (cor vermella) e os vasos leñosos (cor azul). Abaixo está o extremo dunha raíz cos pelos absorbentes. 2   R. M. A mestura da auga cos sales minerais é o zume bruto, que ascende pola raíz e polo talo ata as follas a través dos vasos leñosos. / O zume elaborado é unha mestura de auga e alimentos que se transporta por todas as partes da planta a través dos vasos liberianos. 3   Coa fotosíntese as plantas conseguen alimento. Coa respiración conseguen osíxeno. 4   Polo día fan a fotosíntese e respiran. Pola noite respiran. Debuxo de arriba. De esquerda a dereita: dióxido de carbono, osíxeno, auga e sales minerais, alimento. / Debuxo de abaixo: osíxeno, dióxido de carbono.

88

04/03/2015 8:20:14

5   •  Os estomas serven para que o dióxido de carbono e o

osíxeno saian e entren nas follas. •  Os pelos absorbentes serven para que a auga da terra e os sales minerais disoltos pasen á raíz. •  A clorofila serve para que as plantas poidan captar a enerxía da luz. 6   R. G. Ver páxinas 60-61 do libro do alumno. 7   O zume bruto viaxa desde a raíz onde se formou coa auga e cos sales minerais da terra, que entran a través dos pelos absorbentes, e ascende polo talo ata as follas a través duns tubos moi finos chamados vasos leñosos. / O zume elaborado prodúcese nas follas e noutras partes verdes da planta. Transpórtase por toda a planta a través dos vasos liberianos. Contén o alimento que a planta necesita para vivir.

4 11 Le o seguinte texto e xustifica quen ten

razón: Xulio ou a súa avoa. Xulio preguntoulle á avoa por que sacaba do cuarto as plantas antes de se deitar. A avoa respondeulle que era perigoso durmir con elas porque lle quitaban o osíxeno. Xulio explicoulle á avoa que iso non era certo porque as plantas producen máis osíxeno do que consomen.

NOTAS

14 As plantas necesitan luz para poder

medrar. Pensas que as sementes tamén necesitan luz para xerminar? Explícao. 15 Observa as seguintes imaxes

e explica no caderno o mecanismo de reprodución asexual que ten cada planta e en que consiste. A

12 TRABALLO COOPERATIVO. Dividídevos

en tres grupos distintos. Cada un fará xerminar unha semente diferente nun bote cun algodón humedecido. Probade cunha lentella, cun feixón e cun garavanzo. Anotade día a día o que vai acontecendo e facede fotografías. Tras dúas semanas de experiencia, elaborade un mural coas fotos que fostes facendo e poñede en común os datos para contrastalos e as concusións ás que chegastes.

B

13 Explica as seguintes oracións e pon

exemplos: Algunhas plantas non teñen flores, pero poden reproducirse. O pole viaxa dunhas flores a outras de varias formas. A partir do talo dunha planta pódese formar outra. As plantas distinguen a luz e a escuridade.

16 USA AS TIC. As abellas son útiles para

as plantas e as persoas. Busca información sobre estes insectos polinizadores e redacta un breve texto en que expliques os problemas que ocasionaría a súa desaparición nunha zona agraria con árbores froiteiras.

encia Intelix stica lingüí

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Busca información sobre os experimentos con plantas que se están levando a cabo na Estación Espacial Internacional. Explica que utilidade cres que tería cultivar plantas nas futuras viaxes espaciais.

B. Escribe unha historia de ficción científica sobre a colonización doutro planeta en que as plantas xoguen un papel fundamental. C. Propón un experimento que sirva para demostrar que as plantas necesitan a luz para vivir. Indica os materiais necesarios e os pasos que seguir.

69

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 69

8   R. G. De arriba abaixo e de esquerda a dereita: antera,

estame, pétalo, estigma, pole, pistilo, sépalo, ovario. 9   Para pensar. R. L. 10   R. L. 11   Ten razón Xulio. R. L. 12   Traballo cooperativo. R. L. 13   Na reprodución asexual interveñen distintas partes das

plantas, das que se forma unha nova planta filla. É o caso dos xeranios, que se reproducen por escallos, e dos tulipáns, que se reproducen mediante bulbos. / A polinización é o paso do pole desde as anteras dunha flor ao estigma doutra. Pódese realizar, por exemplo, mediante o vento e mediante insectos. Por exemplo, as abellas poli-

 

04/03/2015 8:20:17

nizan as flores do romeu e de queiroga. / Os escallos son fragmentos de ramas que, ao plantalos, producen raíces e dan lugar a novas plantas. Por exemplo, as roseiras reprodúcense mediante escallos. / As follas e os talos medran sempre cara á luz. 14   Non, porque as sementes non realizan a fotosíntese e por

iso non necesitan a luz para xerminar. 15   A. Estolón. Os estolóns son talos aéreos. Cando a xema

dun estolón da planta entra en contacto coa terra, bota raíces e fórmase unha nova planta. B. Tubérculo. Un tubérculo é un talo subterráneo; se plantamos un tubérculo, del saen un talo aéreo e raíces, e transfórmase pouco a pouco nunha planta completa. 16   Usa as TIC. R. L.

89

5

Os ecosistemas

Contidos da unidade • Os ecosistemas: medio físico e seres vivos. • As relacións de alimentación. • Cadeas e redes alimentarias. • As relacións beneficiosas e prexudiciais entre os seres vivos dun ecosistema. • Cadea e rede alimentaria.

SABER

• Ecosistema, ecosfera. • Flora, fauna. VOCABULARIO

• Poboación, comunidade. • Hábitat. • Consumidor, produtor, descompoñedor. • Mutualismo, comensalismo, parasitismo, competencia.

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre o kelp.

COMUNICACIÓN ORAL

• Diálogo sobre a importancia de manter determinados ecosistemas mariños.

ESCRITURA

• Redacción sobre o inquilinismo. • Identificación de animais e do lugar que habitan.

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

SABER FACER

• Identificación de fauna e flora dun ecosistema. • Identificación e interpretación das características dun animal. • Análise do debuxo dunha rede alimentaria. • Análise da relación de competencia.

USO DAS TIC

• Procura de información sobre a relación entre os búfalos e as garzas. • Procura de información sobre o peixe pallaso e a anemone. • Resumo e esquema da unidade.

SABER SER

90

TÉCNICAS DE ESTUDO

• Clasificación e organización de información en táboas.

 

• Elaborar unha rede alimentaria.

TAREFA FINAL

FORMACIÓN EN VALORES

• Interese por coñecer e respectar a natureza.

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO Programación didáctica da aula

Proxectos interdisciplinarios • Programa de educación en valores. • Programa de educación emocional.

Recursos para a avaliación • Avaliación de contidos. Unidade 5: controis B e A. Test. • Avaliación por competencias. Proba 5.

RECURSOS DIXITAIS LibroMedia • Unidade 5: actividades e recursos.

Ensinanza individualizada • Plan de mellora. • Programa de ampliación.

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO Natural Science 5

Proxectos de traballo cooperativo • Proxecto do segundo trimestre. Os espazos naturais.

Recursos complementarios • Lecturas de Ciencias da Natureza. • Prácticas de Ciencias da Natureza. • Imaxes dun planeta vivo. • Esquemas mudos. • Biografías de científicos. • Suxestións para elaborar traballos.

Aprendizaxe eficaz • Técnicas de estudo e preparación de exames.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

Xaneiro

Febreiro

Marzo

91

5

Propósitos •  Aprender, mediante a lectura dun texto e a observación de imaxes, sobre os bosques de kelp como exemplo de ecosistema acuático.

Os ecosistemas

Un bosque debaixo da auga Cando pensamos nun bosque, imaxinamos un espazo cheo de árbores, coma unha selva. Pero tamén, baixo o océano, algunhas algas como o kelp poden formar verdadeiros bosques submarinos.

•  Activar os coñecementos previos.

Previsión de dificultades

O kelp é unha alga que forma grandes extensións debaixo da auga. Pode chegar a medir máis de trinta metros de longo e medrar máis de medio metro ao día debido á abundancia de nutrientes da auga. Como as algas non teñen raíces, o kelp agárrase ás rochas do fondo cun disco adherente e mantense vertical na auga porque ten unhas vesículas cheas de gas que lle permiten flotar cara á superficie.

Aos alumnos pode custarlles comprender que hai ecosistemas subacuáticos, e que o kelp, que é unha alga, forme grandes extensións baixo a auga. Mostrar máis fotos   do kelp axudará a comprender como é.

Os bosques de kelp son un dos ecosistemas máis ricos do planeta. Entre o kelp habitan, ademais de varios tipos de algas diferentes, moitos peixes, mamíferos, moluscos, crustáceos e, sobre todo, ourizos que se alimentan destas algas. En zonas como Alasca, onde habitan as lontras mariñas, é habitual ver enormes grupos na superficie alimentándose dos ourizos que viven nestes bosques.

Máis recursos

Respecto á importancia do kelp,   hai que destacar que son barreiras O descubrimento e a descrición do medio físico naturais que diminúen a forza e dos seres vivos deste ecosistema acuático foron destrutiva das ondas e protexen a costa; fundamentais para comprender tanto o seu funcionamento contribúen á fixación de carbono coma o doutros ecosistemas diferentes. producido de maneira natural ou pola actividade humana; producen materia Le e comprende o problema orgánica e enerxía; manteñen   a calidade da auga e estabilizan   De que xeito consegue o kelp manter a súa posición vertical na auga? o substrato mariño. Economicamente,   O ourizo de mar é un animal herbívoro ou carnívoro? a colleita de kelp, a alga principal Describe como é o kelp. formadora destes bosques, ten unha Por que cres que o kelp pode medrar tan rapidamente? grande importancia en países como Que necesita para medrar? México. O kelp colléitase para   ia elixenc ática Observa a fotografía da páxina dereita e intenta describir t In a extracción de alxinatos   tem o ecosistema. ico-ma e doutras substancias como lóx EXPRESIÓN ORAL. Os bosques de kelp son ecosistemas emulsionantes. Os bosques de algas moi importantes para as persoas. Comentade entre todos dous motivos que o xustifiquen. son o hábitat de moitos organismos de importancia pesqueira como   70 a lagosta e o cogombro de mar.

SABER FACER TAREFA FINAL Elaborar unha rede alimentaria Ao finalizar a unidade farás un esquema das relacións de alimentación entre seres vivos dun ecosistema. Antes, vas aprender como se relacionan os seres vivos entre eles e co medio.

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 70

Suxestións sobre a lectura Pídalles aos alumnos que fagan unha lista con todos los seres vivos que se mencionan no texto: kelp, algas diferentes, peixes, mamíferos, moluscos, crustáceos, ourizos, lontras. Noutra lista agruparanse as palabras que teñen relación cos ecosistemas: bosque, selva, bosque submarino, ecosistema acuático, medio físico, seres vivos.

04/03/2015 8:19:49

Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave é fundamental para incorporar novos coñecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade é necesario comprobar que todos os alumnos comprenden a importancia dos seres vivos que realizan a fotosíntese. Tamén que os seres vivos habitan nos lugares onde poden atopar todo o que necesitan.

Solucionario Competencias Comunicación lingüística. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades favorécese e afiánzase a comprensión lectora e desenvólvense as habilidades de comunicación oral e escrita.

92

LE E COMPRENDE O PROBLEMA •  O kelp suxéitase ás rochas do fondo cun disco adherente e mantense vertical na auga porque ten unhas vesículas cheas de gas que lle permiten flotar cara á superficie.

NOTAS

QUE SABES XA?

Os seres vivos e o medio Os seres vivos clasifícanse en cinco reinos: os animais, as plantas, os fungos, os protistas e as bacterias.

A

B

Os seres vivos habitan nos lugares onde poden encontrar todo o que necesitan. 1

Observa as fotografías e describe os seres vivos e o lugar en que habitan.

71

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 71

•  Os ourizos aliméntanse de kelp, que son algas; polo tanto, son animais herbívoros. •  R. M. O kelp pode chegar a medir máis de trinta metros de longo. Ten un talo fino do que saen as follas, que son grandes e moi longas. Ao longo do talo ten unhas vesículas cheas de gas. Na base posúe un disco adherente co que se suxeita ás rochas do fondo. •  Pode medrar rapidamente debido á abundancia de nutrientes da auga. Necesita auga, sales minerais e luz, pois, igual ca as plantas, fabrica o seu alimento. •  R. M. Este ecosistema é acuático de auga salgada. Hai numerosas algas chamadas kelp, que son moi grandes e forman extensas acumulacións que parecen bosques ou pradarías.

 

04/03/2015 8:19:59

Seguramente, habitarán diferentes tipos de animais; entre eles, un de gran tamaño é a foca, coma a que vemos na fotografía. •  Expresión oral. R. L. Indícanse suxestións no apartado Máis recursos. QUE SABES XA? •  R. M. Os gorilas están cubertos de pelo de cor escura, teñen cabeza, tronco e catro extremidades con dedos. Están nun lugar moi verde, con vexetación no chan e por todas as partes. A gacela está cuberta por pelo alaranxado, ten cabeza con cornos, pescozo longo, tronco e catro patas. Posúe pelaxe branca no ventre e na cabeza. Vive nun lugar con herba seca e árbores separadas unhas das outras.

93

Losecosistemas Os ecosistemas Propósitos

Un ecosistema es é oelconxunto conjunto de de seres seres vivos vivos que habitan en un nun lugar, lugar, onde donde se relacionan se relacionan entreentre eles,ellos, e o medio y el medio físico físico en queenviven. el que viven.

•  Saber que é un ecosistema   e que elementos o forman.

Por ejemplo, exemplo,un undesierto deserto es é un un ecosistema ecosistema que está formado pola area, as rochas, o aire, todostodos os seres habitan por la arena, las rocas, el aire, los vivos seresque vivos que nel, como serpes, escorpións, cactos, habitan enos él,camelos, como loslagartos, camellos, lagartos, serpientes, espalmeiras, e as palmeras, relacións que entreque todos corpiones,etc., cactus, etc.,seyestablecen las relaciones se eles e o medio entodos que viven. establecen entre ellos y el medio en el que viven.

Previsión de dificultades Pode presentar dificultade   a comprensión dalgúns conceptos relacionados cos seres vivos   do ecosistema, como especie, poboación e comunidade. O debuxo 2 do libro está pensado para facilitar   a comprensión destes termos. Tamén se dan máis suxestións no apartado   Para explicar.

ecosistema ecosistema

Na Terra haihay moitos ecosistemas diferentes. Algúns son acuáEn la Tierra muchos ecosistemas diferentes. Algunos son ticos, comocomo un río, marelou un olago, e outros sonson terrestres, acuáticos, uno río, mar un lago, y otros terrescomo un deserto, unha una selvaselva ou unha pradaría. tres, como un desierto, o una pradera. seres vivos vivos seres

A o conxunto formado porpor todos os los ecosistemas Laecosfera ecosferaées el conjunto formado todos ecosisteda masTerra. de la Tierra.

Os ecosistema Loselementos elementosdun de un ecosistema Os compoñentes: Losecosistemas ecosistemasestán estánformados formadospor pordous dos componentes: o el medio medio físico físico ey os losseres seresvivos. vivos. 11 O El medio físico físico está está formado formado por por todos todosos loscompoñentes componentesnon no vivos del do ecosistema, aire oe el a auga, ecosistema, como como as lasrochas, rocas, elo aire agua, ey por un conjunto conxuntode defactores factoresque quetienen teñen gran grande influencia sobre influencia sobre los os seres vivos, como a temperatura, a humidade a cantiseres vivos, como la temperatura, la humedad o laecantidad dade luzllega que al chega ao ecosistema. de luzde que ecosistema. Hai tipos de de medios: medios: los os terrestres terrestres ye los os acuáticos. Hay dous dos tipos acuáticos. Os medios terrestres son os que se encontran na terra; Los medios terrestres son aquellos que se encuentran en polo os seres de aire.de aire. tierra;tanto, por tanto, los vivos seresestán vivosrodeados están rodeados

medio medio físico físico

Losfactores factores medio físico importantes enmedios estos Os dodel medio físico máismás importantes nestes medios son la temperatura, la humedad, tipo dee suelo son a temperatura, a humidade, o tipo deel terreo mais oy el relieve. relevo. Losmedios mediosacuáticos acuáticosson sonaqueles aquellos haymasa una Os en en queloshaique unha masa de agua, unun mar, un lago. Los seres de auga, como como un mar, río un ou río un olago. Os seres vivos vivos rodeados por agua. están están rodeados por auga. Losfactores factoresmáis más influentes influyentes son la cantidadde desales sal, la luz, Os son a cantidade disollas corrientes, la temperatura y el tipo dee fondo. Porfondo. ejemtos, a luz, as correntes, a temperatura o tipo de plo, exemplo, en el curso dealto un dun río influyen mucho Por no alto curso río inflúen moitosobre sobre los os seres vivos la fuerzadadecorrente la corriente y la baja temperatura a forza e a baixa temperatura da del agua. auga. Losseres seresvivos vivos son animales, las plantas todos los Os son os los animais, as plantas e todosy os demais demásvivos, serescomo vivos,algas, como fungos algas, hongos y bacterias, que seres e bacterias, que forman formandoparte del ecosistema. parte ecosistema. O detodos todoslos osseres seresvivos vivosque queviven vivenennala Terra El conxunto conjunto de Tierracose ñécese de biosfera. conoce co connome el nombre de biosfera.

1

Componentes dun Compoñentes de un ecosistema. ecosistema.

48 72

ES0000000018651 668816-Unidad ES0000000025321 644559_Unidad04_12589.indd 05_19040.indd 48 72

Para explicar Chamar a atención dos alumnos sobre os recadros verdes do debuxo 2. Refírense aos seres vivos do ecosistema. Sinalar que o individuo é o cadrado máis pequeno. O tamaño dos recadros vai medrando a medida que se van incluíndo máis seres vivos para indicar en orde crecente o nivel de organización: individuo, poboación e comunidade. Representar no encerado estes recadros cos nomes correspondentes das distintas especies de plantas e animais e o número de individuos de cada unha delas. Esta información visual facilitará a comprensión dos conceptos novos, a súa aprendizaxe e memorización.

94

18/06/2014 04/03/2015 10:49:26 8:20:00

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Observación do medio natural. Pídalles aos estudantes que dediquen unha tarde a pasear por un parque ou calquera medio natural próximo á súa vivenda. Suxíralles que leven un caderno e un bolígrafo para anotar todo o que vexan neste ecosistema. Deben organizar as anotacións en dúas listaxes, unha cos seres vivos e outra con compoñentes non vivos. Esta tarefa pode dividirse en dúas partes. A primeira pode servir de motivación antes de comezar o estudo dos ecosistemas e a última de repaso e afianzamento dos contidos da epígrafe sobre os elementos dun ecosistema.

4 5 encia Intelix cial espa

Losseres Os seresvivos vivosdo delecosistema ecosistema Todos os losseres seresvivos vivospertencen pertenecen a unha a unaespecie especie determinada. determinada. Por Por exemplo, ejemplo, os cabalos los caballos forman forman unha una especie, especie, igual al que igual as que las cebras cebras e mais oas laspapoulas. amapolas.Os Losmembros miembrosdunha de unamesma misma especie se pódense puedenreproducir reproducirentre entresi,sí,pero peronon no cos con doutra los de otra especie. especie.

NOTAS

TRABAJA CON LA IMAGEN TRabaLLa COa imaXe Haz un esquema de llaves con los vivos del Fai seres un esquema deecosistema. chaves Usa este modelo: cos seres vivos do ecosistema. Usa este modelo:

Todos os losindividuos individuosdunha de una especie especie queque habitan habitan nunen ecoun ecosistema sistema forman forman unha una poboación. población. Nununecosistema En ecosistemahai hay moitas muchas poboacións poblaciones distintas. distintas. O conxunEl conjunto to de de todas todas elasellas constitúe constituye unhauna comunidade. comunidad.2 2 Os seres Los seresvivos vivosmáis másabundantes abundantesdun de ecosistema un ecosistema adoitan suelen ser seranimais os los animales e as plantas. y las plantas. Os animais Los animales forman aforman fauna la dofauna ecodel ecosistema sistema e as plantas y las plantas forman a forman flora. la flora.

ZZ ZZ ]] Flora ]][ ]] Flora []] \\ Seres vivos [ Seres vivos [ ZZ ]] ] Fauna ] ]] Fauna [][ ] \\ \\

-

tamargueira taray carrizo carriza

espadaña espadana

libélula INdIvIduO individuO

focha común galiñola negra ánade azulón lavanco real

rana ra común común

POBLACIóN PObOaCión COMuNIdAd COmunidade 2

lentella lenteja de río agua

del ecosistema ecosistema dunha de unapequena pequeñalagoa. laguna. Seres vivos do

ACTIVIDADES 1

Define os los seguintes siguientestermos. términos. poboación población – comunidade comunidad ––especie especie–– flora – ecosistema – ecosfera

2

Sería posible ¿Sería posibleatopar encontrar un ecosistema en que el que sósolo hubiera seres houbese seresvivos? vivos? Explica por que. qué.

encia Intelix lista r natu a

49 73

ES0000000018651 668816-Unidad ES0000000025321 644559_Unidad04_12589.indd 05_19040.indd 49 73

Educación cívica Os accidentes dos petroleiros poden orixinar a vertedura de grandes cantidades no mar desta substancia; é o que se coñece como marea negra. O impacto nos seres vivos e no medio físico mariño produce gran destrución e ten un impacto negativo durante moitos anos.

Traballa coa imaxe Debuxo 1. Seres vivos: aguia, saltón, lagarta, serpe, cabra montés, margaridas, azucenas silvestres, abetos. Medio físico: solo, grandes rochas, montañas, aire, xeo. Debuxo 2. Flora: carriza, tamargueira, espadana, lentella de río. Fauna: galiñola negra, libélula, lavanco real, ra común.

 

18/06/2014 04/03/2015 10:49:28 8:20:02

Solucionario 1  Poboación: todos os individuos dunha especie que habi-

tan nun ecosistema. Comunidade: conxunto de todas as poboacións distintas que hai nun ecosistema. Especie: seres vivos que se poden reproducir entre si e comparten moitas características comúns. Flora: conxunto de plantas dun ecosistema. Ecosistema: conxunto de seres vivos que habitan nun lugar, onde se relacionan entre eles, e o medio físico en que viven. Ecosfera: conxunto de todos os ecosistemas da Terra. 2  R. M. Non sería posible porque os seres vivos necesitan

un medio físico onde vivir, por exemplo terra ou auga. Ademais, necesitan do aire o osíxeno para respirar, e as plantas, o dióxido de carbono.

95

Los A relación ecosistemas entre os seres vivos e oecosistema medio físico Propósitos •  Coñecer as relacións que   se establecen entre os seres vivos   e o medio físico dun ecosistema.

Máis recursos Na páxina web de National Geographic Kids hai información sobre o oso polar. É unha ficha interactiva con información variada:   pódense escoitar os sons do oso,   ver un vídeo sobre a saída do tobo dunha nai e das súas crías, textos   e fotos, un globo terráqueo   coa localización do territorio do oso polar e outros elementos. Os textos están en inglés, por iso poden aproveitarse tamén para practicar este idioma. Para acceder a esta información   pódese teclear nun buscador   de Internet: National Geographic   Kids polar bear ou ben entrar   na páxina e seleccionar a pestana superior Animals & pets.

Algúns factores do medio inflúen máis ca outros nos seres Un ecosistema es el conjunto de seres vivos que habitan vivos, pero polo xeral é a combinación de varios factores lugar, donde ellos, y el medio o en queunpermite que unse serrelacionan vivo habiteentre ou non nun lugar confísico en el que viven. creto. Por exemplo,un algunhas como os fentos, Por ejemplo, desierto plantas, es un ecosistema que estánecesitan formado vivir enarena, lugares sombra; en todos cambio, comoque as por la lascon rocas, el aire, los outras, seres vivos aciñeiras, necesitan moito sol. Por iso, os fentos crecen en habitan en él, como los camellos, lagartos, serpientes, esambientes e as aciñeiras, corpiones, sombrizos cactus, palmeras, etc., yen lasambientes relacionessolleiros. que se establecen y el medio en el que viven. Os animais entre taméntodos teñenellos distintas necesidades e non poden vivir calquera sitio. As ecosistemas ras, por exemplo, só poden estarson en En laen Tierra hay muchos diferentes. Algunos lugares moicomo húmidos e preto daoauga, e asybaleas unicamenacuáticos, un río, el mar un lago, otros son terreste poden mar. una selva o una pradera. tres, comovivir un no desierto,

1

La ecosfera es el conjunto formado por todos los ecosisteChámase hábitat ás condicións ambientais que existen no mas de la Tierra. lugar do ecosistema en que habita unha especie. Ese sitio é o máis adecuado para cubrir as necesidades vitais Los elementos de un ecosistema da especie.

O hábitat das amanitas é o chan do bosque. Alí a capa de follas seres vivos mortas crea unhas condicións de humidade adecuadas para que vivan estes cogomelos.

Cada ser vivo ten unhas e habita no Los ecosistemas están necesidades formados pordiferentes dos componentes: 1 lugar ondefísico pode ysatisfacelas. 1 el medio los seres vivos.

Os seres vivos adáptanse aolosmedio El medio físico está formado por todos componentes no vivos del ecosistema, como las rocas, el aire o el agua, y por Os seres vivos teñen distintas necesidades. Cada especie un conjunto de factores que tienen gran influencia sobre los ten unhas características e compórtase dunha forma conseres vivos, como la temperatura, la humedad o la cantidad creta para poder sobrevivir. 2 de luz que llega al ecosistema. Hay dos tipos medios: terrestres y los ao acuáticos. Dise que os de seres vivos los están adaptados medio en que habitan. Los medios terrestres son aquellos que se encuentran en tierra; por tanto, los seres vivos están rodeados de aire. NoLos deserto, pordel exemplo, os factores do medio físico máis factores medio físico más importantes en estos determinantes son a escaseza de auga e a pobreza dosuelo terreo.y medios son la temperatura, la humedad, el tipo de Polo tanto, nestes lugares poden vivir poucas plantas e pouel relieve. cos animais, só os que están adaptados a esas altas temLos medios acuáticos son aquellos en los que hay una peraturas e a subsistir en terreos pouco fértiles e case sen masa de agua, como un mar, un río o un lago. Los seres auga, como os cactos e as serpes do deserto. vivos están rodeados por agua.

medio físico

encia Intelix lista r natu a

TRABALLA COA IMAXE Fíxate ben no oso polar e encontra polo menos outra característica do seu corpo que o axude a sobrevivir no medio en que vive.

Los factores más influyentes son la cantidad de sal, la luz, las corrientes, la temperatura y el tipo de fondo. Por ejemplo, en el curso alto de un río influyen mucho sobre los seres vivos la fuerza de la corriente y la baja temperatura del agua. Los seres vivos son los animales, las plantas y todos los demás seres vivos, como algas, hongos y bacterias, que forman parte del ecosistema.

2

El conjunto de todos los seres vivos que viven en la Tierra se conoce con el nombre de biosfera.

1

Os osos polares están adaptados á vida no Polo Norte. Teñen un pelo moi mesto e unha gran capa de graxa Componentes debaixo da pel de queun osecosistema. illa do frío.

48 74

ES0000000018651 668816-Unidad ES0000000025321 644559_Unidad04_12589.indd 05_19040.indd 48 74

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE De que maneira pode un ser vivo modificar o medio? Facerlles aos alumnos esta pregunta e pedir que o expliquen con exemplos coma os seguintes: •  Os piñeiros suxeitan coas súas raíces o terreo, evitan que se erosione e favorece a vida nel doutros seres vivos, como insectos. •  As toupas tamén escavan galerías no terreo e contribúen a airealo e transformalo. •  O leirón enterra sementes e contribúe ao crecemento do bosque. •  As plantas e as algas, ao facer a fotosíntese, desprenden osíxeno que vai á atmosfera.

96

18/06/2014 04/03/2015 10:49:26 8:20:04

•  Os castores cortan árbores e crean pequenas pozas, desta forma modifican o río e inflúen na vida doutros seres vivos cos que comparten hábitat. PARA AMPLIAR A cor dos animais e a súa adaptación ao medio. Para facilitar a comprensión das distintas adaptacións dos animais ao medio, sería útil mostrar fotografías doutros exemplos, como a perdiz nival, de cor branca; o camaleón coas súas distintas cores; o rodaballo, oculto no terreo mariño; a sepia e as súas tonalidades cambiantes. É fácil atopar estas imaxes en Internet tecleando o nome dos distintos animais. A partir deles, os alumnos e as alumnas deben describir o aspecto do animal e relacionalo coa súa adaptación ao medio en que vive.

4 5

NOTAS

Losseres Os seresvivos vivostransforman del ecosistema o medio Por outra Todos los parte, seres vivos os seres pertenecen vivos tamén a unamodifican especie determinao medio fída. Por sico. Porejemplo, exemplo, losmoitos caballos animais, forman como una as especie, miñocas al igual e as que las cebras toupas, escavanogalerías las amapolas. na terraLos e con miembros esta acción de una contribúen misma especie a aireala se e transformala. pueden reproducir Outrosentre animais, sí, pero como no ocon leirón, los de os otra especie. esquíos e os gaios, enterran sementes para almacenalas; cando algunhas xerminan, contribúen ao crecemento do 3 individuos de una especie que habitan en un bosque.  Todos los ecosistema formanque unaconstrúen población. Tamén hai animais grandes estruturas. Por exemplo, os pólipos de coral son capaces de crear arrecifes. En un arrecifes ecosistema hayformados muchas poblaciones distintas. El conEstes están pola acumulación do material juntoconstitúe de todasoellas constituye una dos comunidad. que esqueleto externo corais que2morreron.

TRABAJA CON LA IMAGEN Haz un esquema de llaves con los seres vivos del ecosistema. Usa este modelo:

3

O maior arrecife mundo é a grande barreira de coral austraLos seres vivos do más abundantes un ecosistema suelen liana, se estende ao longoLos de animales 2.600 kmforman e que la sefauna pode ser losque animales y las plantas. 4 ver desde o espazo. del ecosistema y las plantas forman la flora. A

Z Z] Flora ][ ] ] \ Seres vivos [ Z] Os castores]cortan árbores Fauna [ e úsanas para pozas. ] crear pequenas ] Desta forma modifican o-río e inflúen \ \ na vida doutros seres vivos.

B taray carrizo

espadaña

4

libélula INdIvIduO

focha común

Transformacións do medio realizadas por algúns seres vivos. A. Gran barreira de coral de Queensland, Australia. B. Algúns térmites fabrican termiteiros con barro que poden medir máis de tres metros. ánade azulón

ACTIVIDADES 1

2

Os percebes e os mexillóns teñen POBLACIóN ventosas para agarrarse ás rochas. Describe o medio ao que estánlenteja COMuNIdAd de agua adaptados estes animais.

rana común Das seguintes adaptacións, explica cales están relacionadas coa temperatura, cales coa luz e cales coa auga.

2

No deserto hai moitos animais que de día viven en tobos escavados debaixo da terra.

Seres vivos del ecosistema de una pequeña laguna.

ACTIVIDADES 1

Define los siguientes términos. población – comunidad – especie – flora – ecosistema – ecosfera

2

Algunhas algas teñen vexigas cheas de aire posible para manterse erguidas ¿Sería encontrar e chegar ata a superficie. un ecosistema en el que solo hubiera vivos? Algunhasseres plantas poden acumular Explica porseus qué.talos. auga nos

49 75

ES0000000018651 668816-Unidad ES0000000025321 644559_Unidad04_12589.indd 05_19040.indd 49 75

Educación cívica

 

18/06/2014 04/03/2015 10:49:28 8:20:08

Solucionario

As plantas e as algas, ao facer a fotosíntese, desprenden osíxeno que vai á atmosfera. Esta é unha das modificacións máis importantes que os seres vivos fixeron na Terra, xa que, ata a súa aparición, a atmosfera practicamente non tiña osíxeno.

1   Viven nun medio acuático mariño con rochas ou outros

Faga notar a importancia das plantas e das algas, xa que destes seres vivos procede o osíxeno que todos os seres vivos respiramos.

animais que de día viven en tobos baixo a terra.

Traballa coa imaxe R. M. O pelo do oso polar é de cor branca; isto permítelle ca-

soportes, onde a forza da auga (correntes, ondada) pode desprazalos dun lugar a outro. Por iso é importante que teñan unha forma de permanecer fixos no substrato. 2   •  Relacionadas coa temperatura. No deserto hai moitos

•  Relacionadas coa luz. Algunhas algas teñen vexigas cheas de aire para manterse erguidas e chegar ata a superficie. •  Relacionadas coa auga. Algunhas plantas poden acumular auga nos seus talos.

muflarse na neve.

97

As relacións de alimentación Propósitos •  Coñecer as relacións de alimentación entre os seres vivos dun ecosistema, así como a forma   de representalas.

Previsión de dificultades Quizais sexa necesario lembrar   as características dos microorganismos e dos fungos.

Nun ecosistema os seres vivos relaciónanse co medio en que habitan e co resto de organismos con que conviven. Unha das relacións máis importantes que se establece entre os seres vivos é a de alimentación.

A alimentación no ecosistema Nos ecosistemas encontramos diferentes tipos de seres vivos segundo a alimentación. As plantas e as algas fabrican o seu propio alimento, por iso reciben o nome de produtores. Os animais non poden fabricar o seu alimento. Conségueno dos seres vivos de que se alimentan. Por iso, aos animais chámasmoslles consumidores. Hai varios tipos:

1.  Os fungos parécense aos animais en que non son capaces   de fabricar o seu propio alimento   e ás plantas en que non   se desprazan. 2.  Os microorganismos son seres vivos moi pequenos non visibles   a simple vista. A este grupo pertencen as bacterias, algunhas algas e certos fungos.

1

A herba é un organismo produtor, os coellos son consumidores primarios e o raposo é un consumidor secundario.

2

Cadea alimentaria dun bosque.

Os consumidores primarios son os herbívoros, como os saltóns e os coellos, que se alimentan de plantas. Os consumidores secundarios son os animais carnívoros, que se alimentan doutros animais. É o caso, por exemplo, dos lobos e mais das arañas. Tamén hai consumidores terciarios, que se alimentan dos secundarios; cuaternarios, etcétera. 1 Os preeiros, como os voitres, aliméntanse dos cadáveres doutros animais. Nos ecosistemas tamén hai descompoñedores. Son microorganismos e fungos que se alimentan de restos doutros seres vivos, como a follaxe, e que os descompoñen totalmente.

As cadeas alimentarias Os seres vivos dun ecosistema aliméntanse uns dos outros. Para representar as relacións de alimentación utilízase un esquema chamado cadea alimentaria. Por exemplo, os coellos aliméntanse de herba e os raposos comen coellos. Estes tres seres vivos forman unha cadea alimentaria que se pode representar con imaxes e frechas; as frechas van desde o ser vivo que serve de alimento cara ao que o come. 2 76

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 76

04/03/2015 8:20:13

Outras actividades

Traballo cooperativo

PARA AMPLIAR

Pídalles aos alumnos que elaboren un mural onde se represente un ecosistema con todos os seus compoñentes e algunhas das relacións que existen entre os seres vivos que o forman. Indíquelles que poden utilizar materiais moi diversos, como fotografías, follas secas, cascas de árbores, area, plastilina, lapis de cores, rotuladores, la, témperas...

A cor como estratexia de supervivencia. Comente que algúns seres vivos posúen unhas determinadas características para indicarlles a outros seres vivos que non son comestibles, como, por exemplo, as brillantes cores que teñen algunhas ras que viven en Costa Rica, cuxa pel é moi velenosa. Explique que para estes animais a cor da pel é a súa defensa. Móstrelles aos alumnos fotografías da ra velenosa vermella e azul ou ra «blue jeans». Pregunte que significa esta expresión (pantalóns vaqueiros) e por que cren que esta ra se chama así (o seu corpo é vermello e as patas posteriores azuis).

98

Educación cívica Faga que os alumnos tomen conciencia de que actualmente a pesca indiscriminada está levando á destrución de ecosistemas acuáticos e ao conseguinte esgotamento de recursos pesqueiros. Algúns métodos de pesca capturan peixe non apto para o consumo; ás veces captúranse peixes moi pe-

5

NOTAS

As redes alimentarias TRABALLA COA IMAXE

As cadeas alimentarias representan as relacións de alimentación nun ecosistema. Aínda que son moi útiles, ás veces son insuficientes. Isto débese a que nun ecosistema cada especie pode pertencer a varias cadeas diferentes.

Que seres vivos son os produtores na Antártida? Cal é o consumidor primario? Di o nome dun consumidor secundario, outro terciario e outro cuaternario.

As redes alimentarias son unha representación das distintas cadeas alimentarias que se establecen nun ecosistema. 3

Escribe dúas cadeas alimentarias baseadas na rede da Antártida.

foca de Ross

krill

foca cangrexeira algas microscópicas

foca leopardo

luras

pingüín emperador candorca pingüín Adelia peixes

3

palleira

balea azul

Rede alimentaria no ecosistema da Antártida.

encia Intelix cial espa

ACTIVIDADES 1

Le e contesta. Nun trigal hai saltóns que se alimentan do trigo, lagartas que comen saltóns e aguiachos que comen lagartas. Que ser vivo é o produtor? E cales son os consumidores primarios, secundarios e terciarios?

2

No trigal tamén hai ratos de campo, que se alimentan do trigo e serven de alimento aos aguiachos. Tendo en conta esta información e a da actividade anterior, debuxa unha rede alimentaria do trigal. Haberá seres vivos descompoñedores no ecosistema? Explica por que.

77

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 77

 

04/03/2015 8:20:15

quenos que aínda non chegaron a adultos e non se puideron reproducir. Pregunte que problemas orixina isto.

•  Consumidor secundario: lura. Consumidor terciario: foca de Ross. Consumidor cuaternario: candorca.

Indague se coñecen que algúns peixes que comemos proceden de piscifactorías en que se crían para o consumo humano. Reflexionen sobre as vantaxes das piscifactorías.

•  Cadea alimentaria: algas microscópicas, krill, lura, foca de Ross, candorca. Cadea alimentaria: peixes, pingüín Adelia, palleira.

Traballa coa imaxe

Solucionario

Pídalles aos alumnos que se fixen nas frechas que unen os seres vivos. A punta indica que ser vivo come ao outro (por exemplo, o krill come algas). Entre os peixes e as luras hai dúas frechas, unha en cada sentido. Isto indica que os dous seres vivos poden comerse mutuamente. •  Os produtores son as algas microscópicas. •  O consumidor primario é o krill.

1   Produtores: plantas de trigo. Consumidores primarios:

saltóns. Consumidores secundarios: lagartas. Consumidores terciarios: aguiachos. 2   •  R. G.

•  Si, haberá seres vivos descompoñedores. Se non fose por eles, acumularíanse os cadáveres e restos de seres vivos.

99

Outras relacións entre os seres vivos Propósitos •  Coñecer outros tipos de relacións entre os seres vivos   dun ecosistema.

Ademais das relacións de alimentación, entre os seres vivos de distintas especies establécense outras relacións. Estas poden ser beneficiosas ou prexudiciais para as especies que participan nelas.

O mutualismo

•  Distinguir se as relacións son beneficiosas ou prexudiciais para   as especies que participan nelas.

O mutualismo é unha relación que se establece entre dous seres vivos en que ambos os dous se benefician.

Mostra que a abella silvestre está   en perigo de extinción. O seu papel nos ecosistemas é fundamental,   e a súa desaparición tería consecuencias desastrosas para   toda a Terra.

As abellas aliméntanse do néctar e do pole das flores, que transportan pegado no seu corpo ata outros lugares.

2

As quenllas non saen beneficiadas nin prexudicadas polas rémoras que as acompañan.

É o caso, por exemplo, das abellas e das flores. As abellas conseguen o néctar das flores para alimentarse e as plantas conseguen un medio de transporte para que o seu pole chegue ata outras flores. 1

Máis recursos Na páxina web de RTVE pódese  ver o vídeo do programa Crónicas Perigo na colmea.

1

O comensalismo O comensalismo é un tipo de relación en que un ser vivo se alimenta dos restos de comida doutro ser vivo. Ao facer isto, o comensal non lle causa ningún prexuízo nin beneficio ao outro ser vivo. Por exemplo, os peixes rémora que acompañan as quenllas aliméntanse dos restos de alimentos que estas van deixando, sen prexudicalas. 2

SABER MÁIS

Para ver o vídeo escríbese   nun buscador de Internet: Crónicas Perigo na colmea.

A asociación de abellas Os individuos dunha mesma especie tamén poden asociarse para obter un beneficio. Por exemplo, nunha colmea poden vivir unhas 70.000 abellas en grupos organizados en que cada un realiza unha función.

A abella mestra funda a colmea e pon os ovos que darán lugar a novas abellas.

Dentro dunha colmea conviven unha soa abella mestra, uns centenares de abázcaros e o resto son abellas obreiras. Cada tipo de abella realiza unha función; isto chámase división do traballo. Aos insectos que teñen división de traballo e viven en sociedade chamámoslles insectos sociais.

As obreiras son abellas femia que realizan tarefas como recoller pole e coidar das larvas.

Os abázcaros ou abellóns son as abellas macho que fecundan a abella mestra no voo nupcial.

78

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 78

Para explicar Pódense utilizar máis exemplos para facilitar a comprensión das diferentes relacións entre seres vivos. •  As gambas limpadoras e as moreas son un exemplo de mutualismo. As gambas retiran os restos de comida da boca das moreas. As primeiras obteñen alimento e as segundas limpeza.

04/03/2015 8:20:20

•  Debaixo das grandes árbores non medran outras plantas porque non conseguen suficiente luz. Entre as árbores e as outras plantas hai unha relación de competencia.

Saber máis Na fotografía da esquerda pídalles aos alumnos que se fixen na abella do centro. É a mestra e pódese distinguir das demais porque o seu abdome é moi alongado.

•  A relación entre leóns e voitres é un exemplo de comensalismo. Os leóns capturan presas e os voitres aliméntanse dos seus restos.

Na fotografía central, a abella pousada na flor, pídalles aos alumnos que se fixen nas patas traseiras, alí encóntrase o pole que a abella transporta.

•  Os pulgóns e as roseiras son un exemplo de parasitismo. O pulgón absorbe os nutrientes da roseira, á que debilita e prexudica.

Na fotografía da dereita vemos o abázcaro, que se distingue da obreira porque ten os ollos moi grandes e o seu corpo é máis largo.

100

5

NOTAS

O parasitismo O parasitismo prodúcese cando un ser vivo obtén un beneficio doutro, que resulta prexudicado. Por exemplo, as pulgas viven sobre a pel dos cans e chúchanlles o sangue para alimentarse. Os cans saen prexudicados porque lles producen un intenso proído. 3

A competencia A competencia dáse cando dúas especies teñen as mesmas necesidades.

TRABALLA COA IMAXE

Por exemplo, dúas especies poden comer os mesmos alimentos ou refuxiarse nos mesmos lugares. É o caso dos esquíos e dos leiróns, que compiten por ocupar os ocos das árbores onde viven. 4 Nunha relación de competencia, as dúas especies resultan prexudicadas.

3

As pulgas son parasitos dos cans e doutros animais mamíferos.

4

Describe como é o parasito da fotografía. Coñeces algún parasito das persoas? Ademais de polo espazo, por que outra necesidade pensas que compiten os esquíos e os leiróns?

Entre os esquíos e os leiróns establécese unha relación de competencia.

ACTIVIDADES 1

En que tipo de relación saen beneficiados os dous seres vivos que se relacionan?

2

Cando se produce unha situación de competencia entre seres vivos?

3

USA AS TIC. Entre os búfalos e as garzas hai unha relación de mutualismo. Busca información e explica en que consiste.

4

Entre as hienas e os voitres que viven na sabana, que tipo de relación pensas que se establece?

79

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 79

Competencias Competencia dixital. Anime á procura tanto de datos coma de imaxes. Propoña que busquen algún vídeo en que se poida observar estes animais na natureza.

 

04/03/2015 8:20:24

Solucionario 1   O mutualismo é unha relación que se establece entre

dous seres vivos en que ambos os dous se benefician. 2   A competencia dáse cando dúas especies que viven no

mesmo sitio teñen as mesmas necesidades.

Traballa coa imaxe •  R. M. As pulgas son insectos moi pequenos. Carecen de ás e teñen seis patas. A cabeza é pequena, o tórax curto e o abdome groso. As seis patas saen do abdome. Parasitos das persoas: piollo, lombriga intestinal, tenia. •  Compiten polo alimento. Ambos os animais comen sementes, follas, froitos secos e outras partes de plantas.

3   Usa as TIC. R. M. As garzas dos bois (Bubulcus ibis) son

aves que se alimentan dos parasitos que hai na pel dos búfalos. Tanto a garza coma o búfalo obteñen beneficio desta relación: un obtén alimento e outro desparasitación; polo tanto, é unha relación de mutualismo. 4   As dúas especies, a hiena e o voitre, compiten pola prea

(restos de animais mortos) da que se alimentan, polo tanto, é unha relación de competencia.

101

SABER FACER

Propósitos

Elaborar unha rede alimentaria

•  Elaborar unha rede alimentaria.

Observa como se fai 1.º Identifícanse os seres vivos do ecosistema e anótanse os seus nomes nunha lista.

Previsión de dificultades

carriza

É clave darse de conta da importancia de debuxar a punta de frecha segundo este código: ao lado do ser vivo que come ao anterior.

lontra

cóbrega galiñas de río

barbo

ra

ditisco

algas

NOTAS 2.º Búscase información sobre a súa alimentación e clasifícanse nunha táboa. Produtores

Consumidores primarios

Consumidores secundarios

Consumidores terciarios

Carriza

Galiñas de río

Ra

Cóbrega

Ditisco

Lontra

Algas

Barbo

3.º Para comezar a elaborar a rede, sitúanse en varias filas os seres vivos. Na primeira fila colócanse os produtores; na segunda, os consumidores primarios; na terceira, os secundarios; e na cuarta, os terciarios. 4.º Finalmente debúxanse as frechas que indican as relacións de alimentación entre os seres vivos.

cóbrega

lontra

barbo

ditisco

ra

galiñas de río

algas

carriza

Demostra que sabes facelo 1

Sigue os pasos do exemplo anterior e debuxa unha rede alimentaria cos seguintes seres vivos dun bosque: raposo, coello, saltóns, érbedos, rato, herbas, aciñeiras e corvo. Para facelo ten en conta a seguinte información: os raposos comen pequenos mamíferos, froitos e insectos; os coellos e os saltóns comen herba; os ratos, froitos e sementes; e os corvos aliméntanse de froitos e pequenos insectos.

80

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 80

04/03/2015 8:20:26

Actividades do libro do alumno

Competencias

Unha vez completada a táboa segundo a alimentación dos seres vivos do bosque, pídalles aos alumnos que rodeen cada ser vivo cun trazo segundo este código de cor: produtores, verde; consumidores primarios, vermello; consumidores secundarios, azul; consumidores terciarios, laranxa.

Competencia matemática, científica e tecnolóxica. É o momento de aplicar os coñecementos adquiridos para realizar a Tarefa final proposta ao principio da unidade. Pida que observen o debuxo e o esquema da rede alimentaria. Tamén que sigan os pasos do exemplo resolto.

Despois, colocar os seres vivos en filas. Na primeira fila, érbedos, herbas, faias; na segunda, coellos, saltóns, ratos; na terceira, corvos; e na cuarta, raposos.

Solucionario

O último paso consiste en debuxar as frechas que indican as relacións de alimentación entre os seres vivos. Sinalar a importancia de debuxar a punta de frecha no lugar adecuado, sempre desde o ser vivo que serve de alimento cara ao que o come.

102

1   R. G. Na táboa que hai que elaborar en primeiro lugar, co-

lócanse na primeira fila os produtores: érbedos (froitos), herbas, faias (sementes); na segunda, os consumidores primarios: coellos, saltóns, ratos; na terceira, os secundarios: corvos; e na cuarta, os terciarios: raposos.

5

SABER ESTUDAR 1

Propósitos

RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade.

•  Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para iso estratexias que facilitan a aprendizaxe, como o resumo, o esquema, as táboas e o uso preciso do vocabulario científico.

Nun ecosistema diferéncianse dous compoñentes, os . Os individuos dunha que habitan nun ecosistema e o medio de todas elas constitúe a . forman unha poboación, e o O lugar máis adecuado do ecosistema para cubrir as necesidades vitais . dunha especie chámase ao medio en que habitan.

Os seres vivos están

Nos ecosistemas hai seres vivos , que fabrican o seu alimento; , que deben alimentarse doutros seres vivos. e seres vivos , que se alimentan de restos. Ademais, hai

NOTAS

alimentarias.

As relacións de alimentación represéntanse con cadeas e Entre os seres vivos tamén se establecen relacións que poden , como o mutualismo e o , ou prexudiciais, ser . como o parasitismo e a

2

ESQUEMA. Copia e completa os seguintes esquemas no caderno.

OS ECOSISTEMAS están formados por medio

seres

terrestre

animais

algas, fungos,

, etc.

RElACIónS dOS SERES vIvOS

co

físico

ao medio 3

modificación do medio

con outros

de

outros tipos

Copia e completa a táboa no caderno. Relacións entre os seres vivos dun ecosistema Ambos os seres vivos saen beneficiados Comensalismo Parasitismo As dúas especies resultan prexudicadas

81

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 81

Solucionario 1   Resumo: … animais .... físico ... especie .... conxunto

......comunidade./ ... hábitat. / ... adaptados... / … produtores … consumidores … preeiros / … redes / … beneficiosas … comensalismo … competencia.

04/03/2015 8:20:27

3   Mutualismo / Un ser vivo aliméntase dos restos de comi-

da doutro ser vivo / Un ser vivo obtén un beneficio doutro, que resulta prexudicado / Competencia.

2   Esquema. A. Os ecosistemas están formados polo me-

dio físico, terrestre e acuático. Seres vivos, animais, plantas, algas, fungos, bacterias, etc. B. Relacións de seres vivos co medio físico, adaptación ao medio e modificación do medio. Relacións de seres vivos con outros seres vivos, da mesma especie e doutros tipos.

103

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

As seguintes oracións conteñen erros. Encóntraos, explica cales son e escribe as oracións correctamente no caderno.

7

A comunidade é o conxunto de todos os animais dun ecosistema. Un castiñeiro dun souto é un individuo que forma parte da poboación de distintas árbores dese ecosistema.

Máis recursos Pode ser oportuno ver cos alumnos   a película de animación Buscando a Nemo. O personaxe principal, Nemo, é un peixe pallaso. Hai outros animais: quenllas, medusas, tartarugas… Ten interesantes   valores relacionados coa familia,   a amizade e a perseveranza.

2

Nun prado hai perdices que se alimentan de plantas e de insectos; tamén hai raposos e falcóns peregrinos que comen as perdices. Nese prado, ademais, viven cortas que se alimentan das plantas e que son alimento dos raposos.

Indica as diferenzas entre estes termos. Ecosfera e biosfera. Flora e fauna.

Perdiz

Corta

Poboación e comunidade. 3

Fai unha táboa coma a seguinte para clasificar os seres vivos que viven no prado segundo as súas relacións de alimentación.

Copia e completa a táboa no caderno. Hábitat

Ser vivo

Terreo do bosque entre a follaxe.

Cogomelo amanita Produtores Fento

Consumidores Consumidores primarios secundarios

Golfiño

Debuxa unha cadea alimentaria do prado coa perdiz e outra coa corta.

Ra 4

O raposo ártico cambia o pelo branco de inverno por outro pardo. Que vantaxe lle dá ao raposo esta adaptación?

Elabora unha rede alimentaria que inclúa todas as relacións alimentarias do prado. 8

5

6

Define os seguintes termos e pon un exemplo dun ser vivo que pertenza a cada tipo. produtor

consumidor

preeiro

descompoñedor

Explica o que é unha cadea alimentaria e fai unha en que interveñan un rato, unha cóbrega e unha aguia cobreira.

Tras estudar un ecosistema, debuxáronse diversas cadeas alimentarias, en que cada ser vivo está representado por unha letra. E

E

E

C

C

D

A

B

B

Reflexiona e debuxa a rede alimentaria que inclúe estas tres cadeas. O primeiro que debes pescudar é cales son produtores, cales son consumidores primarios e cales son secundarios.

82

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 82

Competencias Competencia dixital. Anime a procura tanto de datos coma de imaxes. Estas últimas servirán para coñecer mellor estes seres vivos e entender a relación que hai entre eles.

04/03/2015 8:20:30

conxunto de animais; poboación son todos os individuos dunha especie e comunidade é un conxunto de poboacións. 3   Ambientes sombrizos – Fento / Mar aberto – Golfiño / Lu-

gares moi húmidos e preto da auga – Ra.

Solucionario 1   A comunidade é o conxunto de todas as poboacións dun

ecosistema. Un castiñeiro dun souto é un individuo que forma parte da poboación de distintas árbores desa comunidade. 2   Ecosfera é o conxunto de todos os ecosistemas da terra

e biosfera o conxunto de seres vivos que viven na Terra; flora é o conxunto de plantas dun ecosistema e fauna o

104

4   Esta adaptación permítelle ao raposo camuflarse entre a

vexetación cando non hai neve e non ser visto polos seus depredadores. 5   •  Produtor: ser vivo que fabrica o seu proprio alimento.

•  Consumidor: ser vivo que se alimenta doutros seres vivos. •  Preeiro: ser vivo que se alimenta de cadáveres animais. •  Descompoñedor: microorganismos e fungos que se alimentan de restos doutros seres vivos.

5 9

Que tipo de relación se establece entre os animais da seguinte fotografía? Explícao.

NOTAS

12 PARA PENSAR. Explica que tipo de

relación se establece entre as dúas especies de aves que aparecen no texto seguinte. A femia de cuco coloca os seus ovos en niños doutras especies de aves como a folosa das canaveiras, que se encarga de chocalos e coidar e alimentar o pito de cuco. En canto o pitiño de cuco sae do ovo, bota fóra do niño algúns ovos ou pitiños da folosa para conseguir as máximas atencións dos seus pais adoptivos.

10 USA AS TIC. Busca información sobre

o peixe pallaso e a anemone.

En estudos recentes, viuse que o mal cheiro do cuco espanta os depredadores da folosa e evita que coman os pitiños do niño.

Demostra o teu talento A anemone é unha planta ou un animal? Describe as características que fan que se inclúa nun dos dous reinos. Explica que relación existe entre os dous e se é beneficiosa ou prexudicial. 11 Analiza este caso.

As silvas producen amoras. Os raposos aliméntanse delas e expulsan coas súas feces as sementes que conteñen. Deste xeito, o raposo esparexe as sementes da silva. Que tipo de relación se establece entre o raposo e a silva? Explica a resposta.

encia Intelix lista natura

Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Elabora no ordenador unha rede alimentaria. Elixe un ecosistema e busca fotografías dos animais e das plantas que queiras incluír. Despois, coloca os seres vivos e relaciónaos con frechas. B. Busca información sobre o inquilinismo e fai unha redacción onde describas en que consiste. C. Fai un mural en que expliques que seres vivos poden encontrarse nun deserto e as relacións de alimentación que se establecen entre eles.

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 83

6   Unha cadea alimentaria é un esquema que representa as

relacións de alimentación dun ecosistema. rato cóbrega aguia das cobras 7   •  Produtores: plantas. Consumidores primarios: perdi-

ces, insectos e cortas. Consumidores secundarios: raposos e falcóns peregrinos. •  R. G. •  R. G. 8   R. G. Produtores: A, B. Consumidores primarios: C, D.

Consumidores secundarios: E. 9  Relación depredador presa. O depredador (guepardo)

obtén un beneficio e a presa (antílope) sae prexudicada. 10   Usa as TIC. A anemone é un animal. Aliméntase de se-

res vivos que captura ou dos seus restos. É un exemplo

83

 

24/03/2015 12:33:44

de mutualismo. Os peixes pallaso están protexidos polas substancias urticantes dos tentáculos das anemones e as anemones aproveitan a limpeza que os peixes lles fan e os restos de comida que deixan caer. 11   Trátase de mutualismo, xa que tanto o raposo coma a sil-

va benefícianse. 12   Para pensar. Aínda que, en principio parece unha rela-

ción de parasitismo, o último parágrafo indica que podería tratarse de mutualismo.

Demostra o teu talento Ao elixir o tipo de actividade, cada alumno mostrará o modelo de tarefa que lle resulte máis interesante. Aproveite a ocasión para valorar estas capacidades persoais.

105

6

A natureza e a súa conservación

Contidos da unidade • Os ecosistemas: terrestres e acuáticos. • O medio natural: protección e conservación.

SABER

• Medio natural. VOCABULARIO

• Deforestación, desertificación, extinción. • Espazo natural protexido, reserva da biosfera, Parque Nacional.

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre os problemas ambientais das cidades e a migración ao campo.

COMUNICACIÓN ORAL

• Posta en común sobre as vantaxes e as desvantaxes do lugar onde se vive. • Observación de fotografías para analizar o efecto sobre o medio ambiente das actividades que realizan as persoas.

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

SABER FACER

• Descrición dun debuxo sobre o medio ambiente do lince ibérico. • Interpretación dun cartel con iconas sobre normas de comportamento. • Interpretación de debuxos sobre as etapas da desertificación dun lugar.

USO DAS TIC

• Procura de información sobre o lobo, espazos protexidos e especies en perigo de extinción e especies ameazadas en Galicia. • Resumo e esquema da unidade.

SABER SER

106

TÉCNICAS DE ESTUDO

• Táboa sobre os tipos de contaminación e causas.

 

• Interpretar gráficos de barras.

TAREFA FINAL

FORMACIÓN EN VALORES

• Interese por ter unha forma de vida respectuosa co medio natural.

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO Programación didáctica da aula

Proxectos interdisciplinarios • Programa de educación en valores. • Programa de educación emocional.

Recursos para a avaliación • Avaliación de contidos. Unidade 6: controis B e A. Test. • Avaliación por competencias. Proba 6.

RECURSOS DIXITAIS LibroMedia • Unidade 6: actividades e recursos.

Ensinanza individualizada • Plan de mellora.

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO

• Programa de ampliación.

Natural Science 5

Proxectos de traballo cooperativo • Proxecto do segundo trimestre. Os espazos naturais.

Recursos complementarios • Lecturas de Ciencias da Natureza. • Prácticas de Ciencias da Natureza. • Imaxes dun planeta vivo. • Esquemas mudos. • Biografías de científicos. • Suxestións para elaborar traballos.

Aprendizaxe eficaz • Técnicas de estudo e preparación de exames.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN*

Xaneiro

Febreiro

Marzo

*A temporalización desta unidade e das seguintes pode variar en función das datas da Semana Santa.

107

6

Propósitos •  Aprender, mediante a lectura   dun texto e a observación   de imaxes, sobre os problemas ambientais das cidades   e a migración ao campo.

A natureza e a súa conservación

A volta ao campo Nas últimas décadas as persoas migraron das zonas rurais ás cidades. Por este motivo, na actualidade, máis da metade da poboación mundial habita nelas.

•  Activar os coñecementos previos.

Unha das causas desta migración é que a vida na cidade ofrece máis oportunidades ca a vida no campo. Por exemplo, nas cidades é máis fácil encontrar traballo, hai máis tendas e superficies comerciais e existen moitas alternativas para gozar do noso tempo libre.

Máis recursos Facer unha listaxe de animais que viven na cidade: formigas, abellas, cascudas, pardais, gatos, cans, pombas, merlos, pegas, miñocas, morcegos, ratas, moscas, mosquitos, esquíos, gaivotas, anduriñas, parrulos, cegoñas…

En cambio, nas cidades hai moitos problemas ambientais que afectan negativamente ás persoas que habitan nelas. Así, o fume dos coches contamina a atmosfera e causa problemas respiratorios; o ruído producido pola actividade que se leva a cabo nas cidades provoca danos nos oídos, e a iluminación das rúas impídenos ver as estrelas pola noite. Estes problemas ambientais non son tan acusados nas zonas rurais; por esta razón, cada vez son máis as persoas que ven no campo unha alternativa á vida na cidade.

Le e comprende o problema Busca no dicionario o significado das seguintes palabras: migrar e rural. Por que razóns as persoas migraron das zonas rurais ás urbanas nas últimas décadas? Que problemas ambientais existen nas cidades? Por que razón cada vez hai máis persoas que prefiren pasar o seu tempo libre no campo? Que diferenzas hai no ceo das fotografías? A que pode deberse?

encia Intelix rsoal interpe

EXPRESIÓN ORAL. Pensa cales son as vantaxes

e as desvantaxes de vivir nunha cidade ou nunha aldea. A continuación, pon en común cos compañeiros as túas ideas e escoita atentamente as súas.

SABER FACER TAREFA FINAL Interpretar gráficos de barras Ao finalizar a unidade serás capaz de ler e interpretar un gráfico de barras sobre a contaminación. Antes, vas coñecer diferentes ecosistemas, os efectos que ten a actividade humana sobre o medio natural e as medidas adecuadas para a súa conservación.

84

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 84

04/03/2015 8:20:51

Suxestións sobre a lectura

Competencias

Faga notar que é un texto que describe situacións relacionadas co campo e coa cidade; trátase de aprender sobre os dous medios, non dunha competencia entre eles. Nesta liña haberá que desenvolver a actividade de expresión oral.

Comunicación lingüística. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades, favorécese e afiánzase a comprensión lectora e desenvólvense as habilidades de comunicación oral.

Outras actividades PARA AMPLIAR O desenvolvemento sustentable. Explicar que o desenvolvemento sustentable busca que as actividades humanas causen o menor impacto no medio ambiente. Reflexionar sobre a forma de realizar algunhas actividades de forma sustentable, como cultivar froita (usar fertilizantes e insecticidas naturais) e utilizar a auga potable (sen malgastar nin unha gota).

108

Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia, vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos. Nesta unidade é necesario comprobar que todos os alumnos saben que as actividades que realizamos as persoas na nosa vida diaria afectan ao medio en que vivimos. Ademais, os alumnos e as alumnas tamén deben coñecer o efecto redutor sobre a contaminación que ten a aplicación da regra dos tres erres: reducir, reciclar e reutilizar nas nosas tarefas cotiás.

NOTAS

A

QUE SABES XA?

A contaminación do medio natural As persoas ocupan os hábitats doutras especies nos ecosistemas e compiten con elas polos recursos naturais. As actividades que realizamos as persoas na nosa vida diaria poden afectar, tanto de forma positiva coma negativa, o medio en que vivimos. 1

B

Observa as fotografías da dereita e indica que efecto teñen sobre o medio natural as actividades que realizan as persoas.

85

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 85

Solucionario

 

04/03/2015 8:20:54

LE E COMPRENDE O PROBLEMA

•  R. M. No campo hai menos ruído, máis tranquilidade e gózase do contacto coa natureza, vense moitas estrelas no ceo…

•  Migrar: trasladarse a outro lugar na procura de mellores condicións. Saír do seu país, cidade, vila ou aldea para establecerse noutro. Rural: pertencente ou relativo á vida do campo e aos seus labores.

•  A fotografía pequena é dunha aldea, hai pouca iluminación artificial nocturna e isto permite observar a luz natural das estrelas. Na cidade (fotografía grande), a iluminación das rúas impídenos ver as estrelas pola noite.

•  A cidade ofrece máis oportunidades laborais ca a vida no campo. Tamén hai máis tendas e superficies comerciais e existen moitas alternativas para gozar do ocio.

•  Expresión oral. R. L.

•  O fume dos coches contamina a atmosfera e ocasiona problemas respiratorios; o ruído producido pola actividade que ten lugar nas cidades provoca polo xeral danos nos oídos.

QUE SABES XA? •  As nenas que plantan unha árbore nova axudan a diseminar a especie, coidan da terra e posibilitan que aumente o osíxeno no aire. O lixo que se acumula no río prexudica a todos os seres vivos que habitan na auga e nas beiras (plantas, peixes, cágados, insectos…).

109

Os ecosistemas terrestres Propósitos •  Coñecer como son os ecosistemas terrestres e as características dalgúns deles.

Previsión de dificultades Comprobar que os alumnos lembran as características propias de herbas, árbores e arbustos. Tamén o significado de folla perenne e folla caduca   e os conceptos relacionados co clima, como humidade ambiental, temperatura extrema e clima seco.

Nos ecosistemas terrestres os seres vivos sitúanse sobre a terra e están rodeados por aire. Existen diferentes tipos de ecosistemas terrestres dependendo da súa vexetación e do seu clima. Entre eles encóntranse os bosques, as pradarías de montaña, os desertos e as estepas.

Os bosques

TRABALLA COA IMAXE

O bosque é un ecosistema en que a vexetación predominante é arbórea. As árbores proporcionan acubillo e alimento a numerosos animais, entre os que se contan moitos paxaros, pequenos mamíferos como as fuíñas ou as martas e roedores como os esquíos.

Observa as fotografías e di que diferenzas se aprecian a simple vista entre as árbores do bosque atlántico e as do bosque mediterráneo.

Bosque atlántico

Máis recursos Na páxina web de Adena España hai unha listaxe con especies en perigo de extinción en España, con fotografías e textos. Teclear   nun buscador de Internet: Adena España seres vivos en perigo   de extinción.

Está formado por árbores de folla caduca como as faias, os carballos e os pradairos.

Este tipo de ecosistema dáse en zonas con clima húmido e veráns temperados.

Está habitado por animais como o oso, o lobo, o peto negro e a pita do monte.

O bosque mediterráneo ocupa lugares con clima seco e veráns cálidos.

Está habitado por animais como o lince, o coello, a aguia imperial e a pega azul.

Bosque mediterráneo

Está formado por árbores de folla perenne como as aciñeiras e as sobreiras.

86

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 86

04/03/2015 8:20:58

Coñecementos e experiencias previas

Outras actividades

Explore con preguntas os coñecementos e as experiencias previas dos alumnos e das alumnas sobre os ecosistemas que se van estudar. Por exemplo: Como é un bosque? Cales son a plantas máis abundantes no bosque? E os animais máis frecuentes? E na pradaría?

PARA AMPLIAR

Para explicar É importante que os alumnos sabian que seres vivos son os que se mencionan no texto; por esta razón, é boa idea que a explicación se acompañe de debuxos ou fotografías destes. As imaxes facilitarán a comprensión, a memorización e o recordo da información.

110

Fichas de seres vivos. Afondar no estudo dos ecosistemas propostos facendo fichas sobre os animais que aparecen nas fotografías de cada un deles. Facelas tamén sobre algunhas plantas en cada caso. Modelo de ficha de animal: nome, como é o seu corpo, ecosistema en que vive, forma de vida. Modelo de ficha de planta: nome, se é unha árbore, un arbusto ou unha herba, como son as súas follas, talo, flores…, ecosistema en que vive.

6

NOTAS

As pradarías de montaña Nas pradarías todas as plantas son herbáceas, é dicir, non teñen troncos leñosos. Adoitan ser grandes extensións de terreo fértil onde medran abundantes pastos que se utilizan para alimentar o gando.

Está formado por plantas con espigas, trevos, narcisos, orquídeas e violetas.

Atópanse en zonas de montaña con invernos fríos e elevada humidade ambiental.

Nestas pradarías viven bolboretas, saltóns, marmotas, cortas e aves como as azulentas alpinas.

Os desertos e as estepas Nestes ecosistemas os seres vivos están adaptados ás duras condicións que se dan debido á escaseza de auga e ás temperaturas extremas.

Predomina a vexetación herbácea e o mato pequeno como os tomiños.

Danse en lugares de clima seco e relevo chan ou ondulado.

Neles viven animais como lebres, lavercas, avetardas, aguiachos, ratos e lagartos.

ACTIVIDADES 1

Escribe no caderno as diferenzas que existen entre un bosque atlántico e un mediterráneo respecto a: O clima

A fauna

2

Elabora unha táboa coas características da vexetación e do clima das pradarías de montaña e das estepas. En que se diferencian?

87

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 87

Educación cívica

 

04/03/2015 8:21:05

Solucionario

Algunhas especies, como os dinosauros, desapareceron por causas naturais. Con todo, ao longo da historia, o ser humano foi o responsable da extinción de especies animais e vexetais (por exemplo, o dodo e o sándalo de Chile). Pregúntelles aos alumnos: Que significa que un ser vivo se extinguiu? Extínguense actualmente máis especies de seres vivos ca no pasado?

1   •  Diferenzas respecto ao clima. O bosque atlántico dáse

Traballa coa imaxe

2  Vexetación das pradarías de montaña: plantas con espi-

No bosque atlántico hai humidade, vense nubes baixas. As árbores teñen follas de distintas cores, isto significa que son caducas, secan e caen. No bosque mediterráneo todas as follas son de cor verde intensa e perennes.

en zonas con clima húmido e veráns temperados. O bosque mediterráneo ocupa lugares con clima seco e veráns cálidos. •  Diferenzas respecto á fauna. O bosque atlántico está habitado polo oso, o lobo, o peto negro e a pita do monte. O bosque mediterráneo está habitado polo lince, o coello, a aguia imperial e a pega azul. gas, trevos, narcisos, orquídeas e violetas. Clima: invernos fríos e humidade ambiental. Vexetación das estepas: predomina a vexetación herbácea e a pequena matogueira como os tomiños. Clima: seco.

111

Os ecosistemas acuáticos Propósitos •  Coñecer as características   dos ecosistemas acuáticos:   de auga doce e de auga salgada.

Máis recursos

Pódense diferenciar dous tipos de ecosistemas acuáticos: os mariños e os de auga doce.

SABER MÁIS

Os ecosistemas mariños

O plancto está formado por seres vivos microscópicos que flotan na superficie da auga entre os que se encontran algas e pequenos crustáceos.

Os ecosistemas mariños caracterízanse pola salinidade e polo movemento continuo das augas debido á ondada e ás correntes. A salinidade débese a que a auga ten gran cantidade de sales disoltos.

Na páxina web de National Geographic Kids hai un vídeo sobre os arrecifes de coral. Achega información sobre os seres vivos   e o medio físico deste ecosistema. Para acceder ao vídeo pódese teclear nun buscador de Internet: National Geographic kids arrecifes de coral   ou ben entrar na páxina e seleccionar vídeos na pestana superior e,   a continuación, seleccionar o idioma.

O plancto

Praias

Están influídas polas mareas, que son movementos que fan oscilar o nivel da auga cada día, e polo bater das ondas.

Nas praias atopamos aves como gaivotas e gabitas, e animais que viven soterrados na area como o verme arenícola e as pulgas de mar.

Costas rochosas

Estas zonas non son demasiado profundas; a luz do sol chega ata elas e permítelles ás algas facer a fotosíntese.

Estas augas están habitadas por numerosos animais como estrelas de mar, polbos, anemones e numerosos peixes que encontran acubillo nas rochas como meros, moreas e escarapotes.

Mar aberto

Este ecosistema encóntrase lonxe da costa e as súas augas son profundas. A luz do sol só chega ata uns 100 metros de profundidade, a partir de aí xa non é posible atopar algas microscópicas.

Nestas augas viven medusas, tartarugas mariñas, peixes de moitos tipos, como as sardiñas, os atúns e as quenllas, e mamíferos como os golfiños e as baleas.

88

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 88

Para explicar Coma no caso dos ecosistemas terrestres, é aconsellable que a explicación se acompañe de debuxos ou fotografías dos seres vivos. Lembre os coñecementos sobre a fotosíntese estudados nunha unidade anterior. No mar, as algas son moi importantes, xa que fabrican os seus alimentos coa luz solar e cos sales minerais, como o fan as plantas na terra. Son a base das cadeas alimentarias mariñas.

Saber máis O plancto ten moita importancia nos ecosistemas, xa que é o alimento de moitos animais, entre eles a balea azul, os pingüíns e as focas.

112

04/03/2015 8:21:10

Dentro do plancto hai fitoplancto e zooplancto. O fitoplancto ou plancto vexetal está formado por seres vivos fotosintéticos microscópicos, algas e bacterias. O zooplancto está na súa maioría composto por animais microscópicos ou tan pequenos que é difícil velos a simple vista. Os seres vivos do plancto non poden moverse por si mesmos, desprázanse polas correntes e polas ondas.

Actividades do libro do alumno En relación coa actividade 1, pode propoñer a elaboración dunha segunda táboa partindo da inicial. Nela clasificaríanse os animais por grupos. Así, na cabeceira escribiríase: insectos, réptiles, anfibios, aves. Na casa da esquerda escribiríase: animais.

6

NOTAS

Os ecosistemas de auga doce Os ecosistemas de auga doce inclúen ríos, lagos, lagoas e estanques. Nestes ecosistemas as augas non teñen practicamente sales disoltos. Ríos

Os ríos son ecosistemas en que a auga flúe, é dicir, encóntrase en continuo movemento. Isto fai que os seus habitantes deban adaptarse á forza da corrente.

Nas augas frías e axitadas do curso alto do río viven lontras; troitas, que se refuxian entre os ocos que deixan as grandes pedras que forman o leito do río; aves como o merlo rieiro, que caza insectos na beira; e as larvas das miñocas de tubo, que se rodean de pedriñas para non seren arrastradas pola corrente.

Lagoas

Nas lagoas a auga non ten practicamente movemento. Iso permite que medren plantas herbáceas que teñen raíces enterradas no fondo, como eneas, espadanas, carrizas  e xuncos.

A vexetación dálles acubillo a aves como fochas, garzas e mergullóns, e a patos como lavancos reais, parrulos e ánades. Tamén habitan nas lagoas anfibios como a ra de Santo Antonio; cóbregas de auga; galápagos; escaravellos acuáticos, como os ditiscos, e larvas de libélulas.

encia Intelix lista r natu a

ACTIVIDADES 1

Copia no caderno a táboa e complétaa coas diferenzas entre río e lagoa. Auga Río Lagoa

Seres vivos

2

Por que no mar aberto non se poden encontrar algas microscópicas a máis de 100 metros de profundidade?

3

USA AS TIC. Busca información sobre

os ditiscos e explica de que se alimentan e que diferenzas ten o seu corpo respecto ao  dos escaravellos terrestres.

89

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 89

Competencias Competencia dixital. Anime á procura tanto de datos coma de imaxes do adulto e das larvas, que servirán para coñecer mellor ao ditisco.

Solucionario 1  Río. Auga: flúe. Seres vivos: (adáptanse á forza da co-

rrente). Lontras, troitas, merlo rieiro, larvas das miñocas de tubo. / Lagoa. Auga: non ten practicamente movemento. Seres vivos: plantas herbáceas cuxas raíces están enterradas no fondo, como eneas, espadanas, carrizas e xuncos; aves, como fochas, garzas, mergullóns, lavancos reais, parrulos, ánades; ras das figueiras, cóbregas de auga, galápagos; ditiscos, e larvas de libélula.

 

04/03/2015 8:21:14

2  As algas microscópicas dependen da luz para facer a fo-

tosíntese e fabricar o seu alimento. Como a luz do sol só chega ata uns 100 m de profundidade, a partir de aí xa non é posible encontralas. 3   Usa as TIC. R. M. Os ditiscos son escaravellos acuáticos

de gran tamaño, poden alcanzar os 3,5 mm. Son voraces depredadores. Comen larvas de mosquito, peixes pequenos, cágados... Aínda que son insectos de vida acuática, teñen que saír ao aire para respirar. Acumulan reservas de aire baixo as ás para poder respirar baixo a auga. O seu corpo diferénciase do dun escaravello terrestre no tamaño, nunha franxa amarela nos costados e en que ten as patas adaptadas para nadar. Por outra parte, as larvas tamén posúen poderosas mandíbulas coas que devoran facilmente as súas presas.

113

O medio natural Propósitos

Que é o medio natural

•  Coñecer o que é o medio natural, como o modificamos as persoas.

Máis recursos Aproveite esta actividade para reforzar a idea de buscar a información   en fontes fiables. Os webs   de organismos oficiais (por exemplo, Cabido de Gran Canaria) e das ONG relacionadas coa natureza   (por exemplo, Adena e Greenpeace) ofrecen información de confianza   sobre o medio ambiente.

O medio natural dun ser vivo está formado por todo o que o rodea e inflúe sobre el. Forman parte do medio natural dun ser vivo os elementos do ecosistema onde habita: os seres vivos e os factores do medio físico, como a temperatura e a cantidade de chuvia caída. Ademais, no medio natural tamén se inclúen elementos que non son naturais, como estradas, pontes, encoros, edificios e vehículos. Por exemplo, forman parte do medio natural dun lince os coellos de que se alimenta, os arbustos en que se oculta, as estradas en que pode sufrir un atropelo, as persoas de que se oculta e as que se dedican a estudalo. 1 Con todo, cando se fala de medio natural adóitase facer referencia ao medio natural das persoas, é dicir, a todos os elementos que fan posible a vida das persoas e o desenvolvemento das súas sociedades, como a atmosfera, as augas, o terreo, os demais seres vivos, etc.

11

TRABALLA COA IMAXE Clasifica os distintos elementos que forman parte do medio natural do lince ibérico en naturais e non naturais.

A maioría dos seres humanos vivimos en cidades e estas poden ser consideradas tamén como ecosistemas especiais. A cidade aséntase sobre un medio físico natural que está alterado pola acción humana. Case todo o terreo que ocupa unha cidade está cuberto de edificios ou de asfalto e só algunhas zonas están axardinadas. 2 2

O clima da cidade vese afectado pola contaminación atmosférica. Algúns dos gases contaminantes que expulsan, sobre todo, os automóbiles e as calefaccións, fan que a temperatura poida ser varios graos máis elevada ca noutros lugares próximos.

O O medio medio natural natural do do lince lince ibérico. ibérico.

O ecosistema cidade.

Moitos dos seres vivos que habitan nas vilas e nas cidades son persoas, pero tamén viven animais domésticos, aves, insectos e incluso algúns réptiles como as lagartas. As plantas encóntranse polas rúas, nos parques e tamén nas zonas axardinadas.

90

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 90

Saber máis No web do Cabido de Gran Canaria hai información sobre o problema da proliferación do ourizo diadema, así como a explicación dun proxecto para aumentar a biodiversidade do medio mariño e promover o uso sustentable dos recursos pesqueiros.Tamén hai diferentes imaxes do ourizo.

Educación cívica As actividades humanas, como a agricultura, a gandaría, a industria, o transporte, etc., causan unha deterioración, maior ou menor, do medio ambiente. O desenvolvemento sustentable persegue que as actividades humanas non causen tal deterioración que a natureza non se poida recuperar.

114

04/03/2015 8:21:16

O obxectivo do desenvolvemento sustentable é que os habitantes actuais da Terra usemos os recursos do noso planeta dun modo responsable, para non deixar ás futuras xeracións un medio ambiente peor ca o que gozamos nin esgotar os recursos naturais. Propoña que pensen na clase entre todos como se debe explotar a madeira dun bosque dun modo sustentable. Se o ve oportuno, anote no encerado as respostas dos alumnos. A resposta correcta é que se debe repoboar as áreas cortadas con árbores novas da mesma especie. Comente que en ocasións replántanse as zonas cortadas con árbores de crecemento rápido como o eucalipto, e que esta práctica prexudica os nosos bosques e que supón ademais unha ameaza e un empobrecemento da biodiversidade.

6

NOTAS

As persoas modificamos o medio natural Todas as nosas accións teñen un efecto sobre o medio natural. Algunhas accións, como coller ramas secas dun bosque para prender a cheminea ou plantar unha árbore, poden ter un efecto pequeno. Pero outras, como construír un centro comercial onde hai un bosque ou crear un espazo protexido, terán un efecto bastante maior. Ademais, a medida que a poboación humana e os medios técnicos de que dispoñemos aumentaron, a nosa influencia sobre o medio natural tamén foi crecendo.

SABER MÁIS Os blanquizales de Canarias. Un exemplo de alteración do medio natural Os blanquizales son uns fondos mariños en que desapareceron todas as algas que cubrían as rochas e que eran o alimento de numerosos peixes e invertebrados. Nesas zonas as rochas están espidas e a vida é escasa. Isto débese a que prolifera moito unha especie de ourizo mariño chamado o ourizo de lima ou ourizo diadema, que se alimenta destas algas. Pola súa vez, este ourizo abunda tanto porque a pesca excesiva e a contaminación reduciron as poboacións dos peixes que se alimentan destes ourizos. Libres dos seus depredadores, os ourizos multiplícanse e converten a costa nun blanquizal.

ACTIVIDADES 1

Cales dos elementos que se representan nas fotografías forman parte do medio natural do coello? Razoa a resposta.

2

Fai unha lista dos elementos que forman parte do teu medio natural. Sepáraos en dous grupos: os que forman parte do ecosistema onde está a túa aldea, vila ou cidade e os fabricados polas persoas.

3

A

B

C

D

encia Intelix lista r natu a

USA AS TIC. Busca información sobre o lobo e explica os elementos que forman parte do seu medio natural.

91

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 91

Traballa coa imaxe Os elementos que forman parte do medio ambiente do lince ibérico son os coellos, as perdices, a vexetación, as persoas, o tráfico e os valos. Os elementos naturais están situados á esquerda, e os artificiais, á dereita.

Actividades do libro do alumno En relación coa actividade 3, o lobo ten a cabeza grande con orellas triangulares e guichas. A súa pelaxe está adaptada aos rigores da montaña, é moi espesa, máis no inverno ca no verán; o rabo é groso, con moito pelo e coa punta negra. O lobo vive en mandas cunha orde xerárquica moi marcada. A principal actividade da manda, a caza, faise en grupo.

 

04/03/2015 8:21:20

Os lobos poboaban a maior parte das terras ao sur dos Pireneos ata principios deste século. Mentres que nos anos 50 había lobos en todo o oeste da Península e nos Pireneos, na actualidade o seu número reduciuse moito debido sobre todo á presión humana, o que fixo que resultase necesaria a súa protección.

Solucionario 1  As fotografías A, B e C forman parte do medio ambiente

do coello: os arbustos entre os que vive, o raposo que o caza e o tobo en que se acubilla. 2  R. L. 3   Usa as TIC. R. L.

115

Efectos das persoas sobre o medio natural Propósitos

As persoas realizamos diversas actividades que teñen efectos negativos sobre o medio natural.

•  Coñecer que efectos producimos as persoas no medio ambiente.

A contaminación

•  Aprender sobre a extinción   de especies.

É a acumulación de lixos e substancias prexudiciais tanto no aire coma na auga ou na terra. Algunhas desas substancias poden ser daniñas para a saúde das persoas e para outros seres vivos. Contaminación do aire. Os automóbiles e as calefaccións expulsan gases contaminantes que se acumulan no aire. Tamén algunhas industrias contaminan o aire por gases orixinados nos seus procesos de produción.

Máis recursos Na páxina web de Adena España hai información e fotografías das especies en perigo de extinción en España. As especies con maior perigo   de extinción son a sobreira, o atún vermello, o lince ibérico, o oso pardo, a aguia imperial ibérica, o desmán   do Pireneo, a cerceta parda,   o sollo rei, o ferreret e a pita do monte cantábrica. Ademais, a través do web pódese realizar unha adopción simbólica,   que é un bonito regalo para nós mesmos e para outra persoa.

Contaminación das augas. A auga contamínase cos produtos que se usan para a hixiene persoal, cos deterxentes que se utilizan para lavar a roupa, cos produtos químicos que se empregan como fertilizantes e con outras substancias que se orixinan nos procesos industriais e que son vertidas aos ríos, lagos, etc.

1

Os lixos que producimos supoñen un grave problema ambiental.

Contaminación da terra. O terreo contamínase coa acumulación de lixos que proceden de todas as actividades humanas. 1

A deforestación e a desertificación A deforestación consiste na desaparición dos bosques. Pode ser debida, entre outras causas, á corta de árbores, aos incendios forestais ou á morte das árbores pola contaminación do terreo e do aire. Coas árbores desaparecen tamén os animais e outros seres vivos que dependen deles. Como consecuencia da deforestación prodúcese a desertificación. A terra pérdese facilmente ao non ter a protección das plantas e, pasado o tempo, a zona transfórmase nun deserto, con terreos áridos, moi pobres e onde case non hai seres vivos. 2 2

En primeiro lugar, o lume destrúe a vexetación.

Despois, a chuvia vai arrastrando o terreo.

Etapas da desertificación dunha zona.

Finalmente, a zona transfórmase nun deserto.

92

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 92

04/03/2015 8:21:22

Saber máis

Traballo cooperativo

A aguia imperial ibérica ten un colorido pardo escuro, coa caluga de cor clara e cos ombros con manchas claras. O seu rabo non ten elementos brancos. As femias son algo maiores ca os machos. Aniña en árbores, e ten varios niños no seu territorio. Os dous ou tres polos salen da casca a comezos de xuño, despois dunha incubación de 43 días.

Divida a clase en grupos, en cada un deles debe haber, polo menos, catro nenos. O obxectivo é facer maquetas que expliquen o proceso de desertificación dun lugar. Pódense empregar bandexas de plástico, area, arxila, plastilina, escarvadentes, pauciños…

Cando os proxenitores deben abandonar o niño, cobren os ovos ou os poliños con ramiñas verdes. A súa dieta está formada sobre todo por esquíos, coellos e lebres. Algunhas veces sae a parella cazar, mentres un levanta a presa o outro captúraa.

116

Con axuda dun regador e de auga, propoña que se faga unha simulación do efecto da auga de chuvia tras un incendio. A distribución de tarefas terá en conta as capacidades de cada alumno, creativas, manuais, organizativas, comunicativas…, así a actividade en grupo convértese nun traballo cooperativo.

6

NOTAS

A extinción de seres vivos A extinción é a completa desaparición dunha especie de ser vivo. Pode deberse a unha captura excesiva, á contaminación ou a que se danen e se destrúan os ecosistemas en que habita. A desaparición dunha especie é unha gran perda e afecta o resto do ecosistema. Por exemplo, se nun ecosistema se extinguen os produtores, os consumidores non poderán alimentarse e tamén se extinguirán.

SABER MÁIS Unha especie en perigo de extinción A aguia imperial ibérica é unha grande ave rapaz que só se encontra na península ibérica. Coas ás abertas, pode chegar a medir máis de dous metros. As principais ameazas que sofre son a alteración e destrución do seu hábitat, o bosque mediterráneo; a escaseza de coellos, que son o seu principal alimento; os choques con tendidos eléctricos; e a morte producida ao consumir cebos envelenados que se colocan de forma ilegal nalgúns lugares.

ACTIVIDADES 1

Explica o que é a deforestación, por que se pode producir e que consecuencias ten.

2

Describe en que consiste a contaminación do aire.

3

Explica que problema ambiental se observa en cada fotografía e como puido ocorrer.

4

É posible que, ao eliminar aos consumidores secundarios nun ecosistema, termine deteriorándose a vexetación? Explícao cun par de exemplos.

5

A

B

USA AS TIC. Busca información no Catálogo Galego de Especies Ameazadas algún animal en perigo de extinción e explica o que se está facendo para mellorar a súa situación.

93

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 93

Solucionario 1   Consiste na desaparición dos bosques. Pode ser debida

á corta de árbores, aos incendios forestais ou á morte das árbores pola contaminación. Coas árbores desaparecen tamén os animais e outros seres vivos que dependen delas. Como consecuencia da deforestación prodúcese a desertificación. O solo pérdese facilmente ao non ter a protección das plantas e, pasado o tempo, a zona transfórmase nun deserto. 2   A contaminación do aire consiste na acumulación de ga-

ses contaminantes que proceden dos automóbiles, das calefaccións e tamén dalgunhas industrias. 3   R. M. A. É un incendio orixinado por unha cabicha ou por

unha botella baleira que actuou como lupa. B. É unha

 

04/03/2015 8:21:26

vertedura de substancias contaminantes á auga do mar. Poden proceder dunha industria. 4   Si, é posible. Un exemplo é o caso dos blanquizais de

Canarias. A pesca excesiva e a contaminación reduciron as poboacións dos peixes que se alimentan do ourizo diadema. Libres dos seus depredadores, os ourizos multiplicáronse e comeron as algas que cubrían as rochas; esta vexetación desapareceu. Outro exemplo: se nun bosque diminúe moito o número de raposos, aumenta o de coellos, que son as súas presas. Os coellos aliméntanse de plantas, que debido á presión dos coellos se verán decimadas. 5   Usa as TIC. R. M. Arroaz real: estanse regulando as artes

de pesca e as verteduras que lles son prexudiciais.

117

A conservación do medio natural Propósitos •  Coñecer como se pode protexer   o medio natural e as principais responsabilidades dos cidadáns  e das autoridades. •  Comprender o que son os espazos naturais protexidos e os tipos   que hai en España.

Máis recursos Preparar insecticida ecolóxico   para as plantas. Botar nunha botella   con pulverizador (pódese reutilizar   un de limpacristais): 5 ou 6 dentes   de allo para unha botella de medio litro), auga (o 50 % da mestura), alcohol (o 50 % da mestura)   e un chorriño de deterxente   ou xabón natural relado (que sexa biodegradable).

As nosas actividades causan alteracións no medio natural, pero podemos adoptar medidas para tratar de que esas alteracións sexan as mínimas. Todos temos responsabilidade, tanto as autoridades coma os cidadáns.

Responsabilidades das autoridades As autoridades teñen a obriga de conservar o medio natural en bo estado. Ás autoridades correspóndelles vixiar o estado do medio natural e poñer en funcionamento as medidas necesarias para conservalo. 1

1

Unha das responsabilidades das autoridades é combater os incendios forestais.

2

Na natureza hai que seguir unhas normas de comportamento para non danar a fauna e a flora.

Entre outras cuestións, as autoridades encárganse de organizar a retirada dos residuos, proporcionar auga potable aos cidadáns, autorizar a construción de todos os tipos de obras, etc. Tamén é responsabilidade das autoridades estudar que seres vivos están ameazados e proporcionarlles protección.

Responsabilidades dos cidadáns Todos os cidadáns e as cidadás, na nosa vida cotiá, podemos comportarnos dun modo respetuoso co medio natural. Para iso, debemos seguir algunhas normas de comportamento: Reciclar os residuos. Hai que separar na casa o lixo e depositar cada tipo de refugo no seu colector correspondente. Os residuos especiais, como mobles, pilas, lámpadas, electrodomésticos, etc., débense levar para un punto limpo.

Primeiro métense dentro da botella   os allos pelados e cortados   co alcohol. Ao día seguinte engádense os outros ingredientes, mestúrase ben e xa está listo para pulverizalo nas plantas e liberalas   dos insectos que as atacan.

Aforrar enerxía. Ao producir e gastar enerxía xérase contaminación. Por iso, non se debe malgastar a enerxía. Por exemplo, hai que empregar lámpadas de baixo consumo, non abusar da calefacción e do aire acondicionado, e utilizar os transportes públicos, entre outras medidas. Aforrar auga. Desta maneira, colaboramos a que os nosos ríos leven máis auga e máis limpa. Para logralo, convén usar a ducha en vez do baño, pechar as billas cando non se usen e empregar a lavadora e a lavalouza só cando estean cheos. Respectar a natureza. Cando saiamos ao campo temos que respectar os animais e as plantas, non saír dos camiños, recoller os desperdicios e non prender lume. 2 94

TRABALLA COA IMAXE Enumera e explica as normas de comportamento que aparecen no cartel.

encia Intelix stica lingüí

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 94

Coñecementos e experiencias previas Sondee a conduta dos alumnos e das alumnas respecto á reciclaxe con algunhas preguntas: Separades na casa o papel, o vidro e os envases de plástico do resto do lixo? Sabedes en que colector hai que depositar cada tipo de lixo? Usades adecuadamente estes colectores? Por que?

04/03/2015 8:21:27

PARA AMPLIAR Previr incendios. Realizar entre todos unha lista de accións que sirvan para previr incendios. Por exemplo: prender cacharelas só se está permitido e nos lugares preparados para facelo; nunca deixar botellas abandonadas, porque actúan como lupas para os raios solares e poden orixinar un lume; avisar os gardamontes ou os bombeiros ante o menor sinal que indique lume.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

Competencias

Debate sobre o ser humano e natureza. Lembren entre todos a forma de facer un debate e apliquen o aprendido para debater sobre estas ideas: É o ser humano dono da natureza? É necesario crear espazos protexidos?

Competencia social e cívica. A tarefa de reducir ao máximo a contaminación ten dúas vertentes, unha persoal e de  toda a sociedade, e outra que é responsabilidade das autoridades. Aproveite a ocasión para destacar a importancia de

118

6

NOTAS

3

Os espazos protexidos O Estado e as Comunidades Autónomas poden protexer certos espazos naturais declarándoos espazos protexidos, coa finalidade de preservalos.

Parque Nacional de Yellowstone, en Estados Unidos. En 1872 foi declarado espazo protexido, o primeiro do mundo. En 1976 foi incluído na categoría de reserva da biosfera.

En España temos diversos tipos de espazos naturais protexidos, como os parques, as reservas e as áreas mariñas protexidas, entre outros. Outro tipo de espazos protexidos son as reservas da biosfera. Estes espazos son declarados por organismos internacionais e son importantes para protexer os ecosistemas e o medio natural en todo o mundo. 3 Todos están amparados por leis que serven para protexer a flora, a fauna e o medio físico. Faise, por exemplo, limitando ou prohibindo a caza e a pesca, regulando as actividades que se poden realizar neles e controlando a entrada de visitantes.

ACTIVIDADES 1

EDUCACIÓN CÍVICA. Nalgunhas cidades, a contaminación do aire debida ao tráfico de automóbiles pode ser prexudicial para a saúde.

Que actuacións pensas que terían que adoptar as autoridades municipais? Como cres que deberían actuar os cidadáns destes lugares?

2

encia Intelix rsoal intrape

TOMA A INICIATIVA. Que medidas podes

adoptar na túa vida diaria para aforrar enerxía? 3

USA AS TIC. Busca información sobre

o Parque Nacional das Illas Atlánticas e anota as medidas que se toman para evitar a deterioración deste espazo natural protexido.

95

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 95

implicarnos todos os cidadáns e cidadás na resolución dos problemas e na súa prevención. Respecto ao medio ambiente podemos considerarnos cidadáns do mundo. Iniciativa e emprendemento. O alumnado reflexiona sobre os seus propios comportamentos e capacidades para descubrir como pode achegar o seu granciño de area no coidado do medio natural, neste caso, en referencia ao aforro de enerxía.

Traballa coa imaxe De arriba cara abaixo e de esquerda a dereita. Moderar o ton de voz para non molestar os animais. Prohibido: arrancar plantas, acampar, deixar restos de comida ou envases, facer lume, falar a berros.

 

04/03/2015 8:21:29

Solucionario 1   Educación cívica. R. M. Autoridades: restrinxir o uso do

vehículo particular no centro das cidades; abaratar o transporte público. Cidadáns: compartir o automóbil; usar o transporte público; camiñar e usar a bicicleta en percorridos curtos. 2   Toma a iniciativa. R. M. Apagar a pantalla do ordenador

cando non se está usando; desenchufar os aparellos eléctricos, como televisións, ordenadores e lectores de DVD, cando non se usan; apagar as luces dos cuartos ao saír… 3  Entre outras: acampar sen a correspondente autorización

expresa do Parque Nacional, prender lume, molestar os animais, danar a vexetación, acceder ás zonas sinalizadas como non accesibles, practicar a pesca…

119

SABER FACER

Propósitos

Interpretar gráficos de barras

•  Saber como interpretar gráficos   de barras.

O seguinte gráfico mostra como varía a cantidade de monóxido de carbono (CO) ao longo do ano nunha gran cidade con moito tráfico. O CO é un gas contaminante que se produce polo tráfico. Variación da cantidade de monóxido de carbono ao longo do ano

Cantidade de CO (mg/m3)

NOTAS

1,2 1,1 1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0

xaneiro

febreiro

marzo

abril

maio

xuño

xullo

agosto

setembro

outubro novembro decembro Meses do ano

Observa como se fai 1.º Mira o que se representa en cada un dos eixes. No eixe vertical represéntanse os miligramos de monóxido de carbono (CO) que hai nun metro cúbico de aire (mg/m3). No eixe horizontal represéntanse os doce meses do ano. 436184_03_p52h1 graf monoxido carbono

2.º Analiza a información das barras.

Observa a altura das barras. Vese que decembro foi o mes en que máis cantidade de contaminante houbo, con 1,2 miligramos de CO por metro cúbico de aire. En cambio, xulio e agosto foron os meses en que houbo menos cantidade de contaminante, cuns valores de 0,2 mg/m3.

Demostra que sabes facelo 1

encia Intelix temática a lóxico-m

Escribe no caderno como vai variando a cantidade de contaminante ao longo do ano. Podes empezar así: En xaneiro rexístranse uns niveis de monóxido de carbono de 1 mg/m3. En febreiro diminúe un pouco, alcanzando un valor de…

2

TOMA A INICIATIVA. Que accións se che ocorre que poderías adoptar

para lograr que diminuíse a contaminación nesta cidade?

 

96

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 96

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. É importante que os alumnos aprendan a extraer información a través de gráficos e a interpretalos en función dos coñecementos adquiridos na unidade. Iniciativa e emprendemento. O alumnado vese implicado de forma individual na resolución dun problema colectivo.

Solucionario 1   E n febreiro diminúe un pouco, alcanza un valor de

0,9 mg/m3 . En marzo a diminución é maior, o valor diminúe ata 0,5 mg/m3. En abril a diminución é algo menor e o valor é de 0,4 mg/m3. En maio segue o descenso ata un valor de 0,3 mg/m3. En xuño non hai cambios,

120

04/03/2015 8:21:30

o valor é 0,3 mg/m3. En xullo repítese a diminución ata un valor de 0,2 mg/m3. En agosto non hai cambios, o valor é de 0,2 mg/m3. O mes de setembro prodúcese un elevado ascenso ata un valor de 0,4 mg/m3. En outubro o ascenso é aínda maior, ata 0,6 mg/m3. En novembro continúa o ascenso ata 0,8 mg/m3. En decembro o valor aumenta tanto que supera con moito ao máis alto do ano, 1,2 mg/m3. 2   Toma a iniciativa. R. M. Prohibir a circulación de coches

privados no centro da cidade, poñer carrís bici e bicicletas de alugueiro, abaratar o transporte público e ampliar os seus horarios, subvencionar a compra de coches menos contaminantes, usar autobuses ecolóxicos que utilicen gas como combustible.

6

SABER ESTUDAR 1

Propósitos

RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade.

Nos ecosistemas os seres vivos sitúanse sobre a ou de auga Os ecosistemas acuáticos poden ser

•  Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para iso estratexias que facilitan a aprendizaxe, como o resumo, o esquema, as táboas e o uso preciso do vocabulario científico.

. .

O medio natural dun ser vivo fórmano os elementos do en que vive . As persoas, coas nosas accións, podemos e outros que non son o medio natural. A cidade é un ecosistema pola acción humana. A contaminación é a acumulación de tanto no aire coma na auga ou na terra.

e substancias prexudiciais,

A deforestación consiste na desaparición dos . Na prodúcese a perda do terreo por non ter a protección das A

NOTAS

.

é a desaparición completa dunha especie.

As autoridades e os cidadáns temos a obriga de conservar en bo estado. Para iso debemos os residuos, o e , e respectar a e os seres vivos. aforrar

2

ESQUEMA. Copia e completa no caderno o seguinte esquema.

O mEdiO NATURAL está formado por ecosistemas

elementos naturais

clasifícanse en

proceden efectos

mariños

necesitan

3

bosque

praia

…

…

ríos

conservación responsable e

Copia e completa a táboa no caderno. Efectos negativos sobre o medio natural

Causas

Solucións

Contaminación (aire, auga, terra) Deforestación e desertificación Extinción de especies

97

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 97

Solucionario 1   Resumo. terrestres ... terra ... mariños ... doce/ … eco-

sistema … naturais … modificar … alterado / … lixos / … bosques … desertización ... plantas / … extinción / … medio natural … reducir … enerxía … auga … natureza / … protexidos.

 

04/03/2015 8:21:31

deireira indedebida, incencios forestais. / Extinción de especies: captura excesiva, contaminación, explotación ou destrución do seu ecosistema.

2   Esquema. terrestres ... auga doce .... lagoas .... negati-

vos ... respecto. 3   R. M. (causas) Contaminación do aire: gases contami-

nantes e cinzas. / Contaminación da auga: deterxentes e outros produtos químicos / Contaminación da terra: lixos urbanos e residuos industriais. Deforestación e desertificación: Corta indiscriminada de árbores, explotación ma-

121

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

Indica a que tipo de medio físico pertencerán os seguintes seres vivos.

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

Aquel ao que lle inflúen a temperatura e a concentración de sal.

6

Que responsabilidades teñen as autoridades respecto ao medio natural? Pon algún exemplo.

7

EDUCACIÓN CÍVICA. Propón tres medidas que poidas adoptar para aforrar auga e outras tres medidas que poidan promover as autoridades.

8

Observa o cartel.

Aquel ao que lle inflúen a humidade e o tipo de terreo.

NOTAS

2

Busca información sobre os principais tipos de ecosistemas galegos. Fai un resumo das características máis importantes de cada un.

3

Ordena os debuxos e, a continuación, indica o nome do proceso representado e descríbeo. A

B

Que significado ten? Que problema ambiental podemos evitar se facemos o que nos pide? 9

C

4

Que problema ambiental reflicte a fotografía? Que consecuencias ten?

Tendo en conta que o papel se fabrica a partir da madeira dalgunhas árbores, como xustificarías que a reutilización de papel ou a súa reciclaxe poden favorecer o desenvolvemento dos bosques?

10 Explica cal é a diferenza entre

un espazo natural calquera e un que estea protexido. 11 Copia esta táboa no caderno

e complétaa co nome dos espazos protexidos de Galicia. Tipo de espazo natural protexido

Nome

Parque Nacional 5

TOMA A INICIATIVA. Os terreos dun

municipio estanse desertificando. Se ti foses encargado de asesorar para mellorar isto, que medidas tomarías para solucionar o problema?

Parque Natural Outros espazos naturais protexidos

98

ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 98

Solucionario 1   •  A un ecosistema mariño.

•  A un ecosistema terrestre. 2   R. L. 3   B – A – C. Representa o proceso de desertificación. O

lume destrúe a vexetación, a chuvia arrastra o terreo, a zona transfórmase nun deserto. 4   Obsérvase a deforestación. Ademais de desaparecer as

árbores que se cortan, desaparecen tamén os animais que dependen deles. 5   Toma a iniciativa. R. L. 6   Organizar a retirada dos residuos, proporcionar auga po-

table aos cidadáns e apagar os incendios.

122

04/03/2015 8:21:34

7   Educación cívica. Accións para aforrar auga: ducharse

en lugar de bañarse; pechar as billas cando non se usen; evitar usar o inodoro como unha papeleora. Medidas que poden promover as autoridades: restrinxir o uso de piscinas privadas; regar os xardíns públicos con augas residuais depuradas e facelo durante as horas do día en que vai menos calor para minimizar a evaporación. 8   •  Informa de que as características da zona favorecen

que haxa perigo de incendio. •  Previndo os incendios evitamos a deforestación. 9   Ao reutilizar e ao reciclar papel evitamos que se corten

máis árbores para fabricar papel novo e, polo tanto, protexemos estes seres vivos e os bosques de que forman parte.

6 12 TRABALLO COOPERATIVO. Unha forma

moi efectiva para reducir a cantidade de lixo é seguir «a regra dos tres erres»: reducir, reutilizar e reciclar.

Imos propoñer un plan para reducir a contaminación. Para iso, dividide a clase en tres grupos. Cada un ocuparase dunha das estratexias, é dicir, de reducir, reutilizar ou reciclar. Cada grupo decidirá as tarefas concretas que se poderán adoptar na clase e na casa no apartado que se lle asignase e tendo en conta materiais de uso común: papel, cartón, envases de plástico, envases de vidro, envases metálicos, etc. Cada grupo presentaralle os resultados á clase e entre todos se decidirán varias medidas que se poidan adoptar e que axuden a reducir a contaminación.

máis altos das cidades aniñan falcóns peregrinos.

A súa dieta consiste en pombas, estorniños, birrios ou os periquitos exóticos que proliferan polos parques e xardíns da cidade. Que vantaxe pensas que pode ter a presenza destas aves nas cidades? 14 Que problemas ambientais

se producen como consecuencia das seguintes accións humanas? A localización por satélite dos bancos de peixes que permite enviar aos barcos pesqueiros alí onde se encontren e asegurar grandes capturas. O uso do automóbil nas cidades en lugar do transporte público. Non reciclar ningún residuo. 15 TOMA A INICIATIVA. Crea unha campaña

publicitaria que estea baseada nun slogan e nalgunhas imaxes impactantes para protexer unha especie en perigo de extinción.

encia Intelix cial espa

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Realiza unha presentación dixital sobre un ecosistema próximo á túa casa ou ao colexio que che chame a atención. Mostra nela os factores físicos e os seres vivos que viven nel.

NOTAS

13 PARA PENSAR. Nalgúns dos rañaceos

B. Realiza uns carteis para colocar na casa sobre o importante que é separar os residuos ou non malgastar a auga. C. Busca información sobre cales son os problemas ambientais máis importantes que afectan o noso planeta. Prepara un resumo e expono na clase.

encia Intelix stica lingüí ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 99

99

 

04/03/2015 8:21:35

10   Un espazo natural protexido está amparado por leis que

14   •  A localización por satélite dos bancos de peixes facilita

serven para protexer a flora, a fauna e o medio físico. Faise, por exemplo, limitando ou prohibindo a caza e a pesca, regulando as actividades que se poden realizar neles e controlando a entrada de visitantes.

a pesca masiva e pode decimar algunhas especies, incluso poñelas en perigo de extinción.

11   R. M. Parque Nacional: Illas Atlánticas de Galicia. Parque

•  O uso do automóbil aumenta moito a contaminación do aire, e como consecuencia increméntanse nas persoas as alerxias e as enfermidades respiratorias.

Natural: Complexo das praias, lagoa e duna de Corrubedo. Outros espazos naturais protexidos: Monte e Lagoa do Louro, Fraga de Catasós, Val do río Navea…

•  Non reciclar aumenta a cantidade de lixo, a contaminación do solo, o malgasto e a opresión dos pobos máis desfavorecidos.

12   Traballo cooperativo. R. L. 13   Para pensar. Polos seus hábitos alimentarios os falcóns

peregrinos controlan a poboación doutras aves e evitan que sexan demasiado numerosas e produzan molestias aos veciños.

15   Toma a iniciativa. R. L.

Demostra o teu talento Ao elixir o tipo de actividade, cada alumno mostrará o modelo de tarefa que lle resulte máis interesante.

123

PONTE A PROBA

Propósitos

Repasa o vocabulario

•  Repasar o contido das unidades 4 a 6 do libro a partir do repaso   de vocabulario e do test   de autoavaliación.

Previsión de dificultades

Biosfera. Conxunto de todos os seres vivos que habitan na Terra.

Especie. Conxunto de organismos que se poden reproducir entre si.

Cadea alimentaria. Esquema que representa as relacións de alimentación dun ecosistema.

Extinción. Desaparición completa dunha especie de ser vivo.

Comensalismo. Relación en que un ser vivo se alimenta dos restos de comida doutro ser vivo.

Fauna. Conxunto de animais que habitan un ecosistema.

Competencia. Relación en que dúas especies que habitan un lugar teñen as mesmas necesidades.

A principal dificultade da páxina   de actividades é que o alumno lembre o contido que estudou nas unidades 4 a 6.

Comunidade. Conxunto de todas as poboacións distintas que habitan nun ecosistema. Consumidores. Animais herbívoros e carnívoros dun ecosistema que se alimentan doutros seres vivos.

Flora. Conxunto de plantas que hai nun ecosistema. Fotosíntese. Proceso mediante o cal as plantas fabrican o seu propio alimento e para o que se necesita a luz solar. Hábitat. Condicións ambientais que existen no lugar do ecosistema en que habita unha especie. Medio natural. Elementos e condicións que rodean e inflúen sobre un ser vivo.

Contaminación. Acumulación de lixo e substancias prexudiciais no aire, na auga e na terra.

Mutualismo. Relación que se establece entre dous seres vivos en que ambos os dous se benefician.

Deforestación. Desaparición dos bosques.

Parasitismo. Relación en que un ser vivo obtén un beneficio doutro que, á súa vez, resulta prexudicado.

Descompoñedores. Microorganismos e fungos que se alimentan de restos doutros seres vivos. Desertificación. Perda de terreo e transformación dunha zona en deserto. Ecosfera. Conxunto de todos os ecosistemas da Terra. Ecosistema. Conxunto de seres vivos que habitan nun lugar, relacións entre eles e características do medio físico en que viven.

1

Poboación. Conxunto de individuos dunha especie que habitan nun ecosistema. Preeiros. Animais que se alimentan dos cadáveres doutros animais. Produtores. Plantas e algas dun ecosistema que fabrican o seu propio alimento. Rede alimentaria. Representación das cadeas alimentarias dun ecosistema.

Dentro dos organismos consumidores existen varios niveis. Define: Consumidores primarios. Consumidores secundarios.

2

Observa a imaxe da dereita. De que tipo de ecosistema se trata? Describe o medio físico.

100

ES0000000025321 668816-Repaso2_19041.indd 100

Competencias Comunicación lingüística. A ampliación de vocabulario proposto nas actividades favorece e afianza a comprensión lectora e desenvolve as habilidades de comunicación oral. Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos. A autoavaliación mediante a resolución dun test de dez preguntas desenvolve esta competencia. Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Para ser capaces de pensar coma un ecólogo é necesario proporcionar un achegamento ao pensamento científico, que nos axude a aplicar os métodos propios da racionalidade científica.

124

04/03/2015 8:19:06

Solucionario 1   •  Consumidores primarios: son os animais herbívoros

que se alimentan de plantas. •  Consumidores secundarios: son os animais carnívoros que se alimentan doutros animais. 2   •  É un ecosistema acuático de auga doce, unha lagoa.

•  O medio físico é a auga que practicamente non ten movemento. Pódense encontrar algúns animais, con numerosas aves acuáticas.

SEGUNDO TRIMESTRE

NOTAS

Comproba o que sabes Copia no caderno cada unha das preguntas a carón da resposta correcta. 1

O conxunto de todos os seres vivos da Terra é a… a. ecosfera. b. comunidade. c. biosfera.

2

Nos medios acuáticos os factores máis influentes son… a. o aire e a temperatura. b. a cantidade de sal e a luz. c. a humidade e o relevo.

3

4

O bosque atlántico está formado por… a. árbores de folla caduca. b. herbas e pequenas matogueiras. c. árbores de folla perenne. O zume bruto… a. é unha mestura de auga e nutrientes transportada nos vasos liberianos. b. é unha mestura de auga e sales minerais. c. é unha mestura de auga e nutrientes.

5

Un carnívoro pode ser… a. un produtor. b. un consumidor secundario. c. un consumidor primario.

6

A relación en que poden saír prexudicados os dous seres vivos que se relacionan é… a. o comensalismo. b. o mutualismo. c. a competencia.

7

As frechas dunha cadea alimentaria van… a. desde o ser vivo que serve de alimento cara ao que o come. b. desde o ser vivo que o come cara ao que serve de alimento. c. nos dous sentidos indistintamente.

8

O que rodea e inflúe nun ser vivo é… a. o seu ecosistema. b. o seu hábitat. c. o seu medio natural.

9

A acumulación de lixo e substancias prexudiciais é a… a. contaminación. b. deforestación. c. extinción.

10 As reservas da biosfera son espazos

declarados… a. polo Estado. b. polos organismos internacionais. c. polas Comunidades Autónomas. En que fallaches? Comproba as respostas e corrixe as que non acertases. Despois explica no caderno en que debes mellorar e como o vas facer.

Pensa coma un ecólogo Contratáronte para guiar un grupo de alumnos nunha excursión. O obxectivo é que coñezan e analicen o ecosistema característico dun bosque mediterráneo. Explícalles: Que tipo de vexetación é a predominante. A relación entre o tipo de folla e as características do clima dun bosque mediterráneo. Cales son os animais máis comúns e o tipo de relacións que se poden dar. 101

ES0000000025321 668816-Repaso2_19041.indd 101

COMPROBA O QUE SABES 1 c; 2 b; 3 c; 4 b; 5 b; 6 c; 7 a; 8 c; 9 a; 10 b.

•  O alumno debe comprobar, a partir do libro de texto, se respondeu as preguntas correctamente. •  Unha vez corrixido o test, debe repasar os contidos das que non respondeu correctamente. PENSA COMA UN ECÓLOGO

 

04/03/2015 8:19:07

•  Os animais máis comúns son: o cervo, o gamo, o lobo, o lince, o coello, a ra común, o somorgullo orelleiro e o parrulo rubio, a aguia imperial, a pega azul... As relacións que se poden dar son, por exemplo, de competencia entre o lobo e a aguia imperial polo coello, ou de mutualismo entre o somorgullo orelleiro e o parrulo rubio que forman unha colonia reprodutora entre ambas para protexer as crías, ou de depredación do lince polo coello…

•  A vexetación predominante do bosque mediterráneo é a aciñeira e a sobreira. •  O clima dun bosque mediterráneo é seco e con veráns cálidos. As follas son perennes, en xeral, pequenas e poden ter espiñas, o que lles permite poder resistir a seca propia destes bosques.

125

O meu proxecto Fontes de enerxía: o Sol e o petróleo A utilización das fontes de enerxía pode xerar modificacións nos ecosistemas. Ides investigar como inflúe no medio natural o uso da enerxía solar e de combustibles fósiles como o petróleo. O teu equipo e ti deberedes responder as seguintes preguntas: 1. Onde se encontra o petróleo? Como se extrae? 2. Como se recolle a enerxía solar? Que é unha planta solar?

Buscade información Podedes buscar a información nos libros de texto, noutros libros e en Internet. Para buscar no sitio web, recordade que tedes que usar palabras clave relacionadas coas preguntas. Entrade en páxinas apropiadas para o voso nivel e percorrede os diferentes apartados para encontrar a información que buscades. Ademais de información, necesitaredes imaxes para ilustrar o proxecto.

USO DE INTERNET

Como buscar e gardar imaxes de Internet Entra en Google e vai ao apartado Imaxes que atoparás na esquina superior dereita. Escribe na caixa de procuras as palabras clave relacionadas coa imaxe que queres encontrar. Por exemplo: planta solar. Elixe a imaxe que máis che guste e fai clic sobre ela para que se amplíe. Sitúa o cursor sobre a imaxe ampliada e fai clic no botón dereito do rato. Fai clic sobre a opción Gardar imaxe como… Abrirase unha fiestra; elixe o lugar do teu ordenador onde queres gardala; escribe un nome para a imaxe se queres cambiar o que sae por defecto e fai clic no botón Gardar.

ATENCIÓN! Todas as imaxes da rede son propiedade das persoas que as publican, aínda que moitas delas teñen o permiso de compartilas, sobre todo se é con fins educativos. Polo tanto, só podes utilizalas para os traballos do colexio, pero non para outros fins persoais.

102

ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 102

126

04/03/2015 8:18:14

SEGUNDO TRIMESTRE

Poñede en común e escribide a información Coa información e coas imaxes que elixísedes todos os compoñentes do equipo, redactade un texto coas mellores respostas e coas imaxes máis representativas. Realizade as diapositivas para a vosa exposición, incluíndo o texto e as imaxes gardadas.

USO DO PRESENTADOR MULTIMEDIA

Como escribir os textos nas diapositivas Abre a presentación e insire unha nova diapositiva. Escribe os textos segundo o deseño elixido ou insire un novo cadro de texto onde ti queiras. Igual que no procesador de texto, podes cambiar o tipo, tamaño e cor de letra segundo o que máis che guste.

Como incluír as imaxes Podes facelo desde a icona Imaxe directamente. Fai clic sobre ela. Ábrese unha fiestra onde buscarás o lugar do teu ordenador en que gardaches a imaxe.

ATENCIÓN! Para facer unha boa presentación, sigue estes consellos: Escribe textos breves e claros. O tamaño da letra debe ser grande e ben visible. Utiliza poucas cores e que non sexan demasiado rechamantes.

inserir imaxe

formato de letra e aliñación de parágrafos

Unha vez localizado, fai clic no botón Abrir e a imaxe insirirase na túa diapositiva. Tamén podes facelo desde o botón Inserir e elixir a opción Imaxe. Selecciona a imaxe e modifica o seu tamaño e a súa posición segundo che conveña.

inserir texto 103

ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 103

04/03/2015 8:18:15

127

Materia e enerxía Propósitos A materia

•  Repasar contidos que xa estudaron en cursos anteriores sobre   a materia e a enerxía.

Todas as cousas que nos rodean: o Sol, a auga, as pedras, o aire e incluso o noso propio corpo están feitos de materia. Polo feito de seren materia, os corpos teñen unha masa (cantidade de materia), un volume (espazo que ocupa) e unha densidade que se poden observar e medir.

•  Activar os coñecementos previos.

Máis recursos

A materia pode presentarse en tres estados: sólido, líquido ou gasoso e, cando pasa dun estado a outro dise que se produciu un cambio de estado.

Pode propoñer que se realicen algúns experimentos para traballar a materia, a enerxía e a luz e a calor.

Os cambios da materia poden ser físicos ou químicos. Nos cambios físicos as substancias seguen sendo as mesmas e nos químicos as substancias transfórmanse noutras diferentes. Un exemplo de cambio físico é o xeo que se converte en auga líquida ou en vapor de auga e un exemplo de cambio químico é un anaco de madeira que, ao arder, se converte en borralla.

Constatar os cambios de estado, medir volumes, temperatura, etc.

A enerxía Os corpos cambian constantemente: móvense, caen, medran, derreten, arden, conxélanse... e, para que se produzan todos estes cambios cómpre enerxía. Existen diferentes formas de enerxía. As máis comúns son a luminosa, a eléctrica, a mecánica, a calorífica e a química. Unha forma de enerxía pode transformarse noutra. Isto ocorre de xeito habitual na natureza e tamén nas máquinas que usamos. Para obter enerxía en grandes cantidades úsanse diferentes fontes, que poden ser renovables, por exemplo o vento, a auga e o sol, ou non renovables, coma o carbón e o petróleo.

104

ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 104

04/03/2015 8:18:18

Para explicar

Educación cívica

Explíquelles polo miúdo e reforce os conceptos que poden ter máis dificultade. Os cambios físicos e os cambios químicos son doados de entender a partir de exemplos en que a materia inicial e a final son moi diferentes, aínda que os pode confundir algún exemplo como un obxecto que rompe. Insista con bastantes exemplos ata que estes conceptos estean claros.

Conversar na clase sobre o uso da enerxía que eles fan, sobre as enerxías renovables e as contaminantes, etc. Indíquelles que facer un consumo responsable da enerxía e coidar o medio natural é un labor común que nos implica a todos. Explíquelles as medidas que poden levar a cabo de maneira persoal: desenchufar aparellos que non usen, non acender as luces que non precisen, usar lámpadas de baixo consumo, usar o transporte público ou a bicicleta, non malgastar recursos, priorizar o uso de fontes renovables na medida do posible, etc.

A luz e a calor son contidos que estudaron en cursos anteriores. Se considera necesario repasar algúns conceptos, pode facelo a través dos materiais xa traballados ou practicar con actividades manipulativas de reflexión, refracción, medida de temperatura, etc.

128

A materia, a enerxía, a luz e a calor

NOTAS A luz e a calor A calor é unha forma de enerxía que se transmite dos corpos que están máis quentes aos corpos que están máis fríos.

A luz é unha forma de enerxía, a enerxía luminosa. Desprázase en liña recta, a gran velocidade e en todas as direccións. Cando a luz pasa dun material a outro, cambia de dirección e prodúcese a refracción.

A temperatura é unha propiedade da materia que indica o quentes ou o fríos que están os corpos e mídese en graos centígrados (ºC). Cando a luz branca atravesa un prisma descomponse en diferentes cores.

ACTIVIDADES 1

Escribe o nome dunha substancia que haxa ao teu arredor que que estea en estado sólido, outra en estado líquido e outra en estado gasoso.

2

Explica que clase de cambio se produce nestes casos.

3

4

Ponse auga no conxelador.

Arde a leña na cheminea.

Cae un obxecto dunha mesa.

Escáchase unha noz.

Escribe que fonte de enerxía se usa en cada caso e explica se é renovable. Unha radio con pilas.

Un coche que está circulando.

Un panel solar.

Un barco de vela que vai navegando.

Se deixas un prato de comida moi quente na mesa, ao cabo do tempo a comida vai estar máis fría. Explica por que ocorre isto.

105

ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 105

Solucionario 1  R. L. 2   •  Cambio físico. Prodúcese un cambio de estado e a

auga pasa de líquido a sólido. É un cambio físico. •  Ao caer un obxecto a materia continúa sendo a mesma, exerceuse sobre ela unha forza e cambiou de posición. •  A leña transfórmase en cinzas logo da combustión, é un cambio químico. •  Cando se escacha unha noz, prodúcese un cambio físico. A noz cambia de forma, pero continúa sendo a mesma materia. 3   •  A radio funciona grazas á enerxía química almacenada nunha pila ou batería. É unha enerxía non renovable.

 

04/03/2015 8:18:23

•  O panel solar funciona con enerxía luminosa. A luz do sol cáptase con colectores solares e transfórmase en enerxía eléctrica. É unha fonte de enerxía renovable. •  O coche funciona coa enerxía que lle proporciona a combustión de gasóleo ou gasolina, que é unha enerxía non renovable. •  O barco móvese grazas á forza do vento. A enerxía eólica é unha fonte renovable. 4   R. M. Porque a calor da comida é maior ca a do ambien-

te e a calor transmítese dos corpos máis quentes aos máis fríos, polo tanto, arrefriará ata igualarse coa temperatura ambiental.

129

7

A materia e as súas propiedades

Contidos da unidade • A masa, o volume e a densidade. • Propiedades de sólidos, líquidos e gases. •  As reaccións químicas. • Masa e volume.

SABER

• Densidade, flotabilidade. VOCABULARIO

• Sólido, líquido e gas. • Elasticidade, flexibilidade e viscosidade. • Reacción química. • Oxidación, combustión, fermentación.

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre Arquímedes e a coroa do rei Hierón.

COMUNICACIÓN ORAL

• Explicación de como resolveu Arquímedes o problema da coroa.

ESCRITURA

• Descrición dunha escena. • Descrición dunha escena relacionada con Arquímedes e a coroa. • Extracción de datos de fotografías sobre a medida da masa e do volume.

SABER FACER

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

• Interpretación dunha fotografía con líquidos de distinta viscosidade. • Descrición de fotografías sobre a combustión: produtos iniciais e finais. • Interpretación de fotografías sobre o proceso de elaboración do pan.

SABER SER

130

USO DAS TIC

• Procura de información sobre a elaboración de produtos lácteos.

TÉCNICAS DE ESTUDO

• Resumo e esquemas da unidade.

 

• Construír un submarino e explicar o seu funcionamento.

TAREFA FINAL

FORMACIÓN EN VALORES

• Interese por buscar explicacións científicas aos feitos do medio. • Gusto por usar con precisión o vocabulario científico e as unidades de medida.

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO Programación didáctica da aula

Proxectos interdisciplinarios • Programa de educación en valores. • Programa de educación emocional.

Recursos para a avaliación • Avaliación de contidos. Unidade 7: controles B e A. Test. • Avaliación por competencias. Proba 6.

RECURSOS DIXITAIS LibroMedia • Unidade 7: actividades e recursos.

Ensinanza individualizada • Plan de mellora. • Programa de ampliación.

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO Natural Science 5

Proxectos de traballo cooperativo • Proxecto do terceiro trimestre. A vida no pasado.

Recursos complementarios • Lecturas de Ciencias da Natureza. • Prácticas de Ciencias da Natureza. • Imaxes dun planeta vivo. • Esquemas mudos. • Biografías de científicos. • Suxestións para elaborar traballos.

Aprendizaxe eficaz • Técnicas de estudo e preparación de exames.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

Marzo

Abril

Maio

131

7

Propósitos •  Aprender, mediante a lectura   dun texto e a observación   de imaxes, sobre Arquímedes   e o problema da coroa do rei Hierón de Siracusa.

A materia e as súas propiedades

A falsa coroa

•  Activar os coñecementos previos.

O rei Hierón de Siracusa encargara unha coroa de ouro puro, pero tiña dúbidas sobre a honradez do ourive. Temía que mesturase o ouro con prata, un metal moito máis barato.

Máis recursos

Hierón recorreu ao maior sabio da súa época, o grande Arquímedes, para que lle resolvese o problema. Pero púxolle unha condición: a coroa non podía sufrir ningún dano.

Busque en Internet un vídeo   que ilustre a historia da lectura   e móstrellelo aos alumnos.   Pode facelo tecleando nun buscador de Internet: Arquímedes rei Hierón   de Siracusa vídeo.

Arquímedes sabía que o ouro é máis pesado ca a prata. Polo tanto, se a coroa de Hierón contiña ouro e prata, sería máis lixeira ca unha coroa de ouro puro. Agora ben, como calcular o volume exacto da coroa? A idea ocorréuselle mentres se bañaba. Deuse de conta de que ao meterse na bañeira, que estaba moi chea, parte da auga rebordaba. E decatouse de que o volume de auga que revertía se correspondía co volume do seu corpo. Entón saíu correndo á rúa tal como se atopaba, completamente espido, e berrando entusiasmado: «Eureka!», que significa «atopeino!». En realidade, o que quería calcular Arquímedes era a densidade da coroa.

SABER FACER TAREFA FINAL

Le e comprende o problema Busca no dicionario o significado das seguintes palabras: ourive e metal. En que consistía a estafa ou o engano que temía o rei Hierón? Por que saíu Arquímedes espido á rúa? Que berraba Arquímedes? Observa o debuxo da páxina seguinte e describe a escena que representa. O personaxe que aparece correndo no debuxo é Arquímedes. Por que o podemos recoñecer? EXPRESIÓN ORAL. Explícalles aos compañeiros

Construír un submarino e explicar o seu funcionamento Ao finalizar a unidade construírás o modelo dun submarino e saberás explicar como funciona. Antes, vas aprender varias cousas sobre a materia e as súas propiedades, o que é unha reacción química e a importancia que teñen na nosa vida cotiá.

como pensas que resolveu Arquímedes o problema. 106

ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 106

04/03/2015 8:17:51

Para explicar

Outras actividades

A observación do debuxo axuda a situar os acontecementos na súa época (o rei Hierón de Siracusa viviu no século III a.C.) e a comprender a situación, incluído o seu toque humorístico.

PARA AMPLIAR

Sinale a roupa das mulleres, como van vestidos os nenos e o tipo de arquitectura. Axudará a comprender que os feitos narrados sucederon nunha época moi antiga.

Suxestións sobre a lectura Comente que a lectura narra uns feitos históricos, formula un enigma e conta quen e como o solucionou, pero non está explicado o argumento científico. Haberá que esperar a estudar a densidade como anuncia a frase final.

132

Coñecer a calidade dun obxecto de prata. Con axuda dunha lupa observar o contraste dalgunha peza de prata (por exemplo, un anel), aparecerá nela 925, o que certifica a súa composición. Con prata pura non se poden fabricar obxectos, pois é moi branda. A prata 925 é unha mestura de prata pura con outro metal como cobre.

Competencias Comunicación lingüística. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto, observan un debuxo e responden preguntas tanto por escrito coma de forma oral.

NOTAS

QUE SABES XA?

A materia Os obxectos que nos rodean, como unha mesa, un globo e un ordenador, están formados por materia.

SÓLIDO

O son, a luz ou as ideas non son materia. Todos os obxectos teñen masa e volume. Ademais, teñen outras características, como a cor, o olor, a dureza ou o brillo.

LÍQUIDO

A materia preséntase en tres estados: sólido, líquido e gasoso. 1

Copia no caderno o esquema da dereita sobre os cambios de estado e complétao.

GAS

107

ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 107

Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos. Nesta unidade é necesario comprobar que todos os alumnos saben que os obxectos que nos rodean están formados por materia. Tamén que esta ten masa e volume e que se presenta en tres estados.

Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA •  Ourive: persoa que labra obxectos artísticos de cobre ou doutros metais. Metal: cada un dos elementos químicos bos condutores da calor e da electricidade, cun brillo característico, e sólidos a temperatura ordinaria, salvo o mercurio.

 

04/03/2015 8:17:52

•  O rei temía que o ourive mesturase o ouro con prata, un metal moito máis barato. •  Deuse de conta da clave para comprobar se a coroa era de ouro mentres se bañaba, por iso saíu espido. •  Arquímedes berraba «Eureka!», que significa «atopeino!». •  Tras o seu descubrimento, Arquímedes saíu entusiasmado sen darse de conta de que estaba espido. •  Está espido e ten a coroa na man. •  Expresión oral. R. L. QUE SABES XA? •  Sólido - líquido: fusión. Líquido - sólido: solidificación. Líquido - gas: evaporación. Gas - líquido: licuación ou licuefacción.

133

As propiedades da materia Propósitos

Todos os obxectos que nos rodean, como un libro ou unha rocha, así como os seres vivos, son corpos e están feitos de materia.

•  Coñecer as propiedades xerais  e características da materia.

Existen moitos tipos de materia. Os garfos, por exemplo, pódense fabricar con plástico, con aceiro inoxidable e tamén con madeira. Cada tipo de materia é unha substancia diferente. 1

•  Comprender como se miden   a masa e o volume e as unidades que se empregan.

As propiedades da materia A materia ten propiedades xerais e características.

Máis recursos

As propiedades xerais son comúns a todo o que está feito de materia. Por exemplo, todos os corpos teñen masa e volume.

Darlles aos alumnos algúns datos curiosos sobre volumes. Por exemplo:

As propiedades características son as que varían dunhas substancias a outras e tamén son as que as que nos permiten distinguilas. Por exemplo, a cor, o sabor, a dureza e a densidade.

–  As persoas temos arredor   de 4,5 litros de sangue. –  O volume da Terra é aproximadamente 50 veces  maior ca o da Lúa. –  No estómago dunha persoa adulta caben uns 2 litros de comida. –  Hai países en que se empregan outras unidades para medir   o volume, como a pinta e o galón.

1

Cada un dos garfos é un corpo e está feito dunha substancia diferente.

A masa A masa é a cantidade de materia que ten un corpo. Por exemplo, un cazo ten máis materia ca unha culler. A unidade de medida da masa é o quilogramo (kg) ou o gramo (g). Un quilogramo contén 1.000 gramos.

Como se mide a masa Para determinar a masa dun corpo empréganse as balanzas e as básculas.

Primeiro colócase o obxecto que queremos pesar nun prato da balanza. A continuación, vanse poñendo pesos no outro prato da balanza ata que se equilibran os pratos.

TRABALLA COA IMAXE Observa as imaxes e di que masa ten a bóla de madeira.

As básculas electrónicas mostran directamente a masa nunha pantalla.

108

ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 108

04/03/2015 8:17:57

Para explicar

Outras actividades

Aclarar a diferenza entre a materia e os materiais. A materia é o que forma todas as cousas. Polo xeral, o termo materia fai referencia á materia sólida. Os materiais diferéncianse uns dos outros por propiedades como transparencia e elasticidade.

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

Explicarlles aos alumnos que cando pesamos un obxecto nunha balanza o que estamos facendo en realidade é comparar a cantidade de masa que contén coa dun patrón fixo. No caso da balanza de pratos das fotografías, o patrón son os pesos. Cunha probeta e auga pódese medir facilmente na clase o volume de diversos obxectos de tamaño pequeno. Por exemplo, gomas de borrar, minerais e pedras.

134

O volume e a súa medida. Levar un vaso medidor dos que se usan para cociñar. Neles hai varias escalas para medir distintos alimentos: azucre, fariña, arroz, auga… Levar estes alimentos á clase, medilos co vaso e despois comparar os volumes que ocupan.

Educación cívica En España, cada persoa xera máis de 500 quilogramos de lixo ao ano. Esta cantidade podémola reducir moito se estamos atentos a non xerar demasiado lixo. Reducir, reutilizar e reciclar debería ser o obxectivo de todos, como xa o é dun bo número de cidadáns. Idear entre todos propostas

7

NOTAS

O volume O volume é o espazo que ocupa un corpo. Por exemplo, un balón de baloncesto ten máis volume ca unha pelota de tenis; isto indica que o balón é máis grande. A unidade de volume é o metro cúbico (m3), que é o espazo que ocupa un cubo dun metro de aresta. O volume dun recipiente é equivalente á súa capacidade. A unidade de medida da capacidade é o litro (L). Un litro (1 L) é a capacidade que ten un recipiente dun decímetro cúbico (1 dm3). Hai unidades máis pequenas, como o centímetro cúbico (cm3) ou o mililitro (mL), que son equivalentes. Un litro é igual a 1.000 mL e ocupa un volume de 1.000 cm3. 2

2

Unidades de volume. O cubo ten un volume de 1 m3; o brik, de 1 dm3; e a pelota, de 150 cm3.

Como se mide o volume O volume dun líquido mídese mediante recipientes que estean graduados, como as probetas. Vértese na probeta o líquido que queremos medir e mírase a marca á que chega o líquido. Esa marca indícanos o volume en centímetros cúbicos.

encia Intelix temática a lóxico-m

Tamén podemos utilizar este instrumento de medida para calcular o volume dalgúns corpos sólidos. 1. Collemos unha probeta cun volume de líquido que coñecemos (151 cm3).

2. Introdúcese o sólido na probeta e vese canto aumentou o volume.

TRABALLA COA IMAXE Observa nas imaxes da esquerda como se calcula o volume dos corpos sólidos e indica cal é o volume do sólido.

ACTIVIDADES 1

Que ten máis masa, un quilogramo de sal ou un quilogramo de azucre?

2

Cantos mililitros hai en 2 L de auga? A cantos centímetros cúbicos equivale?

encia Intelix temática a lóxico-m ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 109

concretas para reducir o lixo que producimos na nosa vida diaria. Facer un cálculo aproximado da cantidade de lixo en quilogramos que se poderían reducir con estas medidas. No lixo hai comida que aínda serve para o consumo, obxectos e roupa que aínda poden ser utilizados. Ademais, o lixo contamina o solo, o aire e a auga. Todos podemos colaborar botando o lixo nos colectores diferenciados para a recollida de distintos tipos de residuos (plásticos, papel e lixo orgánico).

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. O traballo que se propón nesta dobre páxina sobre como se mide a masa e o volume implica destrezas relacionadas co cálculo matemático.

109

 

04/03/2015 8:18:01

Traballa coa imaxe •  Como vemos nas pesos e na pantalla da báscula dixital, a bóla de madeira ten unha masa de 22 gramos. •  Para calcular o volume da pedra réstase ao volume da auga coa pedra (155 cm3) o volume da auga soa (151 cm3). O resultado é 4 cm3.

Solucionario 1   Posto que en ambos os casos se trata dun quilogramo, a

masa é a mesma. O quilogramo é a unidade de medida da masa. 2  En 2 L de auga hai 2.000 mililitros e 2.000 centímetros

cúbicos. Polo tanto, estas dúas unidades de volume son equivalentes.

135

A densidade e a flotabilidade Propósitos

A densidade

•  Comprender que é a densidade, como se calcula e a súa relación   coa flotabilidade.

Se temos unha bóla de ferro e unha bóla de cortiza do mesmo tamaño, pesará bastante máis a primeira ca a segunda. É así porque o ferro ten máis densidade ca a cortiza. A densidade dun corpo calcúlase dividindo a súa masa entre o seu volume.

Previsión de dificultades O manexo das unidades   de densidade pode resultar complicado para os alumnos, polo que deben realizar varios exercicios para o seu correcto entendemento.

Por exemplo, un centímetro cúbico de auga ten unha masa dun gramo. Polo tanto, a densidade da auga é dun gramo por centímetro cúbico (1 g/cm3). En cambio, o mercurio é moito máis denso ca a auga. Un centímetro cúbico de mercurio ten unha masa de 14 gramos. Polo tanto, a densidade do mercurio é de 14 gramos por centímetro cúbico (14 g/cm3). 1 A densidade é unha propiedade característica, pois cada tipo de materia ten unha densidade propia que nos pode servir para identificala.

1

O mercurio é máis denso ca a auga. Así, 1 cm3 de mercurio ten a mesma masa ca 14 cm3 de auga.

Como se calcula a densidade dun corpo Xa sabes que a densidade dun corpo se calcula dividindo a súa masa entre o seu volume. Polo tanto, para determinar a densidade dun corpo, en primeiro lugar debemos coñecer a súa masa e o seu volume. Observa como se calcula a densidade dun parafuso de aceiro empregando unha balanza e unha probeta.

1. Mídese a masa do corpo cunha báscula.

2. Mídese o volume cunha probeta.

encia Intelix stica lingüí TRABALLA COA IMAXE Explica como se calculou o volume que ocupa o parafuso.

3. Divídese a masa do corpo entre o seu volume: 78 g 10 cm3

= 7,8 g/cm3

Polo tanto, a densidade do parafuso de aceiro é de 7,8 g/cm3. A densidade é unha propiedade característica da materia. Polo tanto, calquera obxecto que se fabricase con ese aceiro terá esta mesma densidade: 7,8 g/cm3.

110

ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 110

04/03/2015 8:18:07

Para explicar

Competencias

Levar á clase un recipiente con auga e varios obxectos pequenos de formas variadas e materiais diferentes. Pedirlles aos alumnos que intenten predicir se van flotar ou se se van afundir na auga. Introducir os obxectos no recipiente e comprobar os acertos e os erros dos alumnos, intentando buscar unha explicación ás súas conxecturas.

Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Para calcular a densidade dos corpos hai que aplicar os coñecementos matemáticos de cálculo.

As fotografías marcadas co número 2 axudan a entender por que algúns obxectos flotan. Non se trata só do material do que están feitos, senón da forma do obxecto e da densidade do conxunto. A pelota de papel de aluminio afúndese na auga. Esta bóla é máis densa ca a auga. En cambio, o barquiño feito de papel de aluminio flota. Este barco ten unha densidade menor ca a da auga e por iso flota.

136

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE O funcionamento dos globos aerostáticos. Mostre a fotografía dun globo aerostático e sinale onde se encontra o gas e onde o queimador. Explique que estes globos ascenden porque na parte inferior teñen un queimador de gas que quenta rapidamente o aire que hai no interior do globo. A densidade do aire quente é menor, polo que ese aire quente tende a subir.

77 A densidade e a flotabilidade

NOTAS

A

Algúns corpos, como unha pedra, afondan na auga. Outros, en cambio, flotan, como, por exemplo, un anaco de madeira. A posibilidade de que un corpo flote está rela cionada coa súa densidade. Os corpos que teñen unha densidade menor ca a da auga flotan nela. En cambio, se a súa densidade é maior, afondan. B

A densidade da auga é de 1 g/cm 3. Polo tanto, se a densidade dun corpo é menor de 1 g/cm3, flotará na auga, mentres que se é maior, afondará. Como é posible que floten os barcos de aceiro, tendo en conta que o aceiro é bastante máis denso ca a auga? É así porque o que importa é a densidade do barco completo. Como o barco é oco, contén moito aire e a súa masa é moito menor ca a que tería se fose macizo. 2 Pero os obxectos non só flotan na auga. Tamén poden flotar noutros líquidos ou incluso no aire. Por exemplo, os globos que se venden nas festas están cheos de helio, un gas que ten menos densidade ca o aire. Por iso, estes globos elévanse, porque flotan no aire coma unha madeira na auga. 3 A

2

Experimento de flotabilidade. A. O aluminio é máis denso ca a auga, polo que afonda. B. Un barco de aluminio flota porque está oco e a densidade do barco completo é menor ca a da auga.

3

Flotabilidade en gases e líquidos. A. Os globos de helio elévanse porque son menos densos ca o aire. B. A bóla de bronce é menos densa ca o mercurio e flota sobre el.

B

ACTIVIDADES 1

Unha bóla de vidro ten un volume de 3 cm3 e unha masa de 7,5 g. Calcula a súa densidade. Flotará na auga? Explica por que.

2

De que depende que un obxecto flote na auga?

3

Observa o debuxo da dereita e indica cal dos dous cubos ten maior densidade.

111

ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 111

PARA AMPLIAR A medida da densidade de corpos grandes. Comentar que, co método explicado no libro, só pode calcularse a densidade de corpos pequenos. Para saber a densidade de corpos moi grandes mídese o peso con básculas e para coñecer o volume aplícase a fórmula matemática que corresponda en cada caso.

Traballa coa imaxe Para calcular o volume do parafuso mídese un determinado volume de auga coa probeta. Despois, métese dentro o parafuso e mídese de novo o volume, que é maior. A continuación, réstase ao volume da auga co parafuso o volume da auga soa. A resta é o volume do parafuso.

 

04/03/2015 8:18:12

Solucionario 1  Para calcular a densidade divídese a masa do corpo en-

tre o seu volume 7,5 g/3 cm3 5 2,5 g/cm3. A densidade da auga é de 1 g/cm3. Polo tanto, como a densidade da bóla de vidro é maior de 1, afundirase. 2  A densidade da auga é de 1 g/cm3. Polo tanto, se a den-

sidade dun corpo é menor de 1, flotará na auga, mentres que se é maior, afundirase. 3  Como os dous pratos están equilibrados, sabemos que

os dous bloques pesan o mesmo. Tamén vemos que o bloque negro ten un volume menor. Xa que a densidade dun corpo se calcula dividindo a súa masa entre o seu volume, o bloque negro, coa mesma cantidade de masa e menor volume, ten unha densidade maior.

137

As propiedades de sólidos, líquidos e gases Propósitos

A materia pódese presentar na natureza en tres estados diferentes: sólido, líquido e gas. Cada un destes estados ten as súas propiedades.

•  Coñecer e identificar as propiedades dos sólidos, dos líquidos   e dos gases.

As propiedades dos sólidos Os corpos sólidos teñen un volume constante. Ademais, a súa forma non cambia, a non ser que sobre eles actúe unha forza.

Previsión de dificultades Aos alumnos adoita resultarlles difícil entender que a dureza se refire   á resistencia a ser riscado. Aproveite para insistir na importancia de usar con precisión o vocabulario científico.

Cada tipo de sólido ten unhas propiedades características determinadas. Por exemplo: A resistencia. Un sólido é resistente cando soporta moita forza sen romper, como o formigón e o ferro, que son capaces de aguantar grandes pesos. Por iso se empregan como materiais de construción. 1 A flexibilidade. Un sólido é flexible se se pode dobrar sen que rompa, por exemplo, o papel e a tea.

1

A fraxilidade. Un sólido é fráxil cando rompe facilmente sen chegar a deformarse. O vidro e mais a louza son sólidos fráxiles.

Resistencia. Os piares de formigón e as vigas de ferro soportan o peso desta ponte.

encia Intelix lista natura

A elasticidade. Un sólido é elástico cando recupera a súa forma orixinal despois de ser deformado. A goma e o caucho son sólidos elásticos.

TRABALLA COA IMAXE

A dureza. Un sólido é duro cando é difícil de riscar. O diamante e, en xeral, todas as pedras preciosas son sólidos moi duros.

Cal dos tres líquidos é o máis viscoso? E cal o menos? Razoa a resposta.

As propiedades dos líquidos Os corpos líquidos teñen un volume constante. En cambio, a súa forma varía e axústase en cada momento á do recipiente que os contén. Ademais, os líquidos teñen propiedades características, que varían duns a outros. Por exemplo: A viscosidade. A viscosidade é a resistencia que ten un líquido a fluír. O aceite, por exemplo, é máis viscoso ca o leite e o xel é máis viscoso ca o aceite. 2 A volatilidade. Un líquido é volátil cando se evapora con facilidade. A gasolina é un líquido moi volátil, por iso percibimos o seu olor moi facilmente.

2

Canto máis viscoso é un líquido, máis lentamente flúe. De esquerda a dereita: leite, aceite e xel.

112

ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 112

04/03/2015 8:18:15

Coñecementos e experiencias previas

Para explicar

Propóñalles aos alumnos e ás alumnas que imaxinen que son enxeñeiros ou arquitectos e que teñen que ocuparse da construción dunha ponte, dun edificio, dunha estrada ou dunha máquina. Que material elixirían? En que fundamentarían a elección do material?

Levar á clase tres vasos de plástico e botar neles a mesma cantidade dun destes líquidos, auga, colonia e alcohol. Observar que líquido se evapora antes. Contar o número de horas ou días que tarda cada líquido en evaporarse e ordenalos do que tarda menos ao que tarda máis.

Pregúntelles aos alumnos se hai algo entre eles e o encerado ou a ventá. Léveos á conclusión de que hai algo aínda que non o pareza. Hai gases que se ven (se son coloreados) ou que se olen (como os procedentes da evaporación dunha colonia), pero o osíxeno e o dióxido de carbono, que forman parte do aire que nos rodea, non se senten. Para poder aprender máis sobre eles debemos comezar por saber que é un gas e cales son as súas principais propiedades.

Repartir globos entre os alumnos e as alumnas e pedir que os inchen e que suxeiten a boca dos globos cos dedos. Cando dea un sinal, os alumnos abrirán os dedos para deixar soltos os globos. Os globos moveranse pola aula ata que o aire contido no seu interior saíse. É unha forma de exemplificar que os gases tenden a expandirse. Pregunte que forma tiña o aire cando estaba dentro do globo e que forma ten cando xa saíu del.

138

77

NOTAS

As propiedades dos gases Os gases non teñen forma propia nin volume fixo, pois adoptan os do recipiente que os contén.

O gas que contén o globo ten a forma e o volume do globo.

Se se pica o globo, o gas repártese por todo o cuarto.

No exemplo anterior, o gas aumentou o seu volume. Dise que o gas se expandiu. Pero, do mesmo xeito, os gases tamén poden diminuír o seu volume. Cando o volume dun gas diminúe, dicimos que o gas se comprimiu.

A xiringa contén aire, que é un gas.

Se facemos forza, o volume do gas diminúe.

ACTIVIDADES 1

Copia e completa no caderno a seguinte táboa: FORMA Fixa Sólido

VOLUME Variable

Fixo

Variable

✓

Líquido Gas 2

Explica con exemplos o que son a elasticidade e a flexibilidade.

3

Demostra cun exemplo por que os gases non teñen volume fixo.

113

ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 113

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Os gases pódense comprimir. Preparar xiringas de plástico cun tapón de cortiza na punta. Tras facer notar que no seu interior hai aire aínda que non o vexamos, pedirlles aos nenos que preman a xiringa para que observen que o gas contido se pode comprimir, ocupa menos volume cando prememos a xiringa que o que ocupaba inicialmente.

Traballa coa imaxe A orde de viscosidade de menos a máis é leite, aceite e xel. Para responder fixámonos en que o leite é o que percorre máis camiño, o seu rastro é o máis longo; o do xel é o rastro máis curto.

 

04/03/2015 8:18:16

Solucionario 1  A táboa lese de esquerda a dereita e de arriba abaixo.

Sólido: forma fixa. Volume fixo. Líquido: forma variable. Volume fixo. Gas: forma variable. Volume variable. 2  Por exemplo, unha goma do pelo é elástica. Podemos

estirala e despois recupera a súa forma orixinal. Por outra parte, unha camisa de tea é flexible porque podemos dobrala para gardala nun caixón e non rompe. 3  R. M. O aire comprimido das botellas de nadar baixo o

mar ocupa o espazo da botella. Cando o aire sae, pasa á boca e ás vías respiratorias. O aire comprimido ocupa o espazo por onde vai pasando.

139

As SABER reaccións HACER químicas Propósitos

Construir un submarino y explicar su funcionamiento

•  Coñecer as reaccións químicas   e os seus tipos.

Reúne los materiales. Necesitas los siguientes materiales: Una botella de plástico de 500 mL. Un tubo fino de silicona de un metro aproximadamente. Pegamento de silicona líquida.

Máis recursos Algúns pans fanse sen fermento, teñen aspecto plano, como de torta, debido a que non hai fermentación.   É o caso do pan pita. Levar este tipo de pan á clase para observalo   e comelo. Tamén se poden levar   as tortas de trigo e de millo que   se empregan na cociña mexicana.

Cinta adhesiva resistente al agua. Algunos objetos pequeños y pesados, como tuercas o plomos de pesca. Tijeras.

Que son as reaccións químicas Construye tu submarino.

Cando se queima un anaco de papel, o papel desaparece e Haz dos nunha agujeros en uno de los costados la botella transfórmase substancia diferente: cinzas.de Neste exemcon ayuda de lasreacción tijeras. química. 1 plo produciuse unha

1

Cando arde un papel, prodúcese unha reacción química. O papel transfórmase en fume e cinzas.

Sujeta los objetos pesados en línea con los agujeros cinta adhesiva. Esto hará que los en agujeros Asmediante reacciónsla químicas son cambios da materia que siempre queden hacia abajo. unhas substancias se transforman noutras. Haz un agujero en el lado opuesto para pasar el tubo de queas ajuste bien y que entre solo medio Nun silicona. cambio Procura de estado, substancias seguen sendo as centímetro. Sella la unión pegamento déjalo secar. mesmas. Por exemplo, candocon un el anaco de xeoyse funde, segue sendo auga. En cambio, nunha reacción química hai unhas substancias iniciais e ao final do proceso aparecen Prueba tu submarino. outras substancias distintas. É o que sucede cando se queima oCierra anacobien de la papel. Aocon final, papely desaparece trans- con agua sujetando botella el otapón ponla en un e recipiente fórmase en fuera. cinzas.ElOagua aspecto e as e el aire saldrá por el tubo el tubo entrará porpropiedades los agujerosdo delpapel fondo, da cinza son diferentes. y el submarino se sumergirá (A). Luego sopla por el tubo para que la botella se llene de aire. El submarino flotará (B).

Os tipos de reaccións químicas

Existen multitude de cambios químicos. Algúns exemplos A B son a oxidación, a combustión e a fermentación. A oxidación prodúcese cando unha substancia se transforma noutra ao combinarse co osíxeno. O ferro dunha chave, por exemplo, transfórmase en óxido de ferro. Tamén se oxidan moitas outras substancias, como o aluminio ou o cromo. 2 A combustión é un tipo especial de oxidación que ocorre moi rapidamente. Nela, unha substancia, o combustible, combínase con osíxeno. Prodúcese unha chama, desprénExplica su funcionamiento. dese moita calor e, normalmente, xérase dióxido de carbono. Cando arde a madeira, transfórmase en dióxido de 1 Explica mediante dibujos cómo está el submarino cuando se encuentra carbono e cinza. hundido y cuando flota. As fermentacións son un tipo de reaccións que ocorren Explica el Algunhas funcionamiento submarino empréempleando los conceptos nos2 seres vivos. destas del fermentacións 2 Oxidación do ferro. Cando se oxida, aprendido en oesta masa, volumen y densidad. ganse que parahas producir o iogur, viñounidad: ou o vinagre, e son o ferro transfórmase en óxido de ferro. producidas pola acción de bacterias ou de fermentos. 102 114

ES0000000001136 668816-Unidad ES0000000025321 436184_Tema11_N_6938.indd 07_19048.indd 102 114

Saber máis Relacionar este apartado co aprendido en páxinas anteriores sobre mesturas da materia. Preguntar que tipo de mestura é a masa que se introduce no forno. É unha mestura homoxénea, non observamos os seus compoñentes. Se engadísemos algunhas sementes, como pebidas de cabaza, ou se tratase de fariña integral, a mestura sería heteroxénea, pois poderiamos observar as partes sólidas da mestura.

19/03/2014 8:18:21 04/03/2015 8:47:14

tos. Pesar unha bóla de plastilina, cambiar a súa forma, volver pesala e comprobar que o peso segue sendo o mesmo. Produciuse un cambio físico. A continuación, pesar uns pauciños de incenso. Prender os pauciños, recoller a cinza resultante, pesar e comparar a medida co peso inicial dos pauciños. Compróbase que é menor, xa que na combustión a materia se transforma e parte dela convértese en dióxido de carbono, un gas que pasa ao aire. PARA AMPLIAR

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Unha experiencia para comparar cambios físicos e químicos da materia. Levar á clase unha báscula de pesar alimen-

140

Inchar un globo sen soprar, coa axuda de vinagre e bicarbonato. É un experimento fácil e divertido. Necesítanse lentes de seguridade, un globo, un embude, catro culleradiñas de bicarbonato sódico, medio vaso de vinagre, unha botella de plástico de medio litro.

11 77

ACTIVIDADES FINALES 1

NOTAS

RESUMEN. Copia y completa en tu 6 Observa la fotografía y contesta 1 2 cuaderno el resumen de la unidad las preguntas. escribiendo los textos que faltan. Como se fai o pan Todos los objetos que nos rodean están O formados pan faise por con materia. fariña, La materia tiene auga e lévedo ou ; propiedades generales, como fermento. O lévedo fai . y propiedades características, como O dióxido de carbono producido Faise unha masa con fariña, auga que o pan sexa e lévedo e déixase repousar. Ocorre forma burbullas que fan aumentar La masa es esponxoso e lixeiro..

SABER MÁIS

El volumen es

.

3 densidad de un cuerpo es La

unha fermentación.

4.

o volume da masa.

5

Un cuerpo flota en el agua si . y se hunde si Los cuerpos se pueden presentar en tres estados: .

¿Cuál de las figuras tiene una densidad dos Dáselle forma ao pan e prodúcese de 7 g/cmO3?proceso remata cando se enforna unha o pan. . nova fermentación. ¿Cuál de ellas tiene una densidad de . Los cuerpos líquidos tienen 3 0,6 g/cm ? . Sin embargo, En cambio, su forma ¿Cómo lo has averiguado? importancia das reaccións químicas . los gases no tienen Realízase unha segunda Los cuerpos sólidos tienen amasadura. características principales:

A

PENSAR. Explica por qué una As químicas un lugar nosas Explica en qué seocupan diferencian lasmoi importante7nasPARA 2 reaccións vidas, aínda que a generales miúdo nonde sexamos conscientes diso. botella de vidrio vacía flota en el agua, propiedades la materia mientras que si está llena de agua se y las propiedades características. As reaccións de combustión que ocorren nos motores dos vehíhunde. culos serven para transportarnos e as que ocorren nas centrais 3 Nombra los instrumentos que sirven eléctricas térmicas empréganse producir electricidade. 8 Una propiedad que deben tener los para averiguar la masa de para un cuerpo es que sean volátiles. y explica cómoreaccións funcionan. Ao cociñar ocorren químicas nos alimentos que perfumes modifi-

¿Por qué crees que debe ser así? can o seu sabor e facilitan que poidan ser dixeridos. 4 ¿Qué es una probeta? Explica cómo se Na industria alimentaria prodúcense as fermentacións grazas ás llevan en su 9 Los buceadores utiliza. que obtemos o iogur e o pan, entre outros produtos. espalda una botella de acero 5 Una figura de plástico pesa 12 g puede contener tanto Nas industrias químicas conséguense multitude de produtosque útiles, y su volumen es de 20 cm3. como el que hay en una como colorantes, conservantes, medicamentos, plásticosaire e ferti¿Cuál es suexisten densidad? habitación pequeña. 3 Obxectos de plástico. A maioría lizantes que non na natureza. 3 obtéñense ¿Flotará el agua se hundirá? Razona ¿Qué propiedaddos de plásticos los gases No interior dosen seres vivoso suceden moitas reaccións químicas, a partir do petróleo por medio tu respuesta. se aprovecha para lograrlo? como as que serven para obter enerxía. de reaccións químicas.

 

ACTIVIDADES Demuestra tu talento 1 2

Explica en que se parecen as oxidacións e as combustións. Elige y realiza una de las siguientes B. Busca información sobre la vida de actividades: y hazde una presentación A fotografía mostra o que ocorre cando botamos Arquímedes unha cullerada para mostrarla a la clase. bicarbonato nun vaso con vinagre: prodúcese dióxido de carbono, A. Escribe un relato sobre un científico que forma burbullas. que busca un sistema para disminuir C. Construye el submarino de la página Cres que ocorreu reacción que. pero decóralo para que el volumen de losunha objetos sin química? Explica por anterior destruirlos. parezca uno de verdad. 103 115

ES0000000001136 668816-Unidad ES0000000025321 436184_Tema11_N_6938.indd 07_19048.indd 103 115

1. Ponse medio vaso de vinagre dentro da botella. 2. Co embude bótanse catro culleradiñas de bicarbonato dentro do globo e empúrrase cara ao fondo. 3. Colócase a boca do globo na boca da botella tendo moito coidado de que o bicarbonato non caia sobre o vinagre aínda. 4. Cando xa estea colocado, suxéitase o globo e déixase que o bicarbonato caia no vinagre. Observar o que ocorre e tocar a botella para notar se arrefriou ou se queceu.

Traballa coa imaxe

19/03/2014 8:18:26 04/03/2015 8:47:17

quedan restos de papel queimado, ocupa menos espazo e ten un aspecto diferente, escuro. •  R. M. Os restos de papel desfanse e convértense en cinzas, parece po.

Solucionario 1  Nas dúas intervén o osíxeno, e os produtos finais da

reacción son distintos dos produtos iniciais. 2  Produciuse unha reacción química. Os produtos iniciais e

finais son diferentes. A partir da reacción do bicarbonato e do vinagre prodúcese dióxido de carbono.

•  Na primeira imaxe hai un papel branco engurrado. Na segunda este papel está ardendo, vese lume. Na terceira

141

SABER SABER HACER FACER

Propósitos

Construir un submarino e Construír y explicar su o seu funcionamiento funcionamento

•  Construír un submarino e explicar   o seu funcionamento.

Reúne os los materiais materiales. Necesitas os los seguintes siguientesmateriais: materiales: Una botella Unha botellade deplástico plásticode de500 500mL. mL. Un tubo fino de silicona dun de un metro metro aproximadamente. Pegamento de silicona líquida.

NOTAS

Cinta adhesiva resistente á al auga. agua. Algunosobxectos Algúns objetos pequeños pequenos yepesados, pesados, como parafusos tuercas o plomos ou chumbadas de pesca. de pesca. Tijeras. Tesoiras.

Construyeotu Constrúe submarino submarino. Fai dous Haz dos agujeros buratos nun en uno dos de lados los da costados botella de la botella con axuda ayuda de daslas tesoiras. tijeras. Suxeitalos Sujeta os objetos obxectos pesados pesados en en línea liñacon coslos buratos agujeros mediante mediante a cinta adhesiva. la cinta Isto adhesiva. fará que Esto oshará buratos que sempre los agujeros queden siempre cara abaixo. queden hacia abajo. Fai un Haz unburato agujero noenlado el lado oposto opuesto para pasar para pasar o tubo el de tubo de silicona. Procura que axuste ajuste bien ben ye que que entre entre solo só medio medio centímetro. Sela Sella alaunión uniónco con pegamento el pegamento e déixao y déjalo secar. secar.

Pruebaotu Proba submarino submarino. Pecha bien Cierra ben ala botella botella co contapón el tapón e pona y ponla nun recipiente en un recipiente con auga consuxeitando agua sujetando el tubo o tubo fóra. fuera.A El auga agua entrará entrará polos por los buratos agujeros do fondo, del fondo, o aireelsairá aire saldrá polo tubo por el tubo y el e o submarino submarino mergullarase se sumergirá (A). (A). Luego sopla Despois sopra por polo el tubo tubopara paraque quelaa botella botella se se llene enchadedeaire. aire.ElOsubmarino submarinoflotará flotará(B). (B).

A

B

Explica o suseu funcionamiento. funcionamento

encia Intelix cial a esp

1

Explica mediante debuxos dibujos cómo comoestá estáelosubmarino submarinocuando cando se se encontra encuentra hundido yecuando afundido cando flota. flota.

2

Explica o el funcionamento funcionamientodo delsubmarino submarinoempregando empleando os los conceptos conceptos que aprendiches has aprendido nesta en esta unidade: unidad: masa, masa, volume volumen e densidade. y densidad.

102 116

ES0000000001136 668816-Unidad ES0000000025321 436184_Tema11_N_6938.indd 07_19048.indd 102 116

Para explicar Ler detidamente o texto na orde en que aparece. Sinale os tres apartados en que está organizado: materiais, instrucións e forma de realizar a experiencia.

Educación cívica A curiosidade científica fai que busquemos explicacións ao que observamos e ideemos experiencias para comprobar se as nosas ideas son atinadas.

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Aplícanse os coñecementos teóricos adquiridos ao longo da uni-

142

19/03/2014 8:18:30 04/03/2015 8:47:14

dade sobre masa, volume e densidade para realizar a actividade do apartado Tarefa final: construír un submarino e explicar o seu funcionamento.

Solucionario 1   R. G. O submarino afundido estará cheo de auga. O sub-

marino estará cheo de aire cando flote. 2   O submarino, a botella, sempre ten o mesmo volume. Se

o submarino está cheo de auga, pesa máis ca se estivese cheo de aire, polo tanto, a súa densidade é maior ca a da auga e afúndese. Cando o submarino se enche de aire, a auga sae. Así, o submarino pesa menos, a densidade do submarino é menor ca a da auga, e polo tanto sobe ata que flota na superficie da auga.

11 7

SABER ACTIVIDADES ESTUDAR FINALES 1 1

Propósitos

RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade escribindo RESUMEN. Copia y completa en tu 6 Observa la fotografía y contesta os textos que faltan. de la unidad cuaderno el resumen las preguntas. escribiendo los textos que faltan. Todos obxectos rodean están formados por materia. Todos losos objetos que que nos nos rodean están ; e propiedades características, A materia propiedades xerais, como formados porten materia. La materia tiene . como ; propiedades generales, como

y propiedades como . A masa é características, volume La O masa es é

•  Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.

.

NOTAS

. .

A densidade El volumen es dun .corpo é

.

. corpo flota auga se .e afonda se La Un densidad de unnacuerpo es Os corpos pódense presentar en tres estados: . Un cuerpo flota en el agua si y se si sólidos. teñen dúas características principais: . Oshunde corpos En cambio, a súa forma . En cambio, líquidos teñen LosOs corpos cuerpos se pueden presentar. en tres . os gases non. teñen estados: ¿Cuál de las figuras tiene una densidad reaccións químicas se transforma 3 LosAscuerpos sólidos tienenson doscambios en que algunha de 7 g/cm ? noutra diferente. . características principales: ¿Cuál de ellas tiene una densidad de . Los cuerpos líquidos tienen químicas , a combustión3 e a fermentación. Algúns tipos de reaccións son a 0,6 g/cm ? . Sin embargo, En cambio, su forma ¿Cómo lo has averiguado? . los gases no tienen 2 2

7 PARA PENSAR. Explica por qué una Explica en qué se diferencian las ESQUEMA. Realiza no caderno un esquema sobre as propiedades materia. botella de vidrioda vacía flota en el agua,

propiedades generales de la materia y las propiedades características.

3

Nombra los instrumentos que sirven para averiguar la masa de un cuerpo y explica cómo propiedades funcionan.xerais

4

¿Qué es una probeta? Explica cómo se utiliza. volume

5

Una figura de plástico pesa 12 g determínase con y su volumen es de 20 cm3. mídese con ¿Cuál es su densidad? balanzas ¿Flotará en el agua o se hundirá? Razona

tu respuesta. 3

mientras que si está llena de agua se

MateRia hunde. 8

Una propiedad que deben tener los perfumes es que sean volátiles. ¿Por qué crees que debe ser así?

llevan en su 9 Los buceadores cor sabor dureza

espalda una botella de acero que puede contener tanto aire como el que hay en una habitación pequeña. ¿Qué propiedad de los gases se aprovecha para lograrlo?

ESQUEMA. Realiza no caderno un esquema sobre as propiedades de sólidos, líquidos e gases.

Demuestra tu talento

estados da MateRia

Elige y realiza una de las siguientes actividades: sólidos

A. Escribe un relato sobre un científico que busca un sistema para disminuir el volumen de los objetos sin fraxilidade destruirlos.

encia Intelix stica lingüí

B. Busca información sobre la vida de Arquímedes y haz una presentación para mostrarla a la clase. C. Construye el submarino de la página anterior peroviscosidade decóralo para que dureza parezca uno de verdad.

ES0000000001136 668816-Unidad ES0000000025321 436184_Tema11_N_6938.indd 07_19048.indd 103 117

Solucionario 1   Resumo. … masa e volume … a cor, o sabor, a dureza ou

a densidade. / … a cantidade de materia que ten un corpo. / … o espazo que ocupa un corpo. / … a relación entre a súa masa e o seu volume. / … se a súa densidade é menor ca a da auga … se a súa densidade é maior ca a da auga. / … sólido, líquido e gas. / … teñen un volume constante e a súa forma non cambia … volume constante ... varía … forma propia nin volume fixo / … materia ... / … oxidación....

103 117

19/03/2014 8:18:31 04/03/2015 8:47:17

Masa e volume: determínase con balanzas e básculas e mídese con probetas. Cor, sabor, dureza e densidade. 3   Esquema. Estados da materia: sólidos, líquidos e gases.

Sólidos: resistencia, flexibilidade, fraxilidade, elasticidade e dureza. Líquidos: viscosidade e volatilidade.

2   Esquema. Propiedades xerais e propiedades caracterís-

ticas.

143

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

Explica en que se diferencian as propiedades xerais da materia e as propiedades características.

2

Nomea os instrumentos que serven para determinar a masa dun corpo e explica como funcionan.

NOTAS

3

Que é unha probeta? Explica como se utiliza.

4

PARA PENSAR. Temos unha probeta

7

PARA PENSAR. Explica por que unha botella de vidro baleira flota na auga, mentres que se está chea de auga afonda.

8

Imaxina que tes un vaso en que hai auga e sobre ela unha capa de aceite de oliva. A densidade da auga é de 1 g/cm 3 e a do aceite de 0,92 g/cm 3. Introducimos tres bólas de diferentes materiais coas seguintes densidades:

con 100 cm3 de auga. Introducimos unha bóla de vidro e o nivel da auga sobe ata os 120 cm3. Se sacamos a primeira bóla e no seu lugar introducimos outra bóla de vidro de diferente tamaño, o nivel da auga sobe aos 135 cm3.

Bóla A: 1,20 g/cm3. Bóla B: 0,85 g/cm3. Bóla C: 0,95 g/cm3. Realiza no caderno un debuxo esquemático en que indiques onde quedará cada unha das bólas.

Cal das dúas bólas é maior? Razoa a resposta. 5

Unha figura de plástico pesa 12 g e o seu volume é de 20 cm3.

Razoa a resposta. 9

Copia no caderno a seguinte táboa e marca a casa que corresponda.

Cal é a súa densidade? Flotará na auga ou afondará? Razoa a resposta. 6

Observa a fotografía e contesta as preguntas.

Flexible

Fráxil

Elástico

Vaso de vidro Goma do pelo Camisa Prato de cerámica Periódico Pneumático de coche 10 Unha propiedade que deben ter

os perfumes é que sexan volátiles. Por que cres que debe ser así? 11 Os mergulladores levan

Cal das figuras ten unha densidade de 7 g/cm3? Cal delas ten unha densidade de 0,6 g/cm3? Como o calculaches?

no lombo unha botella de aceiro que pode conter tanto aire coma o que hai nun cuarto pequeno. Que propiedade dos gases se aproveita para logralo?

118

ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 118

Solucionario 1   As xerais son comúns ao que é materia. As característi-

cas varían dunhas substancias a outras. 2   Na balanza ponse o obxecto nun prato e pesos no outro

ata que se equilibran. As básculas electrónicas mostran a masa nunha pantalla. 3   É un tubo de cristal graduado que serve para conter e

medir líquidos. Neste tubo vértese o líquido e mírase a marca á que chega. 4   Para pensar. A segunda bóla é maior porque o volume

que despraza é de 35 cm3 fronte aos 20 cm3 da primeira. 5   Divídese a masa do corpo entre o seu volume 12 g/20 cm3 

5 0,6 g/cm 3 . A densidade da auga é de 1 g/cm 3 .  Polo tanto, como a densidade é menor de 1, flotará.

144

04/03/2015 8:18:33

6   Coche: 7 g/cm3. Dinosauro: 0,6 g/cm3. O coche afundiu-

se, daquela a súa densidade é maior ca a da auga  (1 g/cm3). O dinosauro flota porque ten unha densidade menor de 1 g/cm3. 7   Para pensar. A botella con aire no seu interior é menos densa ca a agua. A botella chea de auga, en cambio, é máis densa. 8   No debuxo debe verse un vaso, con auga e sobre ela unha capa de aceite. Debido ás diferentes densidades da auga, do aceite e das bólas, estas quedarán en diferentes posicións. –  Bóla A. No fondo do vaso, pois é máis densa ca a auga e ca o aceite. –  Bóla B. Flotará sobre o aceite, pois é menos densa ca el.

7 12 Observa as seguintes imaxes e explica

A

NOTAS

16 USA AS TIC. Procura información sobre

que tipo de reaccións químicas se están producindo.

a elaboración de produtos lácteos como o queixo e o iogur e explica cal é o proceso que seguen e cal é a reacción química que se produce.

B

C

17 PARA PENSAR. Reflexiona sobre o que

aprendiches das reaccións químicas e a alimentación e responde.

13 Define reacción química e indica

algún exemplo de reaccións que observes na túa vida cotiá.

A que procesos pensas que se someten os alimentos envasados e precociñados?

14 Responde as preguntas.

Que son as combustións?

O uso de colorantes e conservantes, que beneficios ten para a alimentación das persoas? E que contrapartidas?

Por que resultan útiles as combustións químicas? Poden ser prexudiciais as reaccións químicas? Explícao.

18 EDUCACIÓN CÍVICA. Ao fabricar plásticos

consómese petróleo e prodúcense contaminantes. Ademais, cando se tiran sen control contaminan a terra e as augas e pódenlles causar a morte a animais mariños que os comen por erro.

15 PARA PENSAR. A oxidación dos metais

pode provocar que algúns aparellos, ferramentas, pezas ou construcións se estraguen e poidan causar algún prexuízo. Pensa nalgún exemplo, explícao e propón unha solución.

Elabora un cartel para concienciar sobre a necesidade de reciclar os plásticos.

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Busca información sobre o material máis resistente que existe na natureza. Imaxina que aplicacións podería darlle o ser humano no caso de que fose capaz de fabricalo.

B. Busca información, en Internet e noutras fontes, sobre a vida de Arquímedes e fai unha presentación para mostrarlla á clase. C. Constrúe o submarino da páxina anterior pero decórao para que pareza un de verdade. 119

ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 119

04/03/2015 8:18:37

– Bóla C. Quedará na metade entre a auga e o aceite, pois é máis densa ca o aceite e menos ca a auga.

mentar a masa para facer unha empanada ou un pan, converterse o leite en iogur, etc.

9  Vaso de vidro: fráxil / goma do pelo: elástico / camisa:

14   •  As combustións son un tipo de oxidacións que ocorre

flexible / prato de cerámica: fráxil / periódico: flexible / pneumático de coche: elástico.

moi rápido. Nela, prodúcese unha chama e xérase calor.

10  Ao evaporarse, expándense as moléculas olorosas e ga-

sosas polo aire e ao respirar ulímolas. 11  Os gases poden diminuír o seu volume e comprimirse. 12   A. Oxidación. B. Fermentación. C. Combustión. 13  R. M. Unha reacción química é un cambio na materia en

que unha substancia se transforma noutra. Algunhas reaccións químicas que podo observar na miña vida cotiá son arder leña e transformarse en cinza, oxidarse algunha peza da bicicleta, oxidarse a froita logo de cortala, fer-

  •  As combustións químicas resultan útiles, por exemplo, porque nos proporcionan calor, fan que os motores funcionen e que se xere electricidade.   •  R. M. Algunhas reaccións químicas poden resultar prexudiciais, por exemplo, a oxidación dalgunhas estruturas, ou os gases que se producen coa combustión. 15   Para pensar. R. L. 16   Usa as TIC. R. L. 17   Para pensar. R. L. 18   Educación cívica. R. L.

145

8

A enerxía e o seu uso

Contidos da unidade • A enerxía, formas e transformacións. • Os tipos de fontes de enerxía. • Diferentes usos da enerxía. • Consecuencias do uso da enerxía. • Enerxía, formas de enerxía. • Fontes de enerxía, renovables e non renovables.

SABER VOCABULARIO

• Colector solar, placa fotovoltaica, aeroxerador. • Chuvia ácida, residuos radioactivos. • Quecemento global. Efecto invernadoiro. • Eficiencia enerxética.

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre o consumo de combustible nos automóbiles e a importancia do seu aforro.

COMUNICACIÓN ORAL

• Explicación da posibilidade de crear un motor en que se aproveite o 100 % da enerxía. • Descrición dun desfiladeiro formado pola enerxía da auga.

SABER FACER

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

• Interpretación do debuxo dunha paisaxe en que se ven as principais fontes de enerxía que hai na natureza. • Interpretación de gráficos de sectores. • Interpretación dun esquema sobre o efecto invernadoiro.

USO DAS TIC

• Procura de información sobre a calefacción por pellet e sobre os vehículos eléctricos.

TÉCNICAS DE ESTUDO

• Resumo e esquema da unidade.

 

• Representar transformacións de enerxía.

TAREFA FINAL

• Valorar a importancia da enerxía.

SABER SER

146

FORMACIÓN EN VALORES

• Interese pola conservación do medio natural.

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO

Proxectos interdisciplinarios •  Programa de educación en valores.

Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación • Avaliación de contidos. Unidade 8: controis B e A. Test. •  Avaliación por competencias. Proba 7.

•  Programa de educación emocional.

RECURSOS DIXITAIS LibroMedia •  Unidade 8: actividades e recursos.

Ensinanza individualizada •  Plan de mellora. Bloque 3.

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO

• Programa de ampliación.

Natural Science 5

Proxectos de traballo cooperativo • Proxecto do terceiro trimestre. A vida no pasado.

Recursos complementarios • Lecturas de Ciencias da Natureza. • Prácticas de Ciencias da Natureza. • Imaxes dun planeta vivo. • Esquemas mudos. • Biografías de científicos. • Suxestións para elaborar traballos.

Aprendizaxe eficaz • Técnicas de estudo e preparación de exames.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

Abril

Maio

Xuño

147

8

Propósitos •  Reflexionar, mediante a lectura   dun texto e a observación   de imaxes, sobre a importancia   de aforrar enerxía fabricando automóbiles que cada vez consuman menos combustible.

A enerxía e o seu uso

O aforro de combustible Na publicidade dos automóbiles cada vez ten máis importancia que o consumo de combustible sexa reducido. Os fabricantes anúncianos indicando canto combustible consomen para percorrer 100 km. Así, por exemplo, din que tal modelo de automóbil gasta 5,2 L aos 100 km.

•  Activar os coñecementos previos.

A medida que os automóbiles se foron modernizando, o seu consumo foi diminuíndo. Aínda así, calcúlase que os motores actuais aproveitan menos do 40 % de toda a enerxía que contén o combustible. O resto malgástase porque se transforma en calor, que se perde e fai que queza o motor. O peor é que resulta difícil conseguir que os motores de combustible melloren moito máis.

Máis recursos Levar á clase reproducións de coches antigos para observalos e comparalos cos actuais. Esta actividade servirá sobre todo para motivar os alumnos.

Un motor é unha máquina que transforma a enerxía do carburante en enerxía mecánica, que fai que o coche se mova. Pero sempre que se produce unha transformación de enerxía pérdese unha parte, pois convértese en calor e escapa. Por iso, cando unha máquina está funcionando, quece. Os enxeñeiros que deseñan todos os tipos de máquinas esfórzanse por aproveitar ao máximo a enerxía e que as perdas de calor sexan pequenas.

Le e comprende o problema Como se expresa o consumo de combustible dun automóbil? Que porcentaxe da enerxía que usa o motor dun automóbil se aproveita? E que porcentaxe se perde en forma de calor? Que transformación de enerxía ocorre nun motor dun automóbil? Que se observa na imaxe da páxina seguinte? Que tipo de acontecemento se está celebrando? EXPRESIÓN ORAL. Pensas que sería útil crear

un motor en que se aproveite o 100 % da enerxía? Discutídeo entre todos e argumentade as vosas opinións.

SABER FACER TAREFA FINAL Representar transformacións de enerxía Ao terminar a unidade saberás facer esquemas para representar transformacións de enerxía. Antes, vas aprender o que é a enerxía, as súas formas, as súas propiedades e as fontes das que se obtén, así como os problemas que supón o uso de enerxía e que medidas se poden adoptar fronte a eles.

120

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 120

04/03/2015 8:17:51

Suxestións sobre a lectura

Educación cívica

Preguntarlles que melloras coñecen nos coches actuais que serven para diminuír a contaminación que producen: gasolina sen chumbo, coches eléctricos, coches híbridos (usan combustible e electricidade). Ampliar a reflexión aos transportes públicos: hai autobuses e autocares que funcionan con gas natural e autobuses pequenos que usan electricidade.

Comentar aos alumnos a importancia do uso do transporte público e a súa incidencia no aforro de enerxía e na contaminación ambiental.

Outras actividades

Competencias

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

Comunicación lingüística. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto para responder preguntas sobre el e expresar por escrito ideas relacionadas co contido descrito. Tamén hai unha resposta oral.

O consumo de gasolina. Pedir que reflexionen sobre o consumo de gasolina de varios tipos de coches. Cal gastará menos? Cal é pouco adecuado para a cidade?

148

Aproveitar a ocasión para falar da importancia da seguridade cando viaxamos en automóbil. O uso do cinto de seguridade e os asentos adaptados para nenos salvan vidas.

NOTAS

QUE SABES XA?

A

B

As fontes de enerxía A enerxía fai que ocorran cambios na materia. Os tipos de enerxía máis importantes son: mecánica, química, calorífica, eléctrica, nuclear e luminosa. A enerxía que empregamos as persoas obtense das fontes de enerxía, que son os recursos naturais dos que obtemos a enerxía.

C

As fontes renovables de enerxía son as que non se esgotan porque se producen constantemente. As fontes non renovables de enerxía son as que non se rexeneran, polo que se poden esgotar se se usan. 1

Observa as fotografías e indica con que fonte de enerxía se relacionan.

121

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 121

Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave é fundamental para incorporar novos coñecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade é necesario comprobar que todos os alumnos saben que a enerxía fai que ocorran cambios. Tamén que identifican os tipos máis importantes de enerxía e que as persoas obtemos enerxía das chamadas fontes de enerxía. Ademais, é necesario comprobar que todos os alumnos saben que son as fontes renovables e non renovables de enerxía.

Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA •  O consumo de combustible dun automóbil exprésase indicando o combustible que consome para percorrer 100 qui-

 

04/03/2015 8:17:54

lómetros. Por exemplo, un modelo determinado de automóbil gasta 5,2 litros aos 100 quilómetros. •  Os motores actuais aproveitan menos do 40 % de toda a enerxía que contén o combustible. O resto malgástase, posto que se transforma en calor. •  No motor de automóbil, a enerxía química do combustible transfórmase en enerxía mecánica. •  É unha feira do automóbil, con coches modernos (no centro) e antigos (en primeiro plano). •  Expresión oral. R. L. QUE SABES XA? •  A. Petróleo (combustible fósil). B. Madeira (biomasa). C. Vento.

149

A enerxía e as súas transformacións Propósitos

Que é a enerxía?

•  Aprender que é a enerxía, distinguir as súas principais formas   e identificar as súas propiedades.

Se observas ao teu arredor, daraste de conta de que case todo está en permanente cambio: os seres vivos medran, as nubes desprázanse, os ríos flúen, os volcáns entran en erupción… O que fai que se produzan todos os cambios é a enerxía. 1

Previsión de dificultades Comentar que, aínda que non podemos ver a enerxía, si podemos observar os cambios que produce nos corpos. Por exemplo, cando tocamos as cordas dunha guitarra, estas vibran e prodúcense sons.   Nós podemos percibir estes sons, aínda que non a enerxía sonora,   é dicir, percibimos os efectos   da vibración das cordas da guitarra.

A enerxía é a causante de que ocorran cambios na materia. A enerxía non se ve nin se ole, non ocupa espazo nin ten masa, pero os seus efectos nótanse en todo o que nos rodea. A enerxía é necesaria para a nosa vida, sen ela todo sería moi diferente: non se producirían cambios na materia, non existirían os seres vivos... 1

As formas da enerxía A enerxía pode manifestarse de formas moi distintas e en cada caso recibe un nome diferente: Luminosa. É a enerxía que ten a luz. É a que empregan as plantas para realizar a fotosíntese ou a que fai posible a visión. Calorífica ou térmica. É a enerxía que pasa dun corpo que está quente a outro que está frío. Canto maior é a temperatura que ten un corpo, maior é a enerxía térmica. Mecánica. É a que teñen os corpos que están en movemento, como un automóbil ou coma o vento. Tamén teñen enerxía mecánica os corpos que están elevados, pois poden comezar a moverse.

O río desgasta as rochas e crea un desfiladeiro grazas á enerxía da auga.

TRABALLA COA IMAXE Describe nunhas poucas liñas a paisaxe da fotografía. Cres que o aspecto desa paisaxe cambiou ao longo do tempo? Explica a resposta.

encia Intelix lista r u nat a

Eléctrica. É a que dá orixe aos raios ou a que circula polos cables e que fai funcionar moitas máquinas e electrodomésticos. Química. Está almacenada nalgunhas substancias, como os alimentos, os combustibles e os explosivos. Tamén en obxectos como as pilas e as baterías. As persoas somos capaces de realizar as nosas actividades diarias grazas á enerxía química dos alimentos. Nuclear. É a que teñen algunhas substancias, como o uranio e o plutonio. Unha pequena cantidade destas substancias contén moita enerxía. 122

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 122

Coñecementos e experiencias previas Pedirlles aos alumnos que mencionen situacións da vida diaria en que se utiliza a enerxía. Por exemplo: soa o espertador, a auga da ducha está quente, imos no autobús ao colexio, lavamos os dentes, navegamos nun barco de vela, chamamos un amigo por teléfono, lemos á luz dunha lámpada, pasamos as follas dun libro…

Outras actividades

04/03/2015 8:17:56

anoten. Ao final, reflexionar entre todos sobre a posibilidade de aforrar parte da enerxía consumida. PARA AMPLIAR A transmisión da enerxía luminosa. Cóntelles como curiosidade aos alumnos que a enerxía luminosa é a única que non necesita un soporte para transmitirse; de feito, pódese propagar incluso no baleiro, no espazo exterior, onde non hai aire. Pídalles que busquen información sobre esta enerxía na páxina web A ruta da enerxía.

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Consumo diario de enerxía. Propoñerlles aos alumnos que estean atentos á enerxía que consomen ao longo dun día, desde que se erguen ata que se deitan: que pensen que accións das que realizan requiren o uso de enerxía e que as

150

Traballa coa imaxe •  Vense grandes rochas moi altas con paredes verticais e árbores na parte superior e noutras zonas. Hai un grupo de

88

NOTAS enerxía luminosa

enerxía química

enerxía mecánica

enerxía química

enerxía eléctrica

enerxía eléctrica

enerxía térmica

enerxía mecánica

Algúns exemplos de transformacións de enerxía.

2

As propiedades da enerxía Algunhas propiedades da enerxía son as seguintes: A enerxía transfórmase. É dicir, unha forma de enerxía pode pasar a outra forma. Por exemplo, a enerxía química do combustible convértese en enerxía mecánica nun coche. Pero en todas as transformacións pérdese unha parte da enerxía en forma de calor. 2 A enerxía transfírese. É dicir, pode pasar duns corpos a outros. Por exemplo, cando se golpea unha pelota cunha raqueta, gran parte da enerxía mecánica da raqueta pasa á pelota. A enerxía almacénase. Por exemplo, as pilas ou baterías almacenan enerxía e proporciónana cando cómpre. 3 A enerxía transpórtase. É dicir, pode viaxar dun lugar a outro. Por exemplo, a enerxía eléctrica transpórtase mediante cables a lugares afastados.

3

A enerxía eléctrica transfórmase en enerxía química, que se almacena na batería do teléfono.

ACTIVIDADES 1

Pon un exemplo en que se vexa que a enerxía provoca cambios.

2

Observa a fotografía da dereita e di que formas de enerxía aparecen.

3

Pon un exemplo para cada unha das propiedades da enerxía.

4

Di exemplos de transformacións de enerxía eléctrica en luminosa e de enerxía química en mecánica.

encia Intelix lista natura

123

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 123

 

04/03/2015 8:18:00

rochas a un lado e a outro; no centro, na parte inferior vense un río e árbores.

3  A enerxía transfórmase. Por exemplo, a enerxía química

•  R. M. A auga do río foi escavando as rochas pouco a pouco. Ao principio as rochas estarían preto, pero co tempo o río erosionou e arrastrou a rocha esmiuzada. Por iso aparecen paredes verticais e separadas por unha gran distancia e vemos o río ao fondo entre elas.

A enerxía transfírese. Por exemplo, cando se golpea unha pelota cunha raqueta, gran parte da enerxía mecánica da raqueta pasa á pelota.

Solucionario 1   R. M. No interior dun forno, a enerxía calorífica transforma

unha masa en pan listo para comer. 2  Enerxía luminosa procedente do sol. Enerxía química do

combustible do motor. Enerxía mecánica do movemento do automóbil.

do combustible transfórmase en mecánica nun coche.

A enerxía almacénase. As pilas almacenan enerxía. A enerxía transpórtase. A enerxía eléctrica transfórmase mediante cables. 4   R. M. Enerxía eléctrica en luminosa: a lámpada dun flexo

enchufado á corrente eléctrica que loce e a luz dun fluorescente. Enerxía química en mecánica: a enerxía dos alimentos permítenos facer movementos e un coche de xoguete móvese con pilas.

151

ENERXÍA ENERXÍA EÓLICA EÓLICA

As fontes de enerxía ENERXÍA SOLAR

Propósitos

Que son as fontes de enerxía

•  Saber que son as fontes de enerxía e identificalas. •  Diferenciar as fontes de enerxía renovables e as non renovables.

Máis recursos Mostrar na clase un chisqueiro   antigo de gasolina e explicar o seu funcionamento. Este chisqueiro ten   un depósito que se enche con este combustible; ao xirar unha rodiña  co dedo, orixínase unha chispa que produce a combustión de parte   da gasolina. Esta arde e fórmase   unha chama coa que se podía acender, por exemplo, unha cheminea. Facer preguntas sobre a fonte   de enerxía que se emprega   e as transformacións de enerxía implicadas.

As fontes de enerxía son os recursos naturais dos que obtemos a enerxía que empregamos. Normalmente, a enerxía que proporcionan as diversas fontes debe sufrir algunha transformación para que poidamos utilizala. Por exemplo, moitas fontes de enerxía empréganse para producir enerxía eléctrica. 1

Fontes renovables de enerxía

central central térmica térmica

As fontes renovables de enerxía son as que non se gastan porque se producen constantemente. As fontes renovables máis importantes son: O Sol. O Sol emite enerxía en forma de luz e de calor. A luz cáptase mediante placas fotovoltaicas e transfórmase en enerxía eléctrica. A calor cáptase con colectores solares. Úsase para calefacción ou auga quente e pódese transformar en enerxía eléctrica. O vento. O vento posúe enerxía mecánica, que é capaz de mover obxectos coma os muíños e os barcos veleiros. Esta enerxía chámase eólica. Os aeroxeradores son grandes muíños que producen enerxía eléctrica cando os fai xirar o vento. A auga. A auga, cando está en movemento, posúe enerxía mecánica, chamada enerxía hidráulica. Xunto aos ríos instálanse as centrais hidroeléctricas, nas que a enerxía mecánica da auga se transforma en enerxía eléctrica.

1 As fontes de enerxía. En maiúsculas indícanse as principais fontes de enerxía que podemos encontrar na natureza. En minúsculas indícanse algunhas instalacións mediante as que se aproveitan esas fontes de enerxía.

TRABALLA COA IMAXE

Tamén se pode producir electricidade a partir da enerxía mecánica das ondas e as mareas do mar.

Que fontes de enerxía aparecen na ilustración?

A calor interna da Terra. A Terra posúe enerxía calorífica no seu interior, chamada xeotérmica. Este tipo de enerxía pódese aproveitar directamente para quentar auga ou para calefacción ou pódese transformar en enerxía eléctrica.

Que tipos de centrais eléctricas aparecen?

A biomasa. Son todos os restos de seres vivos, como a madeira, a palla e as feces do gando. Esta biomasa posúe enerxía química. A partir da biomasa pódese obter enerxía eléctrica ou enerxía térmica, e incluso se pode transformar en combustible para automóbiles. 124

Como é unha central eólica? Como se representa no debuxo a enerxía xeotérmica? Que tipo de biomasa aparece neste debuxo? De que forma se aproveita o vento na ilustración?

encia Intelix cial xencia a p es Inteli cial espa

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 124

Para explicar Comentar que os combustibles son materiais que poden arder, como o carbón, a gasolina, o gasóleo e o gas natural. Posúen enerxía química e cando arden desprenden enerxía luminosa e calorífica. Esta enerxía pode transformarse en movemento.

Saber máis O carbón e o petróleo formáronse, hai millóns de anos, a partir de restos das plantas e animais que habitaron na Terra. Os restos destes seres vivos transformáronse lentamente en carbón e petróleo. Cando estes se esgoten xa non poderemos dispoñer máis deles. Tardaron millóns de anos en se formaren.

152

04/03/2015 8:18:02

Outras actividades PARA AMPLIAR Identificar fontes de enerxía. Mostrar a fotografía dun muíño de auga. Preguntar que transformación da enerxía se produce (de enerxía mecánica da auga a enerxía mecánica da roda que xira). Mostrar despois a fotografía dun muíño de vento. Neste caso, a fonte de enerxía é o vento. Preguntar que transformación da enerxía se produce (de enerxía mecánica do vento a enerxía mecánica das aspas do muíño). Explicar que antigamente se usaban moito os muíños de auga e de vento. O movemento das aspas ou da roda transmitíase a unhas rodas que moían, por exemplo, grans de trigo para obter fariña.

ENERXÍA HIDRÁULICA URANIO

NOTAS central nuclear

central hidroeléctrica

central eólica

central central solar solar PETRÓLEO

CARBÓN

BIOMASA BIOMASA ENERXÍA XEOTÉRMICA

Fontes non renovables de enerxía As fontes non renovables de enerxía son recursos naturais limitados, polo que se poden esgotar.

ACTIVIDADES 1

Explica cal é a diferenza entre fontes renovables e non renovables de enerxía.

2

Que é un aeroxerador? Que transformación de enerxía realiza?

3

Que fonte de enerxía se emprega?

Hai dous tipos principais de fontes non renovables: Os combustibles fósiles. Son o carbón, o gas natural e o petróleo. O carbón e o gas natural empréganse nas centrais térmicas para producir electricidade ou utilízanse para a calefacción nas vivendas. Do petróleo obtéñense distintos produtos, como a gasolina e o gasóleo, que se empregan como combustibles no transporte, para calefacción e tamén nas centrais térmicas para obter enerxía eléctrica. O uranio e o plutonio. Son substancias de orixe mineral. Utilízanse nas centrais nucleares, onde a súa enerxía nuclear se transforma en enerxía eléctrica.

Ao facer unha barbacoa con leña. Ao prender a calefacción de gasóleo. Ao facer windsurf.

125

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 125

Traballa coa imaxe

 

04/03/2015 8:18:03

Solucionario

•  As diferentes fontes de enerxía que aparecen na ilustración son o sol, o vento, a auga, a biomasa, os combustibles fósiles (o carbón, o petróleo), a calor interna da Terra e o uranio.

1   As fontes renovables de enerxía son as que non se gas-

•  Centrais eléctricas: nuclear, solar, hidroeléctrica, eólica e térmica.

2   Un aeroxerador é un gran muíño que produce enerxía

•  Unha central eólica está formada por varios aeroxeradores.

Transforma a enerxía mecánica do vento en enerxía eléctrica.

•  A enerxía xeotérmica represéntase cun chorro de auga que sae con forza desde a terra.

tan porque se producen constantemente. As fontes non renovables de enerxía son recursos naturais limitados, polo que se poden esgotar. eléctrica cando o fai xirar o vento.

3   •  Ao facer unha barbacoa con leña: biomasa.

•  Biomasa: a madeira e a palla.

•  Ao acender a calefacción de gasóleo: petróleo.

•  O barco de vela aproveita o vento para desprazarse. Os aeroxeradores, para producir electricidade.

•  Ao facer windsurf: vento.

153

Como empregamos a enerxía Propósitos

Para que se usa a enerxía

•  Coñecer que tipo de enerxía utilizamos, que uso se fai dela   e de que fontes se obtén.

A enerxía fai funcionar as industrias, os fogares, o transporte… Todo funciona grazas á enerxía. Sabes en que se consome máis enerxía? uso da enerxía en españa

•  Identificar os usos da enerxía   nos fogares.

De toda a enerxía que se emprega en España, a maior parte emprégase no transporte.

•  Interpretar diagramas de sectores   e utilizar a información para aprender sobre a enerxía.

Transporte 40 % Industria 29 %

Outra parte importante emprégase na industria.

Fogares 18 % Servizos 10 %

Agricultura 3 %

Máis recursos

A cantidade de enerxía que se consome nos nosos fogares é case unha quinta parte de toda a enerxía que se gasta en España. No sector dos servizos inclúense os colexios, os hospitais, as oficinas, os comercios, etc.

Que enerxía se usa

Explicar, con axuda dun enchufe múltiple con interruptor, como podemos eliminar o consumo   de electricidade dos aparellos   que están apagados. Conectamos   o enchufe destes aparellos, como   a televisión, ao enchufe múltiple   e, cando están apagados, pechamos o interruptor; así córtase o paso   de electricidade.

A enerxía que se usa directamente no transporte, na industria, no fogar, etc., recibe o nome de enerxía final. Esta enerxía final ten varias orixes. tipos de enerxía Final empregada en españa A enerxía que máis se emprega para realizar todas as actividades é a dos produtos derivados do petróleo, como a gasolina e o gasóleo.

Derivados do petróleo 51 %

Electricidade 25 % Gas natural 15 %

Carbón 2 %

A enerxía eléctrica tamén é moi empregada. Hoxe en día úsanse moitos aparellos que funcionan con electricidade, como os ordenadores, os electrodomésticos e moita maquinaria industrial.

Renovables 7%

A electricidade obtense nas centrais eléctricas a partir de diversas fontes de enerxía. Polo tanto, ao empregar electricidade debemos ter en conta as fontes de enerxía que se usan para obtela. Fontes de enerxía empregadas na produción de electricidade Gas natural 32 %

A fonte de enerxía máis empregada nas centrais eléctricas é o gas natural.

Carbón 15 %

Fontes renovables 30 % Nuclear 20 %

As fontes renovables de enerxía tamén son moi importantes. As que máis se usan son a eólica e a hidroeléctrica, seguidas pola solar.

Derivados do petróleo 3 %

126

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 126

Para explicar É importante comprobar que todos os alumnos e as alumnas saben interpretar un gráfico de sectores. Quizais sexa necesario dedicar algún tempo a explicar o significado do círculo completo, as cores, o tamaño dos sectores, as porcentaxes… No apartado A enerxía no fogar, explicar que o gráfico da dereita serve para analizar con máis detalle os datos referidos ao apartado electrodomésticos (cor verde) do gráfico da esquerda. Preguntarlles aos alumnos se coñecen o significado da expresión stand by que se inclúe no gráfico titulado Uso da enerxía nos fogares españois. Pode parecer estraño que o lector de DVD, o ordenador e a impresora gasten electricida-

154

04/03/2015 8:18:04

de aínda que estean apagados ou non teñan nada conectado. Se están enchufados á corrente, seguro que consomen enerxía, porque funciona a fonte de alimentación. É o que se coñece como consumo en modo de espera ou stand by. Polo xeral, esta fonte de alimentación non se desconecta ao apagar o aparello e segue consumindo electricidade.

Traballo cooperativo Dividir a clase en cinco grupos. Cada un analizará un gráfico de sectores e explicaralle ao resto dos compañeiros a información que achega. No traballo de grupo axudaranse uns a outros a comprender os gráficos e organizarán a exposición posterior para que sexa clara e ordenada.

88

NOTAS

A enerxía no fogar No fogar emprégase enerxía en multitude de usos. O que máis enerxía consome é a calefacción. USO DA EnErxíA nOS fOgArES ESPAñOIS A calefacción non se usa por igual en todas as zonas climáticas.

Aire acondicionado 1 %

Auga quente 19 % Calefacción 47 %

Ordenador 7 % Cociña 7 % Iluminación 4 %

Electrodomésticos 22 %

Os electrodomésticos consomen case unha cuarta parte da enerxía do fogar.

Lavalouza 6 % Outros 13 %

Frigorífico 31 %

Televisión Forno 12 % 8 % Stand Lavadora by 12 % 11 %

Os aparellos apagados pero non desconectados consomen enerxía.

A enerxía que se utiliza nos fogares é na súa maior parte enerxía eléctrica, que se usa en todos os electrodomésticos e tamén se emprega, nalgúns fogares, para a calefacción e a auga quente. A continuación empréganse combustibles, como os derivados do petróleo e o gas natural, que se usan na calefacción e na auga quente. Nos fogares tamén se emprega a enerxía de fontes renovables, sobre todo, a biomasa e a solar para a calefacción e para a auga quente.

En moitos fogares a televisión sempre está acendida.

TRABALLA COA IMAXE Cal é o electrodoméstico que menos enerxía consome? E o que máis? Que porcentaxe da enerxía consumida polos electrodomésticos aforrariamos se, ao apagalos, os desconectásemos completamente?

cicaia tetleixliexneanlal InIn i c c a a esepsp i

ACTIVIDADES 1

Ordena os tipos de enerxía final que se utilizan en España, desde a enerxía que máis se usa ata a que menos.

2

Para que se emprega en España a enerxía nuclear?

3

A enerxía de fontes renovables ten un papel importante na produción de electricidade. Que tipos de centrais se usan para aproveitar estas fontes?

4

Que tipos de enerxía coñeces que se empreguen para cociñar?

5

USA AS TIC. Busca información sobre que é a calefacción por pellet. Que vantaxes e inconvenientes presenta?

127

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 127

Competencias Competencia dixital. Anime a procura tanto de datos coma de imaxes. Estas últimas servirán para entender mellor o que é o pellet. Pregúntelles aos seus alumnos se é unha fonte de enerxía, e se é renovable ou non. Conversen sobre as súas vantaxes e os seus inconvenientes. Os pellets son cilindros pequenos de materia vexetal comprimida e serven de combustible, é biomasa. Pódense usar para a calefacción e a auga quente dunha vivenda, en estufas ou caldeiras especiais para pellet.

Traballa coa imaxe •  O electrodoméstico que menos enerxía consome é a lavalouza. O que máis é o frigorífico.

 

04/03/2015 8:18:05

•  Se ao apagar os electrodomésticos os desconectásemos completamente, aforrariamos unha porcentaxe do 11 % da enerxía que consumimos.

Solucionario 1  Derivados do petróleo. Electricidade. Gas natural. Ener-

xías renovables. Carbón. 2  Para producir electricidade. 3  As centrais eólicas, as hidroeléctricas e as solares. 4  R. M. Enerxía eléctrica (forno microondas, vitrocerámica),

enerxía química (forno de gas natural, cocina de leña, fogón de gas natural). 5   Usa as TIC. R. L.

155

Consecuencias do uso da enerxía Propósitos

Grazas ao uso da enerxía, temos moitas comodidades. Por exemplo, podemos percorrer sen esforzo grandes distancias ou facer funcionar os nosos electrodomésticos. Pero o uso da enerxía tamén ten consecuencias negativas.

•  Coñecer os problemas que ocasiona o uso da enerxía.

Os problemas do uso da enerxía

•  Saber como empregar a enerxía   de forma que se aforre o máis posible.

O uso da enerxía orixina algúns problemas: O esgotamento dos recursos. Os combustibles fósiles e mais os nucleares non son renovables; polo tanto, se seguimos empregándoos, chegará un momento en que se esgotarán.

Previsión de dificultades

A chuvia ácida. Cando se queiman combustibles fósiles, sobre todo carbón, emítense á atmosfera substancias que se unen á auga da chuvia e forman a chuvia ácida. Esta chuvia é moi prexudicial para as plantas. 1

Comprobe que os alumnos comprenden o concepto de eficiencia enerxética referida a un electrodoméstico.

Os residuos radioactivos. As centrais nucleares producen residuos ao xerar enerxía. Estes residuos son radioactivos, é dicir, emiten unhas radiacións que poden causar graves enfermidades aos seres vivos.

Máis recursos Mostrar unha lanterna das que se cargan con movemento; por exemplo, mediante o xiro dunha manivela. Conversar sobre as súas vantaxes para o aforro de enerxía e o seu menor impacto ambiental, xa que   non usan pilas.

1

Bosque destruído pola chuvia ácida. Un dos problemas da chuvia ácida é que pode afectar zonas afastadas do lugar onde se emite a contaminación.

O quecemento global. A Terra quece grazas á enerxía do sol e, á súa vez, emite enerxía ao espazo. Pero esta enerxía non se perde de todo, pois o dióxido de carbono da atmosfera absorbe parte desta enerxía, de modo que a atmosfera quece. Este é o efecto invernadoiro, que axuda a que a temperatura da Terra sexa adecuada para a vida. 2 Como consecuencia do uso de combustibles fósiles, a cantidade de dióxido de carbono na atmosfera elevouse moito, o que está facendo que aumente o efecto invernadoiro e que se eleve a temperatura do planeta. Este fenómeno coñécese como quecemento global e, segundo os científicos, pode facer que cambie o clima do planeta.

1. A enerxía solar chega á superficie da Terra e, ao incidir sobre ela, quéntaa. 2

2. A Terra emite calor ao espazo. Parte desa calor absórbena os gases de efecto invernadoiro.

TRABALLA COA IMAXE No debuxo aparecen frechas de tres cores. Que representa cada unha?

3. Os gases de efecto invernadoiro quecen e devolven parte desa calor á Terra.

O efecto invernadoiro.

128

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 128

04/03/2015 8:18:06

Para explicar

Outras actividades

Coa seguinte experiencia compréndese mellor o efecto invernadoiro. Material necesario: dous vasos iguais, auga, plástico de cociña e dous termómetros que se poidan meter en auga. Botar auga ata a metade en dous vasos iguais. Comprobar a temperatura da auga nos dous vasos e anotala. Despois, tapar un vaso con plástico de cociña de forma que quede ben pegado aos bordos. Poñer os dous vasos de auga ao sol e despois dunha hora, aproximadamente, comprobar a temperatura en ambos os vasos e anotar o resultado. Observarase que a auga do vaso co plástico está algo máis quente ca a do vaso sen tapar. A calor do Sol quentou o aire e a auga do vaso e, como estaba tapado, a calor non puido escapar.

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

156

Problemas do uso da enerxía. Decorar entre todos unha caixa de cartón para reunir nela os papeis xa usados e que se botarán despois nun colector de recollida de papel. Facer diaporamas baseándose nos debuxos sobre o efecto invernadoiro. Con estes como soporte pódese facer unha exposición sobre esta temática noutros cursos do colexio.

Competencias Competencia social e cívica. Coa elaboración dunha listaxe de medidas para aforrar enerxía, aplícase o estudado. Tamén se exercita o razoamento.

88

NOTAS

O aforro de enerxía Está claro que o uso de enerxía é necesario na nosa sociedade, pero a utilización de combustibles fósiles causa graves problemas. Por iso, é responsabilidade de cada un facer o que estea na súa man para aforrar enerxía. Algunhas medidas de aforro que podemos adoptar son: Apagar as luces e os aparellos electrónicos cando non se estean empregando. Usar no posible o transporte público. Controlar a temperatura da calefacción e do aire acondicionado para que non sexa excesiva. Pero para lograr un uso racional da enerxía débense adoptar outras medidas: Promover o uso de fontes renovables de enerxía. Estas non teñen os problemas dos combustibles fósiles. Non se esgotan e son moito menos contaminantes. Aínda non poden substituír as outras fontes de enerxía, pero cada vez son máis eficaces e, co tempo, quizais cheguen a proporcionar boa parte da enerxía que empregamos. Utilizar aparellos cunha maior eficiencia enerxética. Isto quere dicir que empregan menos enerxía para funcionar. Por exemplo, actualmente estanse substituíndo as lámpadas tradicionais de filamento por lámpadas de baixo consumo, que son máis eficientes. Igualmente, nos automóbiles cada vez conséguese que o consumo de combustible sexa menor.

SABER MÁIS A etiqueta enerxética A etiqueta enerxética é un distintivo que levan os electrodomésticos e que indica a súa eficiencia enerxética. Os máis eficientes teñen a categoría A e os menos eficientes teñen a categoría D. Os electrodomésticos con maior eficiencia enerxética son os que consomen menos enerxía.

A+++ Os máis eficientes

A++ A+

Os que presentan un consumo medio Alto consumo de enerxía

A B

Moi alto nivel de eficiencia. Consumo inferior ao 55 % Entre o 55 % e o 75 % Entre o 75 % e o 90 % Entre o 90 % e o 100 % Entre o 100 % e o 110 %

C

Entre o 110 % e o 125 %

D

Superior ao 125 %

Promover a reciclaxe de materiais como o papel, o vidro, o plástico e os metais. Na elaboración destes materiais utilízase moita enerxía. Ao reciclalos, afórrase parte desa enerxía.

ACTIVIDADES 1

Explica o que é a chuvia ácida e que consecuencias ten.

2

Responde as preguntas.

4

Ten en conta todo o que estudaches nesta unidade e razoa as propostas.

Que é o efecto invernadoiro? Por que se produce? Que consecuencias ten o aumento do efecto invernadoiro? 3

Explica o que son os residuos radioactivos.

EDUCACIÓN CÍVICA. Fai unha listaxe de propostas para que unha familia aforre enerxía.

5

EXPRESIÓN ESCRITA. Por que é importante promover o uso de fontes renovables de enerxía?

Redáctao en forma de carta dirixida a un medio de comunicación.

129

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 129

Comunicación lingüística. Desenvólvese a habilidade de escribir unha carta dirixida a un medio de comunicación sobre o uso de enerxías renovables.

Traballa coa imaxe Frechas amarelas: representan a luz solar que chega á superficie da Terra. Frechas laranxas: indican a calor que emite a Terra ao espazo. Frechas vermellas: simbolizan a parte de calor que os gases de efecto invernadoiro devolven á Terra.

 

04/03/2015 8:18:07

plantas, afectando zonas moi afastadas do lugar onde se produce a contaminación. 2  O efecto invernadoiro é a conservación da calor terrestre

que se produce como consecuencia da existencia de dióxido de carbono na atmosfera. Así conséguese que a temperatura da Terra sexa adecuada para a vida. As consecuencias do aumento do efecto invernadoiro son a elevación da temperatura do planeta e os cambios climáticos. 3  Son os restos que se producen nas centrais nucleares ao

Solucionario 1  Cando se queiman combustibles fósiles, emítense á at-

mosfera substancias que se unen á auga da chuvia e forman a chuvia ácida. Esta chuvia é moi prexudicial para as

xerar enerxía. Emiten unhas radiacións que poden causar graves enfermidades aos seres vivos. 4   Educación cívica. R. L. 5   Expresión escrita. R. L.

157

SABER FACER

Propósitos

Representar transformacións de enerxía

•  Realizar representacións gráficas para explicar transformacións   da enerxía.

Nas transformacións de enerxía, un tipo de enerxía transfórmase noutro. Nestas conversións sempre se produce calor, polo que a eficiencia non pode chegar ao 100 %. As transformacións pódense representar mediante uns esquemas de frechas.

Previsión de dificultades

Observa como se fai

Antes de abordar a actividade,   é necesario asegurarse de que   os alumnos comprenden o significado de eficiencia enerxética, rendemento, lámpada incandescente e lámpada

Imos representar a eficiencia dunha lámpada de incandescencia. Nestas lámpadas o rendemento é dun 20 % aproximadamente; é dicir, da enerxía eléctrica que chega á lámpada, o 20 % transfórmase en luz e o 80 % transfórmase en calor, que se perde. A representación queda así: Úsase papel cuadriculado ou milimetrado.

LED.

NOTAS

O título indica que representa o esquema.

Eficiencia enerxética da lámpada incandescente Enerxía luminosa Enerxía eléctrica

Á esquerda represéntase a enerxía que se utiliza. A súa altura e largura é de 10 cadradiños, que representan o 100 % da enerxía.

Demostra que sabes facelo

Enerxía calorífica

Á dereita represéntase en que outro tipo se transforma a enerxía. Neste exemplo, convértese en enerxía luminosa o 20 %. A altura da frecha é de dous cadradiños.

O 80 % da enerxía transfórmase en enerxía calorífica que se malgasta. A altura da frecha é de oito cadradiños.

encia Intelix lista natura

1

A eficiencia das lámpadas de baixo consumo é do 70 % e a das lámpadas de LED é do 90 %. Fai esquemas para representar as transformacións de enerxía que se producen.

2

Nun televisor o 30 % da enerxía pérdese en forma de calor, o 50 % transfórmase en luz e o 20 % transfórmase en son (enerxía sonora). Debuxa o esquema que representa estas transformacións de enerxía.

130

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 130

Para explicar É importante que os alumnos entendan que, no esquema, o cadrado da esquerda de 10 3 10 cadradiños representa o 100 % da enerxía. Despois, que a suma dos rectángulos da dereita ten que ser 100, e que a súa diferente altura representa a enerxía de cada tipo.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Lámpadas de tipo LED. Levar á clase algún dispositivo que funcione con lámpadas de tipo LED. Por exemplo, as pequenas lámpadas nocturnas que se colocan nos enchufes. Suxerirlles aos alumnos que acheguen a palma da man para comprobar que non desprenden calor.

158

04/03/2015 8:18:10

Explicar que as lámpadas de incandescencia si desprenden calor e que non deben achegar as mans a elas.

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Para facer esquemas que representen transformacións de enerxía necesítanse os coñecementos teóricos adquiridos ao longo da unidade sobre a enerxía, as súas formas e as súas propiedades.

Solucionario 1   R. G. 2   R. G.

8

SABER ESTUDAR 1

Propósitos

RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade escribindo

os textos que faltan. A enerxía é a causa de que

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

.

Existen diversas formas de enerxía:

.

A enerxía ten varias propiedades:

.

As fontes de enerxía son . Poden ser de dous tipos: as ; e as non renovables, que son renovables, que son

NOTAS

.

Os distintos ámbitos en que se emprega a enerxía . en España son: O tipo de enerxía que máis se usa é O uso que máis

.

.

A enerxía eléctrica obtense

é a calefacción.

O consumo de enerxía ten diversas consecuencias negativas, . como As solucións que se poden adoptar son

2

.

ESQUEMA. Realiza no caderno un esquema sobre as formas e as propiedades da enerxía.

A eneRxíA

propiedades

transfórmase mecánica

3

nuclear

ESQUEMA. Realiza no caderno un esquema sobre as fontes de enerxía.

Podes seguir este modelo: Fontes de eneRxíA

encia Intelix stica lingüí

renovables

combustibles nucleares

131

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 131

Solucionario 1   Resumo. … ocorran cambios na materia. / … luminosa,

térmica, mecánica, eléctrica, química, nuclear. / … a enerxía transfórmase, transfírese, almacénase e transpórtase. / … os recursos naturais dos que obtemos a enerxía que empregamos … o Sol, o vento, a auga, a biomasa, a calor interna da Terra … os combustibles fósiles, o plutonio e o uranio / … transporte, industria, fogares, agricultura. /… a dos produtos derivados do petróleo. / … do gas natural, do carbón, de derivados do petróleo, das enerxías renovables e da enerxía nuclear. / … enerxía consome … / … o esgotamento dos recursos, a chuvia ácida, os residuos radioactivos e o quecemento global. / … promover a reciclaxe, o uso de ener-

04/03/2015 8:18:11

xías renovables e usar aparellos cunha mellor eficiencia enerxética. 2   Esquema. Tipos: luminosa, calorífica ou térmica, mecá-

nica, eléctrica, química e nuclear. Propiedades: transfórmase, transfírese, almacénase e transpórtase. 3   Esquema. Renovables: Sol, vento, auga, biomasa, calor

interna da Terra. Non renovables: combustibles fósiles (carbón, petróleo, gas natural) e combustibles nucleares (uranio, plutonio).

159

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

Que é a enerxía?

6

Explícao cun exemplo.

•  Repasar e afianzar os obxectivos   da unidade.

2

Indica a que forma de enerxía corresponden as seguintes descricións.

Indica que fonte de enerxía utilizan os seguintes obxectos para funcionar e, a continuación, responde as preguntas. A

B

C

D

É a que teñen os corpos que están en movemento.

NOTAS

É a que fai posible a visión. É a enerxía que pasa dun corpo quente a outro frío. É a que fai funcionar os electrodomésticos. É a que se almacena nas pilas e baterías. 3

Cando acendes unha lámpada, a enerxía eléctrica transfórmase en luminosa.

Que característica teñen en común estas fontes de enerxía?

Por que quece a lámpada? 4

Que nome reciben?

Que transformacións de enerxía se observan nas imaxes? A

B

Nomea outra fonte de enerxía que pertenza ao mesmo tipo. 7

Responde as seguintes preguntas. Que son as fontes non renovables de enerxía? Que tipos de fontes non renovables de enerxía coñeces? Para que se empregan cada unha delas?

8 C

D

Explica o que son. Os colectores solares. As placas fotovoltaicas. A enerxía hidráulica. A enerxía xeotérmica.

9

5

Pon un exemplo de cada unha das seguintes transformacións de enerxía. Mecánica en eléctrica. Química en mecánica.

Pódese usar a enerxía eólica directamente, sen transformala antes en electricidade? Explica a resposta.

10 É posible que o uranio e o plutonio

se empreguen para quentar os fogares? Como pode ser?

132

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 132

Solucionario 1   A enerxía é a causante de que ocorran cambios na mate-

ria. Ao fritir un ovo, a calor cámbiao. 2   Mecánica. / Luminosa. / Calorífica ou térmica. / Eléctrica.

/ Química. 3   Na lámpada, unha parte da enerxía eléctrica transfórma-

se en luminosa e, a outra parte, en calor. 4   A. Eléctrica en mecánica. B. Química en luminosa. C.

Química en mecánica. D. Eléctrica en calorífica. 5   R. L. 6  A. Sol. B. Vento. C. Auga. D. Madeira.

•  Son recursos que non se esgotan. •  Reciben o nome de fontes renovables de enerxía.

160

04/03/2015 8:18:14

•  R. M. A calor interna da Terra, a biomasa. 7   •  Son recursos limitados, polo que se poden esgotar.

•  R. M. Os combustibles fósiles, o uranio e o plutonio. •  O carbón e o gas natural empréganse nas centrais térmicas para producir electricidade ou utilízanse para a calefacción nas vivendas. Do petróleo obtéñense distintos produtos, como a gasolina, o gasóleo, que se empregan como combustibles no transporte, e os plásticos. O uranio e o plutonio utilízanse para producir enerxía eléctrica. 8   Os colectores solares serven para captar a calor do Sol e

poder usala para calefacción ou auga quente. / As placas fotovoltaicas captan a luz do Sol, que se transforma en enerxía eléctrica. / A enerxía hidráulica é a que ten a auga

8 11 Responde as seguintes preguntas

NOTAS

14 Explica o que é o quecemento global

sobre o uso da enerxía.

e como se pode combater.

Cal é a fonte de enerxía máis empregada en España?

15 USA AS TIC. Os automóbiles eléctricos

poderían resolver algúns problemas dos vehículos actuais.

Cal é o combustible fósil que menos se emprega?

Infórmate sobre os vehículos eléctricos, as súas vantaxes e os seus inconvenientes.

Que tipo de enerxía pensas que é o máis utilizado no transporte? Cal é o uso que máis enerxía consome nos fogares españois? Que enerxía se emprega máis nos fogares? 12 A gráfica mostra as enerxías renovables

que se empregan en España. Estúdaa e contesta as preguntas. 16 PARA PENSAR. Cal dos motores ten

1%

maior eficiencia, o de gasolina ou o eléctrico? Explica a resposta.

6%

Motor de gasolina

24 %

44 %

Enerxía química

biomasa eólica

25 %

hidráulica solar

Enerxía eléctrica

17 TOMA A INICIATIVA. Imaxina que tiveses

responsabilidade no Goberno e quixeses aforrar enerxía.

Cal é a menos empregada?

Explica que medidas tomarías, tendo en conta o que aprendiches.

se podeEnergia_BIS calcular 13 Que é e como 436184_T05_La

a eficiencia enerxética dun aparello?

encia Intelix stica lingüí

Demostra o teu talento

A. Busca información sobre o funcionamento dalgunhas das centrais eléctricas que aparecen na unidade e debuxa un esquema que o explique.

Enerxía mecánica Enerxía térmica

En que consiste cada unha das enerxías que aparecen na gráfica?

Elixe e realiza unha das seguintes actividades:

Enerxía térmica

Motor eléctrico

xeotérmica

Cal é a máis empregada?

Enerxía mecánica

B. Escribe un conto que ocorra nun futuro en que non se usen os combustibles fósiles.

encia Intelix stica ü ling í

C. Elabora no ordenador un cartel para promover o aforro de enerxía. Seleccionade un deles para repartir polas aulas do colexio. 133

ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 133

en movemento. / A enerxía xeotérmica é a enerxía calorífica que está no interior da Terra. 9   Si, un barco de vela utilízaa para desprazarse. 10   Si, a enerxía nuclear transfórmase en enerxía eléctrica.

Esta electricidade emprégase para facer funcionar a calefacción. 11   O gas natural. / O petróleo. / Produtos derivados do petró-

leo. / Calefacción. / A enerxía eléctrica. 12   Biomasa. Son todos os restos de seres vivos, como a ma-

deira, a palla ou as feces do gando. Esta biomasa posúe enerxía química. Eólica. O vento posúe enerxía mecánica, que é capaz de mover obxectos como os muíños ou os barcos veleiros. Hidráulica. A auga, cando está en movemento, posúe enerxía mecánica. Solar. O Sol emite enerxía

04/03/2015 8:18:15

en forma de luz e de calor. Xeotérmica. A Terra posúe enerxía calorífica no seu interior. / A máis empregada é a biomasa. / A que menos, a xeotérmica. 13   A eficiencia enerxética consiste en sacar o máximo provei-

to da enerxía consumida, reducindo ao mínimo os residuos e optimizando o seu uso. / Para coñecer a eficiencia enerxética dun aparello lemos a súa etiqueta enerxética. 14   É a elevación da temperatura da Terra polo aumento do

dióxido de carbono na atmosfera. Pódese combater reducindo o uso de combustibles fósiles. 15  Usa as TIC. R. L. 16  Para pensar. É máis eficiente o motor eléctrico porque

malgasta menos cantidade de enerxía en forma de calor. 17  Toma a iniciativa. R. L.

161

9

A electricidade e as máquinas

Contidos da unidade • As cargas eléctricas e os seus tipos. • A corrente eléctrica e os seus efectos. • Os compoñentes dun circuíto eléctrico. • A rede eléctrica. • As máquinas e os avances tecnolóxicos.

SABER • Carga eléctrica positiva e negativa. • Materiais illantes e materiais condutores. VOCABULARIO

• Corrente eléctrica continua e alterna. • Circuíto eléctrico, xerador, interruptor. • Tecnoloxía.

LECTURA

• Lectura e comprensión dun texto sobre a lámpada de Thomas Alva Edison. • Interpretación de debuxos sobre o intercambio de cargas eléctricas e a relación entre elas.

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

SABER FACER

• Análise de debuxos de centrais eléctricas. • Interpretación de representacións gráficas de circuítos eléctricos. • Descrición da distribución de alimentos nunha neveira.

TÉCNICAS DE ESTUDO

 

TAREFA FINAL

• Resumo da unidade. • Esquema sobre as cargas eléctricas. • Organización de información en táboas. • Construír un circuíto eléctrico. • Interese por dar explicacións científicas aos feitos do arredor.

SABER SER

FORMACIÓN EN VALORES

• Interese por adoptar as medidas de seguridade necesarias relacionadas coa electricidade. • Valoración positiva da importancia da electricidade na nosa vida diaria. • Valoración da importancia dos avances tecnolóxicos na nosa vida

162

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO

RECURSOS DIXITAIS

Programación didáctica da aula

LibroMedia

Recursos para a avaliación

•  Unidade 9: actividades e recursos.

• Avaliación de contidos. Unidade 9: controis B e A. Test.

OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO

•  Avaliación por competencias. Proba 7.

Natural Science 5

•  Avaliación trimestral. •  Avaliación final.

Ensinanza individualizada •  Plan de mellora. •  Programa de ampliación.

Proxectos de traballo cooperativo • Proxecto do terceiro trimestre. A vida no pasado

Aprendizaxe eficaz • Técnicas de estudo e preparación de exames.

Proxectos interdisciplinarios •  Proxecto lingüístico. •  Programa de educación en valores. •  Programa de educación emocional.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

Abril

Maio

Xuño

163

9

Propósitos •  Aprender, mediante a lectura   dun texto, a realización   de actividades e a observación   de imaxes, sobre a lámpada   de Thomas Alva Edison.

A electricidade e as máquinas

Como facer unha lámpada Thomas Alva Edison quizais sexa o inventor máis famoso de todos os tempos, pois patentou case 2.000 inventos. Un dos máis importantes foi a lámpada incandescente, a lámpada que todos coñecemos. Esta lámpada ten no interior un fío moi fino de metal. Cando a corrente eléctrica o atravesa, o fío quece tanto que se pon incandescente e emite luz.

•  Activar os coñecementos previos.

Máis recursos

En realidade, Edison non inventou esta lámpada, senón que a perfeccionou ata facela realmente útil e cun prezo accesible. O problema ao que se enfrontaba Edison era atopar un material que puidese quecer ata a incandescencia sen fundirse e que fose económico.

Explique que Edison foi o inventor máis prolífico da historia, inventou  o proxector de películas, un equipo telegráfico simplificado, un rexistrador eléctrico de votos, un indicador   de variacións bolsistas. A estes enxeños seguíronos o fonógrafo,   o precursor dos fusibles de chumbo, o kinetógrafo, o kinetoscopio, o cinetófono…

Traballou con filamentos de distintos materiais, como platino, feluxe e fibras vexetais. Ao final, presentou unha lámpada cun filamento de carbón de bambú que superou as corenta horas de funcionamento. Hoxe en día as lámpadas son un dos elementos eléctricos máis usados na nosa vida diaria. Combínanse con cables ou interruptores para controlar o seu funcionamento. Xuntos forman parte dos circuítos eléctricos.

Mostre fotografías destes inventos   e reflexionen sobre a súa importancia.

Le e comprende o problema Busca o significado das seguintes palabras: patentar, incandescencia, filamento. Que características debía ter o material que buscaba Edison? Que material empregou Edison para a lámpada? Son as lámpadas un dos elementos eléctricos máis usados na vida diaria? Por que? Fai unha listaxe dos lugares en que, ao longo do día, acendes algunha lámpada. Observa a ilustración e describe o lugar onde se encontra Edison. EXPRESIÓN ORAL. Cal dos inventos que usas na vida diaria levarías a unha illa deserta? Explícallelo aos compañeiros e debatede sobre iso.

SABER FACER TAREFA FINAL Construír un circuíto eléctrico Ao finalizar a unidade construirás un circuíto eléctrico e entenderás o seu funcionamento. Antes, vas aprender o que son as cargas eléctricas, como se desprazan, para que se usa a electricidade e coñecerás algúns avances tecnolóxicos.

134

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 134

04/03/2015 8:18:39

Suxestións sobre a lectura

Competencias

É conveniente reflexionar sobre o que é un invento: é algo novidoso ou ben mellora substancialmente algo que xa existía. No caso da lámpada de Edison, en realidade xa existía a lámpada, a súa novidosa e radical achega consistiu en utilizar o material axeitado para facer o filamento.

Comunicación lingüística. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades, favorécese e afiánzase a comprensión lectora e desenvólvense as habilidades de comunicación oral. Así mesmo, favorecemos o desenvolvemento da expresión escrita coa realización de actividades e traballos por escrito.

Para explicar

Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave é fundamental para incorporar novos coñecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade é necesario comprobar que todos os alumnos saben que a electricidade é un dos tipos de enerxía que máis usamos na nosa vida diaria, e tamén que se produce nas centrais eléctricas a partir doutras formas de enerxía.

Explique en que consiste patentar un invento e por que é necesario. Unha patente é un título que dá dereito a unha persoa, unha empresa ou unha asociación a explotar de maneira exclusiva un invento; a impedir que outros o fabriquen, que o vendan ou que o usen sen o seu consentimento expreso.

164

NOTAS

QUE SABES XA? A

A electricidade A electricidade é un dos tipos de enerxía que máis usamos na vida diaria. Por exemplo, os electrodomésticos funcionan grazas á enerxía eléctrica. A enerxía eléctrica prodúcese nas centrais eléctricas a partir doutras formas de enerxía. 1

B

Observa as seguintes centrais eléctricas e indica o tipo de enerxía que utilizan para producir electricidade.

135

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 135

Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA •  Patentar: obter patentes de propiedade industrial. Unha patente de invención é un documento en que oficialmente se lle recoñece a alguén unha invención e os dereitos que dela se derivan. Incandescencia: propiedade dun metal que se pon rubio ou abrancazado pola acción da calor. Filamento: fío que se pon incandescente no interior das lámpadas ao acendelas. •  Necesitábase un material que se puidese quentar ata a incandescencia sen fundirse e que fose económico.

 

04/03/2015 8:18:47

•  Si. Utilizámolas para ter luz. R. M. Lugares onde usamos lámpadas: na aula, no ximnasio, nos cuartos da casa, na biblioteca, no cine, nos autobuses e nos coches, nos comercios… •  Parece un laboratorio ou lugar de traballo, con botes de cristal etiquetados e ordenados. Hai aparellos metálicos con cables e Edison ten unha lámpada na man. •  Expresión oral. R. L. QUE SABES XA? •  A. Emprégase a enerxía cinética do vento. B. Emprégase a enerxía potencial da auga.

•  Traballou con filamentos de platino, feluxe e febras vexetais, como o bambú.

165

As cargas eléctricas Propósitos

Cando se freta un bolígrafo cun xersei de la e se achega ao pelo dunha persoa ou a pequenos anaquiños de papel, compróbase que o bolígrafo é capaz de atraelos.

•  Saber que os corpos teñen cargas eléctricas e que hai dous tipos destas.

Isto ocorre porque, ao ser fretados, os corpos adquiren a propiedade de atraer obxectos pequenos. Dicimos que o bolígrafo se electrizou, é dicir, que adquiriu carga eléctrica ou electricidade.

Previsión de dificultades

Todos os corpos que ves ao teu arredor teñen cargas eléctricas. A carga eléctrica é unha propiedade dos corpos, como o son a masa ou o volume, por exemplo.

Pode supoñer algunha dificultade para os alumnos comprender que toda a materia ten carga eléctrica,   xa que é unha calidade que non   se ve, pero si as súas manifestacións, como as atraccións e repulsións entre corpos cargados. As experiencias   que se propoñen nestas páxinas axudarán a comprender os conceptos.

1

Un bolígrafo de plástico atrae anaquiños de papel ao electrizarse.

Tipos de cargas eléctricas Un corpo pode adquirir dous tipos de cargas eléctricas opostas: carga positiva ou carga negativa. Polo xeral, os corpos que nos rodean teñen a mesma cantidade de cargas positivas e negativas. É dicir, son electricamente neutros.

TRABALLA COA IMAXE

Pero as cargas negativas poden pasar facilmente dun corpo a outro co rozamento. Por exemplo, cando se freta o bolígrafo contra o xersei, pasan cargas negativas do xersei ao bolígrafo, de xeito que:

Con que cor se representa cada tipo de carga eléctrica? Como se encontran o bolígrafo e o xersei no primeiro debuxo desde o punto de vista eléctrico? Por que?

O bolígrafo queda con máis cargas negativas ca positivas, polo que queda cargado negativamente. En cambio, o xersei queda con máis cargas positivas ca negativas, é dicir, queda cargado positivamente. 2 2

1. O bolígrafo e o xersei teñen o mesmo número de cargas positivas e negativas.

2. Ao fretar o bolígrafo contra o xersei pasan cargas negativas do xersei ao bolígrafo.

Intercambio de cargas eléctricas.

3. O bolígrafo queda cargado negativamente mentres que o xersei o fai positivamente.

136

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 136

04/03/2015 8:18:51

Para explicar

Outras actividades

Comente algunhas situacións cotiás en que podemos percibir a electricidade que conteñen os materiais do noso medio. Poña o exemplo de cando camiñamos sobre unha moqueta de material sintético e escoitamos e sentimos pequenos chasquidos. Tamén cando quitamos un pixama ou unha camiseta acrílicos na escuridade podemos observar pequenas chispas eléctricas.

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

Actividades do libro do alumno Para explicar a actividade 2, pódese realizar esta experiencia. Fretar dous globos cun pano, adquiren carga eléctrica negativa. Ao achegar os globos, como teñen cargas eléctricas do mesmo tipo, repélense.

166

Experimento sobre as cargas eléctricas. Facer unha experiencia baseada na imaxe 1. Pídalles aos alumnos que corten uns anaquiños de papel. Pídalles despois que freten contra a manga do seu xersei un bolígrafo con carcasa de plástico durante uns vinte segundos. Ao achegar o bolígrafo aos papeis obsérvase que son atraídos polo bolígrafo coma se estivesen imantados. Tamén poden achegar o bolígrafo ao seu pelo e comprobar o que pasa. PARA AMPLIAR A orixe da palabra electricidade. A palabra electricidade deriva do termo grego elektron. Este prefixo, electro, aparece

9

NOTAS

A relación entre as cargas eléctricas Os corpos cargados positiva ou negativamente atráense ou repélense cando se aproximan, segundo como sexa a carga eléctrica. 3 Se dous corpos que se aproximan teñen o mesmo tipo de carga, xa sexa positiva ou negativa, repélense. Polo contrario, as cargas de distinto tipo atráense.

Se achegamos dúas varetas de ámbar electrizadas, as dúas positivamente, repélense. 3

Se achegamos dúas varetas de vidro electrizadas, as dúas negativamente, repélense.

TRABALLA COA IMAXE Copia no caderno os tres debuxos e indica mediante signos positivos e negativos a carga eléctrica de cada unha das varetas.

Se achegamos dúas varetas electrizadas, unha de ámbar e outra de vidro, atráense.

Atracción e repulsión de obxectos cargados electricamente.

SABER MÁIS ACTIVIDADES

O pararraios No século xviii , Benjamin Franklin descubriu que as partes baixas das nubes durante unha tormenta estaban cargadas negativamente e que a superficie da Terra tiña carga positiva. Como as cargas opostas se atraen, as cargas pasan desde a nube ata a superficie e fórmanse os raios. Co obxectivo de evitar danos na poboación e nos edificios, Franklin inventou o pararraios. Este instrumento é un dispositivo metálico en forma de punta que atrae os raios.

1

Que é a carga eléctrica? Cantos tipos de cargas eléctricas existen? Ten carga un corpo electricamente neutro?

2

Os seguintes corpos, atráense ou repélense?

encia Intelix lista r natu a

a) Os dous corpos teñen carga positiva. b) Os dous corpos teñen carga negativa. c) Un corpo ten carga positiva e o outro, carga negativa.

137

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 137

 

04/03/2015 8:18:55

en moitas palabras relacionadas co tema desta unidade. Pídalles aos alumnos que localicen estas palabras e que as anoten. Propoña que busquen algunhas destas palabras no dicionario e que escriban o seu significado nos cadernos.

R. G. De esquerda a dereita. Varetas de ámbar: signos + nas dúas. Varetas de vidro: signos 2 nas dúas. Vareta de ámbar, signo +; vareta de vidro: signo 2 .

Traballa coa imaxe

Solucionario

Páxina esquerda. •  Os puntos dos círculos representan os dous tipos de cargas. O texto do segundo paso indica que ao fretar o bolígrafo contra o xersei pasan cargas negativas do xersei ao bolígrafo. Vemos que estas son de cor vermella. As de cor verde son as cargas positivas. •  No primeiro paso, o xersei e o bolígrafo teñen o mesmo número de cargas positivas ca negativas, é dicir, son electricamente neutros.

Páxina dereita.

1   A carga eléctrica é unha propiedade dos corpos. Hai

dous tipos de cargas eléctricas opostas: carga positiva e carga negativa. Os corpos electricamente neutros teñen a mesma cantidade de cargas positivas e negativas. 2   a) Se dous corpos teñen carga positiva, repélense. b) Se

ambos os dous teñen carga negativa, tamén se repelen. c) Se un corpo ten carga positiva e o outro carga negativa, atráense.

167

A corrente eléctrica Propósitos

Cando se poñen en contacto dous corpos con distinta cantidade ou distinto tipo de carga eléctrica a través de, por exemplo, un cable metálico, a carga pasa dun corpo a outro.

•  Aprender o que é a corrente eléctrica e cales son os seus efectos.

A corrente eléctrica é o movemento das cargas eléctricas a través dun material.

•  Comprender a diferenza entre   os materiais illantes e os condutores.

Pero non todos os materiais conducen igual a electricidade. Podemos distinguir dous tipos de materiais:

Previsión de dificultades

Os materiais condutores. Son os que conducen ben a corrente eléctrica. A través deles as cargas eléctricas móvense con facilidade.

Recalque o feito de que a luz que consumimos nos nosos fogares   non sae dos enchufes, senón   que provén das centrais eléctricas, desde onde se distribúe ata as nosas casas.

1

Os cables teñen cobre no interior e plástico no exterior.

En xeral, todos os metais son bos condutores da electricidade.

TRABALLA COA IMAXE

Os materiais illantes. Son os que non conducen ben a corrente eléctrica, é dicir, a través deles non poden moverse as cargas eléctricas.

Que tipo de material é o cobre? Que función desempeña este material? Que tipo de material é o plástico? Que función desempeña este material?

A madeira, o plástico, a goma e o cristal son materiais illantes. Estes dous tipos de materiais utilízanse conxuntamente para a fabricación de cables, interruptores e lámpadas. Os condutores transmiten a electricidade de forma eficaz. Os illantes garanten a seguridade das persoas que os utilizan ao impedir que a corrente eléctrica pase ao corpo humano e lles produza algún dano. 1

Máis recursos Relacionar os efectos da corrente eléctrica co contido estudado   na unidade da enerxía: a enerxía   e as súas transformacións e a enerxía no fogar. Lembre que a enerxía que se utiliza nos fogares é, na súa maior parte, enerxía eléctrica, que se usa   en todos os electrodomésticos   e tamén se emprega, nalgúns fogares, para a calefacción e a auga quente.

Tipos de corrente eléctrica En función do sentido en que se moven as cargas eléctricas a través dos materiais condutores diferéncianse dous tipos de corrente eléctrica: A corrente continua, en que as cargas eléctricas sempre circulan no mesmo sentido. Por exemplo, os xoguetes que necesitan pilas funcionan con corrente eléctrica continua. A corrente alterna, en que as cargas eléctricas circulan en dous sentidos diferentes. Por exemplo, os electrodomésticos que conectamos a un enchufe funcionan con corrente eléctrica alterna. Por esta razón, un aparello que funciona con corrente eléctrica continua, como un ordenador portátil, non se pode conectar directamente a un enchufe. Necesítase un transformador, que ten a función de converter a corrente eléctrica alterna en continua. 2

2

Os transformadores permiten que un aparello que funciona con corrente eléctrica continua poida utilizarse conectado a un enchufe.

138

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 138

Coñecementos e experiencias previas Reflexionar sobre como sería a nosa vida sen a presenza da electricidade. Moitas das comodidades que están relacionadas con ela, como a televisión e a luz artificial.

Para explicar Levar cables á clase e retirar parte do plástico para ver o cobre do interior. Preguntar que misión ten cada un destes compoñentes.

Educación cívica Axude os alumnos a ser conscientes de como se vive en moitos lugares do planeta en que non hai electricidade nas

168

04/03/2015 8:18:59

casas. Pregúntelles aos alumnos e ás alumnas a que cousas das que dispoñen consideran que non poden acceder estas persoas. Chame a atención sobre o feito de que cando se carece de electricidade hai moitas actividades que quedan limitadas, simplemente pola ausencia de luz, como o estudo e o xogo.

Traballa coa imaxe •  O cobre é un material condutor. Debido a que as cargas eléctricas se moven con facilidade por ese tipo de material, o cobre ten a función de conducir a electricidade. •  O plástico é un material illante. Debido a que as cargas eléctricas non se moven polos materiais illantes, a súa función é ser illante da electricidade e garantir a seguridade

9

NOTAS

Os efectos da corrente eléctrica A corrente eléctrica pode producir diversos efectos.

Efecto calorífico. Cando a corrente eléctrica pasa por un material condutor, este quece. É o que ocorre cun ferro de pasar, cun radiador ou cun torrador.

Efecto luminoso. A corrente eléctrica pode producir luz, como sucede nunha lámpada, nun tubo fluorescente ou na pantalla dun televisor.

Efecto sonoro. A corrente eléctrica transfórmase en son nos altofalantes, como os dun equipo de música ou o ordenador.

Efecto magnético. Cando a corrente eléctrica pasa por un obxecto metálico como un cravo, este atrae obxectos fabricados con ferro ou outros metais.

Efecto mecánico. Nos motores eléctricos a corrente eléctrica utilízase para producir un movemento xiratorio, como en ventiladores, espremedores e trades.

Efecto químico. A corrente eléctrica pode provocar cambios químicos nas substancias. Este efecto aprovéitase nas pilas e nas baterías.

ACTIVIDADES 1

Que é necesario para que circule a corrente eléctrica?

2

Que significa que un material é condutor da electricidade? Pon un exemplo.

3

Por que se di que o plástico é un material illante? Pon un exemplo do uso que se lle dá a este material en relación con esta propiedade.

4

Que diferenza existe entre a corrente eléctrica continua e a alterna? Pon un exemplo dun aparello que funcione con cada unha delas.

5

Indica que tipo de efecto provoca a corrente eléctrica ao circular polos seguintes obxectos: a batería dun teléfono, a pantalla dunha tableta, un forno, un batedor e un timbre.

139

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 139

das persoas que os utilizan ao impedir que a corrente eléctrica pase ao corpo humano e lles produza algún dano.

Solucionario 1   É necesario que se poñan en contacto dous corpos con

distinta cantidade ou distinto tipo de carga eléctrica para que a carga pase dun corpo a outro. 2   Que un material sexa condutor da electricidade significa

que as cargas eléctricas se poden mover a través del con facilidade. R. M. Un exemplo é o cobre. 3   O plástico é un material illante xa que por el non poden

circular as cargas eléctricas. R. M. O plástico é utilizado como illante nos cables, recubrindo o material condutor que o compón.

 

04/03/2015 8:19:04

4   A corrente continua é aquela en que as cargas eléctricas

sempre circulan no mesmo sentido, a corrente alterna é aquela en que as cargas eléctricas circulan en dous sentidos diferentes. R. M. Un aparello que funciona con corrente continua é unha calculadora, e con corrente alterna, un coche. 5   A batería dun teléfono móbil, efecto sonoro (recibir e facer

chamadas). A pantalla dunha tableta, efecto luminoso e sonoro (ver vídeos, escoitar música, ler un libro, navegar por Internet...). Un forno, efecto calorífico (cociñar alimentos mediante a calor). Un batedor, efecto mecánico (triturar alimentos e mesturalos, facer cremas, purés, maionesas…). Un timbre, efecto sonoro (producir son).

169

A produción de electricidade Propósitos

A rede eléctrica

•  Saber como se produce   e se distribúe a electricidade.

A maior parte dos aparellos eléctricos que utilizamos na casa non funcionan con pilas ou baterías, senón que se conectan á rede eléctrica mediante un enchufe.

•  Adoptar hábitos que permitan aforrar electricidade e usala   con seguridade.

O enchufe da parede está conectado a unha rede eléctrica xeral. O xerador que proporciona a corrente eléctrica pode encontrarse nunha central eléctrica a moita distancia da nosa casa.

As centrais eléctricas

Máis recursos

Son os lugares onde se produce a maior parte da electricidade que consumimos. O seu funcionamento baséase en facer xirar un alternador utilizando diferentes fontes de enerxía. 1

Explicar que cando enchufamos   un aparello eléctrico á rede   e accionamos o interruptor para   que funcione, estamos pechando   o circuíto eléctrico. Tome como base a fotografía da páxina 141 do libro   do alumno e trace sobre ela noutra cor o circuíto. Debuxe os dous cables que chegan á instalación do enchufe na parede. Sinale que dentro do cable do flexo hai en realidade dous cables estreitos. Por un entra a corrente   na lámpada e polo outro sae.

As centrais térmicas quentan auga queimando carbón, petróleo ou gas natural e transfórmana en vapor. A continuación, o vapor de auga pasa pola turbina que xira e fai xirar á súa vez ao alternador.

TRABALLA COA IMAXE

As centrais térmicas solares funcionan de forma semellante ás anteriores, pero para quentar a auga utilizan enerxía que procede do sol.

Que elementos teñen en común unha central térmica e unha hidráulica? En que se diferencian?

As centrais hidráulicas almacenan auga grazas á construción de encoros. Ao abrir as comportas, a auga escapa a gran velocidade e fai xirar o seu alternador. Nas centrais eólicas a forza do vento é a que fai xirar o alternador.

A

Describe o camiño que segue a auga nunha central térmica.

1

Exemplos de centrais eléctricas. A. Central térmica. B. Central hidráulica.

B

140

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 140

04/03/2015 8:19:05

Coñecementos e experiencias previas

Competencias

Pídalles aos alumnos que se fixen nos lugares onde están situados os interruptores e os enchufes nun cuarto de baño e que fagan un simple esquema. Entre todos chegarán á conclusión de que sempre están afastados da auga, xa que esta conduce moi ben a electricidade e así evítanse accidentes.

Iniciativa e emprendemento. O alumnado desenvolve a súa capacidade crítica e as habilidades de realizar propostas concretas a problemas do medio valorando nelas a posibilidade de levalas a cabo e as consecuencias de facelo.

Para explicar Use os debuxos das centrais eléctricas para explicar que nelas se produce a maior parte da electricidade que consumimos. Tras obtela, esta electricidade ten que ser transportada para que chegue a onde se necesita. Mostre no debuxo torres de alta tensión e cables, por eles circula a electricidade, transpórtaa e distribúea.

170

Traballa coa imaxe •  Ambas as centrais baséanse no movemento dun alternador para a xeración de enerxía. Con todo, a central térmica produce ese movemento con vapor de auga xerado polo quecemento de auga de distintas formas e na central hidráulica prodúcese pola enerxía cinética que produce o movemento da auga.

9

NOTAS

O aforro de enerxía eléctrica Aforrar enerxía eléctrica é importante por varias razóns. En primeiro lugar, porque contaminamos menos e, en segundo lugar, porque gastamos menos diñeiro. As centrais térmicas necesitan queimar carbón, petróleo ou gas natural para producir electricidade. O fume que se xera ao queimar estes combustibles contén moitos contaminantes que se emiten á atmosfera a través das súas chemineas. En todas as casas hai un contador que rexistra o consumo eléctrico que realizamos. Este consumo custa diñeiro, de maneira que canta máis electricidade consumimos, máis pagamos. O contador corre sempre que haxa aparellos funcionando, por exemplo, unha lámpada, un televisor, un frigorífico… Por iso é importante facer un uso adecuado da electricidade, por exemplo, apagando as luces cando saímos dun cuarto. 2

2

Utilizar lámpadas de baixo consumo supón un grande aforro enerxético.

3

Este sinal infórmanos da presenza de corrente eléctrica que fai perigosa esta zona.

O uso da electricidade A electricidade pode ser moi perigosa, polo que se deben adoptar algunhas precaucións ao usala: 3 Non introducir obxectos nos enchufes. Non tocar aparellos eléctricos se estamos mollados, porque a auga ou a suor son condutores da corrente eléctrica. Se se quere desenchufar un aparello da rede, tirar da caravilla e non do cable. Non utilizar un mesmo enchufe para que moitos aparellos funcionen á vez. Non manipular o interior dun aparello eléctrico aínda que estea desenchufado.

ACTIVIDADES 1

De onde procede a enerxía eléctrica que chega ás nosas casas?

2

Como funcionan todas as centrais eléctricas?

3

Que fontes de enerxía se poden utilizar para xerar enerxía eléctrica? Indica cal delas é máis contaminante e xustifica por que.

4

Copia e completa estas oracións. Nas centrais térmicas o movemento do fai xirar o . Nas centrais eólicas o movemento do fai xirar o .

5

TOMA A INICIATIVA. Explica por que é importante aforrar enerxía. Propón tres actuacións que poderías levar a cabo na casa para aforrar enerxía eléctrica.

141

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 141

•  A auga nunha central térmica chega fría a unha cámara de combustión, onde, pola calor desprendida, a auga convértese en vapor, o cal pasa a través dun conduto onde se encontra unha turbina conectada a un alternador, que xera enerxía eléctrica. O vapor de auga fai xirar o alternador. Despois, a auga pasa a un condensador que contén auga fría e onde o vapor se converte en auga líquida e repítese o proceso outra vez.

Solucionario 1   A enerxía eléctrica provén das centrais eléctricas. 2   O funcionamento das centrais eléctricas baséase no mo-

vemento de xiro dun alternador a partir de distintas fontes de enerxía.

 

04/03/2015 8:19:07

3   As fontes de enerxía son, principalmente, combustibles

fósiles, sol, auga e vento. As máis contaminantes son os combustibles fósiles. O fume que se xera ao queimalos contén contaminantes que se emiten á atmosfera. 4   Nas centrais térmicas o movemento do vapor de auga fai

xirar o alternador. Nas centrais eólicas o movemento do vento fai xirar o alternador. 5   Toma a iniciativa. R. M. A xeración de enerxía supón

contaminación, porque na queima dos combustibles fósiles prodúcense gases contaminantes. Na casa pódese apagar a luz cando non se estea usando, baixar a calefacción e utilizar menos e cunha temperatura adecuada o aire acondicionado.

171

Os circuítos eléctricos Propósitos

Os compoñentes dos circuítos eléctricos

•  Coñecer os principais compoñentes dun circuíto eléctrico, os diferentes tipos de xeradores eléctricos, así como as súas aplicacións.

Un circuíto eléctrico é un conxunto de compoñentes unidos adecuadamente que permiten xerar, distribuír e aproveitar a corrente eléctrica. Os compoñentes que forman os circuítos eléctricos son os seguintes:

•  Aprender o que é unha rede eléctrica e saber como chega   a electricidade ata as nosas casas.

O interruptor permite cortar ou restablecer a corrente eléctrica. O xerador produce a enerxía eléctrica. Ten dous polos ou bornes; por un deles saen as cargas e polo outro entran. Deste xeito, créase a corrente.

Máis recursos Comente que nos motores dos coches hai unha batería. Cárgase cando   o coche está en movemento.   Ás veces, cando ao aparcar o coche se deixan as luces acendidas toda   a noite por erro, a batería descárgase e entón non é posible arrancar  o coche.

Os cables transportan a corrente eléctrica desde o xerador aos demais compoñentes do circuíto. Xeralmente son de cobre e están recubertos de plástico.

Os receptores, como lámpadas, calefactores, ventiladores, etc., reciben a corrente eléctrica e transfórmana en luz, calor, movemento…

Os xeradores Existen varios tipos de xeradores. Cada tipo de xerador obtén a enerxía eléctrica de diferentes fontes, como a enerxía química, a luminosa ou o movemento. Pilas e baterías. Producen enerxía eléctrica a partir da enerxía química das substancias que hai no seu interior. As pilas esgótanse co tempo; en cambio, as baterías poden recargarse, como por exemplo a batería dun coche ou a dun teléfono. Células ou paneis fotovoltaicos. Transforman a luz en enerxía eléctrica, como os pequenos paneis que teñen algunhas calculadoras ou os grandes paneis que se instalan nas azoteas dos edificios ou nos satélites artificiais. 1 Alternadores. Converten a enerxía cinética da auga ou do vento en electricidade. A diferenza do resto de xeradores, os alternadores xeran corrente eléctrica alterna.

1

Os paneis fotovoltaicos situados nos tellados das casas obteñen enerxía eléctrica a partir da luz do sol.

142

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 142

Traballo cooperativo Dividir a clase en grupos e repartir tarefas para realizar unha pila caseira. A distribución de tarefas terá en conta as capacidades de cada alumno, creativas, manuais, organizativas, comunicativas…, así a actividade de grupo convértese nun traballo cooperativo. Fabricar unha pila caseira é simple e require de elementos fáciles de atopar, como un limón, un led (que se pode comprar en calquera tenda de electrónica), dous anacos de cable, un cravo de cobre e outro común, unhas tesoiras e un pouco de cinta illante. •  Pelar coas tesoiras os extremos dos cables. •  Suxeitar un anaco de cable a cada cravo.

172

04/03/2015 8:19:10

•  Conectar un cable a cada un dos dous extremos do led. •  Cortar o limón pola metade e introducir nel os dous cravos, tendo en conta que non deben tocarse. Unha vez feito isto, comprobar que o led se acende grazas á electricidade producida pola pila. Explíquelles aos alumnos que o limón en realidade non contén electricidade, senón que esta se produce polo feito de unir metais diferentes.

Educación cívica Algunhas pilas teñen substancias moi contaminantes no seu interior (mercurio, cadmio). Poden contaminar a auga e o solo se se depositan nun cubo de lixo ou nun vertedoiro. Para evi-

9 Representación gráfica dun circuíto eléctrico

Indica as semellanzas e as diferenzas que existen entre os dous circuítos.

A representación gráfica dos circuítos eléctricos permítenos entender mellor como funcionan. Grazas a ela vemos de forma sinxela e esquemática a relación que existe entre os seus compoñentes. 2 Para que circule a corrente eléctrica a través do circuíto, este debe permanecer pechado, é dicir, con todos os compoñentes conectados entre si e co interruptor pechado.

cable condutor

interruptor

lámpada

pila

Representación gráfica dalgúns compoñentes dun circuíto eléctrico.

NOTAS

TRABALLA COA IMAXE

En cal dos dous circuítos a lámpada estará acesa? Por que?

2

Representación gráfica dun circuíto eléctrico.

Representación dun circuíto eléctrico aberto.

Representación dun circuíto eléctrico pechado.

ACTIVIDADES 1

Cando acendo unha lanterna, que compoñentes dun circuíto eléctrico participan no seu funcionamento? Explica a función que realiza cada un.

2

Ademais dos interruptores, existe outro tipo de compoñente que permite abrir e cerrar os circuítos eléctricos. Trátase do botón, que se utiliza, por exemplo, para chamar ao timbre. Que diferenza existe entre un botón e un interruptor? Pon algún outro exemplo en que se utilice un botón en lugar dun interruptor para controlar un circuíto eléctrico.

3

Observa como se representan graficamente outros compoñentes dos circuítos eléctricos e realiza a actividade.

batería

botón

timbre

Representa graficamente un circuíto eléctrico que funcione mediante unha batería en que se poña en marcha un timbre premendo un botón.

143

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 143

talo debemos botar as pilas gastadas en colectores apropiados. Hai colectores en que se recollen as pilas usadas. Pedir que comenten cos compañeiros e coas compañeiras a conveniencia desta acción.

Traballa coa imaxe •  A lámpada, a pila e os cables condutores son iguais en ambos os circuítos e diferéncianse en que no circuíto aberto o interruptor encóntrase aberto e no circuíto pechado o interruptor está pechado. •  A lámpada só estará acendida no circuíto pechado porque para que poida circular a corrente eléctrica é imprescindible que todos os compoñentes se encontren conectados entre si.

 

04/03/2015 8:19:11

Solucionario 1   Participa a pila, achegando a enerxía eléctrica necesaria

para que a lanterna produza luz; a lámpada, que, grazas á corrente, se ilumina; os cables condutores, que permiten que a corrente eléctrica producida pola pila chegue á lámpada; o interruptor que mantén o circuíto pechado permitindo o movemento de cargas eléctricas que producen a corrente eléctrica. 2   Un botón pecha o circuíto un tempo determinado men-

tres se mantén accionado e un interruptor mantén o circuíto pechado ou aberto ata que volve ser accionado. Os botóns das consolas son deste tipo. 3   R. G.

173

As máquinas e os avances tecnolóxicos Propósitos

A tecnoloxía é o conxunto de coñecementos relacionados coa invención e co uso das máquinas.

•  Aprender como as máquinas   e os avances tecnolóxicos melloraron as nosas vidas   en moitos ámbitos.

O desenvolvemento da tecnoloxía, especialmente durante os séculos xx e xxi, mellorou as nosas vidas en moitos ámbitos. Por exemplo, afórranos esforzos nos fogares, mellora e alonga o tempo de conservación dos alimentos, reduce a contaminación do medio natural, facilita a comunicación entre as persoas e axúdanos a gozar máis do noso tempo libre e de ocio.

Máis recursos En Internet hai información variada   e útil sobre as tecnoloxías de apoio   á diversidade. Para acceder pódense teclear diferentes opcións   nun buscador: recursos tecnolóxicos e diversidade; discapacidade e novas tecnoloxías; o impacto tecnolóxico   nas persoas con discapacidade.

A tecnoloxía e o fogar O uso de certas máquinas nos nosos fogares fai máis fácil a vida neles e permite un uso máis sustentable da enerxía e os recursos que consumimos nel. Os electrodomésticos como a lavadora, a lavalouza ou os aspiradores programables eliminan o esforzo e afórrannos tempo á hora de realizar tarefas como lavar a roupa, a louza ou varrer o chan.

TRABALLA COA IMAXE Describe como se distribúen os alimentos na neveira. Explica por que.

O termóstato permite regular a temperatura da nosa casa para non gastar máis enerxía da necesaria, de maneira que a calefacción ou o aire acondicionado deixan de funcionar cando se alcanza a temperatura desexada. Os reguladores de auga facilitan o aforro ao consumila. Así, as cisternas con botón de descarga permiten un baleirado parcial do seu contido ou as billas termostáticas non deixan correr a auga ata que esta se encontra á temperatura desexada.

A tecnoloxía e a alimentación O uso de electrodomésticos como o frigorífico permite que os alimentos se conserven durante máis tempo e en mellores condicións. 1 Existen outras formas de aumentar o tempo de conservación dos alimentos e en todas elas a tecnoloxía xoga un papel importante: O envasado ao baleiro, que elimina o aire do interior dos envases. A conxelación dos alimentos, que os mantén a temperaturas menores de 0 ºC ata o momento do seu consumo. A esterilización, que aumenta a temperatura por riba dos 100 ºC antes do seu envasado. A eliminación da auga da súa composición.

1

A colocación dos alimentos na neveira tense que facer tendo en conta que a parte máis baixa é a máis fría.

144

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 144

Coñecementos e experiencias previas Pídalles aos alumnos e ás alumnas que pensen en calquera día da súa vida diaria e que digan que máquinas e avances tecnolóxicos empregan. Por exemplo, o espertador, o ordenador, o móbil, as consolas e os videoxogos, a televisión, o microondas, o reprodutor de DVD, a cámara de fotos dixital… Despois, reflexionar xuntos sobre os beneficios que nos proporcionan.

04/03/2015 8:19:12

facer un mural con elas. Exemplos: programas que permiten ditar ao ordenador e que len os textos escritos en voz alta; cadeira de rodas eléctricas; aplicacións para o móbil que serven para chamar un taxi adaptado para levar unha cadeira de rodas; sistemas de bucle que recollen sons específicos usando un micrófono situado estratexicamente; impresoras Braille que pasan ao papel a información proveniente do ordenador, cadeiras elevadoras para subir escaleiras...

Outras actividades

Educación cívica

PARA AMPLIAR

Recordar as normas para realizar un debate estudadas na unidade anterior. Debuxar unha táboa no encerado para anotar as vantaxes e os inconvenientes e que sirva de apoio para realizar unha síntese final das conclusións.

Tecnoloxía e persoas con algunha discapacidade. Guíe a procura en Internet de imaxes que ilustren diferentes avances que ofrece a tecnoloxía a estas persoas, imprimir as imaxes e

174

9

NOTAS

A tecnoloxía e o ocio No noso tempo libre realizamos moitas actividades distintas e a tecnoloxía contribuíu a que gocemos máis dese tempo de ocio. No cine cada vez son máis frecuentes as películas de animación, os efectos especiais ou a proxección en 3D. 2 No deporte utilízanse máquinas programables que nos axudan a realizar exercicios cardiovasculares segundo as nosas necesidades, como as cintas para correr ou as elípticas. Nos parques de atraccións instálanse atraccións cada vez máis complicadas e divertidas que nos fan experimentar sensacións distintas.

2

Grazas á tecnoloxía 3D, as imaxes parece que saen da pantalla.

3

Os ordenadores, as tabletas e os teléfonos facilitan a comunicación grazas á existencia de Internet.

A tecnoloxía e as comunicacións Nos últimos anos producíronse grandes avances neste campo. Inventos como o teléfono fixo e móbil, a radio, a televisión e Internet permiten a comunicación instantánea con case calquera lugar do planeta. 3 O correo electrónico medrou moito fronte ao correo convencional, pois resulta máis rápido e máis barato. Tamén determinadas plataformas de Internet, como as redes sociais Facebook e Twitter, revolucionaron o sistema de relacións sociais.

A tecnoloxía do futuro O desenvolvemento da informática posibilitou a creación da intelixencia artificial, que nun futuro próximo se aplicará a múltiples aspectos da actividade humana. A intelixencia artificial é a ciencia de facer máquinas intelixentes. Trata de conseguir que os ordenadores simulen a intelixencia humana. Permite moitas aplicacións, por exemplo en medicina é de grande utilidade no diagnóstico de enfermidades.

ACTIVIDADES 1

Que avances tecnolóxicos fixeron posible… regular a temperatura da nosa casa? enviar «unha carta» en segundos?

2

EDUCACIÓN CÍVICA. Describe as vantaxes e, se consideras que os ten, os inconvenientes que os ordenadores lle proporcionaron á sociedade.

encia Intelix rsoal intrape ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 145

Competencias Competencia social e cívica. Dada a importancia dos ordenadores na nosa sociedade é necesario reflexionar sobre o seu uso, pois están determinando novas formas de comunicarnos, de obter información, de traballar…

Traballa coa imaxe Hai que fixarse en que se colocan as froitas e verduras dentro dos caixóns para protexelas do frío excesivo. Esta fotografía en concreto mostra o interior dun frigorífico pouco típico, pois faltan moitos tipos de alimentos e non hai ningún situado na porta. Apóiese na experiencia dos alumnos na súa casa e comente outras recomendacións xerais de colocación de alimentos na neveira.

145

 

04/03/2015 8:19:15

Carnes e peixes son os máis perecedoiros e deben colocarse na zona máis fría da neveira, por riba do caixón das verduras. Lácteos e embutidos, na parte central do frigorífico porque non necesitan tanto frío. Nesta zona pódense colocar tamén os alimentos xa cociñados en recipientes pechados. Na porta da neveira consérvanse ben ovos, envases de leite, marmeladas, tomate frito e manteiga.

Solucionario 1  O termóstato permite regular a temperatura da nosa

casa. / O correo electrónico permite enviar «unha carta» en segundos. 2   Educación cívica. R. L.

175

SABER FACER

Propósitos

Construír un circuíto eléctrico

•  Construír un circuíto eléctrico.

Antes de construír un circuíto eléctrico hai que pensar nos elementos que o van formar e como van ir montados uns respecto doutros.

Máis recursos

O mellor xeito de facelo é representando graficamente o circuíto que vas construír.

É posible substituír o interruptor   por algún elemento metálico, como   un clip, e cambialo de posición   para abrir ou pechar o circuíto.

Consigue o material. Para a construción deste circuíto necesitas os seguintes materiais:

NOTAS

lámpada

pila

interruptor

cinta adhesiva

portalámpada

fío condutor

tesoiras

táboa de madeira

Monta o circuíto eléctrico. Coloca cada elemento segundo se indica na representación gráfica do circuíto eléctrico: Fixa ben sobre a base de madeira a pila, o portalámpada e o interruptor. Isto facilitarache a montaxe e o seu posterior manexo. As conexións entre os elementos eléctricos por medio do fío condutor teñen que facerse correctamente para que o circuíto funcione. Para iso, nos extremos dos cables que vaias utilizar, retira con axuda dunhas tesoiras o plástico que rodea o fío de cobre. A continuación, enrola o metal nos extremos de cada elemento.

Demostra que sabes facelo.

A

Nos debuxos represéntanse dous xeitos diferentes de montar un circuíto eléctrico. Fíxate na colocación das lámpadas. Nos dous casos, o interruptor controla as dúas lámpadas.

encia Intelix temática a lóxico-m

 

1

Consigue o material e monta os dous circuítos.

2

Que ocorre se desconectas unha lámpada no primeiro circuíto co interruptor cerrado? E no segundo?

3

Se tiveses que montar un circuíto eléctrico para iluminar algún lugar, cal das dúas opcións elixirías? Por que?

B

146

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 146

Para explicar Á hora de expoñer o funcionamento dun circuíto eléctrico, coméntelles aos alumnos e ás alumnas a transformación que sofre a enerxía ao percorrer o circuíto. As pilas producen enerxía eléctrica a partir da enerxía química das substancias que hai no seu interior. Esta enerxía eléctrica é transportada a través dos cables ata a lámpada, onde se transforma en enerxía lumínica e en enerxía calorífica. Ademais, é importante explicar outros aspectos, como a diferenza entre materiais condutores e illantes.

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. A proposta que aparece na primeira páxina da unidade consis-

176

04/03/2015 8:19:17

te en construír un circuíto eléctrico (Tarefa final). Para facelo necesítanse os coñecementos teóricos adquiridos ao longo da unidade. Tamén, reunir os materiais necesarios e fixarse con atención no debuxo modelo.

Solucionario 1   Realizaranse os circuítos segundo os modelos da páxina

143 do libro do alumno. 2   Ao desconectar unha lámpada do primeiro circuíto, este

queda aberto e non funcionará a outra lámpada. No segundo, a outra lámpada segue funcionando porque a corrente eléctrica pode pasar por outra rama. 3   Elixiríase a segunda opción, xa que se nalgún momento

falla unha lámpada, a outra segue funcionando.

9

SABER ESTUDAR 1

Propósitos

RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade.

Un corpo pode adquirir dous tipos de cargas eléctricas:

•  Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para facelo estratexias que facilitan   a aprendizaxe, como o resumo,   o esquema, as táboas e o uso preciso do vocabulario científico.

.

Se dous corpos que se aproximan teñen o mesmo tipo de carga, . Polo contrario,

.

A corrente eléctrica é e existen dous tipos de corrente eléctrica: . A corrente eléctrica pode producir diversos efectos. Os efectos . máis útiles para nós son: Un circuíto eléctrico é

.

Aforrar enerxía eléctrica é importante por varias razóns. En primeiro lugar, porque e, en segundo lugar, porque A tecnoloxía é permite que . permite

2

.

NOTAS

e no fogar proporciónanos ; na alimentación ; no ocio contribuíu a e nas comunicacións

ESQUEMA. Copia e completa no caderno o seguinte esquema.

As cargas eléctricas

poden ser de dous tipos

ao moverse xeran

que pode ser

3

os seus efectos son

Copia e completa a táboa no caderno. Compoñente dun circuíto eléctrico

Función que realiza

Exemplo

Representación gráfica

147

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 147

Solucionario 1   Resumo. Un corpo pode adquirir dous tipos de cargas

eléctricas: positiva ou negativa. Se dous corpos que se aproximan teñen o mesmo tipo de carga, repélense. Polo contrario, se son de carga distinta, atráense. A corrente eléctrica é o movemento da carga eléctrica a través dun material. Existen dous tipos de corrente eléctrica: continua e alterna. A corrente eléctrica pode producir diversos efectos. Os efectos máis útiles para nós son: calorífico, luminoso, etc. Un circuíto eléctrico é un conxunto de compoñentes unidos que permiten distribuír e aproveitar a corrente eléctrica. Aforrar enerxía eléctrica é importante por varias razóns. En primeiro lugar, porque contaminamos menos e, en segundo lugar, porque gastamos menos enerxía. A tecnoloxía é o conxunto de coñecementos

 

04/03/2015 8:19:18

relacionados coa invención e co uso de máquinas e no fogar proporciónanos comodidade; na alimentación permite que se conserven os alimentos; no ocio contribuíu a que gocemos máis dese tempo e nas comunicacións permite a comunicación instantánea. 2   Esquema. positivas / negativas / corrente eléctrica / con-

tinua / alterna / calorífico, luminoso, sonoro, magnético, mecánico e químico. 3   Xerador – producir enerxía – pila. / Interruptor – permite

cortar ou restablecer a corrente eléctrica – interruptor. / Cables – transportan a corrente eléctrica desde o xerador aos demais compoñentes do circuíto – cable dun cargador. / Receptores – reciben a corrente eléctrica e transfórmana en luz, calor… – lámpada. Todas as representacións gráficas se realizan polo modelo da páxina 143.

177

ACTIVIDADES FINAIS

Propósitos

1

•  Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.

Le a descrición desta experiencia e responde a pregunta.

3

Cortamos dúas tiras de cinta adhesiva de 15 cm de longo e apegámolas a unha mesa. A continuación, tiramos con forza das dúas tiras. Ao achegalas, notamos que se rexeitan.

Completa a táboa colocando os seguintes materiais onde corresponda. cobre – plástico – ouro – goma – madeira – aluminio – vidro – prata

Materiais condutores Materiais illantes 4

Na instalación eléctrica da túa casa, son máis importantes os materiais illantes ou os condutores? Razoa a resposta.

5

Que é a corrente eléctrica? Que tipos de corrente eléctrica coñeces?

6

Por que non podemos enchufar directamente un ordenador portátil á rede eléctrica? Que se necesita para poder facelo? Que función realiza este aparello?

7

Sinala que efecto da corrente eléctrica se aproveita en cada caso.

Explica o que sucedeu desde o punto de vista eléctrico. 2

O electroscopio é un sinxelo aparello que permite coñecer se un obxecto está cargado electricamente ou se encontra en estado neutro.

Se achegas á bóla de aluminio un obxecto cargado electricamente, as súas cargas transmítense polo arame ata as tiras de papel de aluminio e estas sepáranse.

A

B

C

D

Por que razón se separan as dúas tiras de papel de aluminio? Que ocorrería coas tiras de aluminio se o obxecto fose neutro? Por que? Funcionaría correctamente o electroscopio se se substitúe o arame por outro obxecto de plástico?

8

Define os seguintes termos: xerador

receptor

cable

interruptor

148

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 148

Solucionario 1   As tiras electrizáronse e teñen a mesma carga, polo que

se repelen. 2   •  Porque as dúas son cargadas polo obxecto electrizado

e ao ter a mesma carga repélense. •  Se o obxecto non está electrizado, non lle chegan cargas ás dúas tiras, polo que non se electrifican e, polo tanto, non se repelen. •  Non, porque o plástico é un material illante, a través do cal non poden moverse as cargas eléctricas, polo que non conduce ben a corrente. 3   Materiais condutores: cobre, ouro, aluminio e prata.

Materiais illantes: plástico, goma, madeira e vidro.

178

04/03/2015 8:19:21

4   R. M. Os dous compoñentes son importantes, posto que

o compoñente condutor é necesario para que circule a corrente eléctrica nas casas e o compoñente illante é moi importante para a seguridade. 5   A corrente eléctrica é o movemento da carga eléctrica a

través dun material. Hai dous tipos de corrente eléctrica: a continua, onde as cargas se moven nun mesmo sentido, e a alterna, onde as cargas circulan en dous sentidos diferentes. 6   Non se pode conectar directamente á rede porque fun-

ciona con corrente continua mentres que a corrente da rede é alterna. Por iso é necesario un alternador que transforma a corrente alterna en continua. 7   A. mecánico, B. calorífico, C. sonoro e D. químico.

9 9

EDUCACIÓN CÍVICA. Le o seguinte texto e contesta as preguntas.

As pilas conteñen substancias moi contaminantes como mercurio e cadmio. Se se tiran ao lixo, ao desgastarse, o seu contido vértese e pode contaminar.

NOTAS

11 Explica as precaucións que se deben

ter en conta para evitar accidentes coa electricidade. 12 PARA PENSAR. Observa este circuíto

eléctrico e responde as preguntas.

Para evitalo, as pilas gastadas débense tirar nos colectores apropiados. Unha vez neles, recóllense e lévanse a plantas de reciclaxe onde se extraen os compostos tóxicos para reutilizalos.

Que interruptores deberías pechar para que funcione o timbre? E para que funcionen as lámpadas? Que ocorrería se unha das lámpadas se fundise? Onte está o colector máis próximo a ti? Que razóns que lle darías a alguén para convencelo de que é importante tirar as pilas no colector apropiado? 10 Representa estes circuítos eléctricos.

Un cunha pila que permite que soe un timbre ao accionar un botón. Un cunha batería que permite acender unha lámpada cun interruptor. Un cunha batería que permite acender dúas lámpadas cun interruptor, de xeito que se unha se funde, a outra siga lucindo.

13 EDUCACIÓN CÍVICA. Explica por que

é importante utilizar termóstatos nos fogares, colexios, etc. Que relevancia ten para o coidado do medio natural? E con respecto á economía? 14 Responde as preguntas.

Que é a tecnoloxía? Por que é importante o uso da tecnoloxía no fogar? Que é un regulador de auga?

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Imaxina que a subministración eléctrica da túa cidade sofre unha avaría. Escribe todas as cousas que cambiarían na túa vida se pasases un día enteiro sen electricidade.

B. Busca información sobre os materiais semicondutores e explica cales son as súas aplicacións na actualidade. C. Procura na rede información sobre os cambios que a tecnoloxía introduciu no transporte e redacta un breve informe para expoñelo na clase.

encia Intelix cial espa

149

ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 149

8   Xerador: compoñente do circuíto eléctrico encargado de

producir enerxía. Cable: compoñente do circuíto eléctrico que transporta a corrente eléctrica desde o xerador aos demais compoñentes do circuíto. Receptor: compoñente do circuíto eléctrico que recibe a corrente eléctrica e a transforma en luz, calor, movemento… Interruptor: compoñente do circuíto eléctrico que permite cortar ou restablecer a corrente eléctrica. 9   Educación cívica.

•  Buscarase o enderezo do colector de reciclaxe de pilas máis próximo a onde viven. •  R. M. As razóns serían que as pilas conteñen elementos moi contaminantes que afectan os distintos ecosistemas da Terra e a todos os seres vivos que habitan neles. Como os seres humanos tomamos recursos

 

04/03/2015 8:19:23

deses ecosistemas, a contaminación causada polas pilas afectaríanos directamente a nós. 10  R. G. 11  A precaución básica que se debe ter con respecto á elec-

tricidade é que todos os dispositivos deben estar en bo estado e debidamente illados. 12   Para pensar.

•  Para que funcione o timbre deben estar pechados os dous interruptores. •  Para que funcionen as lámpadas é só necesario que se peche o interruptor xeral do circuíto. •  Se se funde unha das lámpadas, a outra non funciona. 13   Educación cívica. R. L. 14  R. L.

179

PONTE A PROBA

Propósitos

Repasa o vocabulario

•  Repasar o contido das unidades 7 a 9 do libro a partir do repaso   de vocabulario e do test   de autoavaliación.

Circuíto eléctrico. Conxunto de compoñentes unidos adecuadamente que permiten xerar, distribuír e aproveitar a corrente eléctrica.

Previsión de dificultades

Combustión. Unha substancia combínase co osíxeno e prodúcese unha lapa.

A principal dificultade da páxina   de actividades é que o alumno lembre o contido que estudou nas unidades 7 a 9.

Corrente eléctrica. Movemento de cargas eléctricas a través dun material.

Condutor. Material que conduce ben a corrente eléctrica.

Corrente alterna. Corrente eléctrica en que as cargas eléctricas circulan en dous sentidos diferentes. Corrente continua. Corrente eléctrica en que as cargas sempre circulan no mesmo sentido. Densidade. Propiedade característica de cada tipo de materia que se calcula dividindo a masa entre o volume. Dureza. Resistencia que ofrece un sólido a ser riscado por outro. Eficiencia enerxética. Medida de aforro centrada no uso de máquinas que empreguen menos enerxía para funcionar. Elasticidade. Un sólido é elástico cando recupera a súa forma orixinal despois de que foi deformado. Enerxía. É a causante de que ocorran cambios na materia. Fermentación. Reacción que ocorre nos seres vivos por acción de bacterias ou de fermentos.

1

2

Flexibilidade. Capacidade que ten un sólido para dobrarse sen que rompa. Fontes de enerxía. Recursos naturais dos que obtemos a enerxía que empregamos. Poden ser renovables, se se producen constantemente, ou non renovables, se se poden esgotar. Fraxilidade. Un sólido é fráxil cando rompe facilmente sen chegar a deformarse. Illante. Material que non conduce ben a corrente eléctrica. Masa. Medida que reflicte a cantidade de materia que ten un corpo. Oxidación. Unha substancia transfórmase noutra ao combinarse co osíxeno. Reacción química. É un cambio da materia en que unha substancia se transforma noutra. Resistencia. Capacidade dun sólido para soportar moita forza sen romper. Tecnoloxía. Conxunto de coñecementos relacionados coa invención e o uso das máquinas. Viscosidade. Resistencia que ten un líquido a pasar a través dunha abertura do recipiente que o contén. Volatilidade. Un líquido é volátil cando se evapora con facilidade. Volume. Espazo que ocupa un corpo.

Escribe exemplos de materiais que sexan: Viscosos

Duros

Volátiles

Elásticos

Observa as fotografías da dereita. Escribe algunhas medidas que recomendarías para evitar eses problemas no futuro.

150

ES0000000025321 668816-Repaso3_19050.indd 150

Competencias Comunicación lingüística. A ampliación de vocabulario proposto nas actividades favorece e afianza a comprensión lectora e desenvolve as habilidades de comunicación oral. Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia, vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos. A autoavaliación mediante a resolución dun test de dez preguntas desenvolve esta competencia. Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Para ser capaces de pensar coma un enxeñeiro é necesario proporcionar un achegamento ao pensamento técnico e matemático que nos axude a aplicar os métodos propios da racionalidade técnica.

180

04/03/2015 8:16:09

Solucionario 1   R. M. Viscosos: o aceite. Volátiles: a gasolina. Duros: o

diamante. Elásticos: o caucho. 2   R. L. Débense propoñer medidas de aforro de enerxía e

de fomento de enerxías renovables.

TERCEIRO TRIMESTRE

NOTAS

Comproba o que sabes Copia no caderno cada unha das preguntas xunto á resposta correcta. 1

Un corpo que flota na auga… a. é máis denso ca a auga. b. ten a mesma densidade ca a auga. c. é menos denso ca a auga.

2

Os gases… a. teñen un volume constante. b. non teñen nin forma nin volume fixo. c. teñen forma fixa.

3

4

Canto máis viscoso é un líquido… a. máis rápido flúe. b. máis lentamente flúe. c. máis axiña se evapora. Cando lle damos unha patada a un balón… a. a enerxía transfórmase. b. a enerxía transfírese. c. a enerxía transpórtase.

5

Cando arde un papel… a. prodúcese oxidación. b. prodúcese combustión. c. prodúcese fermentación.

6

A enerxía nuclear… a. almacénase nas pilas. b. pasa dun corpo que ten máis a outro que ten menos. c. está presente en minerais como o uranio.

7

Os residuos radioactivos… a. son producidos polo uso dos combustibles fósiles. b. son producidos polas centrais nucleares. c. orixinan a chuvia ácida.

8

O efecto invernadoiro… a. é imprescindible para que se produza a vida na Terra. b. é un problema ambiental. c. non deixa que chegue a luz solar.

9

Hai dous tipos de motores… a. de combustión e eléctricos. b. automáticos e manuais. c. eólicos e solares.

10 Un termóstato…

a. permite regular o consumo de auga. b. permite regular o consumo de enerxía. c. permite unha mellora nas comunicacións. En que fallaches? Comproba as respostas e corrixe as que non acertases. Despois explica no caderno en que debes mellorar e como o vas facer.

Pensa coma un enxeñeiro Estiveches traballando nun proxecto e tes que presentalo ante un grupo de persoas. Trátase dunha presa para crear unha central hidroeléctrica. Explícalles: Como se vai producir enerxía eléctrica a partir da auga retida na presa. As vantaxes que teñen as enerxías renovables fronte ás non renovables. Que tipo de estrutura se vai construír para a presa. 151

ES0000000025321 668816-Repaso3_19050.indd 151

COMPROBA O QUE SABES 1 c; 2 b; 3 b; 4 b; 5 b; 6 c; 7 b; 8 a; 9 a; 10 b.

•  O alumno debe comprobar, a partir do libro de texto, se respondeu as preguntas correctamente. •  Unha vez corrixido o test, debe repasar os contidos das que non respondeu correctamente. PENSA COMA UN ENXEÑEIRO •  A enerxía mecánica da auga en movemento transformarase en enerxía eléctrica. •  A principal vantaxe que teñen as enerxías renovables é que non se esgotan porque se producen constantemente. Ademais, son enerxías moito menos contaminantes ca as enerxías que non son renovables. O sol, a auga, o ven-

 

04/03/2015 8:16:10

to e mais a biomasa son as principais fontes renovables de enerxía. •  Vaise construír unha presa, que é unha estrutura que recolle a auga para unha central hidroeléctrica. Construirase preto dun río do que se collerá a auga para transformar a enerxía mecánica da auga en enerxía eléctrica. A primeira cousa que hai que ter en conta é a localización da central, polo tanto, é necesario facer un estudo previo do lugar para comprobar que se dan as condicións idóneas, é dicir, que o río é caudaloso e que o terreo non sexa permeable.

181

O meu proxecto Fontes de enerxía: o Sol e o petróleo As fontes de enerxía clasifícanse en dous tipos: renovables e non renovables. Algunhas delas xeran problemas ao medio natural. Pero as persoas podemos levar a cabo diferentes accións para solucionalos. O teu equipo e ti deberedes responder as seguintes preguntas: 1. De que tipo é a enerxía solar? E a enerxía que provén do petróleo? Enumera as enerxías de cada tipo que coñezas. 2. Cal das dúas produce máis problemas ao medio natural? 3. Que medidas individuais e colectivas se poden tomar para solucionalos?

Buscade información Podedes buscar a información nos libros de texto, noutros libros e en Internet. Tamén podedes buscar fotografías e debuxos que ilustren a vosa presentación.

Poñede en común e escribide a información Continuade realizando as diapositivas engadindo o texto e as imaxes seleccionadas. Unha vez terminada a presentación, pódense incluír transicións entre diapositivas. Son efectos de animación que aparecen ao pasar dunha diapositiva a outra para producir efectos visuais que melloran a exposición do voso proxecto.

USO DO PRESENTADOR MULTIMEDIA

Como incluír transicións entre diapositivas No panel de tarefas da dereita, selecciona Transición de diapositivas. Podes elixir un dos movementos para cada diapositiva ou aplicar o mesmo efecto para todas.

tipos de efectos

velocidade e son

avance de diapositiva

152

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 152

182

04/03/2015 8:20:36

TERCEIRO TRIMESTRE

Compartide a vosa presentación Cando rematásedes definitivamente a presentación, hai varias formas de entregarlla ao profesor. Entre elas: Gardala nun USB e entregarllo ao profesor. Enviarlla por correo electrónico. Compartila na rede para que todos, tanto o profesor coma o resto de compañeiros, poidades acceder a ela.

USO DE INTERNET

Como compartir unha presentación na rede Un dos sitios máis coñecidos de Internet para compartir presentacións é Slideshare: es.slideshare.net. Aí tamén podes encontrar outras presentacións sobre o tema que che interese a través do seu buscador. Para publicar presentacións neste espazo, é necesario que te rexistres. Utiliza o botón Subir para compartir a presentación. Unha vez subida e procesada a presentación, estará visible na rede para todos os usuarios ou só para os que o teu equipo e ti queirades, creando xunto co profesor un grupo de traballo. Pódense facer comentarios sobre a presentación, compartila por correo electrónico, integrala no blog da clase ou difundila en calquera outra páxina web.

subir presentación

ATENCIÓN! Cando te rexistres en calquera páxina web, nunca poñas o nome completo. Usa só o nome de pía ou un alias para identificarte. Tampouco reveles nunca o número de teléfono nin o teu enderezo.

buscador rexistro

153

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 153

04/03/2015 8:20:37

183

SABER MÁIS

A lingua de signos Pensaches algunha vez o que pasaría se non oíses nada? Iso é o que lles ocorre ás persoas que padecen xordeira. Moitas nacen xordas, pero outras deixan de oír con normalidade como consecuencia dun accidente ou dunha enfermidade. O sentido do oído é moi importante porque nos permite comunicarnos cos demais mediante a linguaxe oral. As persoas que naceron xordas nunca oíron como soan as palabras, por iso, cando aprenden a falar, non poden vocalizar ben. A linguaxe de signos permítenos comunicarnos sen necesidade de falar, xa que utiliza xestos en lugar de palabras. Ademais, se temos limitacións graves para oír, podemos ter dificultades na nosa vida diaria, xa que moitos sons avísannos do que ocorre ao noso arredor. Por exemplo, o son da auga que cae nunha cascada avísanos da súa proximidade, o ruído dun coche, da súa presenza ou unha chamada pode avisarnos dun perigo.

Le e comprende o problema Por que é tan importante o sentido do oído? Que é a xordeira? Por que non pode vocalizar correctamente unha persoa que naceu xorda? Que linguaxe podemos usar para comunicarnos cunha persoa xorda? En que consiste? Describe que sons escoitarías nun lugar coma o que mostra a fotografía superior. EXPRESIÓN ORAL. Debate cos compañeiros

os problemas que ten unha persoa xorda para desenvolver as actividades da súa vida cotiá e que iniciativas propoñeriades para solucionalas. 154

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 154

184

04/03/2015 8:20:44

Expresarse coa lingua de signos A lingua de signos consta dun alfabeto que contén un signo para cada letra. Nalgunhas das letras, ademais de poñer a man dunha forma determinada, realízase un movemento. Este movemento pode servir para diferenciar unha letra doutra, como ocorre entre o ene e o eñe.

Fíxate como se fai Para facer unha palabra únense os símbolos correspondentes ás letras que a forman. Por exemplo, para dicir «si» faranse:

Demostra que sabes facelo 1

Observa o alfabeto de signos e di que palabra é a que se representa a continuación.

2

TRABALLO COOPERATIVO. Prepara unha palabra de tres ou catro letras e móstralla

a un compañeiro da clase, que deberá dicir a palabra que é. Para iso poderá ter diante o alfabeto de signos.

155

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 155

04/03/2015 8:20:49

185

SABER MÁIS

Resolución de conflitos Se lles preguntas aos avós a que xogaban de pequenos, seguramente che falarán da mariola, da corda ou da roda. O avance da tecnoloxía abriu múltiples posibilidades no mundo dos xogos. Cun ordenador ou cunha consola pódese xogar ao baloncesto, facer quebracabezas, resolver misterios ou atopar tesouros perdidos. Moitos videoxogos estimulan o noso cerebro e melloran a atención visual, a memoria e a capacidade espacial. Pero non todo son vantaxes. Con estes xogos pásase moito tempo sentado, polo que non facemos exercicio ao aire libre e é fácil aumentar de peso. Ademais, moitos deles xóganse de forma individual e deixamos de relacionarnos cos nosos amigos. Algunhas persoas obsesiónanse tanto que non dormen ben e deixan de facer outras actividades importantes. Para evitar estes problemas podemos dedicar o noso tiempo libre a outras actividades como facer deporte, xa que nos mantén en boa forma física.

Le e comprende o problema A que xogaban os teus avós? Xogaches ti a algún deses xogos? A que se pode xogar cun ordenador ou cunha consola? Se só xogas con videoxogos, que problemas de saúde podes ter? Que xogos se ven nas fotografías? Explica cal deles prefires e por que. Que beneficios proporciona a práctica dalgún deporte? EXPRESIÓN ORAL. Pensa en opcións de ocio

alternativas aos videoxogos e coméntaas cos compañeiros. Valorade se son saudables ou non e tratade de explicar por que. 156

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 156

186

04/03/2015 8:20:52

Tomar unha decisión adecuada A toma de decisións é un proceso mediante o cal debes elixir entre diferentes opcións para resolver unha situación problemática. Para iso, é conveniente reflexionar e seguir unha serie de pasos que che axudarán a atopar unha solución. Imaxina esta situación: Tes un amigo ao que hai moito tempo que non ves. Chámalo por teléfono e cóntache que ten un videoxogo novo e que pasa todo o tempo xogando con el. Pregúntaslle se sae andar na bicicleta e contéstache que lle doe o lombo e que, ademais, ten moito sono porque algunhas noites non dorme ben pensando en como gañar máis puntos e terminar o xogo.

Analiza a situación 1

Cal é o problema do teu amigo? Enumera as diferentes circunstancias que che describiu e que consideras que non son boas para a súa saúde.

2

Que consecuencias pode ter para o teu amigo seguir moito tempo con esa rutina?

Pensa en varias solucións Algúns problemas non teñen unha solución única. Poden existir varias posibilidades, e cada unha delas terá as súas consecuencias. 3

Enumera varias solucións para recomendarllas ao teu amigo. Explícalle as consecuencias que terá cada unha, coas súas vantaxes e cos seus inconvenientes.

Toma unha decisión Unha vez valoradas as posibles consecuencias de cada unha das solucións e as vantaxes e os inconvenientes, debes tomar unha decisión. 4

Cal cres ti que é a mellor solución? Explica por que.

5

EXPRESIÓN ESCRITA. Redacta

unha carta dirixida ao teu amigo en que lle expliques a decisión que tomaches para axudalo. 157

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 157

04/03/2015 8:20:55

187

SABER MÁIS

Alimentarse de xeito san Alimentarse de xeito saudable é fundamental para podermos ter unha boa calidade de vida. Os alimentos proporciónannos a enerxía e os materiais que o corpo necesita para funcionar ben. Para medrar sans, a dieta debe ser variada e equilibrada, pois non é recomendable comer sempre o mesmo e, ademais, entre unha comida e a seguinte non deben transcorrer moitas horas, xa que o corpo podería chegar a quedar sen enerxía. O aconsellable é comer cinco veces ao día. Roda dos alimentos As comidas principais, almorzo, xantar e cea, deben conter alimentos de todos os grupos: legumes, cereais, verduras, peixe, carne... En cambio, a media mañá e a media tarde hai que tomar algo lixeiro: unha froita, un lácteo, un bocadillo ou uns froitos secos son suficiente. Se te fixas na roda dos alimentos, canto máis grande é o tamaño da sección en que están os alimentos, máis aconsellable é o seu consumo e máis cantidade deles se pode comer ao longo do día. Así que se o teu prato favorito está dentro dos grupos pequenos, pensa que non debes abusar e só o podes comer de vez en cando. Se ademais de alimentarte ben bebes auga e fas algo de exercicio, sentiraste con moita enerxía para afrontar o día.

Le e comprende o problema Que lle proporcionan os alimentos ao noso corpo? Por que pensas que é importante coñecer a roda dos alimentos para poder levar unha dieta saudable? Que consecuencias pode ter para unha persoa da túa idade ir para a escola sen almorzar e non comer nada ata o xantar? Explícao. Fíxate na roda dos alimentos. De que grupo de alimentos se recomenda consumir máis? E menos? EXPRESIÓN ORAL. Explícalle ao resto

dos compañeiros se a dieta que adoitas levar che parece saudable e xustifícao. 158

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 158

188

04/03/2015 8:20:57

Planificar unha dieta saudable Xa sabes que hai unha gran variedade de alimentos, e seguro que prefires algúns antes ca outros. Vas elaborar un menú equilibrado e saudable, adecuándoo tamén ao teu gusto.

Fíxate neste menú para dous días LUNS

MARTES

ALMORZO

leite, cereais, zume

batido con cacao, uvas, torrada con marmelada

MEDIA MAÑÁ

mazá, mandarina ou froita do tempo

presa de noces ou outros froitos secos

XANTAR

sopa de verduras, peixe ao forno, iogur

crema de porros, bisté con patacas, amorodos

MERENDA

bocadillo de xamón, zume

ensalada de froitas, torrada con mel

CEA

consomé, tomate con queixo fresco

sopa de peixe, tortilla con xamón e queixo

Elixe os pratos para facer un menú equilibrado Na nosa dieta hai pratos que se adoitan consumir habitualmente. Escolle os que prefiras entre os que che propoñemos, ou pensa noutros, tendo en conta os alimentos que se empregan para elaboralo. peixe á prancha con minestra

ensalada de pasta

lentellas estufadas con carne sopa de verduras caldeirada de peixe coello guisado con cenoria

chícharos con xamón crema de porros ensalada de garavanzos caldo galego

Completa o menú para o resto a semana Cos pratos que elixises, completa o menú para o resto dos días da semana. MÉRCORES

XOVES

VENRES

ALMORZO

Comprobade que o menú é axeitado Intercambiade os menús entre vós e valorádeos tendo en conta o saudables, completos e variados que vos parezan.

Reflexiona 1

Por que é importante que un menú sexa equilibrado? E variado?

2

Poderías comer todos os días o teu prato favorito? Sería saudable? Explica as razóns.

3

Explica que se debe ter en conta á hora de planificar unha dieta. 159

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 159

04/03/2015 8:20:58

189

SABER MÁIS

Os alimentos envasados Os alimentos que consumimos habitualmente non sempre son naturais, senón que están procesados ou elaborados dalgún xeito. Poden presentarse precociñados, en conserva, en salga, en marmelada... Para podermos coñecer de que se compoñen, todos os alimentos envasados traen unha etiqueta, en que se explica información que cómpre saber interpretar.

A

Os tres datos máis importantes en que debemos fixarnos nunha etiqueta son a data de caducidade, os ingredientes que compoñen o alimento e a súa forma de conservación. Coñecer a data de caducidade é fundamental porque nos orienta sobre o prazo en que debemos consumilo. Se mercamos algo que caduca axiña e non temos pensado comelo inmediatamente, deberemos descartar a opción de mercalo. Coñecer todos os ingredientes, ademais de axudarnos a planificar a nosa dieta, é imprescindible para saber se contén algo ao que sexamos alérxicos. Calquera persoa alérxica ao glute, aos froitos secos, ao leite... debe prestar moita atención á composición dos alimentos envasados. Por último, a forma de conservación é fundamental para elaborar un prato seguro, pois hai produtos que non poden quedar abertos ou que se deben conservar nunhas condicións concretas para non derramarse nin contaminarse.

BEBIDA REFRESCANTE DE ZUME DE FROITAS Ingredientes: Auga carbonatada, azucres, 8% de zume de laranxa concentrado, colorante e conservante. Consumir preferentemente antes da fin de 2018. Protexer da luz solar. Preservar de olores agresivos. Conservar en lugar limpo e fresco.

Le e comprende o problema Que diferenza hai entre un alimento natural e un alimento procesado? Cales son os tres datos máis importantes que temos que mirar nunha etiqueta cando compramos un alimento procesado? Observa a imaxe de arriba. Que tipo de alimentos envasados hai? Cales se adoitan consumir na túa casa? Son todos alimentos procesados? EXPRESIÓN ORAL. Le a etiqueta do refresco

e explica a información que se obtén dela. Indica tamén se o consideras un alimento san.

160

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 160

190

04/03/2015 8:20:59

Interpretar unha etiqueta Interpretar ben unha etiqueta axúdanos a seleccionar os alimentos que nos conveñen e a facer unha compra racional. Fíxate con atención na etiqueta da marxe e interprétaa seguindo uns pasos.

tún da de a Ensala

sen glute

ar fresco

se en lug

Consérve

Ingredientes: cenoria, chícharos, pemento, millo, atún, aceite de oliva, vinagre de viño, auga e sal. Información nutricional por 100 g: Proteínas: 7 g Hidratos de carbono: 4 g Graxas: 12 g Fibra alimentaria: 6 g

e seco

Consumir antes de: 31.12.2018

Ata cando podo consumilo? Fíxate se pon data de caducidade (consumir antes de) ou data de consumo preferente (consumir preferentemente antes de). No primeiro caso, ao pasar esa data o alimento estará estragado. No segundo, pode consumirse inda que pasase un tempo, pois perde algunhas das súas calidades, pero non faimal comelo.

Que ingredientes leva? Débese ter moi en conta a lista dos ingredientes, incluso dos que se di que só contén trazas. Unha persoa alérxica a algún alimento pode resultar prexudicada se consome por descoido.

Como debo conservalo? É moi importante valorar se se vai consumir todo ao abrirse ou se vai consumir só parte. De ser así, débense seguir as recomendacións: gardalo na neveira, cambialo para outro envase, deixalo nun lugar fresco e seco ou calquera outra que se indique.

É un alimento adecuado para min? Logo de atender estes tres aspectos e de valorar a información nutricional, xa estás preparado ou preparada para decidir se o alimento é saudable para a túa dieta e se cobre as túas necesidades.

Pon en práctica 1

Poderías comer ese alimento durante o ano 2019? Por que?

2

Se só vas consumir unha parte pequena, como cres que se debe conservar o que che sobra?

3

Unha persoa que é alérxica ao glute podería consumir este alimento? E unha persoa alérxica ao pemento?

4

Polos ingredientes e pola información nutricional, pensas que é un alimento san? Sería adecuado nunha dieta saudable? 161

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 161

04/03/2015 8:21:02

191

SABER MÁIS

Comparar dous ecosistemas O abeto común ou abeto branco é unha árbore do grupo dos piñeiros que forma grandes bosques nas rexións montañosas de Europa. Ten forma de pirámide e pode alcanzar os sesenta metros de altura; o tronco é recto e carece de ramas na parte inferior. Cando pensamos nun bosque de abetos imaxinamos paisaxes coma as das montañas do norte de Europa ou as doscomu Pireneos. Pero non só hai abetos no norte. Nalgunhas serras das provincias de Cádiz e Málaga vive un abeto chamado pinsapo. Que fai unha árbore do norte vivindo tan ao sur? Para resolver este enigma os científicos estudaron o clima das zonas onde viven os abetos e déronse de conta de que se trata de lugares bastante húmidos. Concretamente, os bosques de pinsapos sitúanse nas zonas máis chuviosas da península ibérica: a serra de Grazalema, a serra das Nieves ou a serra Bermeja.

Le e comprende o problema A que grupo de plantas pertence este abeto? Fai un debuxo no caderno do abeto común e escribe as súas características. Que é un pinsapo? Busca nun atlas onde se encontra a serra de Grazalema. Observa as fotografías desta páxina e explica como son as piñas e as follas do pinsapo. Parécense ás dos piñeiros? EXPRESIÓN ORAL. Seguramente algunha vez

estiveches de excursión nun bosque. Descríbelles aos compañeiros todo o que lembres dese lugar. Se non estiveches nunca nun, fai unha descrición de como o imaxinas.

162

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 162

192

04/03/2015 8:21:05

Compara un ecosistema rural e un urbano As persoas podemos vivir en diferentes ecosistemas. Dous deles son o urbano e o rural. A continuación, vas analizar os dous ecosistemas para comparalos.

Analiza os ecosistemas 1

Copia a seguinte táboa no caderno e complétaa con cada un dos elementos que se describen a continuación. Elementos do ecosistema Seres vivos

Medio físico

Relacións entre os seres vivos

Efectos das persoas sobre o medio natural

Ecosistema urbano Ecosistema rural

A vexetación é abundante e a fauna é moi diversa.

A terra adoita ser rica e fértil e con poucas edificacións e zonas asfaltadas.

Vive pouca xente.

A vexetación é escasa e a fauna é pouco diversa.

As relacións son complexas debido á abundancia e diversidade dos seres vivos que o habitan. O terreo está ocupado por edificacións e zonas asfaltadas na súa maior parte. Xérase moito lixo, especialmente plásticos, que se almacenan nos vertedoiros.

As relacións entre os seres vivos deste ecosistema son simples e dependen da actividade humana. Os restos orgánicos resultado da súa actividade serven de alimento para os animais ou utilízanse como fertilizante para a terra. Viven moitas persoas.

Compara os dous ecosistemas 2

Cales son as principais diferenzas entre os elementos dos dous ecosistemas?

3

En cal dos dous ecosistemas os efectos das persoas son máis negativos? Por que?

163

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 163

04/03/2015 8:21:09

193

SABER MÁIS

Organizar un debate Nunha vivenda é importante manter unha temperatura agradable, o que se consegue normalmente cun gran gasto de enerxía en calefacción e aire acondicionado.

Así, nos climas fríos, estes edificios oriéntanse cara ao sur e constrúense con grandes ventás que deixan entrar a luz e a calor do sol.

A arquitectura bioclimática, tamén chamada arquitectura ecolóxica, pretende construír edificios confortables e, á vez, respectuosos co medio natural. Para iso, é preciso reducir ao máximo o consumo de enerxía.

Ademais, íllanse do frío e da humidade con ladrillos ocos, cortiza ou outros materiais. Polo contrario, en climas máis calorosos limítase a entrada do sol e incluso se aproveita o frescor do subsolo para refrescar os cuartos.

Este obxectivo lógrase tendo en conta as condicións climáticas da zona e aproveitando o sol, o vento, a chuvia…

Estas vivendas usan o sol para producir electricidade e auga quente, e reciclan os residuos e a auga.

As placas solares fotovoltaicas proporcionan electricidade.

Úsanse colectores solares para obter auga quente.

As chemineas chemineas solares solares ábrense ábrense As no verán verán para para expulsar expulsar oo aire aire no quente ee péchanse péchanse no no inverno inverno quente para conservar conservar aa calor. calor. para Os Os muros muros con con illantes illantes e as e as cubertas cubertas vexetais vexetais illan illan do do exterior. exterior.

As fiestras orientadas ao sur proporcionan calor e luz natural.

As claraboias danlle luz á vivenda.

As ventás dispóñense en varias fachadas para favorecer a ventilación.

Le e comprende o problema Define arquitectura bioclimática. Por que é conveniente aforrar enerxía?

Observa o debuxo e describe como son as claraboias e cal é a súa utilidade.

Que medidas se toman en climas fríos? E en climas cálidos?

Como funcionan as chemineas solares? En que parte da vivenda están situadas?

Que materiais illan as vivendas do frío e da humidade?

EXPRESIÓN ORAL. Organizade unha chuvia de ideas sobre como aforrar enerxía na casa.

164

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 164

194

04/03/2015 8:21:12

Participar nun debate sobre o uso da enerxía Un debate é unha discusión ordenada entre dúas ou máis persoas que defenden diferentes opinións sobre un tema.

A cuestión sobre a que podedes debater é a seguinte: É necesario cambiar o noso modo de vida actual para resolver os problemas relacionados co uso da enerxía? Ou ben non é necesario porque se esaxeran os problemas ou existen outras alternativas para resolvelos?

Prepara o debate 1

Busca información sobre o tema. Podes usar internet, libros, revistas ou xornais. Ao terminar, redacta as principais conclusións ás que chegaches e escribe cal é a túa postura.

Participa no debate Debedes elixir un moderador, que dirixirá o debate. Daralle a palabra a quen corresponda e, se é necesario, retiraralla a quen se estenda demasiado ou se comporte de forma pouco respectuosa. Formade dous grupos; cada un deles defenderá unha das opinións. Tamén debedes elixir dous secretarios para que cada un recolla as opinións dun grupo: un recollerá as opinións a favor e outro, as opinións en contra. O debate transcorrerá seguindo estas directrices: O moderador daralle a palabra alternativamente a unha persoa de cada grupo. Os participantes intervirán con brevidade, para dar tempo a todos a participar.

Os participantes deben manter un ton de voz adecuado, sen berrar, e deben dirixirse aos demais con respecto en todo momento. Hai que escoitar as opinións dos demais sen interrompelos.

Concluído o debate, os secretarios redactarán as opinións expresadas e leranas ante a clase.

Reflexiona tras o debate 2

Redacta cal é agora a túa postura en relación co tema que se propuxo. É a mesma ca antes do debate ou cambiou?

3

Propón outros temas que che parezan de interese para debater. 165

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 165

04/03/2015 8:21:16

195

196

SOLUCIONARIO

PONTE A PROBA PRIMEIRO TRIMESTRE 1

As células do corpo humano… b. se agrupan en tecidos.

2

Un órgano está formado por… c. tecidos que funcionan de forma conxunta.

3

A orde en que actúan os elementos que interveñen na función de relación é… b. órganos dos sentidos – sistema nervioso – aparello locomotor.

4

O proceso dixestivo segue… b. tres pasos: dixestión, absorción e eliminación dos refugos.

5

A fecundación é… c. a unión dun óvulo e dun espermatozoide.

6

Os ósos … c. forman o esqueleto.

7

Os músculos fusiformes encóntranse… c. nas extremidades.

6

A relación en que poden saír prexudicados os dous seres vivos que se relacionan é… c. a competencia.

7

As frechas dunha cadea alimentaria van... a. desde o ser vivo que serve de alimento cara ao que o come.

8

Todo o que rodea e inflúe nun ser vivo é… c. o seu medio natural.

9

A acumulación de lixo e substancias prexudiciais é a… a. contaminación.

10 As reservas da biosfera son espazos

declarados por… b. organismos internacionais. TERCEIRO TRIMESTRE 1

Un corpo que flota na auga… c. é menos denso ca a auga.

2

Os gases... b. non teñen nin forma nin volume fixo.

8

O cerebro forma parte do… c. sistema nervioso central.

3

Canto máis viscoso é un líquido... b. máis lentamente flúe.

9

Os movementos reflexos son… c. rápidos e involuntarios.

4

Cando damos unha patada a un balón... b. a enerxía transfírese.

5

Cando arde un papel… b. prodúcese combustión.

SEGUNDO TRIMESTRE 1

O conxunto de todos os seres vivios da Terra é a… c. biosfera.

6

A enerxía nuclear… c. está presente en minerais coma o uranio.

2

Nos medios acuáticos os factores máis influentes son… b. a cantidade de sal e a luz.

7

Os residuos radioactivos… b. son producidos polas centrais nucleares.

3

O bosque atlántico está formado por… a. árbores de folla caduca.

8

O efecto invernadoiro… a. é imprescindible para que teña lugar a vida na Terra.

4

O zume bruto… b. é unha mestura de auga e sales minerais.

9

Hai dous tipos de motores… a. de combustión e eléctricos.

5

Un carnívoro pode ser… b. un consumidor secundario.

10 Un termóstato...

b. permite regular o consumo de enerxía.

167

ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 167

24/03/2015 12:33:36

197

NOTAS

NOTAS

Dirección de arte: Xosé Crespo. Proxecto gráfico: Estudio Pep Carrió. Fotografía de portada: Leila Méndez. Xefa de proxecto: Rosa Marín. Coordinación de ilustración: Carlos Aguilera. Xefe de desenvolvemento de proxecto: Javier Tejeda. Desenvolvemento gráfico: Raúl de Andrés, Rosa Barriga, Olga de Dios, Jorge Gómez e Julia Ortega. Dirección técnica: Ángel García. Coordinación técnica: Lourdes Román e Francisco Moral. Confección e montaxe: Eva Hernández, e Marisa Valbuena. Asesoramento lingüístico: Luz Cures e Xoán L. Bendaña.

© 2015 by Santillana Educación, S. L./ Edicións Obradoiro, S. L. Entrecercas, 2 15705 Santiago de Compostela Printed in Spain

ISBN: 978-84-9972-594-9 CP: 670238 DL: M-28734-2015

Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización dos titulares, salvo excepción prevista pola lei. Diríxase a CEDRO (Centro Español de Dereitos Reprográficos, www.cedro.org) se necesita fotocopiar ou escanear algún fragmento desta obra.