ANDINA HATUN YACHAYWASI LENGUA NATIVA: QUECHUA II HUJ ÑEQE YACHANA YACHACHIQ KAMAQKUNA (AUTORES): - Dr. CRISOLOGO CAJA
Views 351 Downloads 321 File size 2MB
ANDINA HATUN YACHAYWASI
LENGUA NATIVA: QUECHUA II HUJ ÑEQE YACHANA
YACHACHIQ KAMAQKUNA (AUTORES): - Dr. CRISOLOGO CAJAVILCA CHAVEZ
QOSQO – PERÚ ISKAY WARANQA CHUNKA PUSAQNIYUQ WATAPI
QUECHUA – 2018
NAPAYKUYKUNA Mosoq Yachaykuna
CARLOS :
Allillanchu wayqey!
LUIS :
Allillanmi wayqechay
CARLOS : LUIS : CARLOS : LUIS :
Qoya Sipas Wiraqocha Wayqe Tura Ñaña Pana Wayna Erqe
Maytataq rishankiri? Mikhuqmi rishani Kusa, wayqey tupananchiskama Tupananchiskama
Mosoq yachaykuna
Yachachiq Yachaq Yachaqmasi Allin Añay Anchata kusikuni Anchata añaychakuyki Sumaqllaña Imamanta Ama hina kaychu
Lucas: imaynalla kashanki Yvana? Yvana: allillanmi kashani Lucas, qanri? Lucas: noqapas allillanmi kashani. Yvana: kusa, tupananchiskama Lucas. Lucas: Tupananchiskama Yvana.
2
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Mosoq yachaykuna
Marco: allin p’unchay kachun qoya Luz. Luz: Hinallataq qanpaqpas wiraqocha Marco. Marco: imaynallan kashanki? Luz: allillanmi kashani, qanrí? Marco: noqapas allillanmi kashani. Luz: tinkunanchiskama Marco: tinkunanchiskama.
Panpachaykuway Huk ñeqe yachana Qhalillachu Qanri? Sulpay Tayta Mama Awicha machula
KUNANQA QANÑATAQ NAPAYKUYTA QELQAY
……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………
3
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
SIMICHAQKUNA: LOS VERBOS El verbo es el núcleo fundamental del sintagma verbal de la oración y que completa la idea. Indica la acción realizada por el núcleo del sintagma nominal. El verbo se transforma por la posposición de morfemas flexivos, en diferentes modos, tiempos, número, persona y aspectos, las conjugaciones se realiza con los cinco modelos lexicales como son: Ay: aysay, phalay, llank’ay, apay, munay, chutay, pukllay, p’itay Ey: ayqey, saqey, p’esqey, t’oqsey, seqey. Iy: puriy, k’amiy, kaniy, llinpiy, hanpiy, asiy, takiy Oy: onqoy, loqloy, qoy, mosqhoy, orqoy Uy: wayk´uy, mikhuy, tusuy, kasuy, tapuy, luluy, watuy. QHAWARICHIYKUNA = EJEMPLOS Kay simichaqkuna sutinkunata qelqay.
Mosoq simikuna:
Puñuy: dormir Hatariy: levantarse Ujay: tomar Mijuy: comer Mast´ay: tender Maq´alliy: abrazar Rantiy: comprar
Wayk´uy: cocinar Puriy: caminar Phaway: correr Qhaway: mirar Nawinchay: leer Umalliy: pensar, captar Yuyaychay: pensar
Qelqay: escribir Llinphiy: pintar llank´ay: trabajar Chutay: jalar Pukllay: jugar Ch´usay: viajar Q´epiy: cargar 4
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Ranay: vender Qhatuy: vender Wichay: subir Hich´ay: echar Qatakuy: taparse, cubrirse
Wit´uy: cortar Pichay: limpiar P´istukuy: cubrirse Armakuy: bañarse Hanpiy: curar Sipiy: matar Ñak´ay: degollar
Naqch´ay: peinar Mayllikuy: asearse Munay: querer, amar Challway: pescar Nanay: dolor T´aqsay: lavar
SIMICHAQPA T’IJRAPAYAKUYNIN : CONJUGACIÓN DEL VERBO ÑAUPAQ PACHA
KUNAN PACHA
HAMUQ PACHA
TIEMPO PASADO O PRETERITO
TIEMPO PRESENTE
TIEMPO FUTURO
CHANIN RIMAYPI T’IJRAPAYAY: MODO INDICATIVO 1. KUNAN PACHA : TIEMPO PRESENTE I.
KUNAN PACHA: PRESENTE SIMPLE
PUÑUY = DORMIR RUNAQ SUTIN RANTINKUNA Noqa Qan Pay Noqanchis ( I ) Noqayku ( E) Qankuna Paykuna
RUNAQ SUTIN RANTINKUNA
RAIZ VERBAL Puñu Puñu Puñu Puñu Puñu Puñu Puñu
MORFEMA DECLINATIVO ni nki n nchis yku nkichis nku
ORQOY
EXPRESIÓN REAL
SIGNIFICADO
Noqa Puñuni Qan Puñunki Pay Puñun Noqanchis Puñunchis Noqayku Puñuyku Qankuna Puñunkichis Paykuna Puñunku
Yo Duermo Tú Duermes Él Duerme Nosotros Dormimos Nosotros Dormimos Ustedes Duermen Ellos Duermen
QELQAY
5
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
KUNANQA, QANÑATAQ KAY SIMICHAQKUNATA KUNAN PACHAPI T’IJRAPAYAY 2. ÑAUPAQ PACHA : PASADO O PRETERITO I. ÑAUPAQ PACHA : PRETERITO IMPERFECTO (1ra. FORMA) LLANK’AY :TRABAJAR RUNAQ SUTIN RANTINKUNA Noqa Qan Pay Noqanchis ( i ) Noqayku ( e) Qankuna Paykuna
RAIZ VERBAL Llank’a Llank’a Llank’a Llank’a Llank’a Llank’a Llank’a
SUFIJO rqa rqa rqa rqa rqa rqa rqa
MORFEMA DECLINATIVO ni nki n nchis yku nkichis nku
EXPRESIÓN REAL Noqa llank’arqani Qan llank’arqanki Pay llank’arqan Noqanchis llank’arqanchis Noqayku llank’arqayku Qankuna llank’arqankichis Paykuna llank’arqanku
SIGNIFICADO Yo trabajaba Tú trabajabas Él trabajaba Nosotros trabajábamos Nosotros trabajábamos
Ustedes trabajaban Ellos trabajaban
KUNANQA, QANÑATAQ KAY SIMICHAQKUNATA ÑAUPAQ PACHAPI T’IJRAPAYAY RUNAQ SUTIN RANTINKUNA
TUSUY
RIMAY
II. ÑAUPAQ PACHAPI: PRETERITO IMPERFECTO (2da. FORMA) LLANK’AY: TRABAJAR RUNAQ SUTIN RAIZ SUFIJO MORFEMA RANTINKUNA VERBAL DECLINATIVO
EXPRESIÓN REAL
SIGNIFICADO
6
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Noqa
Llank’a
ra
ni
Noqa llank’arani
Yo trabajaba
Qan
Llank’a
ra
nki
Qan llank’aranki
Tú trabajabas
Pay
Llank’a
ra
n
Pay llank’aran
Él trabajaba
Noqanchis ( i )
Llank’a
ra
nchis
Noqanchis llank’aranchis
Nosotros trabajábamos
Noqayku
Llank’a
ra
yku
Noqayku llank’arayku
Nosotros trabajábamos
Qankuna
Llank’a
ra
nkichis
Qankuna llank’arankichis
Ustedes trabajaban
Paykuna
Llank’a
ra
nku
Paykuna llank’aranku
Ellos trabajaban
( e)
KUNANQA, QANÑATAQ KAY SIMICHAQKUNATA ÑAUPAQ PACHAPI T’IJRAPAYAY RUNAQ SUTIN RANTINKUNA
puriy
llamiy
3. HAMUQ PACHA : TIEMPO FUTURO PUÑUY = DORMIR RUNAQ SUTIN RANTINKUNA Noqa
RAIZ VERBAL Puñu
Qan
Puñu
nki
Qan puñunki
Tú dormirás
Pay
Puñu
nqa
Pay puñunqa
Él dormirá
Noqanchis ( i )
Puñu
sunchis
Noqanchis puñusunchis
Nosotros dormiremos
Noqayku
Puñu
saqku
Noqayku puñusaqku
Nosotros dormiremos
Qankuna
Puñu
nkichis
Qankuna puñunkichis
Ustedes dormirán
Paykuna
Puñu
nqaku
Paykuna puñunqaku
Ellos dormirán
( e)
MORFEMA EXPRESIÓN REAL DECLINATIVO saq Noqa puñusaq
SIGNIFICADO Yo dormiré
KUNANQA, QANÑATAQ KAY SIMICHAQKUNATA HAMUQ PACHAPI T’IJRAPAYAY RUNAQ SUTIN RANTINKUNA
……………………….
……………………..
7
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
HUNT´A RIMAYKUNA Kay qhawaykunawan kinsa hunt´arimaykunata qelqay (sujeto – objeto – verbo)
……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..……..
……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..……..
……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..……..
ALLINTA ÑAWINCHASPA SEQ’EY LLAPAN SIMICHAQKUNATA. Timoteochapa willakusqanta ñawinchasunchis Kaykunata k’uychichay p'unchawpi ruwani.
8
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
1. Tutallamanta hatarispa, uyayta uphakuni, kiruyta, chakiyta mayllikuni, Chukchayta ñaqch'akuni
2. Chaymantataq lawata upini mot'eyuqta, ñukñu q´onpuyuqta ima.
3. Pikuyta rikrarikuspa taytaypa llank'asqanman rini
4. Ayllu masinkunawan kuska, taytayqa ñanta allichashan. Paykunata ñoqapas yanapani
5. Chaymantataq wasiyman kaq kutipuni. Mamaytapas wasipi rurayninkunapi yanapani
Extraído: del libro “El quechua al alcance de los profesores bilingües”.
1. Kay willakuymanta orqoy simichaqta, sutita, suti chaninchaqta, suti rantinta ima. SIMICHAQKUNA ……………………
SUTIKUNA ……………………
SUTICHANINCHAQ ……………………
SUTIQ RANTIN …………………… 9
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
...…………………
...…………………
...…………………
...…………………
……………………
……………………
……………………
……………………
...…………………
...…………………
...…………………
...…………………
……………………
……………………
……………………
……………………
KUNAN PACHAPIPUNI = PROGRESIVO RV + SHA+ DVKP …………….. …..…………. ….…………..
SIMICHAQPA T’IJRAPAYAKUYNIN = CONJUGACIÓN DEL VERBO (SHA) = PROGRESIVO
VERBO TRABAJANDO
RUNA SIMIQ RANTINKUNA
KUNAN PACHAPIPUNI
ÑAUPAQ PACHAPIPUNI
HAMUQ PACHAPIPUNI
Noqa
Llank’ashani
Llank’asharani
Llank’ashasaq
Qan
Llank’ashanki
Llank’asharanki
Llank’ashanki
Pay
Llank’ashan
Llank’asharan
Llank’ashanqa
Noqanchis
Llank’ashanchis
Llank’asharanchis
Llank’ashasunchis
Noqayku
Llank’ashayku
Llank’asharayku
Llank’ashasaqku
Qankuna
Llank’ashankichis
Llank’asharankichis
Llank’ashankichis
Paykuna
Llank’ashanku
Llank’asharanku
Llank’ashanqaku
PURIY RUNA SIMIQ KUNAN PACHAPIPUNI RANTINKUNA Noqa Purishani
ÑAUPAQ PACHAPIPUNI Purisharani
HAMUQ PACHAPIPUNI Purishasaq
Qan
Purishanki
Purisharanki
Purishanki
Pay
Purishan
Purisharan
Purishanqa
Noqanchis
Purishanchis
Purisharanchis
Purishasunchis 10
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Noqayku
Purishayku
Purisharayku
Purishasaqku
Qankuna
Purishankichis
Purisharankichis
Purishankichis
Paykuna
Purishanku
Purisharanku
Purishanqaku
Ima Munasqayki Simichaqwan Kinsantin Pachapipuni T´Ijrapayay RUNA SIMIQ RANTINKUNA
RUNA SIMIQ RANTINKUNA
KUNAN PACHAPIPUNI
ÑAUPAQ PACHAPIPUNI
HAMUQ PACHAPIPUNI
ÑAUPAQ PACHAPIPUNI
HAMUQ PACHAPIPUNI
KUNAN PACHAPIPUNI
Hunt´a rimaykunata qelqay (en progresivo) ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... Kay castellano rimaykunata runa simiman t´ijray 11
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Qué estás haciendo =-----------------------------------------------------------------------------Con quien estas caminado =---------------------------------------------------------------------En donde estás trabajando =---------------------------------------------------------------------Cuando estaba trabajado el vino =--------------------------------------------------------------Ellos estaban trabajando =-----------------------------------------------------------------------Hunt´apay chaninkaqwan: chayaramushan wayk’ushan
maqchisharan
chinkashanki
ruwashanqa
chayaramushan, wayk’ushan, maqchisharan, chinkashanki, ruwashanqa Mamay mikhunata ipaywan ………………….…………….. Mamaymi taytaykiq wasinpi ………………………..……… Kakay Limamanta …………………………………………… Maytan wayqeywan………………….…………………….… Pedro wasiyta ch´usanaykama ……………………………. EL CUERPO HUMANO = RUNA Q KURKU Uma
:Cabeza
Ñuñu
: Seno
Chujcha
: Cabello
Qhasqo
: Pecho
Uma qara
: Cuerocabelludo
Wasa
: Espalda
Sak'aka
: Calavera
Rijra
: Hombro
Uma hanq'ara
: Cráneo
Rijra tullu
: Clavícula
Ñosqhon
: Seso
Qharmin
: Omóplato
Uya
:Cara
Saqro
: Esqueleto
Mat'i
: Frente
Waqtan tullu
: Costilla
Qheñipa
: Cejas
Qhasqo tullu
: Esternón
Ñawi qara
: Párpados
Siki chupan
: Coxis
Qhechifra
: Pestañas
Teqnin
: Cadera
Ñawi
:Ojo
Sorq'an
: Pulmón
Ñawiruru
: Pupila
Kukupin
: Hígado 12
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Senqa
: Nariz
Hayaqen
: Vesícula biliar
Senqat'oqo
: Fosas nasales
Sonqo
: Corazón
Senqa suphu
: Pelo nasal
Raphin
: Diafragma
Simi
:Boca
Hayaqe
: Bilis
Siphi
: Labio superior
Wank'alli / kurku
: Columna vertebral
Wirp'a
: Labio inferior
Wijsa
: Estómago o barriga
Qallu
: Lengua
K'ayrapin
: Páncreas
Tonqor k'ijllu
: Glotis
Ñañu ch’unchull
: Intestino delgado
Kiru
: Diente
Rakhu ch'unchull
: Intestino grueso
Lluch'a
: Encías
Oqoti
: Recto
Melq'oti
: Esófago
Sip'uti
: Esfínter
Kunka
: Cuello
Rurun
: Riñon
Much'u
: Cogote
Hisp'aypuro
: Vejiga
K'ajlla
: Pómulo
Ullu
:Pene
Waqo
: Mentón
Q'orota
: Testículo
Qhaqllin
: Mandíbula
Q'orota chuspa
: Escroto
K'aki
: Quijada
Raka
: Vagina
Sunkha
: Barba
Raka k'akara
:Clítoris
Sirphi suphu
: Bigote
Raka llika
: Himen
Ninri, rinri
: Oreja
Uthapin
: Placenta
Uyarina
:Oído
Pupu
: Ombligo
Ninri k'apachu
: Pabellón de la oreja
Weq'au
: Cintura
Siki
: Nalgas o posadera
Ruk'akuna
: Dedos
Phaka
: Entrepiernas
Sillu
:Uña
Phaka suphu
: Vello púbico
Mak'a tullu
: Húmero
Yuma
: Espermatozoide
Chaki
:Pie
Unuhisp'ay
: Orín
Chaki panpa
: Planta del pie
Aka, hatun hisp'ay
: Excremento o caca
Chaka
: Pierna
Runañujñu
: Leche materna
Chakatullu
: Hueso fémur
Pantaqch'unchull
: Apéndice
Moqo
: Rodilla
Ñaupaq mak'a
: Brazo
Chaki senqa
: Canilla
Wallwak'u
: Axila
Phillillo
: Rótula
Wallwak'usuphu
: Bello de la axila
Ch'upa
: Pantorrilla
Khukuchu
:Codo
Takillpa
: Talón
Maki
:Mano
Ch'illan
: Ingle
LLANK’ANAKUNA Tupachina 13
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
uma
Chujcha
Uya
Mat'i
Ñawi
UMAPI KAQKUNATA HUNT’APAY
14
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
HUNT’A RIMAYKUNATA RUNAQ UMANMANTA QELQAY
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………… LLANK’AY 15
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Runaq Kurkun Sutinkuna Qelqay
16
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
AYLLUNCHISMANTA SUTIKUNA: NOMINACION DE LA FAMILIA 17
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Ayllu
Qhachun
Qhari
Qatay
Warmi
Qhepatayta
Tayta
Qhepa mama
Mama
Tiyaqmasi
Churi - qhari wawa
Hawa churi
Phiwi churi
Hawa ususi
Kuraj churi
Masano
Sullk’a churi
Lunchu
Ususi
Phiwiwawa
Wawa
Q'aqa / q'aqalo
Kuraj wawa
Kiwachu
Sullk’a wawa
Kiwachumasi
Chanako, ñuñu pucho, chhaphchipa
Aqe
Qosa
Aqemasi
Qoya
Inkan
Apucha
Pantaq mas i
Awicha
Pasu
Wayqe
Itma
Ñaña
Uywaqe
Tura
Uywasqa
Pana
Churichakusqay
Sispawayqe
Mamachakusqa 18
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Sispapana
Taytachakusqa
Sispatura
Ñañachakusqa
Sispañaña
Wayqechakusqa
Kaka
Saway
Ipa
Marq'aq
Kuncha
Marq'aqe
Mulla
Sawa mama
Haway
Sawatayta
Chupullu
Sawachisqa
LLANK’AYKUNA 1. Huntay llipin lliphikunaman ima kasqanman hina = Completa según corresponda
KAY TAPUKUYKUNATA KUTICHIY Piwanmi tiyanki? _______________________________________
Piwanmi tiyanki? _______________________________________ 19
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Piwanmi tiyanki? _______________________________________
Piwanmi tiyanki? _______________________________________
Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________
Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________
Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________
Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________
Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________
Hunt’apay kay llimphikunapi ima ayllu kaskanman hina= Completa en los dibujos la relación de parentesco según corresponda.
Hunt’apay kay ayllu sach’ata.
20
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Away aylluykiq paqarisqanta sirk’akunawan. = Arma una red o árbol genealógico de tu familia.
“N/MI” SEQ’E”
21
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
mi se agrega a las palabras terminadas en consonante y n a palabras terminadas en vocal para confirmar o dar mayor énfasis a lo dicho por el emisor; se puede agregar a cualquier elemento de la oración. No tiene traducción. Hunt’ana: a) b) c) d)
Imaynalla…… kashankichis. Qhalilla…….. kashayku. Imaynalla…… tayta Dina kashan. Allillan……….. kashan. “CHU” SEQ’E”
El sufijo chu desempeña el papel de interrogación y de énfasis de negación. Qhawarichiykuna. 1. Allillanchu kashankichis? 2. Runa simitachu rimanki? 3. Waleqlla……….. Kashanki? 4. Qhalilla…………….. Kashanku? ARÍ: De afirmación, que se emplea para responder a las oraciones interrogativas realizadas con el sufijo CHU. Qhawarichiykuna: a. Allillanchu kashankichis? b. Qhalillachu wawayki Lucas kashan? Hunt’ana:
Ari, allillanmi kashayku. Ari, qhalillan kashan. Runa Simipi
1.-Runa simitachu qelqashanki?
Qelqashani.
………….., runa simita qeqashani. 2.-Qhalillachu Cristina kashan? ……………, qhalillan kashan. “LLA” SEQ’E” Solamente
Noqalla Taytaylla Ñañaylla ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. "PAS" SEQ'E
“TAMBIEN”. 22
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Qhawarichiykuna. qoyaypas Tiyanapas Churiykipas Wakapas ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………… "RI" SEQ'E Reemplaza al final de las palabras que toman la forma interrogativa. Equivale a la conjunción copulativa “Y”. Qhawarichiykuna: Qanrí? Payrí? Paykunarí? ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. KAMA SEQ'E Es el sufijo terminativo, indica el límite de una acción en el tiempo y en el espacio. Su traducción es “hasta”. Qhawarichiykuna: Paqarinkama Tupananchiskama Wasikama Tiyanakama. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………….
"QA" SEQ'E Enfatiza al elemento en la cual se centra la conversación. Por lo general va en el: sustantivo, palabras sustantivadas y en los pronombres. Va generalmente en oraciones afirmativas. Qhawarichiykuna: Wawaykunaqa. Qanqa. Luisqa. Yachachiqqa. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. 23
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………….
"TAQ" SEQ'E Sirve para enfatizar la afirmación, negación o la llamada de atención. Contrastivo “Y”. Qhawarichiykuna. Alqotaq Michitaq Warmitaq ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. Pay riman, qantaqtaq uyarinki. Qan takinki , noqataq tusuni. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. "TAQ-RI" SEQ'E El sufijo TAQ coopera con el sufijo RI para que la interrogación sea más afable y enfática. Qhawarichiykuna.
Pikunataq wasiykipiri tiyashanku? Maypitaq qosaykiri kashan? Imataq sutiykiri? …………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… "KUNA" SEQ'E KUNA pluraliza.
Tiyanakuna Ayllukuna Rumikuna Michikuna Runakuna P’achakuna Pichanakuna 24
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Punkukuna Mankakuna Wisllakuna …………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… "PURA" SEQ'E
ENTRE QHAWARICHIYKUNA Waynapura Erqepura Sipaspura Uywapura Qharipura …………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………
"WAN" SEQ'E Sufijo que se pospone a sustantivos, pronombres y adjetivos expresa compañía, su traducción es “con”. Qhawarichiykuna: Wawawan Paywan Noqawan ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………….
"PI" SEQ'E La traducción que le corresponde es: (en, dentro, sobre, encima, de o durante) Qhawarichiykuna. Raymipi Qochapi Q’onchapi 25
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Mankapi Patarapi Ch’ukllapi ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………….
"MANTA" SEQ'E El sufijo “MANTA” indica procedencia (de, del, desde, después, a causa de, por) Qhawarichiykuna: Qosqomanta Wasimanta Luismanta kunan rimasunchis. Iñina wasimanta Ayamarkamanta Llaqtaymanta Yunkamanta ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………….
"MAN" SEQ'E Sufijo que significa “Man” hacia. Qhawarichiykuna: Qosqoman Llaqtaman Limaman Aylluyman ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. "TA" SEQ'E El sufijo “TA” desempeña la función de complemento directo de la oración. TA= “a, al, la, las, los”. Qhawarichiykuna: Wasita Mallkita Alqota Lucasta Ivanata ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. 26
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
………………………………………………………………………. SAPA SEQ’E
Es el sufijo aumentativo también conocido como adjetivo aumentativo. QHAWARICHIYKUNA Simisapa Senqasapa Rimaysapa Llank’yasapa Yuyaysapa ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. KAQNIYUQ RUNA SUTIQ RANTINKUNA
ÑAWICHA: Q/PA determina pertenecía “q” se agrega cuando la palabra termina en vocal y “pa” cuando los sustantivos terminan en consonante. KAQNIYUQ SUTIQ RANTINKUNA
CH’ULLAPI
ASKHAPI
Noqa…………
Noqanchis……….
Qan…………
Noqayku………
Pay…………..
Qankuna………… Paykuna……….
GRAMÁTICA YACHAY :
(conjugación en presente indicativo) Conjugación del verbo tener, en quechua para expresar yo tengo, se pone el pronombre en caso genitivo “Q-PA” y seguidamente del verbo en tercera persona del tiempo y modo correspondiente. Sutiq Rantinkuna Simichaq Kay T’ikrasqa Ch’ullapi kan yo tengo Noqaq kan tú tienes Qanpa kan Él tiene Paypa 27
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
Askhapi
noqanchispa noqaykuq qankunaq paykunaq
kan kan kan kan
nosotros tenemos nosotros tenemos ustedes tienen ellos tienen
conjugación del verbo tener (KAY) en progresivo. Sutiq Rantinkuna Simichaq Kashay T’ikrasqa Ch’ullapi
Noqaq Qanpa Paypa
kashan kashan kashan
yo estoy teniendo tú estás teniendo. Él está teniendo.
nosotros estamos teniendo nosotros estamos teniendo vosotros estáis teniendo ellos están teniendo.
Askhapi
noqanchispa noqaykuq qankunaq paykunaq
kashan kashan kashan kashan
YACHAY PUKLLAY EJERCICIOS 1. Noqaq qolqey kashan. 2. Noqaq ………………………………. Kashan. 3. Noqaq ………………………………. Kashan. 4. Taytaypa ………………………………. Kashan. 5. Noqanchispa
wasinchis
kan.
6. Noqaykuq ………………………………. Kan. 7. Paykunaq chakranku kan. 8. Paykunaq ……………………….. kan. 9. Paykunaq ……………………….. kan. 10. Carlospa ……………………………..kan KUNAN PACHAPI LLANK’AY QANÑATAQ PUKLLACHIY “KAY” RUWACHIQTA EN SU FORMA SER Y ESTAR. 28
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
RV+DVKP……………………………………………………………………………………………….. RUNA SUTIQ RANTINKUNA
KAY
T’IKRASQA
RIPUQ PACHAPI LLANK’AY QANÑATAQ PUKLLACHIY “KAY” SER Y ESTAR RUWACHIQTA EN SU FORMA RV+DVRP………………………………………………………………............................................... RUNA SUTIQ RANTINKUNA
KAY
T’IKRASQA
HAMUQ PACHAPI LLANK’AY QANÑATAQ PUKLLACHIY “KAY” RUWACHIQTA EN SU FORMA SER Y ESTAR. RV+DVHP……………………………………………………………………………………………….. RUNA SUTIQ RANTINKUNA
KAY
T’IKRASQA
29
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
MORFEMAS POSESIVOS o adjetivos posesivos Cuando un sustantivo termina en vocal se utiliza los morfemas (y-yki-n-nchis--yku-ykichisnku) Qhawarichiykuna Tayta Wayqe Wasi
Cuando un sustantivo termina en consonante se agrega los siguientes morfemas (niy-niyki-ninninchis-niyku-niykichis-ninku) Qhawarichiykuna: Qhachun
Haway
Qatay
30
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
HUNT’A RIMAYKUNATA QELQAY YACHAY: Hunt’a rimay qelqanapaqqa ama qonqaychu kay hinatan qelqanayki. Suti-kaqkuna-ruwachiq Kinsa hunt’a rimaykuna qelqay sapanqa llinphiwan.
…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………
31
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez
QUECHUA – 2018
…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………
32
Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez