1. Modulo I- Quechua II

ANDINA HATUN YACHAYWASI LENGUA NATIVA: QUECHUA II HUJ ÑEQE YACHANA YACHACHIQ KAMAQKUNA (AUTORES): - Dr. CRISOLOGO CAJA

Views 351 Downloads 321 File size 2MB

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Recommend stories

Citation preview

ANDINA HATUN YACHAYWASI

LENGUA NATIVA: QUECHUA II HUJ ÑEQE YACHANA

YACHACHIQ KAMAQKUNA (AUTORES): - Dr. CRISOLOGO CAJAVILCA CHAVEZ

QOSQO – PERÚ ISKAY WARANQA CHUNKA PUSAQNIYUQ WATAPI

QUECHUA – 2018

NAPAYKUYKUNA Mosoq Yachaykuna         

CARLOS :

Allillanchu wayqey!

LUIS :

Allillanmi wayqechay

CARLOS : LUIS : CARLOS : LUIS :

Qoya Sipas Wiraqocha Wayqe Tura Ñaña Pana Wayna Erqe

Maytataq rishankiri? Mikhuqmi rishani Kusa, wayqey tupananchiskama Tupananchiskama

Mosoq yachaykuna          

Yachachiq Yachaq Yachaqmasi Allin Añay Anchata kusikuni Anchata añaychakuyki Sumaqllaña Imamanta Ama hina kaychu

Lucas: imaynalla kashanki Yvana? Yvana: allillanmi kashani Lucas, qanri? Lucas: noqapas allillanmi kashani. Yvana: kusa, tupananchiskama Lucas. Lucas: Tupananchiskama Yvana.

2

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

Mosoq yachaykuna

Marco: allin p’unchay kachun qoya Luz. Luz: Hinallataq qanpaqpas wiraqocha Marco. Marco: imaynallan kashanki? Luz: allillanmi kashani, qanrí? Marco: noqapas allillanmi kashani. Luz: tinkunanchiskama Marco: tinkunanchiskama.

        

Panpachaykuway Huk ñeqe yachana Qhalillachu Qanri? Sulpay Tayta Mama Awicha machula

KUNANQA QANÑATAQ NAPAYKUYTA QELQAY

……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………

3

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

SIMICHAQKUNA: LOS VERBOS El verbo es el núcleo fundamental del sintagma verbal de la oración y que completa la idea. Indica la acción realizada por el núcleo del sintagma nominal. El verbo se transforma por la posposición de morfemas flexivos, en diferentes modos, tiempos, número, persona y aspectos, las conjugaciones se realiza con los cinco modelos lexicales como son: Ay: aysay, phalay, llank’ay, apay, munay, chutay, pukllay, p’itay Ey: ayqey, saqey, p’esqey, t’oqsey, seqey. Iy: puriy, k’amiy, kaniy, llinpiy, hanpiy, asiy, takiy Oy: onqoy, loqloy, qoy, mosqhoy, orqoy Uy: wayk´uy, mikhuy, tusuy, kasuy, tapuy, luluy, watuy. QHAWARICHIYKUNA = EJEMPLOS Kay simichaqkuna sutinkunata qelqay.

Mosoq simikuna:       

Puñuy: dormir Hatariy: levantarse Ujay: tomar Mijuy: comer Mast´ay: tender Maq´alliy: abrazar Rantiy: comprar

      

Wayk´uy: cocinar Puriy: caminar Phaway: correr Qhaway: mirar Nawinchay: leer Umalliy: pensar, captar Yuyaychay: pensar

      

Qelqay: escribir Llinphiy: pintar llank´ay: trabajar Chutay: jalar Pukllay: jugar Ch´usay: viajar Q´epiy: cargar 4

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

    

Ranay: vender Qhatuy: vender Wichay: subir Hich´ay: echar Qatakuy: taparse, cubrirse

      

Wit´uy: cortar Pichay: limpiar P´istukuy: cubrirse Armakuy: bañarse Hanpiy: curar Sipiy: matar Ñak´ay: degollar

     

Naqch´ay: peinar Mayllikuy: asearse Munay: querer, amar Challway: pescar Nanay: dolor T´aqsay: lavar

SIMICHAQPA T’IJRAPAYAKUYNIN : CONJUGACIÓN DEL VERBO ÑAUPAQ PACHA

KUNAN PACHA

HAMUQ PACHA

TIEMPO PASADO O PRETERITO

TIEMPO PRESENTE

TIEMPO FUTURO

CHANIN RIMAYPI T’IJRAPAYAY: MODO INDICATIVO 1. KUNAN PACHA : TIEMPO PRESENTE I.

KUNAN PACHA: PRESENTE SIMPLE

PUÑUY = DORMIR RUNAQ SUTIN RANTINKUNA Noqa Qan Pay Noqanchis ( I ) Noqayku ( E) Qankuna Paykuna

RUNAQ SUTIN RANTINKUNA

RAIZ VERBAL Puñu Puñu Puñu Puñu Puñu Puñu Puñu

MORFEMA DECLINATIVO ni nki n nchis yku nkichis nku

ORQOY

EXPRESIÓN REAL

SIGNIFICADO

Noqa Puñuni Qan Puñunki Pay Puñun Noqanchis Puñunchis Noqayku Puñuyku Qankuna Puñunkichis Paykuna Puñunku

Yo Duermo Tú Duermes Él Duerme Nosotros Dormimos Nosotros Dormimos Ustedes Duermen Ellos Duermen

QELQAY

5

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

KUNANQA, QANÑATAQ KAY SIMICHAQKUNATA KUNAN PACHAPI T’IJRAPAYAY 2. ÑAUPAQ PACHA : PASADO O PRETERITO I. ÑAUPAQ PACHA : PRETERITO IMPERFECTO (1ra. FORMA) LLANK’AY :TRABAJAR RUNAQ SUTIN RANTINKUNA Noqa Qan Pay Noqanchis ( i ) Noqayku ( e) Qankuna Paykuna

RAIZ VERBAL Llank’a Llank’a Llank’a Llank’a Llank’a Llank’a Llank’a

SUFIJO rqa rqa rqa rqa rqa rqa rqa

MORFEMA DECLINATIVO ni nki n nchis yku nkichis nku

EXPRESIÓN REAL Noqa llank’arqani Qan llank’arqanki Pay llank’arqan Noqanchis llank’arqanchis Noqayku llank’arqayku Qankuna llank’arqankichis Paykuna llank’arqanku

SIGNIFICADO Yo trabajaba Tú trabajabas Él trabajaba Nosotros trabajábamos Nosotros trabajábamos

Ustedes trabajaban Ellos trabajaban

KUNANQA, QANÑATAQ KAY SIMICHAQKUNATA ÑAUPAQ PACHAPI T’IJRAPAYAY RUNAQ SUTIN RANTINKUNA

TUSUY

RIMAY

II. ÑAUPAQ PACHAPI: PRETERITO IMPERFECTO (2da. FORMA) LLANK’AY: TRABAJAR RUNAQ SUTIN RAIZ SUFIJO MORFEMA RANTINKUNA VERBAL DECLINATIVO

EXPRESIÓN REAL

SIGNIFICADO

6

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

Noqa

Llank’a

ra

ni

Noqa llank’arani

Yo trabajaba

Qan

Llank’a

ra

nki

Qan llank’aranki

Tú trabajabas

Pay

Llank’a

ra

n

Pay llank’aran

Él trabajaba

Noqanchis ( i )

Llank’a

ra

nchis

Noqanchis llank’aranchis

Nosotros trabajábamos

Noqayku

Llank’a

ra

yku

Noqayku llank’arayku

Nosotros trabajábamos

Qankuna

Llank’a

ra

nkichis

Qankuna llank’arankichis

Ustedes trabajaban

Paykuna

Llank’a

ra

nku

Paykuna llank’aranku

Ellos trabajaban

( e)

KUNANQA, QANÑATAQ KAY SIMICHAQKUNATA ÑAUPAQ PACHAPI T’IJRAPAYAY RUNAQ SUTIN RANTINKUNA

puriy

llamiy

3. HAMUQ PACHA : TIEMPO FUTURO PUÑUY = DORMIR RUNAQ SUTIN RANTINKUNA Noqa

RAIZ VERBAL Puñu

Qan

Puñu

nki

Qan puñunki

Tú dormirás

Pay

Puñu

nqa

Pay puñunqa

Él dormirá

Noqanchis ( i )

Puñu

sunchis

Noqanchis puñusunchis

Nosotros dormiremos

Noqayku

Puñu

saqku

Noqayku puñusaqku

Nosotros dormiremos

Qankuna

Puñu

nkichis

Qankuna puñunkichis

Ustedes dormirán

Paykuna

Puñu

nqaku

Paykuna puñunqaku

Ellos dormirán

( e)

MORFEMA EXPRESIÓN REAL DECLINATIVO saq Noqa puñusaq

SIGNIFICADO Yo dormiré

KUNANQA, QANÑATAQ KAY SIMICHAQKUNATA HAMUQ PACHAPI T’IJRAPAYAY RUNAQ SUTIN RANTINKUNA

……………………….

……………………..

7

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

HUNT´A RIMAYKUNA Kay qhawaykunawan kinsa hunt´arimaykunata qelqay (sujeto – objeto – verbo)

……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..……..

……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..……..

……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..…….. ……………………………………….………………………..……..

ALLINTA ÑAWINCHASPA SEQ’EY LLAPAN SIMICHAQKUNATA. Timoteochapa willakusqanta ñawinchasunchis Kaykunata k’uychichay p'unchawpi ruwani.

8

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

1. Tutallamanta hatarispa, uyayta uphakuni, kiruyta, chakiyta mayllikuni, Chukchayta ñaqch'akuni

2. Chaymantataq lawata upini mot'eyuqta, ñukñu q´onpuyuqta ima.

3. Pikuyta rikrarikuspa taytaypa llank'asqanman rini

4. Ayllu masinkunawan kuska, taytayqa ñanta allichashan. Paykunata ñoqapas yanapani

5. Chaymantataq wasiyman kaq kutipuni. Mamaytapas wasipi rurayninkunapi yanapani

Extraído: del libro “El quechua al alcance de los profesores bilingües”.

1. Kay willakuymanta orqoy simichaqta, sutita, suti chaninchaqta, suti rantinta ima. SIMICHAQKUNA ……………………

SUTIKUNA ……………………

SUTICHANINCHAQ ……………………

SUTIQ RANTIN …………………… 9

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

...…………………

...…………………

...…………………

...…………………

……………………

……………………

……………………

……………………

...…………………

...…………………

...…………………

...…………………

……………………

……………………

……………………

……………………

KUNAN PACHAPIPUNI = PROGRESIVO RV + SHA+ DVKP …………….. …..…………. ….…………..

SIMICHAQPA T’IJRAPAYAKUYNIN = CONJUGACIÓN DEL VERBO (SHA) = PROGRESIVO

VERBO TRABAJANDO

RUNA SIMIQ RANTINKUNA

KUNAN PACHAPIPUNI

ÑAUPAQ PACHAPIPUNI

HAMUQ PACHAPIPUNI

Noqa

Llank’ashani

Llank’asharani

Llank’ashasaq

Qan

Llank’ashanki

Llank’asharanki

Llank’ashanki

Pay

Llank’ashan

Llank’asharan

Llank’ashanqa

Noqanchis

Llank’ashanchis

Llank’asharanchis

Llank’ashasunchis

Noqayku

Llank’ashayku

Llank’asharayku

Llank’ashasaqku

Qankuna

Llank’ashankichis

Llank’asharankichis

Llank’ashankichis

Paykuna

Llank’ashanku

Llank’asharanku

Llank’ashanqaku

PURIY RUNA SIMIQ KUNAN PACHAPIPUNI RANTINKUNA Noqa Purishani

ÑAUPAQ PACHAPIPUNI Purisharani

HAMUQ PACHAPIPUNI Purishasaq

Qan

Purishanki

Purisharanki

Purishanki

Pay

Purishan

Purisharan

Purishanqa

Noqanchis

Purishanchis

Purisharanchis

Purishasunchis 10

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

Noqayku

Purishayku

Purisharayku

Purishasaqku

Qankuna

Purishankichis

Purisharankichis

Purishankichis

Paykuna

Purishanku

Purisharanku

Purishanqaku

Ima Munasqayki Simichaqwan Kinsantin Pachapipuni T´Ijrapayay RUNA SIMIQ RANTINKUNA

RUNA SIMIQ RANTINKUNA

KUNAN PACHAPIPUNI

ÑAUPAQ PACHAPIPUNI

HAMUQ PACHAPIPUNI

ÑAUPAQ PACHAPIPUNI

HAMUQ PACHAPIPUNI

KUNAN PACHAPIPUNI

Hunt´a rimaykunata qelqay (en progresivo) ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... Kay castellano rimaykunata runa simiman t´ijray 11

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

Qué estás haciendo =-----------------------------------------------------------------------------Con quien estas caminado =---------------------------------------------------------------------En donde estás trabajando =---------------------------------------------------------------------Cuando estaba trabajado el vino =--------------------------------------------------------------Ellos estaban trabajando =-----------------------------------------------------------------------Hunt´apay chaninkaqwan: chayaramushan wayk’ushan

maqchisharan

chinkashanki

ruwashanqa

chayaramushan, wayk’ushan, maqchisharan, chinkashanki, ruwashanqa Mamay mikhunata ipaywan ………………….…………….. Mamaymi taytaykiq wasinpi ………………………..……… Kakay Limamanta …………………………………………… Maytan wayqeywan………………….…………………….… Pedro wasiyta ch´usanaykama ……………………………. EL CUERPO HUMANO = RUNA Q KURKU Uma

:Cabeza

Ñuñu

: Seno

Chujcha

: Cabello

Qhasqo

: Pecho

Uma qara

: Cuerocabelludo

Wasa

: Espalda

Sak'aka

: Calavera

Rijra

: Hombro

Uma hanq'ara

: Cráneo

Rijra tullu

: Clavícula

Ñosqhon

: Seso

Qharmin

: Omóplato

Uya

:Cara

Saqro

: Esqueleto

Mat'i

: Frente

Waqtan tullu

: Costilla

Qheñipa

: Cejas

Qhasqo tullu

: Esternón

Ñawi qara

: Párpados

Siki chupan

: Coxis

Qhechifra

: Pestañas

Teqnin

: Cadera

Ñawi

:Ojo

Sorq'an

: Pulmón

Ñawiruru

: Pupila

Kukupin

: Hígado 12

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

Senqa

: Nariz

Hayaqen

: Vesícula biliar

Senqat'oqo

: Fosas nasales

Sonqo

: Corazón

Senqa suphu

: Pelo nasal

Raphin

: Diafragma

Simi

:Boca

Hayaqe

: Bilis

Siphi

: Labio superior

Wank'alli / kurku

: Columna vertebral

Wirp'a

: Labio inferior

Wijsa

: Estómago o barriga

Qallu

: Lengua

K'ayrapin

: Páncreas

Tonqor k'ijllu

: Glotis

Ñañu ch’unchull

: Intestino delgado

Kiru

: Diente

Rakhu ch'unchull

: Intestino grueso

Lluch'a

: Encías

Oqoti

: Recto

Melq'oti

: Esófago

Sip'uti

: Esfínter

Kunka

: Cuello

Rurun

: Riñon

Much'u

: Cogote

Hisp'aypuro

: Vejiga

K'ajlla

: Pómulo

Ullu

:Pene

Waqo

: Mentón

Q'orota

: Testículo

Qhaqllin

: Mandíbula

Q'orota chuspa

: Escroto

K'aki

: Quijada

Raka

: Vagina

Sunkha

: Barba

Raka k'akara

:Clítoris

Sirphi suphu

: Bigote

Raka llika

: Himen

Ninri, rinri

: Oreja

Uthapin

: Placenta

Uyarina

:Oído

Pupu

: Ombligo

Ninri k'apachu

: Pabellón de la oreja

Weq'au

: Cintura

Siki

: Nalgas o posadera

Ruk'akuna

: Dedos

Phaka

: Entrepiernas

Sillu

:Uña

Phaka suphu

: Vello púbico

Mak'a tullu

: Húmero

Yuma

: Espermatozoide

Chaki

:Pie

Unuhisp'ay

: Orín

Chaki panpa

: Planta del pie

Aka, hatun hisp'ay

: Excremento o caca

Chaka

: Pierna

Runañujñu

: Leche materna

Chakatullu

: Hueso fémur

Pantaqch'unchull

: Apéndice

Moqo

: Rodilla

Ñaupaq mak'a

: Brazo

Chaki senqa

: Canilla

Wallwak'u

: Axila

Phillillo

: Rótula

Wallwak'usuphu

: Bello de la axila

Ch'upa

: Pantorrilla

Khukuchu

:Codo

Takillpa

: Talón

Maki

:Mano

Ch'illan

: Ingle

LLANK’ANAKUNA Tupachina 13

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

uma

Chujcha

Uya

Mat'i

Ñawi

UMAPI KAQKUNATA HUNT’APAY

14

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

HUNT’A RIMAYKUNATA RUNAQ UMANMANTA QELQAY 

…………………………………………………………………………………………



…………………………………………………………………………………………



…………………………………………………………………………………………



…………………………………………………………………………………………



…………………………………………………………………………………………



…………………………………………………………………………………………



…………………………………………………………………………………………



…………………………………………………………………………………………



…………………………………………………………………………………………



………………………………………………………………………………………… LLANK’AY 15

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

Runaq Kurkun Sutinkuna Qelqay

16

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

AYLLUNCHISMANTA SUTIKUNA: NOMINACION DE LA FAMILIA 17

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018



Ayllu



Qhachun



Qhari



Qatay



Warmi



Qhepatayta



Tayta



Qhepa mama



Mama



Tiyaqmasi



Churi - qhari wawa



Hawa churi



Phiwi churi



Hawa ususi



Kuraj churi



Masano



Sullk’a churi



Lunchu



Ususi



Phiwiwawa



Wawa



Q'aqa / q'aqalo



Kuraj wawa



Kiwachu



Sullk’a wawa



Kiwachumasi



Chanako, ñuñu pucho, chhaphchipa



Aqe



Qosa



Aqemasi



Qoya



Inkan



Apucha



Pantaq mas i



Awicha



Pasu



Wayqe



Itma



Ñaña



Uywaqe



Tura



Uywasqa



Pana



Churichakusqay



Sispawayqe



Mamachakusqa 18

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018



Sispapana



Taytachakusqa



Sispatura



Ñañachakusqa



Sispañaña



Wayqechakusqa



Kaka



Saway



Ipa



Marq'aq



Kuncha



Marq'aqe



Mulla



Sawa mama



Haway



Sawatayta



Chupullu



Sawachisqa

LLANK’AYKUNA 1. Huntay llipin lliphikunaman ima kasqanman hina = Completa según corresponda

KAY TAPUKUYKUNATA KUTICHIY  Piwanmi tiyanki? _______________________________________ 

Piwanmi tiyanki? _______________________________________ 19

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018



Piwanmi tiyanki? _______________________________________



Piwanmi tiyanki? _______________________________________



Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________



Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________



Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________



Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________



Pikunawanmi tiyanki? ___________________________________

Hunt’apay kay llimphikunapi ima ayllu kaskanman hina= Completa en los dibujos la relación de parentesco según corresponda.

Hunt’apay kay ayllu sach’ata.

20

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

Away aylluykiq paqarisqanta sirk’akunawan. = Arma una red o árbol genealógico de tu familia.

“N/MI” SEQ’E”

21

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

mi se agrega a las palabras terminadas en consonante y n a palabras terminadas en vocal para confirmar o dar mayor énfasis a lo dicho por el emisor; se puede agregar a cualquier elemento de la oración. No tiene traducción. Hunt’ana: a) b) c) d)

Imaynalla…… kashankichis. Qhalilla…….. kashayku. Imaynalla…… tayta Dina kashan. Allillan……….. kashan. “CHU” SEQ’E”

El sufijo chu desempeña el papel de interrogación y de énfasis de negación. Qhawarichiykuna. 1. Allillanchu kashankichis? 2. Runa simitachu rimanki? 3. Waleqlla……….. Kashanki? 4. Qhalilla…………….. Kashanku? ARÍ: De afirmación, que se emplea para responder a las oraciones interrogativas realizadas con el sufijo CHU. Qhawarichiykuna: a. Allillanchu kashankichis? b. Qhalillachu wawayki Lucas kashan? Hunt’ana:

Ari, allillanmi kashayku. Ari, qhalillan kashan. Runa Simipi

1.-Runa simitachu qelqashanki?

Qelqashani.

………….., runa simita qeqashani. 2.-Qhalillachu Cristina kashan? ……………, qhalillan kashan. “LLA” SEQ’E” Solamente        

Noqalla Taytaylla Ñañaylla ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. "PAS" SEQ'E

“TAMBIEN”. 22

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

Qhawarichiykuna.  qoyaypas  Tiyanapas  Churiykipas  Wakapas  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………… "RI" SEQ'E Reemplaza al final de las palabras que toman la forma interrogativa. Equivale a la conjunción copulativa “Y”. Qhawarichiykuna:  Qanrí?  Payrí?  Paykunarí?  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ………………………………………………………………………. KAMA SEQ'E Es el sufijo terminativo, indica el límite de una acción en el tiempo y en el espacio. Su traducción es “hasta”. Qhawarichiykuna:  Paqarinkama  Tupananchiskama  Wasikama  Tiyanakama.  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….

"QA" SEQ'E Enfatiza al elemento en la cual se centra la conversación. Por lo general va en el: sustantivo, palabras sustantivadas y en los pronombres. Va generalmente en oraciones afirmativas. Qhawarichiykuna:  Wawaykunaqa.  Qanqa.  Luisqa.  Yachachiqqa.  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ………………………………………………………………………. 23

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

 

………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………….

"TAQ" SEQ'E Sirve para enfatizar la afirmación, negación o la llamada de atención. Contrastivo “Y”. Qhawarichiykuna.  Alqotaq  Michitaq  Warmitaq  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  Pay riman, qantaqtaq uyarinki.  Qan takinki , noqataq tusuni.  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ………………………………………………………………………. "TAQ-RI" SEQ'E El sufijo TAQ coopera con el sufijo RI para que la interrogación sea más afable y enfática. Qhawarichiykuna.         

Pikunataq wasiykipiri tiyashanku? Maypitaq qosaykiri kashan? Imataq sutiykiri? …………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… "KUNA" SEQ'E KUNA pluraliza.

      

Tiyanakuna Ayllukuna Rumikuna Michikuna Runakuna P’achakuna Pichanakuna 24

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

        

Punkukuna Mankakuna Wisllakuna …………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… "PURA" SEQ'E

          

ENTRE QHAWARICHIYKUNA Waynapura Erqepura Sipaspura Uywapura Qharipura …………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………

"WAN" SEQ'E Sufijo que se pospone a sustantivos, pronombres y adjetivos expresa compañía, su traducción es “con”. Qhawarichiykuna:  Wawawan  Paywan  Noqawan  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….

"PI" SEQ'E La traducción que le corresponde es: (en, dentro, sobre, encima, de o durante) Qhawarichiykuna.  Raymipi  Qochapi  Q’onchapi 25

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

       

Mankapi Patarapi Ch’ukllapi ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………….

"MANTA" SEQ'E El sufijo “MANTA” indica procedencia (de, del, desde, después, a causa de, por) Qhawarichiykuna:  Qosqomanta  Wasimanta  Luismanta kunan rimasunchis.  Iñina wasimanta  Ayamarkamanta  Llaqtaymanta  Yunkamanta  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………….

"MAN" SEQ'E Sufijo que significa “Man” hacia. Qhawarichiykuna:  Qosqoman  Llaqtaman  Limaman  Aylluyman  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ………………………………………………………………………. "TA" SEQ'E El sufijo “TA” desempeña la función de complemento directo de la oración. TA= “a, al, la, las, los”. Qhawarichiykuna:  Wasita  Mallkita  Alqota  Lucasta  Ivanata  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ……………………………………………………………………….  ………………………………………………………………………. 26

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018



………………………………………………………………………. SAPA SEQ’E

         

Es el sufijo aumentativo también conocido como adjetivo aumentativo. QHAWARICHIYKUNA Simisapa Senqasapa Rimaysapa Llank’yasapa Yuyaysapa ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. KAQNIYUQ RUNA SUTIQ RANTINKUNA

ÑAWICHA: Q/PA determina pertenecía “q” se agrega cuando la palabra termina en vocal y “pa” cuando los sustantivos terminan en consonante. KAQNIYUQ SUTIQ RANTINKUNA

CH’ULLAPI

ASKHAPI

Noqa…………

Noqanchis……….

Qan…………

Noqayku………

Pay…………..

Qankuna………… Paykuna……….

GRAMÁTICA YACHAY : 

(conjugación en presente indicativo) Conjugación del verbo tener, en quechua para expresar yo tengo, se pone el pronombre en caso genitivo “Q-PA” y seguidamente del verbo en tercera persona del tiempo y modo correspondiente. Sutiq Rantinkuna Simichaq Kay T’ikrasqa Ch’ullapi  kan  yo tengo  Noqaq  kan  tú tienes  Qanpa  kan  Él tiene  Paypa 27

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

Askhapi    

noqanchispa noqaykuq qankunaq paykunaq

   

kan kan kan kan

   

nosotros tenemos nosotros tenemos ustedes tienen ellos tienen

 conjugación del verbo tener (KAY) en progresivo. Sutiq Rantinkuna Simichaq Kashay T’ikrasqa Ch’ullapi   

Noqaq Qanpa Paypa

  

kashan kashan kashan

  

yo estoy teniendo tú estás teniendo. Él está teniendo.

   

nosotros estamos teniendo nosotros estamos teniendo vosotros estáis teniendo ellos están teniendo.

Askhapi    

noqanchispa noqaykuq qankunaq paykunaq

   

kashan kashan kashan kashan

YACHAY PUKLLAY EJERCICIOS 1. Noqaq qolqey kashan. 2. Noqaq ………………………………. Kashan. 3. Noqaq ………………………………. Kashan. 4. Taytaypa ………………………………. Kashan. 5. Noqanchispa

wasinchis

kan.

6. Noqaykuq ………………………………. Kan. 7. Paykunaq chakranku kan. 8. Paykunaq ……………………….. kan. 9. Paykunaq ……………………….. kan. 10. Carlospa ……………………………..kan KUNAN PACHAPI LLANK’AY QANÑATAQ PUKLLACHIY “KAY” RUWACHIQTA EN SU FORMA SER Y ESTAR. 28

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

RV+DVKP……………………………………………………………………………………………….. RUNA SUTIQ RANTINKUNA

KAY

T’IKRASQA

RIPUQ PACHAPI LLANK’AY QANÑATAQ PUKLLACHIY “KAY” SER Y ESTAR RUWACHIQTA EN SU FORMA RV+DVRP………………………………………………………………............................................... RUNA SUTIQ RANTINKUNA

KAY

T’IKRASQA

HAMUQ PACHAPI LLANK’AY QANÑATAQ PUKLLACHIY “KAY” RUWACHIQTA EN SU FORMA SER Y ESTAR. RV+DVHP……………………………………………………………………………………………….. RUNA SUTIQ RANTINKUNA

KAY

T’IKRASQA

29

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

MORFEMAS POSESIVOS o adjetivos posesivos Cuando un sustantivo termina en vocal se utiliza los morfemas (y-yki-n-nchis--yku-ykichisnku) Qhawarichiykuna Tayta Wayqe Wasi

Cuando un sustantivo termina en consonante se agrega los siguientes morfemas (niy-niyki-ninninchis-niyku-niykichis-ninku) Qhawarichiykuna: Qhachun

Haway

Qatay

30

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

HUNT’A RIMAYKUNATA QELQAY YACHAY: Hunt’a rimay qelqanapaqqa ama qonqaychu kay hinatan qelqanayki. Suti-kaqkuna-ruwachiq Kinsa hunt’a rimaykuna qelqay sapanqa llinphiwan.

…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………

31

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez

QUECHUA – 2018

…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………

32

Yachacheq: Dr.Crisólogo Cajavilca Chávez