• Author / Uploaded
• Nerea Caseiro Vázquez

Citation preview

5

Música de sempre

Presentación da unidade

No apartado de Literatura, os estudantes repararán na dicotomía

Nesta unidade, o apartado Lingua e Sociedade céntrase integramente no galego cunha descrición dos bloques dialectais e cunha referencia ao galego estándar como código unificador da variedade dialectal. Polo que respecta ao Vocabulario, o léxico das accións do corpo servirá de marco para o estudo dos contrarios. Na Gramática o alumnado fará unha primeira aproximación aos determinantes, con atención desta vez aos artigos, demostrativos e posesivos, e, no que respecta á Ortografía, a unidade detense nas palabras con i, con ll e con x.

conto popular/conto literario para pasar a centrarse no primeiro deles. Por último, o Obradoiro de escritura pecha os contidos da unidade deténdose nas caracteríticas dos textos descritivos e, en especial, do retrato.

Fomento da lectura Recomendamos a lectura de Tristes armas, de Marina Mayoral, publicado por Edicións Xerais de Galicia.

Esquema da unidade

Introdución

Lectura

MÚSICA DE SEMPRE

Tristes armas, de Marina Mayoral

Lingua e sociedade

•O  galego, bloques lingüísticos. O galego estándar

Vocabulario

• Os contrarios

Gramática

•O  s determinantes (1): artigos, demostrativos e posesivos

Ortografía

•U  so de i, ll e x

Literatura

•O  conto. O conto popular

Obradoiro de escritura

66

•M  úsica de sempre

•A  descrición

5

Música de sempre

Podes coñecer? • Pescudade de onde vén e que significa o termo

folk. • Entrade na seguinte páxina e explicade que eran: os 10

aninovos, as foliadas, as regueifas e os alalás. Copiade no caderno un exemplo de cada tipo de canción.

A música tradicional (ou música folk) ten carácter anóni-

mo e colectivo. En Galicia, estaba intimimamente ligada ás festas do ano, ás romarías ou ás tarefas cotiás. Así, transmitidas de xeración en xeración, fóronse fixando na memoria popular panxoliñas, aninovos, cantigas de entroido e de maios, regueifas, foliadas, cancións de berce, alalás... E como xa sabemos que ata o labor máis ingrato (estudar, por exemplo) pode ser máis levadeiro cun pouco de música, moitas desas cancións xurdían mentres os homes segaban, as mulleres espadelaban o millo ou os mozos e mozas agardaban para moer o millo nos muíños.

http://cedofeita.arcanaverba.org/folklore.html • Entrade na seguinte páxina do Museo do Pobo

Galego e escoitade algunha cantiga de cada clase. www.museodopobo.es/cancioneiro

A partir de 1980, grupos como Fuxan os Ventos fixeron chegar a música do pobo ata un público moito máis amplo. Ademais, moitos deses grupos comezaron a buscar nela unhas raíces celtas, que aínda sendo discutidas, permitiron a súa proxección nacional e internacional, da man de grupos como Na lúa, Luar na Lubre, Milladoiro, Berrogüetto, etc. A gaita, propia desta nova corrente celta, puxo de moda gaiteiros hoxe mundialmente coñecidos, como Carlos Núñez, Xosé Manuel Budiño, Mercedes Peón, Susana Seivane ou Cristina Pato. Nos últimos anos, a Orquestra Sinfónica de Galicia tocou conxuntamente, en diferentes ocasións, con Cristina Pato, Susana Seivane, Mercedes Peón, Carlos Núñez e Luar na Lubre. A música tradicional daba así un paso máis, ao fundirse coa música «culta» por excelencia: a música clásica.

Escoita ou le e contesta • Que significa que a música tradicional ten carácter anóni-

mo e colectivo?

• Coa axuda do dicionario, deduce a que traballos correspon-

derían os cantos de seitura, as muiñeiras e as espadeladas.

• Escribe o nome de tres grupos que recolleron a música tra-

dicional e de tres gaiteiros famosos da nosa terra.

• Cales destes nomes forman parte dos chamados «países

celtas»? Alemaña, Galicia, Irlanda, Escocia, Gran Bretaña, Italia, Bretaña francesa.

Estilo de música inspirado no folclore, que é un termo de orixe inglesa: folk (pobo) + lore (saber), ‘o saber do pobo’.

Ao iniciar a unidade • A partir do texto de entrada da unidade e das cuestións suxeridas no apartado Escoita ou le e contesta incídese na comprensión lectora ao tempo que se abordan de xeito sucinto distintos aspectos léxicos ou gramaticais. En Podes coñecer?, incentívase a busca de información coas ferramentas que ofrece Internet.

• Entrade na seguinte páxina e explicade que eran: os aninovos, as foliadas, as regueifas e os alalás. Copiade no caderno un exemplo de cada tipo de canción. http://cedofeita.arcanaverba.org/folklore.html Aninovo: coplas populares para despedir o ano. Foliadas: cancións alegres para interpretar principalmente nas romarías. Regueifa: cantiga improvisada entre dúas ou máis persoas que manteñen unha disputa sobre un tema determinado. Alalá: composición de coplas octosilábicas na que se repite un tema curto e as palabras ailalá, ailalá repetidas.

Suxestións metodolóxicas • A continuación, indicámoslle algunhas suxestións para traballar coas preguntas dos apartados:

Escoita ou le e contesta

• Entrade na seguinte páxina do Museo do Pobo Galego e escoitade algunha cantiga de cada clase:

• Que significa que a música tradicional ten carácter anónimo e colectivo? Que de moitas destas pezas non se coñece o nome do autor, de xeito que o pobo as fixo súas e foinas transmitindo de xeración en xeración. • Coa axuda do dicionario, deduce a que traballos corresponderían os cantos de seitura, as muiñeiras e as espadeladas. Os cantos de seitura, á seitura ou sega; as muiñeiras, ao traballo de moenda nos muíños; a espadelada, aos traballos consistentes en tirar a casca ao liño golpeando coa espadela. • Escribe o nome de tres grupos que recolleron a música tradicional e de tres gaiteiros famosos da nosa terra.

www.museodopobo.es/cancioneiro

Actividade colaborativa e de investigación

Pedirlle ao alumnado que, en pequenos grupos, se encargue de recompilar información sobre un grupo de música tradicional determinado e elabore unha nota de presentación (compoñentes, número de discos gravados, historia da formación) para unha audición que pode facerse na clase.

Milladoiro, Luar na Lubre, Berrogüeto. Carlos Núñez, Xosé Manuel Budiño, Susana Seivane. • Cales destes nomes forman parte dos chamados «países celtas»? Galicia, Irlanda, Escocia, Bretaña francesa.

Podes coñecer? • Pescudade de onde vén e que significa o termo folk.

67

UNIDADE 5

1

Lectura

Mans de bailarina

As irmás Harmonía e Rosa, de doce e seis anos de idade, eran dúas deses miles de nenos evacuados a Rusia durante a Guerra Civil española. Tres anos máis tarde foron invitadas a unha actuación do Bolshoi, o célebre Ballet Ruso. Nese mesmo momento Rosa decidiu ser bailarina. Para sorpresa de todos, a nena conseguiu unha entrevista coa directora do Bolshoi.

da ao afago dende os seus tempos de bailarina e, aínda que agora botaba en falta os aplausos do público, sabía distinguir a adulación da admiración sincera. 10 Para

tranquilizar a Rosa, preguntáballe pola súa vida en Kirov, como descubrira o gusto pola danza e, de vez en cando, sinaláballe unha planta ou unha árbore do xardín. Rosa seguía fascinada aquela man que parecía unha gaivota pola elegancia e suavidade dos movementos. E nun intre no que estendeu o brazo para sinalar unhas andoriñas, Rosa díxolle con toda inocencia e total convencemento:

15 —Vostede

é bailarina, non si?

Non era unha pregunta, senón a confirmación de algo que lle parecía evidente. E a directora, que tiña moitos anos e había moito tempo que deixara de bailar, ollouna con seriedade e respondeu cun pouso de amargura: —Si, sono. Unha bailarina só deixa de selo cando morre. Iso é algo que moita xennon entende.

20 te

A directora sentía simpatía por aquela nena estranxeira e soa, que se movía coa lixeireza dun paxaro. Pero non quería que os seus sentimentos influísen nas súas decisións: quería ser xusta. Lembrándose dos centos de solicitudes para entrar no Bolshoi que rexeitaba cada curso, pensou que tería que sometela á proba de baile 25 e que o comité decidise, sabendo de antemán que, case con seguridade, non sería aceptada. Entón suspirou e amosoulle de novo as andoriñas: —Óllaas, van para a túa terra. —Para Galicia? E como poden chegar tan lonxe sendo tan pequenas? A directora sorriu. 30 —Son

pequenas pero fortes, como as bailarinas. Non queres dicirlles adeus?

E, levantando os brazos no aire, a vella bailarina comezou a movelos imitando o voo dos paxaros. Aínda que as pernas xa non lle respondesen, a súa maneira de mover os brazos seguía provocando a admiración de cantos os contemplaban. Diríase que non tiñan ósos; semellaban algas mariñas abaneadas polas ondas, vim35 bios movidos polo vento... De súpeto, detívose e deixounos caer ao longo do corpo, mentres ollaba pasmada para Rosa. Aquela rapaza que nunca bailara ballet, a quen ninguén ensinara, movía os brazos coma ela. Cando as andoriñas desapareceron polo horizonte, Rosa volveuse cara á directora e sorprendeuse da súa expresión seria. 40 —Hai

que volver ás clases.

Rosa asustouse do ton cortante. —Vaime facer a proba de baile? —atreveuse a preguntar a nena. A directora negou coa cabeza. —Non, non hai necesidade. 11

Pero a Rosa non lle tremían as pernas. Dende que entrou no enorme edificio do Bolshoi e comezou a oír por todas partes a música dos ensaios, sentiuse como en transo. E coa mesma admiración ollaba para a directora de baile. Sentía a man daquela muller no seu ombro e, como se fose a música, movíase ao seu compás, 5 deixándose levar por aquela forza que parecía dirixila a través do xardín. A directora decatábase a un tempo da admiración que espertaba en Rosa e da lixeireza daquel corpo, que obedecía á máis leve presión da súa man. Estaba acostuma-

45 Rosa

mirou para o chan, abatida, coas bágoas a punto de saírlle dos ollos. E sen levantalos comentou: —Xa son demasiado grande... Sentiu outra vez a man da directora no seu ombreiro e, logo, a súa voz: —Para seres unha bailarina do corpo de baile é, en efecto, demasiado tarde... Pero podes ser unha estrela. E as estrelas non teñen idade.

50 ti

Marina Mayoral: Tristes armas, Edicións Xerais, col. Fóra de Xogo (adapt.) 81

80

Anotacións

68

Anotacións

UNIDADE 5

2

Comentario da lectura Léxico

Personaxes

1 Copia todos os substantivos que designen

8 Di cales destas afirmacións son certas:

partes do corpo. Cal se repite máis veces?

a) Rosa era filla única.

2 A palabra corpo é polisémica; fíxate nalgúns

b) Rosa vivía agora nun país que non era o seu.

dos seus significados e escribe o número correspondente nas frases de abaixo:

c) A muller xa non era bailarina, estaba retirada.

corpo s.m. 1. Calquera obxecto ou porción de materia. 2. Parte física dun animal ou dun ser humano. 3. Cadáver. 4. Tronco dun animal ou dunha persoa. 5. Conxunto de persoas que desempeñan unha mesma profesión.

Bloques lingüísticos

Tendo en conta esas características, pódese facer unha división xeográfica do galego en tres bloques: occidental, central e oriental.

Situación 9 Contesta cun nome de lugar e busca no texto

OCCIDENTAL

o fragmento onde aparece:

Gheada/Non gheada

a) Para onde foron evacuados moitos nenos tras a Guerra Civil española?

Metéuselle no ollo un corpo estraño.

Seseo/Non seseo Substantivos acabados en -n

b) En que vila rusa vivía Rosa?

Está gordo de corpo, pero ten as pernas moi delgadas.

c) De onde eran Rosa e Harmonía?

Plural subst. en -n

d) En que parte do edificio do Bolshoi se reuniron Rosa e mais a directora do ballet?

Rosa quería entrar no corpo de baile. Tremíalle todo o corpo dos nervios. as oracións coas seguintes palabras:

Galego: variedade e unidade

Todos os galegofalantes usamos a mesma lingua: o galego. Pero a fala de cada zona posúe certas características propias que fan que sexa algo diferente das falas das outras zonas.

d) A directora estaba segura desde o principio de que o comité aprobaría a solicitude de Rosa.

Apareceu un corpo aboiando no lago.

3 Consulta o dicionario se o precisas e completa

2. 1

L ingua e sociedade

Pronome 2ª p. sing.

2. 2

Opinión persoal 10 Cres que todos debemos «perseguir os no-

ollar - leve - adulación - rexeitar - pouso

a) Si, porque se non nunca seremos felices. b) Non, debemos conformarnos co que temos.

– Non soporto tanta ...! El só busca que lle dea o posto.

c) Depende de se temos ou non calidades para alcanzalos.

BLOQUE CENTRAL

ORIENTAL

PONTEVEDRA

amigho

amigho/amigo

amigo

des

des/dez

dez

sinco

cinco

cinco

o irmán - a irmán o chan - a man

o irmao - a irmá o chao - a mao

o irmao - a irmá o chao - a mao

xamóns - cans

xamós - cas

xamois - cais

ti

ti/tu

tu

BLOQUE ORIENTAL

BLOQUE OCCIDENTAL OURENSE

Variedade na fala, unidade na escrita

Investiga e aplica… 1 Busca as localidades nun mapa e contesta:

– Non podía deixar de ... o mar. Era tan fermoso! – Nesta cunca quedou ... do café.

– A que bloque lingüístico pertence cada capital de provincia?

– Rosa non podía ... aquela oferta: era o que sempre soñara.

– Como se fai o plural de pantalón en Ferrol, A Mezquita e Vigo?

• De cal das palabras anteriores é sinónimo o substantivo afago.

– Hai gheada en Ribadeo? E en Santiago? – En Camariñas dise lus ou luz? E en Lugo?

2 Fíxate nas palabras destacadas en cada texto

Comprensión

e di a que bloque lingüístico pertence cada un.

4 Estaba nerviosa Rosa cando entrou no Bolshoi?

A) Unha ves pasaba un home coa súa cadela, e un mozo chamouno a ghritos:

Por que o sabes?

5 Que botaba de menos a vella bailarina?

—E ti a onde vas co can? Espera, teño que dicirche algho.

• Cita outras profesións nas que se pode botar de menos «a calor do público».

6 Con que compara o narrador as mans da bailarina? Busca tres comparacións.

7 E con que compara as andoriñas? Por que?

súpeto viu unha perdiz no chao, entumecida. En vez de agarrala axiña, púxose a pensar: «E tu como a vas preparar?». E mentres ela decidía o xeito de cociñala, a perdiz botou a voar. C) Unha noite un home foi sear coa irmán e co cuñado. A irmán díxolle: —Ti come! Ou non che ghusta o arrós? Eu teño que adelghasar, e Pepe é da casa e xa comerá.

3 Di, en cada caso, que forma se usa na túa zona. aghora, agora cociña, cosiña recibiu, recibeu colliu, colleu

il, el ti, tu falín, falei rapás, rapaz

balcós, balcóns, balcois (meu) irmá, irmao, irmán animales, animais, animás moito, muito, muto, mutio

O home seghiu andando; e díxolle á cadela, pasándolle a mao polo lombo: «Inda non sabe o rapás que as cadelas non son cas».

4 Escoita gravacións feitas a persoas dos tres

B) Unha mañá moi fría ía unha moza cunha cesta moi grande na cabeza, chea de lacois. De

• Comenta características da fala de cada bloque que máis che chamaron a atención.

bloques lingüísticos neste enderezo: http://consellodacultura.org/arquivos/asg/anosafala.php

83

82

Suxestións metodolóxicas • Para mellorar a comprensión lectora, convén primeiro oír o texto da lectura. Esta audición pode facerse individual ou colectivamente.

7 Compara as andoriñas coas bailarinas, por pequenas e fortes. Personaxes

8 Verdadeiras: b) e c). Situación

9 a) Rusia (introdución). b) Kirov (liña 10). c) Eran galegas (liñas 27-28).

Solucións das actividades Léxico

1 Perna, ombro, man, brazo, cabeza, ombreiro. As máis repetidas son

d) No xardín (liña 5).

Solucións das actividades

2 Apareceu un corpo aboiando no lago (3). Metéuselle no ollo un corpo estraño (1).



Está gordo de corpo, pero ten as pernas moi delgadas (2).



Rosa quería entrar no corpo de baile (5).



Tremíalle todo o corpo dos nervios (2).

3 – Sopraba unha leve brisa.

Opinión persoal

10 Resposta aberta.

man e brazo.

LUGO

Na fala son admisibles todas as características propias de cada zona: pódese dicir grande ou ghrande, luz ou lus, zapato ou sapato... Na escrita, en cambio, temos que usar todos o galego normativo ou estándar: grande, luz, zapato...

sos soños»? Xustifica a resposta:

– Sopraba unha ... brisa.

CENTRAL

A CORUÑA



Investiga e aplica...

1 – A Coruña, occidental; Lugo, central; Ourense, central; Pontevedra, occidental.

– Ferrol: pantalós. A Mezquita: pantalois. Vigo: pantalóns.



– En Ribadeo non hai gheada. En Santiago, si.



– Camariñas, lus. Lugo, luz.



– Non soporto tanta adulación! El só busca que lle dea o posto.



– Non podía deixar de ollar o mar. Era tan fermoso!

2 A) Central. B) Oriental. C) Occidental.



– Nesta cunca quedou pouso do café.

3 Resposta aberta.



– Rosa non podía rexeitar aquela oferta: era o que sempre soñara.

4 Resposta aberta.

• Afago é sinónimo de adulación. Comprensión

4 Non estaba nerviosa. Non lle tremían as pernas, sentiuse «como en transo».

5 Botaba de menos os aplausos do público. • Pode botar en falta a calor do público, por exemplo, un músico, un actor, un deportista...

6 Compáraas coa música, cunha gaivota ou co voo dos paxaros. 69

UNIDADE 5

3

Vocabulario

Os contrarios

O corpo en acción

Os contrarios son palabras da mesma clase que teñen significados opostos. Por exemplo: amizade - inimizade (substantivos), sociable - túzaro (adxectivos), deitarse - erguerse (verbos).

Le, consulta, aplica… 1 Emparella cada número da ilustración co verbo

7 Agora escribe un contrario de cada palabra:

de PASA LISTA que corresponda.

Substantivos: home, mozo, tristeza, vantaxe.

2 Substitúe, nestas oracións da lectura, os verbos destacados por sinónimos de PASA LISTA: – Suspirou e amosoulle de novo as andoriñas.

Adxectivos: malo, pequena, duro, covarde.

8 Emparella cada número, do debuxo que hai embaixo, coa parte do corpo que corresponda.

– E levantando os brazos no aire, a vella bailarina comezou a movelos imitando o voo dos paxaros.

1

– Rosa mirou para o chan, abatida, coas bágoas a punto de saírlle dos ollos.

5

2

cadril - xeonllo - meixela - empeña - lombo nocello - cotelos - pulso - sofraxe - embigo pescozo - papo da perna - caluga - cóbado ombreiro - fronte - coxa - queixo

3 Agora busca cadanseu sinónimo destoutros:

3 6

patexar

acariciar

estirarse

beixar

indicar

xesticular

brincar

empuxar

denudarse

1 2 3

4 Copia o verbo de PASA LISTA que correspon4

4 6

5

7

8

de a cada significado: 9

– Abrir a boca por fame, sono ou aburrimento.

10

- Mover as pestanas e as pálpebras abrindo e pechando os ollos.

9

11

– Poñerse colorado.

12

– Cerrar e abrir un ollo, ou os dous, para facer algún sinal ou dar a entender algo.

7 8

14

13

– Agacharse dobrando os xeonllos.

15

– Apertar, con dous dedos, un pouco de pel e de carne a alguén. • Agora escribe unha oración con cada verbo.

5 Copia catro verbos que expresen accións que

18

se realizan sobre todo coas partes do corpo que se indican en cada caso: Ollos

Boca/beizos

Brazos/mans

Pernas/pés

Pasa lista rir

saudar

arrubiar

aniñarse

ollar

acenar

bocexar

espir(se)

bicar

chiscar

empurrar

deitar(se)

sorrir

asubiar

aloumiñar

erguer(se)

sinalar

beliscar

espernexar

axeonllarse

chorar

choutar

pestanexar

espreguizarse

17

16

9 Agora, velaquí algunhas preguntas para nota! Di como se chama…

6 Substitúe cada verbo destacado por un con-

a) Doutro xeito, a pupila do ollo.

trario de PASA LISTA:

b) A carne que cobre a raíz dos dentes.

– A ver, ou te tombas ou te endereitas.

c) A parte onde se une a coxa co ventre.

– Que se fai antes, levantarse ou espirse?

d) Cada óso plano que hai detrás do ombreiro.

85

84

Suxestións metodolóxicas

5

• Cómpre traballar o concepto de contrario como oposto ao visto anteriormente de sinónimo, xa que ambos remiten a dous procedementos fundamentais para estruturar o léxico nunha lingua. • O campo semántico tratado nesta unidade («accións do corpo») conta cun gran número de termos que conviven con castelanismos, polo que o seu estudo irá tamén orientado á eliminación destes da fala do alumnado.



Pernas/pés

chiscar

bocexar

espreguizarse

espernexar

– Que se fai antes, deitarse ou vestirse? desvantaxe.



Adxectivos: malo, bo; pequena, grande; duro, brando; covarde, valente.

8 Cadril (9), xeonllo (14), meixela (4), empeña (18), lombo (10), nocello (13), cotelos (10), pulso (1), sofraxe (16), embigo (12), pescozo (6), papo da perna (17), caluga (3), cóbado (11), ombreiro (8), fronte (2), coxa (15), queixo (5).

1 Asubiar (1), espreguizarse (2), bocexar (3), choutar (4), arrubiar (5), bicar

9 a) Doutro xeito, a pupila do ollo. Meniña

(6), saudar (7 e 9), chiscar (8).

b) A carne que cobre a raíz dos dentes. Enxiva.

– Erguendo os brazos no aire, a vella bailarina comezou a movelos…



c) A parte onde se une a coxa co ventre. Virilla.





e) Cada óso plano que hai detrás do ombreiro. Omoplata.

– Rosa ollou para o chan abatida, coas bágoas a punto de saírlle dos ollos.

3 Patexar: espernexar, beixar: bicar, brincar: choutar, acariciar: aloumiñar,

Actividade complementaria

indicar: sinalar, empuxar: empurrar, estirarse: espreguizarse, xesticular: acenar, desnudarse: espirse.

1 Coa axuda do dicionario busca contrarios das seguintes palabras e

4 – Abrir a boca por fame, sono ou aburrimento (bocexar).

70

Brazos/mans

7 Substantivos: home, muller; mozo, vello; tristeza, alegría; vantaxe,

Le, consulta, aplica...

2 – Suspirou e sinaloulle de novo as andoriñas.

Boca/beizos

6 – A ver, ou te deitas ou te aniñas.

Solucións das actividades

Ollos

– Mover as pestanas e as pálpebras abrindo e pechando os ollos (pestanexar)



– Poñerse colorado (arrubiar)



– Cerrar e abrir un ollo e os dous para facer algún sinal ou dar a entender algo (chiscar).



– Agacharse dobrando os xeonllos (axeonllarse).



– Apertar, con dous dedos, un pouco de pel e carne (beliscar).

constrúe oracións con cada un deles: xélido, fedorento, afouto, feble, enxoito.

Solución: xélido, tórrido; fedorento, recendente; afouto, covarde; feble, forte; enxoito, húmido.

UNIDADE 5

4 4. 1

Gramática

4. 3

Os determinantes (1)

Que función desempeñan?

Cerca do falante

Os determinantes son palabras variables que acompañan os substantivos para concretar e completar o seu significado. A maior parte deles tamén poden funcionar como pronomes.

Os artigos

o

Os artigos determinados acompañan os substantivos para designar un ser ou un obxecto concreto, que é único ou que xa se coñece. As súas formas son o, a, os, as. Os artigos determinados únense coas preposicións a, con, de, en e por e forman contraccións: Mañá pola tarde vou ao cine coas amigas do equipo. Os artigos indeterminados acompañan os substantivos para designar seres ou obxectos que non se coñecen. As súas formas son un, unha, uns, unhas. Os artigos indeterminados únense coas preposicións con, de e en e tamén forman contraccións: Nunha película xogaban cun balón dunha forma rara.

a

os

a

ao/ó

á

aos/ós

ás

con

co

coa

cos

coas

de

do

da

dos

das

en

no

na

nos

nas

por

polo

pola

polos

polas

un(s) con

cun(s)

cunha(s)

de

dun(s)

dunha(s)

en

nun(s)

nunha(s)

eses

aquel

aqueles

Feminino

esta

estas

esa

esas

aquela

aquelas

este(s), esta(s)

ese(s), esa(s)

aquel(es), aquela(s)

de

deste(s), desta(s)

dese(s), desa(s)

daquel(es), daquela(s)

en

neste(s), nesta(s)

nese(s), nesa(s)

naquel(es), naquela(s)

4. 4

Os posesivos

Un só posuidor

Varios posuidores

1ª persoa

meu

miña

meus

miñas

noso

nosa

nosos

nosas

2ª persoa

teu

túa

teus

túas

voso

vosa

vosos

vosas

3ª persoa

seu

súa

seus

súas

seu

súa

seus

súas

En xeral, antes dos posesivos hai que poñer un artigo: O meu neto chámase Antón e vive cos pais, na [en + a] súa casa; pero as nosas conversas son diarias.

Cadanseu, cadansúa, cadanseus e cadansúas

• Agora copia as contraccións de artigos que hai.

4 Cambia os artigos indeterminados un, unha,

3 Cambia os artigos determinados (o, a, os, as)

ese

Non obstante, algúns nomes de parentes poden levalo ou non: avó/avoa, pai/ nai, irmán/irmá, curmán/curmá ➞ Foron (a) túa irmá e (os) meus curmáns.

acompañan, das liñas 31 á 37 de Mans de bailarina.

Como vou ir [a] ... casa [de] ... avós [en] ... vacacións, direilles [a] ... curmáns e [a] ... curmás que vaian tamén. [por] ... día andaremos [con] ... amigos e [con] ... amigas [de] ... aldea. E [a] ... mellor [por] ... noite déixannos saír [con] ... tía.

estes

Os posesivos indican quen posúe ou a quen lle pertencen os seres ou as cousas que designan os substantivos que acompañan. As formas son as seguintes:

unha(s)

as camisas e os pantalóns moi baratos. E ela comprou as saias e os xerseis case regalados.

2 Completa con contraccións de artigos:

Lonxe do falante

este

as

Comprende e resolve… 1 Copia os artigos, e mais os substantivos que

Nin cerca nin lonxe

Masculino

Os demostrativos forman estas contraccións coas preposicións de e en:

Clases de determinantes: artigos (o, unha), demostrativos (estes), posesivos (miña), indefinidos (moitas), numerais (dous), interrogativos e exclamativos (cantos, cales).

4. 2

Os demostrativos

Os demostrativos indican se o ser nomeado polo substantivo que acompañan ou substitúen está cerca ou lonxe (no espazo ou no tempo) da persoa que fala.

Teñen valor posesivo/distributivo e acompañan sempre o substantivo que designa a cousa posuída ou distribuída, co que concordan en xénero e número: Sinalaron cadanseu nariz, cadansúa boca, cadanseus ollos e cadansúas cellas.

uns, unhas polos determinados (o, a, os, as). Fai o mesmo coas contraccións:

5 Usa diferentes contraccións de demostrativos:

– Hoxe atopeime no centro comercial co mozo e coa moza que viven na casa que hai preto da ponte, e dixéronme que tiñan a roupa xeitosa e a bos prezos na tenda que teñen alí os familiares da amiga de Sabela. El seica mercou

Quero esquecerme do ano pasado, [de] ... historias tan raras, e pensar só [en] ... temas de hoxe e mais [en] ... cousas que me contaches de onte. E ti non cismes máis [en] ... asuntos nin fales máis [de] ... persoas.

cadanseu(s) ➞ cada un e/ou cada unha o seu ou os seus cadansúa(s) ➞ cada un e/ou cada unha a súa ou as súas

Identifica e aplica…

– Fasme ti un favor, Lois? Por unha distracción que tiven antes, mentres atendía uns pais duns rapaces de 1º B, esquecín unha carpeta cuns papeis que necesito agora. Vas a unha planta de abaixo e pídeslle a un conserxe, ou a unha conserxe, que mire nunha mesa que hai alí?

polos indeterminados un, unha, uns, unhas. Fai o mesmo coas contraccións:

Fíxate

6 Substitúe o que está entre corchetes por posesivos. Coidado cos artigos e as contraccións! – Por ... culpa [de ti] souberon ... pais [de Paco e de min] que onte fomos ao cine. – ... amigas [de min] seica quedaron con ... compañeiros [de vós] de xuntarnos en ... rúa [de min].

7 Completa este texto de Manuel Rivas. A = artigo, D = demostrativo, P = posesivo, CA = contración co artigo

D serán, CA volver CA casa non encontrou A P muller. Saíu fóra e … viuna CA tellado, suxeitándose CA man esquerda CA cumio. Mentres, CA man dereita sostiña A gaiola CA porta aberta.

8 Completa, segundo cumpra, con cadanseu, cadansúa, cadanseus e cadansúas. – As miñas irmás mercaron ... zapatos de tacón. – Aí veñen con ... bicicleta todos os teus amigos. – Sacaron ... frautas e empezaron a tocar xuntos. – Os alumnos de 1º A teñen ... ordenador.

87

86

Suxestións metodolóxicas



• En moi poucas liñas do libro do alumno recóllense tres paradigmas gramaticais non exentos de complexidade, como os artigos, os demostrativos e os posesivos. Entendemos, polo tanto, que todos os esforzos teñen que estar orientados á fixación de formas, tanto simples como contraídas.

Solucións das actividades

Comprende e resolve....

– As miñas amigas seica quedaron cos vosos compañeiros de xuntarnos na miña rúa.

7 Este serán, ao volver da casa non encontrou a súa muller. Saíu fóra e... viuna no tellado, suxeitándose coa man esquerda no cumio. Mentres, coa man dereita sostiña unha gaiola coa porta aberta.

8 – As miñas irmás mercaron cadanseus zapatos de tacón.

– Aí veñen con cadansúa bicicleta todos os teus amigos.



– Sacaron cadansúas frautas e empezaron a tocar xuntos.



– Os alumnos de 1º A teñen cadanseu ordenador.

1 Os brazos, a vella bailarina, o voo, as pernas, a súa maneira, os brazos, a admiración, os brazos.

Actividade complementaria

• No aire, dos paxaros, polas ondas, polo vento, ao longo do corpo.

2 Como vou ir á casa dos avós nas vacacións, direilles aos curmáns e ás curmás que vaian tamén. Polo día andaremos cos amigos e coas amigas da aldea. E ao mellor pola noite déixannos saír coa tía.



– Meu pai traballa en Ourense.



– De este xeito non chegaremos lonxe.

3 – Hoxe atopeime nun centro comercial cun mozo e cunha moza que



– Meu ordenador é moi vello.



– Acabou con miñas forzas.



– Estes son meus debuxos favoritos.



Solución:



– Meu pai traballa en Ourense (Correcta).

viven nunha casa que hai preto dunha ponte, e dixéronme que tiñan unha roupa xeitosa e a bos prezos nunha tenda que teñen alí uns familiares dunha amiga de Sabela. El seica mercou unhas camisas e uns pantalóns moi baratos. E ela comprou unhas saias e un xerseis case regalados.

4 – Fasme ti o favor, Lois? Pola distracción que tiven antes, mentres atendía os pais dos rapaces de 1º B, esquecín a carpeta cos papeis que necesito agora. Vas á planta de abaixo e pídeslle ao conserxe, ou á conserxe, que mire na mesa que hai alí?

5 Quero esquecerme do ano pasado, destas historias tan raras, e pensar só nestes temas de hoxe e mais nestas cousas que me contaches de onte. E ti non cismes máis nestes asuntos nin fales máis destas persoas.

1 Indica se nestas oracións é preciso corrixir algo:

– Deste xeito non chegaremos lonxe. – O meu ordenador é moi vello.

– Acabou coas miñas forzas.



– Estes son os meus debuxos favoritos.

Identifica e aplica....

6 – Pola túa culpa souberon os nosos pais que onte fomos ao cine. 71

UNIDADE 5

5 5. 1

Ortografía

Infórmate e resolve… 4 Emparella cada palabra do primeiro grupo coa

Uso de i, ll e x

ioga – faiado – maionesa – acubillo – aguillón aparellador – burbullas – cerralleiro – enxesar estropallo – parella – inxección

Palabras con i, con ll e con x

Fíxate ben nestas palabras, para escribilas correctamente. E ten especial coidado en evitar os castelanismos, pois adoitan ser bastante frecuentes.

ferver – mozo/moza – pechadura – xiringa reflexión/exercicio – técnico – fregar – perna tellado – veleno – salsa – protección

• Escríbense con i: apoio, arroiar, boia, claraboia, desmaiar, ensaio, escaiola, faiado, iate, ioga, iogur, ioió, maio, maionesa, maior, papagaio, praia, raia, raio, saia, xoia e mais as palabras das súas familias: maioría, pararraios, xoiería…

• Escolle catro parellas, consulta cando o precises e escribe cadansúa oración.

• Escríbense con ll: pallaso, abella, acubillar, agasallo, aguillón, agulla, alleo, allo,

Exemplo: O ioga é unha técnica de reflexión e de exercicio físico que procede da India.

antollo, aparellador, atallo, baralla, burbulla, cella, cerralleiro, coello, concello, consello, encrucillada, escaravello, espello, estropallo, fillo, folla, lentellas, mellor, mollar, navalla, ollo, orella, ovella, palla, parella, piollo, semellar, sortella, tella e mais as palabras das súas familias: acubillo, antolladizo, barallar, concelleiro, emparellar, semellante…

5 Completa estas palabras con i, ll ou x, segundo a familia léxica á que pertence cada unha:

• Escríbense con x: inxección, pexorativo, proxecto, traxecto, xema, xenro, xeso e mais as palabras das súas familias: proxector, traxectoria, enxesar…

Le, consulta, escribe… 1 Asocia cada unha das seguintes ilustracións cunha palabra con i, ll ou x:

2 Busca, na lista que se indica en cada caso, un sinónimo de cada palabra: Con i

Con ll

Con x

liña

anel

plan

axuda

parecer

gromo

faldra

capricho

percorrido

diluviar

regalo

despectivo

6 Completa con palabras das familias léxicas de ollo e proxecto:

do segundo coa que teña relación:

– Aquí tedes o ... da obra, se vos gusta empezo xa. Pero mirádeo ben, non chega cunha ...! – Que ... tes! Ou estás canso ou andas mal. – Cada botón hai que abrochalo no seu .... – Para pescar un ... hai que ... ben as cousas.

7 Escribe tres palabras de cada familia: fillo - xoia - tella

8 Emparella concelleiro e conselleiro co lugar onde traballa cada un: Xunta de Galicia – Casa do concello • Como se chama o conselleiro de Educación? • E o concelleiro de Educación do teu concello?

pa_aso

ma_oría

ata_ar

mo_adura

me_oría

ra_ola

pararra_os

coe_eira

pa_oza

empare_ar

apo_ado

xo_ería

tra_ectoria

aconse_ar

in_ectar

Abrir os ollos.

Aceptar sen protestar.

anto_adizo

seme_ante

ensa_ar

Baixar as orellas.

Saber o que pasa.

desma_arse

esca_olada

bara_a

Queimar as cellas.

Estudar moito.

escarave_ar

pro_ección

agasa_ar

Andar co maio.

Anular os acordos.

Romper a baralla.

Estar moi atento.

Estar no allo.

Ter poucos ánimos.

9 Emparella cada expresión da primeira columna co seu significado na segunda: Expresión

Significado

• Escolle as tres expresións anteriores que máis che gustaron e escribe cadansúa oración.

3 Escribe a palabra con i, ll ou x que corresponde a cada un dos seguintes significados:

10 Completa cada expresión coa palabra axeita-

– Persoa que goberna, co alcalde, un concello.

da da lista que se indica:

– Que pertence ou corresponde a outro(s).

Marchar feito un ... [i].

– Lugar onde se cruzan varios camiños.

Coller polo ... [ll].

– Pequena ventá no tellado dunha casa.

Non ser a ... do ovo [x].

– Home da filla respecto dos pais desta.

Saber a ... marear [ll].

– Obxecto flotante que se suxeita no fondo do mar para que sirva de sinal. – Camiño que acurta unha distancia. – Darlle axuda ou auxilio a alguén. – Parte saínte, cuberta de pelo, sobre o ollo. – Espazo que se percorre entre dous sitios. – Ave dos países cálidos, de diversas cores, e que domesticada pode imitar a fala humana. – Conxunto de naipes usados en varios xogos.

89

88

Suxestións metodolóxicas

6 – Aquí tedes o proxecto da obra, se vos gusta empezo xa. Pero mirádeo ben, non chega cunha proxección!

• Abórdase unha lista de palabras con i, ll e x que conforman unha serie sen demasiada complicación. Continuaremos, en calquera caso, coa dinámica de exercicios utilizada nas unidades anteriores. Ademais, será o momento de lembrar a ausencia da grafía y no noso alfabeto.



– Que ollo tes! Ou estás canso ou andas mal.



– Cada botón hai que abrochalo no seu ollal.



– Para pescar un ollomol hai que ollar ben as cousas.

7 Suxestión: afillado, fillastro, fillarada; xoieiro, xoiería, enxoiar; tellado, retellar, retelladura.

Solucións das actividades

8 Xunta: conselleiro. Casa do concello: concelleiro.

Le, consulta, escribe...

• Resposta aberta.

1 Lentellas, ioió, escaravello, coello, raios, papagaio, ollo, xema.

• Resposta aberta.

2

9 Con i

Con ll

Con x

Expresión

Significado

raia

sortella

proxecto

Abrir os ollos.

Estar moi atento.

apoio

semellar

xema

Baixar as orellas.

Aceptar sen protestar.

saia

antollo

traxecto

Queimar as cellas.

Estudar moito.

arroiar

agasallo

pexorativo

Andar co maio.

Ter poucos ánimos.

Romper a baralla.

Anular os acordos.

Estar no allo.

Saber o que pasa.

3 Nesta orde: concelleiro, alleo, encrucillada, claraboia, xenro, boia, atallo, apoiar, traxecto, papagaio, baralla.

Infórmate e resolve...

4 Ioga – reflexión/exercicio; faiado – tellado; maionesa – salsa; acubillo –

10 Marchar feito un raio.

protección; aguillón – veleno; aparellador – técnico; burbullas – ferver; cerralleiro – pechadura; enxesar – perna; estropallo – fregar; parella – mozo/moza; inxección – xiringa.



Coller polo atallo.



Non ser a xema do ovo.

• Resposta aberta.



Saber a agulla de marear.

5 Pallaso, molladura, pararraios, emparellar, traxectoria, antolladizo, desmaiarse, escaravellar, maioría, melloría, coelleira, apoiado, aconsellar, semellante, escaiolada, proxección, atallar, raiola, palloza, xoiería, inxectar, ensaiar, baralla, agasallar.

72

• Resposta aberta.

Actividade complementaria 1 Ditado (véxase a páxina 106).

UNIDADE 5

6

Literatura

Comprende, reflexiona, explica…

O conto

A pelexa 12

6. 1

Que é un conto?

Un can que por alí pasaba intentou separalas, pero sen éxito. Tan enleadas estaban na pelexa que nin sequera o escoitaron.

Un conto é unha narración breve que conta feitos imaxinarios.

O can marchou correndo en busca do seu amigo o galo, a quen consideraba un animal asisado, pois tiña todo o galiñeiro baixo o seu control.

Segundo o autor, podemos distinguir dous tipos de contos:

• Os contos populares: son narracións anónimas, é dicir, de autor descoñecido. • Os contos literarios: son creados por un autor concreto e transmitidos por es-

—Amigo galo, necesito a túa axuda para poñer paz entre dúas lagartas. Acompáñame, por favor!

crito. Na literatura galega temos auténticas xoias deste tipo, contos escritos por autores como Rafael Dieste, Álvaro Cunqueiro, Ánxel Fole, Otero Pedrayo, etc.

6. 2

Unha mañá, nunha pequena aldea africana, dúas lagartas comezaron a pelexar por un mosquito.

—Eu coido do galiñeiro —contestou o galo—. Ese non é o meu problema!

O conto popular

Correu entón o can en busca do boi; era un animal forte e podería axudalo a separalas.

Os contos populares teñen a súa orixe no vello costume popular de inventar historias que logo se transmitiron oralmente, de xeración en xeración, ata que alguén as foi recollendo por escrito. O feito de seren transmitidos durante séculos de maneira oral fai que existan diferentes versións da mesma historia. Estes son os seus trazos característicos:

• Extensión. É un relato breve e cun argumento moi sinxelo, o que o diferencia

—Amigo boi, necesito a túa axuda para poñer paz entre dúas lagartas. Acompáñame, por favor!

mida no fogar. De súpeto, a palla do tellado caeulle enriba do lume e toda a casa comezou a arder.

—Eu ocúpome dos meus problemas —contestou o boi—. Os problemas dos demais non son o meu problema.

Cando chegaron os seus veciños nada puideron facer: a velliña morrera.

Correu entón o can en busca do burro, a quen todos consideraban un animal vello e sabio.

da novela.

• Espazo e tempo. Polo xeral non se localizan nun espazo nin nun tempo deter-

—Amigo burro, necesito a túa axuda para poñer paz entre dúas lagartas. Acompáñame, por favor!

minados: Había unha vez, nun escuro bosque dalgún lugar perdido... A miúdo a historia sitúase nun mundo extraordinario, no que pode haber animais que falan, seres fantásticos, obxectos con propiedades máxicas, etc.

—Mira, amigo —contestou o burro—, levo todo o día traballando e estou canso... Déixame de lerias!

• Personaxes. Hai un número reducido de personaxes e non están caracteriza-

Entrementres, as dúas lagartas gabearan pola parede dunha choza e estaban xa no tellado de palla. Dentro, unha velliña moi vella preparaba a súa co-

dos de maneira detallada. Moitas veces nin sequera teñen nome propio, ou aparecen citados polo seu oficio (o zapateiro, a leiteira...).

• Narrador. O narrador está en 3ª persoa, pero hai moitos diálogos. • Finalidade. Os feitos son presentados como ficticios: o narrador non pretende

1 Cres que o conto anterior conta algo que suce-

facernos crer que a historia sucedeu de verdade. Si adoita haber case sempre unha ensinanza que se desprende do conto.

deu realmente? Explica a resposta.

2 Analiza o espazo e o tempo: • Sabemos onde e cando sucede? • Cales son os únicos datos que temos?

3 Analiza os personaxes:

Foto?

• Escribe os que aparecen. Teñen nome? • Trátase de personaxes reais ou fantásticos?

A maior parte dos contos clásicos teñen esta orixe popular. Son moi coñecidos, por exemplo, os contos tradicionais recollidos e escritos no século xix polos irmáns Grimm ou por Hans Christian Andersen.

• Que trazos coñecemos de cada personaxe? • Clasifica os personaxes segundo sexan solidarios ou egoístas.

4 É o narrador un dos personaxes do conto? Por que o sabes?

Suxestións metodolóxicas

anterior?

6 Que frase se repite máis veces neste conto? 7 Nos contos populares é frecuente a estrutura temporal aberta: 1. Situación inicial: xorde un problema. 2. Pasos sucesivos: o protagonista vai pedindo axuda, sen conseguila. 3. Situación final: solución. • Identifica esas partes no conto anterior.

8 Pensa nun conto tradicional que teña esa mesma estrutura; por exemplo, A ratiña presumida. Resúmeo tendo en conta as tres partes.

Actividade complementaria 1 Pide axuda no teu contorno familiar (pais, avós, tíos, etc.) e intenta recoller algún conto popular que coñezan. A continuación analiza as características que fan que se trate dunha narración destas características.

Solucións das actividades 1 Non, na medida en que se trata de animais.

Conto popular de Burkina Fasso

5 Que ensinanza poderiamos deducir do conto

8 Resposta aberta.

• A aproximación ao conto popular e as súas características pode ser unha boa oportunidade para explorar a rica tradición oral galega, ben sexa a través de recompilacións publicadas ou de exemplos recollidos polo alumnado a través de pais e avós.

Comprende, reflexiona, explica...

Logo, a aldea preparou unha gran festa, para celebrar que aquela muller desfrutara dunha longa e feliz vida. E como non hai boa celebración sen unha boa comida, mataron o galo e mais o boi para preparar ricas viandas para toda a xente da aldea.

91

90



Daquela, a xente da aldea foi buscar o burro e cargárono con enormes baldes de auga para apagar o lume. Durante dous días o burro non deixou de carrexar auga e máis auga, ata quedar extenuado.



Solución: Resposta aberta.

2 • A  historia acontece nunha pequena aldea de África nun marco temporal inconcreto, atemporal.

•Ú  nicas referencias ao espazo e ao tempo: pequena aldea de África, unha mañá e dous días durante os que o burro carrexou auga.

3 • N  on teñen nomes propios: as dúas lagartas, o can, o galo, o boi, o burro, a velliña, os veciños.

• Son personaxes fantásticos. Animais humanizados na medida en que falan.



• Das lagartas nada coñecemos, do can tampouco. O galo, en teoría, é asisado; o boi, forte; o burro, vello e sabio.



• Solidario: o can. Egoísta: galo, boi e burro.

4 Non. Se así fose, o conto debería estar narrado en 1ª persoa, e está en 3ª persoa.

5 Todo o que lles ocorre aos demais aféctanos ou pode afectarnos. Se o galo, o boi ou un burro axudasen o can, non terían o mal final que tiveron porque as lagartas deixarían de pelexar e non prendería lume a casa, a velliña non morrería e os veciños non sacrificarían os animais.

6 «Necesito a túa axuda». 7 1. Liorta entre as lagartas. 2. O can vai pedindo axuda sen éxito. 3. A solución comeza cando as dúas lagartas soben ao tellado e acaba no momento en que arde a casa da velliña. 73

UNIDADE 5

Obradoiro de escritura Traballo con textos: A descrición Mediante a descrición pretendemos «facer ver» por medio das palabras como é unha persoa, un animal, un obxecto ou un lugar.

O retrato

Clases de descricións e características

Un retrato é a descrición dunha persoa, tanto no que respecta ao seu aspecto físico como aos seus gustos, maneira de ser, etc. Cando describimos unha persoa, non é necesario contalo todo, abonda con sinalar os trazos máis salientables.

A descrición pode ser: a) Obxectiva: pretende informar con detalle sobre algo ou alguén.

Texto 3

b) Subxectiva: o emisor transmite as súas emocións ou apreciacións. No texto descritivo observamos, polo xeral, uns elementos comúns:

• Abundancia de substantivos e adxectivos cualificativos. • Verbos en presente ou en pretérito imperfecto de indicativo. • Uso frecuente de comparacións, sobre todo nos textos subxectivos. • Os conectores máis habituais son: – Espaciais: abaixo, arriba, a un lado, ao fondo... – Temporais: anteriormente, hai anos, despois, máis tarde... – De adición: mesmo, tamén, ademais...

Ten en conta Os conectores son palabras ou grupos de palabras que serven para enlazar oracións ou parágrafos.

Texto 2

Texto 1 PERDEUSE cadeliño no parque das Roseiras. É un amoriño de can, tenro e cariñoso, e ten o pelo branco e suave como o algodón. Ademais, é o mellor amigo do meu neno, que está desconsolado. Tel. 666666666.

PERDEUSE cadeliño de raza West Highland Terrier no parque das Roseiras. Mide 23 cm de alto e pesa 4 kg. Pelo branco, suave e longo. Nariz negro, ollos grandes e moi escuros. Orellas pequenas, en punta e peludas. Leva un colar vermello e unha chapa co seu nome. Atende por Babú. Tel. 666666666. Recompensarase.

1 Despois de ler os textos, contesta as preguntas: • Con cal dos anuncios terá o dono máis posibilidades de atopalo? Por que?

Contos de Jack London, ed. TrisTram (adaptación)

3 Mellora o texto anterior. Para iso debes: – Substituír as palabras subliñadas en azul por sinónimos (enormes, levaban, peluxe, longos) e hiperónimos (animais salvaxes). – Substituír o subliñado en rosa por deícticos, isto é, pronomes (del, Todos, Os tres, lles, lles), posesivos (seu, seus, súas) e adverbios (alí) que sinalan quen fala, onde están, etc. – Completar os puntos suspensivos con figuras retóricas (coma os dos paxaros) e con algúns conectores (pero tamén, ademais). nomes e completa o retrato cunha breve descrición do seu carácter.

5 Redacta o teu autorretrato seguindo esta orde: a) Aspecto xeral: altura, se es fraco, groso, de aparencia atlética... b) Trazos físicos: cara, ollos, pelo... ou algún trazo particular destacable.

• Hai algunha comparación?

c) Carácter: aspectos máis salientables na túa maneira de ser. d) Gustos e afeccións.

6 Elixe un destes temas e fai a descrición seguindo os consellos: • O teu peluche ou un xoguete ao que lle teñas moito cariño. • Unha paisaxe ou un lugar que che pareza bonito ou especial.

Dicionario on-line RAG: http://www.realacademiagalega.org

• Algún lugar da casa onde te sintas moi a gusto.

• Ao igual que se sinalou en unidades anteriores, a descrición é un recurso esencial para a escrita, pero tamén para a expresión oral. Cómpre practicalo tanto na elaboración de textos como traballando a súa detección a través da lectura, e a esta dobre dirección apuntan os exercicios propostos.

Solucións das actividades

Traballo con textos: A descrición

1 • Terá máis posibilidades de atopalo co anuncio do texto 2 porque é máis obxectivo.

• Texto 1: tenro, cariñoso, branco, suave, mellor, desconsolado. Texto 2: alto, branco, suave, longo, negro, grandes, escuros, pequenas, peludas, vermello.



• Os verbos están en presente de indicativo, agás o verbo inicial, «perdeuse», que está en indefinido.



• No texto 1, «pelo branco e suave como o algodón». No texto 2 non hai comparacións, hai máis obxectividade.



• Por todo o dito: no texto 1 predomina a subxectividade e no 2 a obxectividade.

2 Trátase dunha descrición totalmente obxectiva: «Paxaro da familia dos muscicápidos, de cor olivácea nas partes superiores, coa parte dianteira da cabeza e da gorxa e o peito rubios e ventre abrancazado».

3 O vello Barba Longa fixo unha pausa no seu relato. Alí, agachados arredor del, estaban tres mozos, os seus netos: Cervo-Corredor, CabezaAmarela e Medo-á-Escuridade. Eles tiñan un aspecto moi semellante. Cubríanse con peles de animais salvaxes. Os tres eran fracos e cativos, de cadeiras estreitas e pernas tortas, pero tamén de peito, brazos e mans enormes. Un espeso cabelo cubríalles o tórax, as pernas e os brazos. Levaban o pelo moi revolto, e as súas longas guedellas tapaban os seus ollos, escintilantes e negros coma os dos paxaros. 74

Consellos a) Decide con que intención vas facer a descrición: informar (obxectiva) ou emocionar (subxectiva). b) Selecciona e anota os trazos que queres destacar. c) Sigue unha orde. d) Lembra que debes utilizar adxectivos, comparacións e os conectores adecuados.

93

92

Suxestións metodolóxicas

Hiperónimos: Palabras cuxo significado engloba o doutras palabras. Por exemplo: Practicaba fútbol, balonmán, natación, etc. ➞ Practicaba varios deportes.

Agora ti

• En que tempo están os verbos?

Entra no dicionario da Real Academia Galega e busca «paporroibo». Trátase dunha descrición obxectiva ou subxectiva?

Lembra

4 No retrato dos mozos faltan os trazos relativos á forma de ser. Elixe un dos

• Copia en cada caso os adxectivos cualificativos.

• Como é cada texto, obxectivo ou subxectivo?

2

O vello Barba Longa fixo unha pausa no relato de Barba Longa. En aquel lugar, agachados arredor de Barba Longa, estaban tres mozos, os netos de Barba Longa: Cervo-Corredor, Cabeza-Amarela e Medo-á-Escuridade. Os mozos tiñan un aspecto moi semellante. Cubríanse con peles de osos, lobos, etc. Os mozos eran fracos e cativos, de cadeiras estreitas e pernas tortas, ... de peito grande, brazos grandes e mans grandes. Un espeso pelo cubría aos tres o tórax, as pernas e os brazos. ... Tiñan o pelo moi revolto, e as longas guedellas dos mozos tapaban os ollos dos mozos, escintilantes e negros ... .

4 Resposta aberta. 5 Resposta aberta. 6 Resposta aberta

Aplica o que sabes 1 Relaciona cada adxectivo co seu contrario: corpulento

débil

elegante

miúdo

torpe

atractivo

repulsivo

áxil

vigoroso

badanas

2 Resolve os xeroglíficos:

K

500 romano

PPPPPP PPPPPP

6 Completa con i, ll, x. Despois, escribe unha

A música no Pórtico da Gloria

oración con cada palabra: m

a

✿

o

r a

r

e

i

✿

a

g

u

✿

a

c

o

e

✿

o

✿

e

n

r

o

7 Le o comezo deste conto de Italo Calvino e

50 3ª persoa presente do verbo rir romano

1ª persoa do presente do verbo cocer

analiza nel os elementos que estudaches: espazo, tempo, narrador, personaxes, finalidade. • Inventa como continúa e remata o conto. O sorriso da princesa

3 Completa cos artigos e contraccións que fal-

emprender

tan neste texto:

aprender

Gustaríavos ir ... cine? Podemos quedar mañá ... entrada, diante ... quiosco. Así xa compramos alí ... flocos de millo e ... auga, que son máis baratos que dentro ... cine. Hoxe falaron ... clase dunha película que seica está moi ben, pero non me lembro ... título.

O Pórtico da Gloria da catedral de Santiago, rematado en 1188, constitúe a máis fermosa mostra de escultura da arte románica.

trativos; fíxate nas indicacións que van entre corteches: – Deixa os libros [proximidade] sobre a mesa [distancia media].

5 Completa estas coplas seguindo o código: CA = contracción artigo

D = demostrativo

P = posesivo

CD = contracción demostrativo

A P amor é peixeiro, merca a catro e vende a nove; coa ganancia CD peixes fará A P casa A P home. P nai e mais A P quedan CA río berrando por culpa dunha galiña que ten amores CA galo.

Non só se trata dunha verdadeira obra de arte, senón tamén dun testemuño para o estudo da música da época medieval.

Un rei tiña unha filla fermosa coma a luz do sol, a quen todos os príncipes e señores desexarían por esposa, se non fose polo pacto que fixera co pai.

En 1990, a Fundación Barrié encargoulle a un grupo de músicos a reconstrución deses instrumentos. Reproduciron así, en madeira, o que o Mestre Mateo esculpira centos de anos atrás en pedra.

Ofrecera en certa ocasión un gran banquete e sucedeu que, mentres todos os invitados rían e se divertían, a súa filla permanecía seria e enfurruñada.

1

—Por que está tan triste, alteza? —preguntábanlle os invitados. E ela nin chío. Todos intentaron facela rir, pero ninguén o conseguiu. Daquela, o rei tivo unha idea: —Moi ben! Xa que estás empeñada en non rir, fagamos unha proba, mellor dito, un pacto: quen queira casar contigo terá que lograr que rías.

Tras a reconstrución dos instrumentos, estes foron utilizados no concerto titulado Os sons do Pórtico polo grupo de cámara In Itinere, recollido posteriormente nun CD. Podes ver a reconstrución e escoitar algúns fragmentos nestes enderezos: www.programacatedral.com www.programacatedral.com/educa-patrimonio

—De acordo —dixo a princesa—. Pero engado esta condición: a quen intente facerme rir e non o consiga, cortaranlle a cabeza.

http://www.fundacionbarrie.org/gl/programas/ patrimonio/55-los-sonidos-del-portico-de-la-gloria



Aplica o que sabes

1 Corpulento, miúdo; elegante, badanas; torpe, áxil; repulsivo, atractivo; vigoroso, débil.

salterio

95

94

Solucións das actividades

arpa

fídula

str um

– Cando limpes, ten coidado coas figuras que están no andel [distancia media]; é mellor que as poñas na repisa [proximidade].

instrumentos do Pórtico. Intenta localizalos na fotografía de arriba.

or ga ni

– Recolle a roupa [afastamento] que está no tendal e métea no cesto [proximidade].

2 Aquí tes as reproducións en madeira dalgúns

Na parte superior do tímpano, o Mestre Mateo representou os 24 anciáns da Apocalipse, portando cada un deles un instrumento musical de corda, como se estivesen preparando un concerto en honor de Deus.

4 Subliña os artigos e substitúeos por demos-

A = artigo

UNIDADE 5

Comproba as túas competencias



Comproba as túas competencias

1 Pódeselles pedir que comenten as súas impresións sobre o que escoitaron.

2 Fídula: anciáns 1, 2, 3, 6, 7, 22, 23, 24. Arpa: 8 e 19. Organistrum: 12. Salterio: 5, 10, 17 e 18.

2 Cadril. Pescozo. 3 Gustaríavos ir ao cine? Podemos quedar mañá na entrada, diante do quiosco. Así xa compramos alí os flocos de millo e a auga, que son máis baratos que dentro do cine. Hoxe falaron na clase dunha película que seica está moi ben pero non me lembro do título.

4 – Deixa estes libros sobre esa mesa.

– Recolle aquela roupa que está no tendal e métea neste cesto.



– Cando limpes, ten coidado coas figuras que están nese andel; é mellor que as poñas nesta repisa.

5 O meu amor é peixeiro, merca a catro e vende a nove: coa ganancia destes peixes fará a miña casa o meu home. Miña nai e mais a túa quedan no río berrando por culpa dunha galiña que ten amores co galo.

6 Maior, reixa, aguia, coello, xenro. 7 Espazo e tempo: non hai referencias, agás que se intúe que os feitos transcorren no palacio do rei. Narrador: en terceira persoa. Personaxes: a princesa, o rei e os convidados. Finalidade: os feitos son presentados como ficticios, o narrador non pretende facernos crer que os feitos ocorreron de verdade; non hai unha ensinanza moral. • Resposta aberta.

75

6

Estrelas costeiras

Presentación da unidade Nesta unidade, no apartado de Lingua e sociedade, os estudantes achegaranse á dimensión internacional da lingua galega e ao seu estudo en moitos países do mundo. No apartado de Vocabulario engadirán un novo concepto, o de palabras homófonas, apoiándose no léxico dos cinco sentidos. En canto á Gramática, continuamos coa análise dos determinantes, neste caso os indefinidos e os interrogativos, os exclamativos e os numerais.

Polo que respecta á Ortografía abórdase o uso de b e v, para dar paso ás lendas na sección de Literatura. Para finalizar, o Obradoiro de escritura convidará o estudantado a continuar creando historias cun novo e suxestivo recurso: as explicacións fantásticas.

Fomento da lectura Recomendamos a lectura de Tom Sayer, de Mark Twain, de Edicións Xerais de Galicia.

Esquema da unidade

Introdución

Lectura

ESTRELAS COSTEIRAS

Tom Sawyer, de Mark Twain

Lingua e sociedade

•G  alego: lingua internacional

Vocabulario

•C  os cinco sentidos

Gramática

•O  s determinantes (2): indefinidos, interrogativos e exclamativos, numerais

Ortografía

•U  so de b e v

Literatura

•A  s lendas

Obradoiro de escritura

76

•E  strelas costeiras

•E  xplicacións fantásticas

6 13

Estrelas costeiras

Cando o sol se agocha e a noite estende o seu manto de escuridade, no litoral galego brilla a luz das estrelas costeiras que, dende Ribadeo ata A Guarda, guían os navegantes que sucan as nosas augas: os faros. Os faros son torres altas situadas na costa e provistas dunha potente luz, visible a quilómetros de distancia, para guiar as embarcacións. Antigamente acendíanse, no alto das torres, fogueiras ou grandes luces de aceite. Na actualidade, e dende hai xa bastante tempo, a luz emítena potentes lámpadas. O faro de Prioriño é un dos moitos que iluminan a nosa costa. Está situado na entrada da ría de Ferrol, no cabo Prioriño, ten un alcance de 23 millas e guía as embarcacións que se dirixen ao porto desa cidade: a súa luz branca é o pano de benvida para os barcos que buscan o abeiro seguro de Ferrol. Construíuse nunha fortificación defensiva, e acendeuse por primeira vez o 10 de xullo de 1854. Moi preto atópanse a praia e a lagoa de Doniños, refuxio de moitas aves acuáticas e lugar de paso de numerosas aves migratorias. Na actualidade o faro forma parte dun Centro de Interpretación construído na zona o ano 2008: o edificio interpretativo, un observatorio ornitolóxico e as baterías defensivas de Prioriño Chico (do século xviii) e de punta Viñas (creada en 1739).

Podes coñecer? • Entra na páxina web http://gl.wikipedia.org, bus-

cade «Lista de faros de Galicia» e contestade: a) Cantos faros aparecen na listaxe?

Escoita ou le e contesta

b) Cal é o faro con máis altura sobre o mar? c) A cantos metros está?

• Reflexiona e explica por que razóns, neste texto, se lles

chama estrelas costeiras aos faros.

d) Cal é o faro cuxa luz ten máis alcance?

• Consulta e explica que é unha fortificación defensiva.

e) A cantas millas chega?

• Copia a resposta correcta: Un observatorio ornitolóxico é

• Entrade na páxina web http://www.realacademiaga-

para ver…

lega.org/dicionario, buscade «milla» e contestade:

a) aves

a) A cantos metros equivale unha milla náutica?

b) restos arqueolóxicos

b) Cantos quilómetros alcanza a luz que emite o faro Prioriño?

c) produtos ecolóxicos

• Entrade na páxina web http://www.apfsc.com/

• Copia unha oración do texto que xustifique a construción

galego/porto_cidade/centro_interpretativo_cabo_ priorino.html e copiade a información que aparece sobre a batería de punta Viñas.

dun observatorio ornitolóxico na zona do faro Prioriño.

• Busca o significado que ten batería no texto.

Ao iniciar a unidade



• Entra na páxina web http://gl.wikipedia.org, busca «Lista de faros de Galicia» e contesta:

• A partir do texto de entrada da unidade e das cuestións suxeridas no apartado Escoita ou le e contesta incídese na comprensión lectora ao tempo que se abordan de xeito sucinto distintos aspectos léxicos ou gramaticais. En Podes coñecer?, incentívase a busca de información coas ferramentas que ofrece Internet.

a) Cantos faros aparecen na listaxe? Vinte e nove. b) Cal é o faro con máis altura sobre o mar? O de Fisterra.

Suxestións metodolóxicas

c) A cantos metros está?

• A continuación, indicámoslle algunhas suxestións para traballar coas preguntas dos apartados:

A 258 metros. d) Cal é o faro cuxa luz ten máis alcance?

Escoita ou le e contesta

O de Cabo Vilán (Camariñas).

• Reflexiona e explica por que razóns, neste texto, se lles chama estrelas costeiras aos faros.

e) A cantas millas chega? 28 millas.

É un símil polo que se equiparan os faros ás estrelas na medida en que a luz de ambos pode servir para guiar os barcos. Costeiras fai referencia á localización dos faros.

• Entrade na páxina web http://www.realacademiagalega.org/dicionario, buscade «milla» e contestade:

• Consulta e explica que é unha fortificación defensiva.

a) A cantos metros equivale unha milla náutica? Equivale a 1 852 metros.

É unha edificación militar construída para servir como defensa na guerra.

b) Cantos quilómetros alcanza a luz do faro Prioriño? 42,59 quilómetros.

• Copia a resposta correcta: Un observatorio ornitolóxico é para ver... a) Aves. • Copia unha oración do texto que xustifique a construción dun observatorio ornitolóxico na zona do faro Prioriño. Moi preto atópanse a praia e lagoa de Doniños, refuxio de moitas aves acuáticas e lugar de paso de numerosas aves migratorias. • Busca o significado que ten batería no texto.

Podes coñecer?

Actividade colaborativa e de investigación

Pedirlle ao alumnado que, en pequenos grupos, busque información sobre edificios de carácter militar ou restos deles que se poidan atopar polas súa zona. Deberán facilitar algúns datos históricos e unha referencia ao seu estado actual.

Zona de defensa onde se colocaban as pezas de artillería.

77

UNIDADE 6

1

Lectura

En busca dun tesouro enterrado

15 —Eu

tamén, pero os ladróns non o fan así; escóndenos e déixanos alí.

—E nunca volven despois para buscalos? —Non volven; teñen intención de facelo, pero polo xeral esquécense dos sinais ou morren. Pasado algún tempo, alguén atopa un vello papel amarelado onde se explica como atopar os sinais; un papel que se tarda máis dunha semana en descifrar, 20 porque todo el son signos e xeróglifos. —Xo... que? —Xeróglifos, debuxos e símbolos que parecen non significar cousa ningunha. —E ti tes algún deses papeis, Tom? —Non teño. 25 —Pois

entón, como vas atopar os sinais?

—Non precisamos ningún sinal. Sempre os enterran debaixo dunha casa encantada, ou nunha illa, ou debaixo dunha árbore seca que teña unha póla que sobresaia. Na illa de Jackson xa buscamos. Podemos intentalo na casa encantada, xunta o regueiro de Still House, e tamén hai moitas árbores con pólas mortas, moreas delas. 30 —E

hai tesouros debaixo de todas as árbores?

—Que parvadas dis! Non! —Daquela, como saberemos debaixo de cal está? —Rexistrarémolas todas. —Pero Tom, iso vainos levar o verán enteiro! 35 —E

que? Supón que atopas un caldeiro de cobre con cen dólares balorentos e descoloridos, ou unha arca podre chea de diamantes. Que che parece? —Paréceme de primeira! Por min, dáme os cen dólares. Eu non quero os diamantes. Armáronse pois dunha vella picaraña e dunha pa e emprenderon aquela camiñada tres millas.

40 de

Traballaron e suaron, sen resultado, durante media hora. Despois traballaron outra media hora, tamén sen resultado. —Entérrano sempre tan fondo? —preguntou Huck. 14

Hai unha época na vida de todo rapaz na que este desexa, máis que nada no mundo, saír por aí e desenterrar un tesouro escondido. Este desexo tamén lle veu de súpeto un día a Tom. Foi en busca de Joe Harper, pero fracasou. Logo buscou a Ben Rogers: fora pescar. Encontrouse pouco despois con Huck Finn «Man Vermella», e 5 expúxolle confidencialmente o asunto. Huck mostrouse encantado. Sempre estaba disposto a participar en calquera empresa que ofrecese distracción e non esixise capital, porque tiña máis que dabondo desa clase de tempo que non é ouro. —Onde temos que cavar? —preguntou Huck. —Bah! En calquera lugar. 10 —E

logo hai tesouros agochados por todas partes?

—Non. Están escondidos en lugares moi determinados, Huck. —E quen os esconde? —Os ladróns, quen querías que fose?

—Polo xeral non. Creo que non atinamos co sitio. 45 Escolleron

entón outro lugar e comezaron de novo. Cavaron en silencio durante algún tempo. —Ah, xa sei o que pasa! Que idiotas somos. Debemos atopar primeiro onde cae a sombra da póla á medianoite e cavar alí. —Arre demo! E estivemos traballando en balde durante todo este tempo? Temos volver á noite. Poderás saír?

50 que

—Supoño que si. Ademais temos que facelo esta noite, porque se alguén ve os buratos saberá deseguida de que se trata e empezará a buscar pola súa conta. —Virei á noite e miañarei. —Conforme. 55 Pola

noite, máis ou menos á hora sinalada, atopáronse alí os dous rapaces e sentaron algún tempo á espera, na escuridade.

—Pois non sei. Se fosen meus non os enterraría, gastaríaos e levaría unha boa vida.

Mark Twain: As aventuras de Tom Sawyer, Edicións Xerais (adaptación) 99

98

Anotacións

78

Anotacións

UNIDADE 6

2

Comentario da lectura 7 Por que os dous nenos deciden ir buscar o

Léxico

tesouro á medianoite?

1 Busca no dicionario a palabra capital e copia os seus significados.

Personaxes

• Que significado ten no texto (liña 7)?

8 Escribe o nome de todos os personaxes que

2 Escribe unha oración con cada expresión:

2. 1

se citan no texto.

A prezo de ouro.

• Cal é coñecido por un alias ou alcume?

Vale o seu peso en ouro. «xoglíficos». A que palabra se refire? • Explica que significa ese termo.

9 Que clase de narrador está presente nesta

un caldeiro con cen dólares. Sabes de que país é esa moeda? • Coa axuda do dicionario, relaciona estoutras moedas co país no que se utilizan: euro

Xapón

libra esterlina

México

rublo

Suecia

ien

Rusia

peso

España

corona

Venezuela

bolívar

Reino Unido

2. 2

novela? Busca no primeiro parágrafo algunha frase que xustifique a túa resposta.

4 Os rapaces comentan que farían se atopasen

Lingua viaxeira

O único positivo desta triste realidade é que a nosa lingua tamén viaxou con eses galegos e galegas, e que hoxe en día está espallada por case todo o mundo.

• Que idade cres que poden ter os rapaces? Por que?

3 Tom di que os mapas dos tesouros conteñen

Galego: lingua internacional

Moitos centos de miles de galegos e galegas tiveron que marchar de Galicia na busca de traballo: moitas veces para Madrid, Cataluña, País Vasco...; de 1850 a 1960 para Arxentina, México, Cuba...; desde 1960 para Suíza, Francia, Alemaña...

• Cales interveñen no diálogo?

Nin por todo o ouro do mundo.

L ingua e sociedade

Onde se fala o galego fóra de Galicia?

• Nuns 50 concellos de Asturias, León, Zamora e Cáceres. • En moitas cidades nas que seguen vivindo moitos galegos: Madrid, Barcelo-

Situación

na...; pero tamén en vilas de Suíza, Alemaña, Arxentina, Uruguai...

10 Soluciona os xeroglíficos e di onde adoitan

• Desde o 2005 a lingua galega está presente na Unión Europea, e podemos

estar escondidos os tesouros:

empregala para dirixirnos a diferentes organismos e institucións.

2. 3

Onde se estuda o galego fóra de Galicia?

• Nalgúns centros de primaria e secundaria de León e Zamora. • Nos colexios Santiago Apóstol de Bos Aires (Arxentina), Castelao de Montevideo (Uruguai) e Vicente Cañada Blanch de Londres.

• En dez universidades españolas e en 27 doutros países: Alemaña, Reino Unido, Francia, EE.UU., Brasil, Arxentina, Australia, etc.

Comprensión

1 Investiga e une cada cidade con dous feitos

a) Todos os rapaces soñan un día con descubrir un tesouro.

históricos:

b) Tom decidiu ir el só na busca dun tesouro.

Bos Aires (Arxentina) – A Habana (Cuba)

c) Huck Finn era fillo dun home moi rico e sempre andaba moi ocupado.

a) 1905: promoveuse a creación da Real Academia Galega.

11 En que época do ano ten lugar esta historia? Por que o sabes?

• Transforma as oracións falsas para que sexan verdadeiras.

6 Quen enterra os tesouros?

b) 1907: estreouse o Himno de Galicia.

12 Mark Twain, o autor desta novela, centra as

c) 1941: Castelao estreou a obra de teatro Os vellos non deben de namorarse.

aventuras de Tom Sawyer á beira dun enorme río de Estados Unidos. Pescuda cal.

e) As instrucións para atopar un tesouro adoitan estar nun ordenador. f) Os nenos cavaron en moitos sitios, pero non atoparon nada.

• Os galegos que repoboaron as terras conquistadas aos árabes, nos séculos xii e xiii, levaron a nosa lingua ata Estremadura. • En Montevideo (Uruguai) emítese en galego, desde 1950, o programa de radio Sempre en Galicia.

Investiga e aplica…

5 Copia as oracións que sexan verdadeiras:

d) Os tesouros só se poden atopar en lugares moi determinados.

Ten en conta

d) 1961: Neira Vilas publicou a novela Memorias dun neno labrego.

Opinión persoal

2 Busca en cada columna un país onde non se

13 Explica cun exemplo persoal o refrán «O tem-

estuda galego:

po é ouro».

14 Os protagonistas desta historia saben ben

• E, segundo Tom, por que nunca volven buscalos?

Columna

Pista para atopar o intruso:

que farían se atopasen un tesouro.

1

Non é de Europa nin de América do Sur.

• E ti? En que o empregarías?

2e3

Non é de Europa nin de América.

Rusia

EE.UU.

Polonia

Uruguai

Italia

Marrocos

Finlandia

Hungría

Irlanda

Canadá

Cuba

Chile

Brasil

China

Arxentina

3 Estas afirmacións son verdadeiras ou falsas? a) Aos cursos de lingua galega só asisten os galegos e as galegas. b) En Santiago hai cursos de galego para estranxeiros con persoas dos cinco continentes. c) Só se fan cursos de lingua galega en Galicia. d) Fanse cursos de galego noutras comunidades españolas. e) Fanse cursos de galego en países de Europa e de América.

101

100

Suxestións metodolóxicas • Para mellorar a comprensión lectora, convén primeiro oír o texto da lectura. Esta audición pode facerse individual ou colectivamente.



c) Huck Finn tiña moito tempo libre e poucos cartos.



e) As instrucións adoitan aparecer en papeis amarelados moi complicados de descifrar.

6 Segundo Tom, entérranos os ladróns. • Polo xeral esquécense dos sinais ou morren.

Solucións das actividades Léxico

1 Adxectivo: 1 Que é de moita importancia ou o máis importante. 2.

7 Porque ese sería un lugar onde se adoitan enterrar tesouros. Personaxes

8 Tom, Joe Harper, Ben Rogers e Huck Finn.

[Letra, carácter] maiúscula tipográfica. Substantivo: 3. Conxunto de bens, en particular de diñeiro, que posúe unha persoa ou empresa. 4. Diñeiro investido nunha empresa ou destinado a producir rendas ou beneficios. 5 Factor de produción constituído polos cartos. 6 Cidade ou poboación onde reside o goberno ou os órganos da administración dun país ou dunha provincia. • Na liña 7, nun sentido figurado, ten o sentido de diñeiro investido nunha empresa ou destinado a producir rendas, investimento.

2 Resposta aberta. Suxestión: A gasolina está a prezo de ouro.

• No diálogo interveñen Tom e Huck. • Huck Finn, Man Vermella. • Resposta aberta. Son nenos, aínda non adolescentes.

9 Un narrador en terceira persoa: «Foi en busca de Joe Harper, pero fracasou». Situación

10 Casa encantada (kasa en-can-t-ada), illa, árbore seca.



Eu non faría iso nin por todo o ouro do mundo.

11 No verán. «Vainos levar o verán enteiro» (liña 34).



Este rapaz vale o seu peso en ouro.

12 No Mississippi.

3 Refírese aos xeróglifos ou xeroglíficos. • Son signos utilizados na antiga escritura exipcia cos que se representa unha idea.

4 Os dólares úsanse principalmente nos Estados Unidos. • Euro: Europa, libra esterlina: Reino Unido, rublo: Rusia, ien: Xapón, peso: México, corona: Suecia, bolívar: Venezuela. Comprensión

5 Son verdadeiras as opcións a), d) e f).

• b) Tom foi en busca de Joe Harper e de Ben Rogers, pero non os atopou. Finalmente encontrouse con Huck Finn «Man Vermella».



Opinión persoal

13 Resposta aberta. 14 Resposta aberta

Solucións das actividades

Investiga e aplica

1 Bos Aires, c) e d); A Habana, a) e b). 2 Canadá, China, Marrocos. 3 Verdadeiras: b), d), e e). Falsas: a) e c).

79

UNIDADE 6

3

Vocabulario

As palabras homófonas

Cos cinco sentidos

1

2

Reciben o nome de palabras homófonas (do grego homo-, ‘idéntico’ + fono, ‘son’) as que se pronuncian igual pero se escriben diferente: balor (mofo) e valor.

3

Le, consulta, resolve…

4

1 Completa, de acordo coa lectura, con adxectivos de PASA LISTA: – Di Tom: cen dólares ... e descoloridos. – Cavaron unha hora, pero o burato estaba ....

7 Escribe cada adxectivo onde corresponda: pequeno – húmido – pasado – débil – insípido fresco – brando – grande – salgado – forte duro – seco

– A noite que se xuntaron, coma todas, era ....

6

tenro

– Escribe o significado de balorento con ese sinónimo.

feble

– Cita dous alimentos que adoitan coller balor.

5

8

enxoito eslamiado

– A pista de baloncesto mide 28 metros de ... e 15 metros de ....

9

– Quero pantalóns ..., que non me aperten. – A película é boa; pero cansa, é moi .... – A ponte seica ten 12 metros de ... e dous quilómetros de ....

4 Consulta algún dicionario e escribe a palabra

10

simple da que procede cada adxectivo:

11

pegañento – recendente – rechamante – enxordecedora – saborosa – fedorenta – engurrado noxento – balorento – eslamiada

12

5 Substitúe cada adxectivo destacado por un sinónimo de PASA LISTA: – O café amargo e temperado encántame. – Déronme unha bebida aceda e repugnante.

Pasa lista

reseso

3 Completa con longo ou largo.

largo 1. Grande en anchura. 2. Que ten moita extensión. 3. Que non se axusta nin se cingue. Sinónimos: ancho, amplo, extenso.

balorento

escura

mesta

cru

eslamiada

enxoito

reseso

agre

– É un lugar tan silencioso porque hai moitas árbores e están moi espesas.

pegañento

saborosa

morna

doce

6 Asocia cada adxectivo de PASA LISTA con to-

recendente

silandeiro

amplo

feble

dos os sentidos polos que se pode percibir.

rechamante

fedorenta

baleira

tenro

enxordecedora

engurrado

noxento

longo

vista

oído

gusto

olfacto

tacto

Contrario

amplo

2 Asocia cada foto cun adxectivo de PASA LISTA. longo 1. Que ten moita lonxitude. 2. Que dura moito tempo.

7

Sinónimo

• Busca un sinónimo de balor.

8 Busca en PASA LISTA o adxectivo que corresponde a cada significado. – Que despide un olor agradable. – Que despide un cheiro desagradable. – Que ten moi pouco ou ningún sabor. – Ruído excesivo que deixa como xordo. – Que chama a atención, por ter cores vivas e fortes ou moitos adornos. • Dos tres primeiros, busca cadanseu contrario en PASA LISTA.

9 Completa os ocos coas palabras homófonas apropiadas: botar - votar rebelar - revelar hai - ai!

– Deixa de ... o balón, que fai moito ruído. – ... moita xente que non pensa o mesmo. – Ti non sabes que non se poden ... os segredos? • Agora escribe cadansúa oración coas palabras que non usaches.

10 Que significa Poñer os cinco sentidos? a) Mirar, escoitar, saborear, ulir e tocar algo. b) Actuar con coidado e coa máxima atención. • Escribe unha oración con esa expresión.

103

102

Suxestións metodolóxicas

6 Balorento (vista, olfacto, gusto, tacto); eslamiada (gusto); pegañento (tacto, vista); recendente (olfacto); rechamante (vista, oído); enxordecedora (oído); escura (vista); enxoito (tacto, vista); saborosa (gusto); eslamiado (gusto); silandeiro (oído); fedorenta (olfacto); engurrado (tacto); mesta (vista, tacto); reseso (gusto, vista); morna (tacto); amplo (vista, tacto); baleira (vista, tacto, oído); noxento (vista, olfacto, gusto, tacto); cru (vista, olfacto, gusto, tacto); agre (gusto); doce (gusto); feble (vista, oído, tacto); tenra (vista, olfacto, gusto, tacto); longo (vista, tacto).

• Se o concepto de homofonía non presenta complicacións, pode resultar interesante opoñelo a algúns termos xa vistos como sinonimia, contrarios ou polisemia, que contribúen a un estudo sistemático do léxico.

Solucións das actividades

Le, consulta, resolve...

7

1 – Di Tom: cen dólares balorentos e descoloridos.

– Cavaron unha hora, pero o burato estaba baleiro.



– A noite que se xuntaron, coma todas, era escura. • Mofo.



– Mofento, que ten mofo.



– Queixo e pan.

2 Baleira (1), agre (2), balorento (3), rechamante (4), recendente (5), doce (6), silandeiro (7), saborosa (8), engurrado (9), pegañento (10), reseso (11), fedorenta (12).

3 – A pista de baloncesto mide 28 metros de longo e 15 metros de largo.

– Quero pantalóns largos que non me aperten.



– A película é boa; pero cansa, é moi longa.



– A ponte seica ten 12 metros de largo e dous quilómetros de longo.

80

– Déronme unha bebida agre e noxenta.



– É un lugar tan silandeiro porque hai moitas árbores e están moi mestas.

tenro

brando

duro

feble

débil

forte

amplo

grande

pequeno

reseso

duro

fresco

enxoito

seco

húmido

eslamiado

insípido

salgado



– Que despide un cheiro desagradable (fedorenta)



– Que ten moi pouco ou ningún sabor (eslamiado).



– Ruído excesivo que deixa como xordo (enxordecedor).



– Que chama a atención, por ter cores vivas e fortes ou moitos adornos (rechamante). • Fedorento, recendente, saboroso.

enxordecedora (xordo) – saborosa (sabor) – fedorenta (fedor) – engurrado (engurra) – noxento (noxo).

Contrario

8 – Que despide un olor agradable (recendente).

4 Pegañento (pegar) – recendente (recender) – rechamante (chamar) –

5 – O café acedo e morno encántame.

Sinónimo

9 – Deixa de botar o balón, que fai moito ruído. – Hai moita xente que non pensa o mesmo.

– Ti non sabes que non se poden revelar os segredos? • Resposta aberta.

10 Resposta correcta, a). • Resposta aberta.

UNIDADE 6

4 4. 1

Gramática

4. 2

Os determinantes (2) Ten en conta

Os indefinidos

Invariables

En xénero e número

En xénero varios

tal

Son sempre pronomes:

ningún(s)-ningunha(s), todo(s)-toda(s),

varias

tales

moito(s)-moita(s), pouco(s)-pouca(s),

ambos

bastante

tanto(s)-tanta(s), outro(s)-outra(s),

ambas

bastantes

mesmo(s)-mesma(s), certo(s)-certa(s),

entrambos

abondo(s)-abonda(s),

entrambas

alguén, algo, ninguén, nada

doutro(s)

doutra(s)

en

nalgún(s)

nalgunha(s)

noutro(s)

noutra(s)

Os interrogativos e os exclamativos

• Son interrogativos cando preguntan polo número ou pola identidade dos substantivos aos que se refiren: A que hora saímos? – Cantas mazás comiches?

• Son exclamativos cando reforzan a cantidade ou a intensidade do substantivo, para expresar admiración, sorpresa, estrañezaetc.: Que golazo meteu!

É invariable (non existe *quenes): Quen chegou? Quen son os que chegaron?

Le, identifica, resolve…

Comprende e aplica…

4 Copia na columna que corresponda:

– Cada día véñenme varias persoas cos mesmos contos, pero algunhas din o que lles parece e outras o que lles dá a gana. E eu, ante tal situación, doulles a mesma resposta a ambos os grupos: cadaquén pode facer o que lle pete! – Onte ninguén quixo preguntar nada, pero supoño que hoxe haberá alguén que queira que lle explique algo. Como imaxino que teredes dúbidas abondas, que empece a falar calquera. Por exemplo algún ou algunha que teña menos vergoña, ou que teña máis decisión. – Moitas veces andan algúns rapaces xogando, pero hai certos días que non se ve ningún. indefinido + substantivo: adxectivos

indefinido só: pronomes

Cada + día

algunhas

Estas formas tamén se poden empregar sen acompañar a substantivos, como pronomes: Que queres? Cales colliches? Cantos tes?

Quen tamén pode desempeñar a función de interrogativo e de exclamativo, pero nunca acompaña a substantivos e, polo tanto, sempre é pronome: Quen che dixo iso? Quen puidera ir alá!

Alguén fixo algo? Non, ninguén fixo nada. Ala cadaquén!

columna, igual que no exemplo.

Fíxate

A forma quen

demasiado(s)-demasiada(s)

1 Busca os indefinidos e escribe cada un na súa

outra(s)

dalgunha(s)

4. 3

As formas invariables alguén, ninguén, algo, nada e cadaquén non acompañan nunca a substantivos, só os substitúen. Polo tanto son sempre pronomes:

Ex:

outro(s)

dalgún(s)

Que, cal/cales e canto/canta/cantos/cantas son as formas que poden desempeñar a función de adxectivos interrogativos e exclamativos.

En número

algún(s)-algunha(s),

algunha(s)

de

Nunha excursión coincidimos con rapaces e rapazas doutros IES, e nalgunhas visitas xuntabámonos todos. En cambio, noutros sitios estabamos sós.

Variables

calquera.

e cadaquén

algún(s)

O n do dígrafo nh (unha, algunha, ningunha) é velar: para pronuncialo ben hai que acercar a lingua ao veo do padal. Pronúnciase igual que o n de don, sangue, cunca ou enredar.

Os indefinidos indican dunha maneira imprecisa, non definida, a cantidade ou a identidade dos seres e das cousas que nomean os substantivos que acompañan: Certa persoa dixo algunhas cousas sensatas, pero tamén dixo bastantes parvadas. Hai algunhas formas invariables, pero a maioría son variables: case todos en xénero e número, agás uns poucos que varían só en xénero ou só en número.

máis, menos,

Contraccións dos indefinidos

Os indefinidos algún(s), algunha(s), outro(s) e outra(s) únense coas preposicións de e en.

– Quen se atreve a dicir un número? Cantas rapazas e cantos rapaces ides aprobar?

2 Completa con indefinidos estas frases:

– ... queres para o teu aniversario? – Non hai maneira! Mira ... parvada fixeches! – Tiñas tantas opcións, e mira ... escolliches!

– Non telas ... consigo.

– ... tanto.

– Ti non sabes canto tiven que aguantar!

– ... moucho no seu souto.

– Non dar ... .

– ... ruído e ... noces.

– Ser ... un.

– Os paxaros que sorte teñen! Quen puidera voar libremente, coma eles!

– De ... pai, ... fillo.

– Tomala con ....

– Que che preguntou túa nai cando chegaches?

os interrogativos e exclamativos destes refráns.

– Deses libros, dime cales che gustaron máis.

– Abril frío, moito pan e pouco viño!

• Copia as catro que che «soen» menos, busca os significados e cópiaos.

Interrogativos

Exclamativos

3 Completa estes textos con contraccións de indefinidos, con sentido e repetindo as menos posibles.

5 Completa cada oración cun interrogativo ou

– Ti, como sempre andas metido nunhas cousas e [en] ..., seguro que [en] ... momento sabes [de] ... viaxe que pague a pena facer.

cun exclamativo axeitado. – Había, polo menos, seis persoas; ... eran? – Seica probaches moitos pantalóns. ... mercaches?

– Nós [de] ... asuntos non sabiamos nada, pero [de] ... cuestións estabamos moi ben informados; sobre todo [de] ... «cousiñas» que pasaron [en] ... tempos, [en] ... época que é mellor esquecer.

– ... me dera non ter que madrugar nunca!

– ... chegou tarde? Fostes tres como mínimo.

6 Copia, na súa columna, os indefinidos e mais

– Quen con auga se cura, pouco dura! – A todo porco lle chega o seu San Martiño! – Cal sexa o ano, tal será o xerro! – Quen dixo medo sendo de día? – Que lista era a vella dos anos mil! – Tantas vai o xerro á fonte, que algunha rompe! – A moita fame, ningún pan é duro!

– ... cousas hai que oír por no ser xordo!

Indefinido

Interrogativos

Exclamativos

– Dime ... destas dúas mochilas che gusta máis.

105

104

Suxestións metodolóxicas

2

• Esta segunda parte dos determinantes preséntase tan completa como diversa, polo que en cada un dos apartados cómpre facer fincapé en cuestións diferentes. Dos indefinidos paga a pena deterse no propio paradigma en si, posto que esta clase de palabras non presenta trazos definitorios tan claros coma os outros determinantes e é conveniente a realización de exercicios para detectalos en textos. No tocante aos interrogativos e exclamativos será bo subliñar o feito de que en xeral non levan acento. Polo que respecta aos numerais, é boa ocasión para guiar o alumnado a un correcto uso dos partitivos, cada vez máis confundidos cos ordinais.

Solucións das actividades

– Non telas todas consigo. – Cada moucho no seu souto. – Moito ruído e poucas noces. – De tal pai, tal fillo.

– Outro tanto. – Non dar unha. – Ambos os dous. – Ser todos un. – Tomala con alguén.

• Resposta aberta.

3 –Ti, como sempre andas metido nunhas cousas e noutras, seguro que nalgún momento sabes dalgunha viaxe que pague a pena facer.

– Nós dalgúns asuntos non sabiamos nada, pero doutras cuestións estabamos moi informados; sobre todo dalgunhas «cousiñas» que pasaron nalgúns tempos, nalgunha época que é mellor esquecer.



Le, identifica e resolve...

Comprende e aplica...

4 Interrogativos: quen, cantas, que, que, cales; exclamativos: canto, que, quen.

1 indefinido + substantivo: adxectivos determinativos

indefinido só: pronomes

cada + día

unhas

varias + persoas

algunhas

mesmos + contos

outras

tal + situación

cadaquén

mesma + resposta

ninguén

ambos + grupos

alguén

dúbidas + abondas

algo

menos + vergoña

calquera

máis decisión

algún

moitas + veces

algunha

algúns + rapaces

ningún

5 – Había, polo menos, seis persoas; quen eran?

– Seica probaches moitos pantalóns. Cales mercaches?

– Quen me dera non ter que madrugar nunca! – Que cousas hai que oír por non ser xordo!

– Dime cal destas dúas mochilas che gusta máis.

– Que queres para o teu aniversario?

– Non hai maneira! Mira que parvada fixeches!



– Tiñas tantas opcións, e mira cal escolliches!

– Quen chegou tarde? Fostes tres como mínimo.

6 Indefinidos: moito, pouco, todo, tal, tantas, moita, ningún; interrogativos: quen; exclamativos: quen, que.

certos días 81

UNIDADE 6

4. 4

5

Os numerais

Os numerais acompañan os substantivos expresando un número ou un lugar exactos. Clasifícanse en cardinais, ordinais, multiplicativos e partitivos. Numerais

Indican…

Formas

Cardinais

un número exacto de unidades

un/unha, dous/dúas, nove, dezaoito, vinte e dous/dúas, vinte e sete, trinta, corenta, cincuenta, oitenta, cincocentos/as, mil, dous/dúas mil...

Ordinais

un lugar exacto

terceiro, sétimo, oitavo, décimo cuarto, vixésimo, trixésimo…

un múltiplo

dobre (e duplo), triplo, cuádruplo, quíntuplo, séxtuplo, séptuplo, óctuplo, nónuplo, décuplo, céntuplo...

unha fracción

terzo, cuarto, sétimo, oitavo, noveno, décimo, onceavo, doceavo, vinteavo, corenta e oitavo...

Multiplicativos Partitivos

Ortografía Uso de b e v

Palabras con b e palabras con v • Escríbense con b: abelá, bafo, baldeiro/baleiro, beira, billa, bolboreta, gabia, marabilla, móbil, nobelo, polbo, rebentar, ribeira e as palabras das súas familias léxicas.

• Escríbense con v: acivro, avó, avogado, chuvasco, covarde, Cristovo, escaravello, escarvar, Estevo, esvarar, garavanzo, gravar, gravata, pavillón, trevo, varanda, varrer, vasoira, vermello, verniz, voda, voitre, vulto e as palabras das súas familias léxicas.

Os numerais poden ser tamén pronomes: A túa casa ten oito pisos, a miña só cinco. Ti vives na sétima planta, eu na cuarta. Para usar correctamente os numerais cómpre ter en conta:

• Cardinais. Un e dous úsanse para masculino. Unha e dúas, para feminino. • Multiplicativos. Adoitan usarse só dobre e triplo/a. No resto emprégase o cardinal + veces: Podes gañar o dobre ou o triplo, ou sete ou oito veces máis.

• Partitivos. A partir de 1/11 fórmanse co sufixo -avo/-ava: onceavo, vinte e dousavo, noventa e noveavo... Excepcións: centésimo/a, milésimo/a, millonésimo/a. Nota: No APÉNDICE aparece unha ampla relación de numerais.

Identifica e completa...

Consulta e aplica… 7 Copia o seguinte texto, escribindo con letra os numerais: Este verán organizaron na praia un campionato no que participamos 42 rapazas e 82 rapaces. Empezou o 10 de xullo e rematou o 24 de agosto, cando entregaron os 18 premios que había. Cada participante tiñamos que competir en 21 xogos moi diferentes, e daban puntos segundo o resultado que se obtiña. Pero valían uns máis ca outros: algúns ata o x2, e outros incluso o x3. O gañador foi un amigo meu, Antón, que acadou 10 053 puntos. De 2ª quedou unha rapaza, Andrea, con 9 579. E de 3º outro rapaz, Carlos, con 8 416. Elisa foi 4ª con 7 931 puntos. Uns amigos que quedaron ben foron: Fran de 8º, Antía de 12ª, Paco de 17º e Xes de 20º. Eu…

8 Escribe con letra os seguintes numerais: 42 cadernos

2 849 persoas 12º piso

1/12

217 rapazas

7 228 garfos

18ª letra

1/18

522 fiestras

226 757 euros 27º posto 1/27

981 coellos

581 431 caixas 44ª fila

1 Asocia cada foto cunha palabra de arriba.

– Persoa cuxo oficio é limpar as rúas.

Unha sebe tres anos dura; un can, tres sebes; un cabalo, tres cans; un home, tres cabalos; e unha tartaruga... dous homes.

2 Busca cadanseu sinónimo, con b ou con v:

– Cheiro desagradable e forte do alento.

• Escribe as respostas con letra: Cantos anos dura un can? E un cabalo? E un home? E unha tartaruga?

3 Escribe un verbo de cada familia léxica:

9 Le esta adiviña e vai calculando:

libre

alento

paquete

escorregar

costa

cuneta

estoupar

encarnado

marxe

escavar

casamento

chaparrada

bafo – baldeiro – marabilla – móbil – covarde escaravello – verniz – vulto

10 Completa esta adiviña cos numerais que co-

4 Pon b ou v e completa o cadro, como no exemplo.

rresponden:

escar_adentes – _afarada – porta_ultos – pol_eira automó_il – es_aradío – re_entón – mo_iliario a_eleira – mara_illosa – co_ardía – chu_asqueiro _eirarrúa – gra_ación – _arredor –

Tres porcos dan ... fociños, ... orellas, ... lacóns, ... rabos e ... touciños, ... uñas e ... xamóns.

Palabra

• Escribe a resposta con letra: Cantas partes dan en total os tres porcos?

escarvadentes

Da familia de… escarvar

5 Emparella cada significado coa palabra que corresponda do exercicio 4:

1/44

– Conxunto de mobles dun cuarto, casa, etc.

– Sitio de comidas onde se serve polbo.

6 Copia o texto e pon b ou v en cada oco: – Este...o díxolle a Sabela que a levaba el no porta...ultos da bicicleta, e que así Cristo...o, o seu amigo a...ogado, podía gra...ar mellor o percorrido. Pero a moza contestoulle que irían en automó...il, porque estaba moi es...aradía a estrada e non quería acabar ...arrendo o chan co vestido de noiva ou tirada nunha ga...ia. Entón el chamoulle co...arde; e ela, que era un no...elo de nervios, re...entou: ata lle soltou que a súa gra...ata, ...ermella, non lle gustaba nada! – Aquel día semellaba que esqueceran pechar a ...illa da choiva, e os chu...ascos empapáronos a todos. Nin os chu...asqueiros lles valeron de nada! E por riba Cristo...o es...arou na ...eirarrúa, caeu diante do pa...illón de deportes e quedou inmó...il, coma un ...ulto. Sabela e Este...o non esquecerán nunca a súa “mara...illosa” ...oda!

7 Ditado.

107

106

Suxestións metodolóxicas • Pode resultar útil de partida explicar que, en galego, as palabras se escriben con b ou v en función de criterios etimolóxicos e non por ningunha arbitrariedade. Neste caso, a listaxe de palabras que se presenta é pequena pero pódense anticipar pautas que permiten saber, por exemplo, que se escriben con b as palabras formadas con -ble ou con móbil; ou que se grafa con v a maioría dos verbos rematados en -ver.

Solucións das actividades

1 Acivro, vasoira, nobelo, escaravello, trevo, varanda. 2 Libre: ceibe; costa: ribeira; marxe: beira; alento: bafo; cuneta: covo; escavar: cavar; paquete: vulto; estoupar: rebentar; casamento: voda; escorregar: esvarar; encarnado: vermello; chaparrada: chuvasco.

3 Abafar, baldeirar, marabillar, mobilizar, acovardar, escaravellar, vernizar, avultar.

Solucións das actividades

4 Escarvadentes (escarvar), bafarada (bafo), portavultos (vulto), polbeira (polbo), automóbil (móbil), esvaradío (esvarar), rebentón (rebentar), mobiliario (móbil), abeleira (abelá), marabillosa (marabilla), covardía (covarde), chuvasqueiro (chuvia), beirarrúa (rúa), gravación (gravar), varredor (varrer).

Consulta e aplica...

7 Corenta e dous, oitenta e dous, dez, vinte e catro, dezaoito, vinte e un, dobre, triplo, dez mil cincuenta e tres, segunda, nove mil cincocentos setenta e nove, terceiro, oito mil catrocentos dezaseis, cuarta, sete mil novecentos trinta e un, oitavo, duodécima, décimo sétimo, vixésimo.

5 Mobiliario, varredor, bafarada, polbeira. 6 – Estevo, portavultos, Cristovo, avogado, gravar, automóbil, esvaradía,

8 Primeira columna: corenta e dous, duascentas dezasete, cincocentas vinte e dúas, novecentos oitenta e un. Segunda columna: dúas mil oitocentas corenta e nove, sete mil douscentos vinte e oito, douscentos vinte e seis mil setecentos cincuenta e sete, cincocentas oitenta e un mil catrocentas trinta e unha. Terceira columna: duodécimo, décimo oitava, vixésimo sétimo, cuadraxésimo cuarta. Cuarta columna: un doceavo, un dezaoitoavo, un vinte e seteavo, un corenta e catroavo.

varrendo, gabia, covarde, nobelo, rebentou, gravata, vermella.

Actividade complementaria

sesenta e dous.

1 Constrúe tres oracións que inclúan, cada unha, dúas palabras con b e

10 Tres porcos dan tres fociños / seis orellas, seis lacóns / tres rabos e seis • Corenta e cinco

dúas con v da listaxe da páxina 107 do teu libro. Exemplo: O meu avó era un avogado ao que lle gustaban as abelás e o polbo á feira.

82

– Billa, chuvascos, chuvasqueiros, Cristovo, esvarou, beirarrúa, pavillón, inmóbil, vulto, Estevo, marabillosa, voda.

7 Ditado (véxase a páxina 106).

9 Can: nove. Cabalo: vinte e sete. Home: oitenta e un. Tartaruga: cento

touciños / doce uñas e seis xamóns.

Identifica e completa...

Solución: Resposta aberta. Trátase de que reproduzan as palabras vistas como unha maneira de lembrar a súa grafía.

UNIDADE 6

6

Literatura

Le, reflexiona, escribe…

As lendas

15

Que é unha lenda? Unha lenda é unha narración relacionada cun lugar, un feito ou un personaxe real e na que aparecen elementos fantásticos.

Cando ocorreu a desgraza, o barco levaba a adega medio baleira e nos camarotes, en lugar da habitual pasaxe de comerciantes, aloxábase unha orquestra de músicos. Despois de realizar unha tranquila travesía, xa a punto de tocar porto, o Splendor of the Seas viuse de súpeto envolto nos sopros tempestuosos dunha galerna. Toda a forza do vento abateuse sobre o bergantín, abaneándoo de proa a popa, inutilizando o goberno da nave e deixando a tripulación e a pasaxe literalmente en mans do mar. Pese á coraxe do capitán John Tailor, a galerna abateu o Splendor of the Seas, e a orquestra de músicos que transportaba foi tragada coa tripulación polas traizoeiras augas da Costa da Morte.

A súa orixe adoita ser popular; é dicir, como os contos populares, as lendas foron transmitidas nun principio de maneira oral, ata ser recollidas posteriormente por escrito. Velaquí algunhas das súas características:

• Espazo e tempo. A acción das lendas adoitar estar localizada nun espazo real e nun tempo concreto.

• Personaxes. Os personaxes son seres humanos que protagonizan acontecementos fantásticos nun ambiente con certo misterio.

• Finalidade. O narrador presenta os feitos como verídicos, é dicir, como se ocorresen realmente. O seu fin é, case sempre, explicar feitos, costumes dun pobo, nome dun lugar, etc.

Son moitas as lendas que xurdiron deste naufraxio. A versión máis estendida, e a máis romántica tamén, é a referida polo viaxeiro galés Harold Meredith Drake, que percorreu a Costa da Morte a cabalo e escribiu no seu diario titulado A viaxe á fin do mundo:

Comprende, identifica, resolve… Le atentamente o texto da páxina seguinte e contesta as preguntas.

1 No texto que che presentamos hai tres partes claras. Identifícaas: Desde a liña ... ata a liña ...: Nárrase un feito real sucedido hai tempo.

II. A lenda

I. O feito real

2 Cal é o feito real que se narra? 3 Onde tivo lugar esa desgraza? 4 Dise cando sucedeu exactamente?

6 Nese fragmento danse algúns detalles que lle proporcionan maior verosimilitude ao relato. Cita algúns.

Cecilia Monllor: A orquestra da fin do mundo, ed. Galaxia (adaptación)

• De onde era e onde se atopaba o escritor? a) Por que hai tantos percebes na Costa da Morte. b) Por que se escoita unha música nas noites de vento.

9 Que elemento sobrenatural aparece, agora si, na lenda? III. O comentario final

10 De que elemento xeográfico concreto fala a autora?

11 Segundo a autora, que outro feito real podería explicar esa lenda?

12

Pregunta na casa e escribe algunha lenda tradicional da túa comarca. • Refírese a algún lugar da túa contorna que ti coñeces?

109

108

Suxestións metodolóxicas

12 Resposta aberta.

• Ao igual que se apuntou para o conto popular suxerimos a posibilidade de achegarse ás lendas de tradición oral galega, ben sexa a través de recompilacións publicadas ou de exemplos recollidos polo alumnado a través de pais e avós.

Actividade complementaria 1 Nas lendas que poidades recoller entre familiares ou nas atopadas nalgún libro recompilatorio analizade os elementos vistos na unidade (espazo e tempo, personaxes e finalidade).

Solucións das actividades

A partir de Harold Meredith, a todos os escritores lles deu por escribir do naufraxio, dos músicos desaparecidos e das melodías que xorden do mar interpretadas pola fantasmal orquestra. Algúns imaxinan que procede dun punto exacto do mar, no nacemento do penedo chamado O Centolo. E ata certo punto ten razón de ser, porque xunto ao Centolo é onde máis barcos foron ao fondo desde que o mundo é mundo, e o mar, mar.

8 Que feito explica mediante esa lenda?

5 Que personaxes aparecen nesa primeira parte do relato?

«Aquela música inquietante que se escoitaba en noites de vento, lonxe de calmar o espírito, estarrecíao. Parecía saír do mar, de entre as puntas de escuma das ondas, vagando como unha melodía sobre o lombo das costas abruptas. E non é de estrañar, pois hai cousa de vinte e cinco anos, neste mesmo lugar, unha das frecuentes galernas que azoutan estas augas perigosas tragou os músicos da orquestra que transportaba o bergantín Splendor of the Seas e ninguén podería asegurar que eses músicos non son os que, atrapados pola maldición, repiten unha e outra vez a mesma música apegadiza: un fragmento da Creación é interpretado nun lugar incerto do centro do mar, e ata a miña ventá pasearon os magoantes ecos dos violíns destripando dolorosamente as súas cordas».

7 Quen recolleu a lenda que se narra?

Desde a liña ... ata a liña ...: Nárrase unha lenda baseada nese feito. Desde a liña ... ata a liña ...: Recolle a opinión da autora.

O naufraxio Un día de San Lourenzo de hai douscentos anos, naufragou o Splendor of the Seas, un fermoso bergantín que nos seus primeiros tempos servira para transportar cacao e azucre desde as colonias.

Comprende, identifica, resolve...



Solución: Resposta aberta.

1 Desde a liña 1 ata a liña 25. Nárrase un feito real sucedido hai tempo.

Desde a liña 26 ata a liña 41. Nárrase unha lenda baseada nese feito.



Desde a liña 27 ata a liña 35. Recolle a opinión da autora.



I O feito real

2 O feito real é o afundimento do bergantín Splendor of the Seas. 3 Na Costa da Morte. 4 Un día de San Lourenzo (10 de agosto) de hai douscentos anos. 5 O capitán John Tailor, os músicos e a tripulación. 6 Contribúen á verosimilitude a referencia temporal e espacial, o nome do barco e o nome do capitán.

II A lenda

7 A lenda recolleuna o viaxeiro Harold Meredith. • Era galés e percorreu a Costa da Morte a cabalo.

8 Resposta b). 9 A música que sae do mar da man dos músicos afogados.

III O comentario final

10 Dun penedo chamado Centolo. 11 Explicaría que sexa O Centolo o lugar onde máis barcos foron ao fondo. 83

UNIDADE 6

Obradoiro de escritura Creación literaria: Explicacións fantásticas O sabio Hiawatha Hai moito tempo, no continente que aínda non se chamaba América, vivían dispersos, polos prados e bosques, cinco tribos que formaban o pobo dos Iroqueses. As tribos reuníanse na ribeira do lago Tiooto para intercambiar os seus produtos, pero levábanse tan mal entre elas que nin sequera neste asunto eran capaces de poñerse de acordo: un quería cambiar unha vella manta por unha brillante pel de castor, outro esixía un saco de millo por un pouco de sal... Todos berraban e a miúdo chegaban ás mans.

Inventa a túa historia 3 Le a definición de «refrán» que tes á dereita. Elixe un dos seguintes e escribe a historia que puido orixinalo: Ata que acabes, non te gabes.

Un día, apareceu polo lago Tiooto un home estraño. Viña nunha canoa branca e cubría o seu corpo cunha túnica tamén branca. O home levantou a man e dixo con voz sonora:

En martes, nin cases nin embarques.

—Deixade de rifar como meigas vellas e retirade as canoas do río. Os indios quedaron pasmados ante aquel home descoñecido e, por estraño que pareza, obedeceron inmediatamente. O home elevou os brazos ao ceo e, nese intre, unha gran nube negra ensombreceu o aire. Pero non era tal, senón unha enorme bandada de gansos salvaxes que pousaron sobre o lago e comezaron a beber avidamente. Cando levantaron o voo, o lago estaba medio baleiro. Enseguida o home chamou polos patos salvaxes, e logo polas garzas, ata que a auga do lago desapareceu por completo. —Chámome Hiawatha —berrou o home— e vin para unir o pobo iroqués. Vós non sabedes cantas frechas son necesarias para obter un saco de millo, nin canta carne debedes dar a cambio da pel dun castor. Mirade para o lago! Sobre o fondo seco, brillaban milleiros de cunchas. —Esas cunchas serán en adiante a vosa moeda. Recollédeas, talládeas en redondo e pulídeas para que sexan bonitas e regulares. Eu determinarei cantas cunchas vale o sal, as peles, as mantas, as armas, os cacharros e todo o demais. Os indios así o fixeron, e antes de que o lago Tiooto volvese encherse de auga, os iroqueses comezaron a comerciar xa coa nova moeda, da que cada un fora provisto a partes iguais. Lenda popular iroquesa, en Les plus belles légendes du monde (trad. e adapt.)

1 Marca a opción que consideres máis correcta en cada caso: 1 a) O texto conta a historia dun home moi sabio chamado Hiawatha. b) A historia conta como comezou o comercio con moeda.

Ata o corenta de maio non saques o saio.

4

Estorniños e pardais todos queren ser iguais.

Antes a pobreza honrada que a riqueza roubada.

Refrán: Frase curta de forma fixa coa que se expresa un pensamento popular baseado na experiencia, polo xeral con rima e con sentido figurado.

Este «truco» das explicacións fantásticas funciona moi ben para inventar historias. Repartide a clase en tres grupos. Cada grupo deberá elixir un destes bloques e, botándolle moita imaxinación, dar unha explicación fantástica para algún dos temas propostos. Bloque 1: paisaxe natural • Orixe dalgún accidente xeográfico (río, monte, illa...) ou elemento da paisaxe (bosque, fonte, fervenza...) da zona onde vives. Bloque 2: realidades que hoxe teñen unha explicación científica • O sabor salgado da auga do mar. • O ciclo da Lúa (chea, minguante, nova, crecente). • As mareas. • A escuridade da noite. Bloque 3: inventos • Elixe un invento de uso cotián e pensa nunha historia disparatada para a súa orixe. Por exemplo: o papel hixiénico, o paraugas, as ventás, a cheminea, os zapatos... Achega datos sobre o seu creador, época, etc.

2 a) A explicación é verosímil, pode que fose certa. b) A explicación é fantástica.

2

Escribe nun buscador «Historia do diñeiro» e pescuda como foi realmente o paso do troco ao diñeiro. 111

110

Suxestións metodolóxicas • Nesta unidade, o obradoiro de escritura preséntase como un dos máis atractivos do libro e tamén como un dos que máis potencialidades ofrece para fomentar o gusto pola escrita, pero tamén pola propia lectura. O tema préstase á explicación da presenza do fantástico e do marabilloso nalgunhas das mellores páxinas da literatura universal, o que converte o mundo dos libros en espazos de liberdade que paga a pena explorar.

Solucións das actividades

Creación literaria: Explicacións fantásticas

1 1. Resposta correcta: b).

2. Resposta correcta: b).

2 Trátase de que indaguen e comprendan a través da lectura que a superación da economía de subsistencia e a existencia de excedentes deu pé a que se intercambiasen, como patróns de valor, obxectos distintos da comida e pouco a pouco se lles fose asignando valor a determinados metais. Estes foron apreciados especialmente porque eran imperecedoiros e poderían usarse en calquera momento, fronte a bens de carácter natural como a comida ou os animais que se deterioraban máis doadamente.

3 Resposta aberta. 4 Resposta aberta.

84

Anotacións

Aplica o que sabes

O Camiño dos Faros

4 Escribe con letra:

forma cadansúa oración, facendo os cambios oportunos:

a) 217 rapazas 542 mazás 223 557 euros

Adxectivos: recendente, engurrado, pegañento, reseso, enxoito, morno, baleiro, cru, agre.

b) 11ª 1/11

– Anda, non sexas ... e recolle canto antes o teu cuarto.

3/24

5/31

9/80

1

Illas Sisargas

M

labras:

E R T

O

Cabo de Santo Hadrián

Niñóns

A

D

escorregar, casamento, estoupar, libre, polideportivo, orela, encarnado, pasamáns, eloxiar, vapor.

SAÍDA

Malpica

mapa e escribe os nomes de cada unha: Etapa 1: Desde ... ata ...

A

6 Completa con b ou con v os seguintes refráns:

Laxe

Arou

................................................

Cabo Vilán

Ría C a m a r i ñd e as

3 Nos gráficos de abaixo podes ver o perfil de

Camariñas

– Ela non tiña dereito a ... o meu segredo.

dúas das etapas do Camiño dos Faros. a) Na etapa 1, cando cres que será máis difícil a ruta, ao principio ou ao final? A partir de que quilómetro se fai máis dura?

Cabo Touriñán

– ... que fixarse ben para non confundir esta forma do verbo haber coa interxección ...!

Nemiña

b) A etapa 7 é unha das máis duras. Que altura se alcanza? Que quilómetros serán os peores?

– Dáme un ... dese acio, a ver se están maduros dabondo.

4 Ademais dos faros, a ruta está deseñada para

– Mañá son as eleccións; haberá que ir ... .

gozar da paisaxe e dos costumes dos lugares por onde pasa. En que etapa poderemos...?

Cabo Fisterra CHEGADA

– A xuventude débese ... contra as inxustizas. – Para xa de ... o balón, que me doe a cabeza.

a) Bañarnos na praia de Lires.

3 Completa estas oracións con indefinidos e fai

b) Contemplar as illas Sisargas.

as contraccións cando sexa necesario:

c) Visitar o museo de Man, en Camelle.

– Antes podía contestar ..., pero ... dixo ... . Agora hai ... que queira dicir ... ?

– O ... día xa vin que tiñas ... traballo. Xa irei pola oficina ... tarde e quedamos a tomar ... cervexas. A ver se non tes ... traballo e podemos tratar ... temas que me están causando ... preocupación.

En fe...reiro, ...inte capas e un som...reiro.

– ... día apareces con ... modelo diferente. Nunca andas coa ... roupa!

Queres ...en vi...ir? Toma o tempo como ha de ...ir.

• Subliña aqueles indefinidos que sexan pronomes.

7 Completa o seguinte cadro e establece as di-

Be...er sopas e sor...er, à ...ez non pode ser.

Espazo real, case sempre citado expresamente.

e) Contemplar a beleza do cabo Vilán. f) Coñecer a lenda da furna de Buserán. g) Ver o dolmen de Dombate. h) Abanear sobre a Pedra de Abalar.

Altitude (m) 200

In...erno chu...ioso, ...erán a...ondoso.

ETAPA 1: Malpica - Niñóns

150 100 50 0

ferenzas entre o conto e a lenda:

0

2,5

5

7,5

10

12,5

15

17,5

20

Finalidade

250

• Os feitos son presentados como ficticios.

150

Personaxes

100 50

• ... Seres humanos que protagonizan sucesos fantásticos.

ETAPA 7: Muxía - Nemiña

200

0

0

2,5

5

7,5

10

12,5

15

17,5

20

• ...

6 En febreiro, vinte capas e un sombreiro. Ata para querer hai que saber. Beber sopas e sorber, á vez non pode ser. Inverno chuvioso, verán abondoso. Queres ben vivir? Toma o tempo como ha de vir.

Aplica o que sabes

1 Recendentes–rosas, engurrada–camisa, pegañento–mel, reseso–pan,

7

enxoita–toalla, morna–auga, baleiro–caixón, cru–peixe, agre–limón.

Espazo

2 – Anda, non sexas vago e recolle canto antes o teu cuarto. – Ela non tiña dereito a revelar o meu segredo.

– Hai que fixarse ben para non confundir esta forma do verbo haber coa interxección Ai!

– Dáme un bago dese acio, a ver se están maduros dabondo.



– Mañá son as eleccións; haberá que ir votar.



– A xuventude débese rebelar contra as inxustizas.



– Para xa de botar o balón, que me doe a cabeza.

Conto

3 – Antes podía contestar alguén, pero ninguén dixo nada. Agora hai

Lenda

alguén que queira dicir algo?

– A xente saía de moitas casas e enchéronse todas as rúas en poucos minutos.



– O outro día xa vin que tiñas moito traballo. Xa irei pola oficina calquera tarde e quedamos a tomar cervexas. A ver se non tes tanto traballo e podemos tratar varios temas que me están causando certa preocupación.

– Cada día apareces con algún modelo diferente. Nunca andas coa mesma roupa!

4 a) Duascentas dezasete rapazas, cincocentas corenta e dúas mazás, douscentos vinte e tres mil cincocentos cincuenta e sete euros, a décimo oitava letra, o sétimo piso, a quincuaxésimo sexta vez.

b) Décimo primeiro, décimo segundo, vixésimo cuarto, trixésimo primeiro, octoxésima, un onceavo, dous doceavos, tres vinte e catroavos, cinco trinta e unavos, nove oitentaavos.

5 Esvarar, voda, rebentar, ceibe, pavillón, beira, vermello, varanda, gabar, bafo.

25 Distancia (km)

113

Solucións das actividades



22,5

http://www.caminodosfaros.com/p/camino-dos-faros.html

• Explicar feitos, costumes, nomes...

112



22,5 Distancia (km)

Altitude (m) 300

Tempo indeterminado (Había unha vez...)

Conto

Lenda

Ata para querer hai que sa...er.

Tempo

d) Probar os percebes do Roncudo.

O Camiño dos Faros é unha ruta de sendeirismo que vai desde Malpica ata Fisterra, percorrendo a Costa da Morte polo bordo do mar. Durante algo máis de 200 quilómetros, o Camiño pasa por algúns dos faros máis emblemáticos da costa galega.

– A xente saía de ... casas e enchéronse ... as rúas en ... minutos.

Espazo

No mapa da esquerda faltan os nomes de Fisterra, Ponteceso e Muxía. Coa axuda de Internet, colócaos no lugar correspondente.

2 A ruta divídese en oito etapas. Fíxate ben no

Ría de Corme e Laxe

T

ai – hai

80ª

2/12

S

rebelar – revelar

31º

O

botar – votar

a 56ª vez

24ª

5 Busca un sinónimo con b ou v para estas pa-

2 Completa cunha destas palabras homófonas: bago – vago

o 7º piso

12º

C

Substantivos: camisa, pan, auga, peixe, limón, caixón, mel, rosas, toalla.

a 18ª letra

emprender

aprender

1 Relaciona cada adxectivo cun substantivo e

UNIDADE 6

Comproba as túas competencias



Tempo

Personaxes

Finalidade

Espazo indeterminado (Nun escuro bosque dun lugar perdido)

Tempo inde- Poucos e terminado pouco ca(Había unha racterizados. vez...)

• Os feitos son presentados como ficticios. • Adoita haber unha ensinanza.

Espazo real, case sempre citado expresamente.

Tempo concreto.

• O narrador presenta os contos como reais. • Explicar feitos, costumes, nomes...

Seres humanos que protagonizan sucesos fantásticos

Comproba as túas competencias

1 Colocarán os tres topónimos no mapa. 2 Etapa 1: desde Malpica ata Niñóns. Etapa 2: desde Niñóns ata Ponteceso. Etapa 3: desde Ponteceso ata Laxe. Etapa 4: desde Laxe ata Arou. Etapa 5: desde Arou ata Camariñas. Etapa 6: desde Camariñas ata Muxía. Etapa 7: desde Muxía ata Nemiña. Etapa 8: desde Nemiña ata Cabo Fisterra.

3 a) Máis difícil ao final. Faise máis dura a partir do 11. b) Alcánzase unha altura de 264 m. Os máis difíciles entre o 10 e o 11.

4 a) Etapa 8. b) Etapa 1. c) Etapa 4. d) Etapa 2. e) Etapa 5. f) Etapa 7. g) Etapa 3. h) Etapa 6. 85

7

Versos de noso

Presentación da unidade Nesta unidade, no apartado de Lingua e sociedade, os estudantes comezarán deténdose nun aspecto fundamental para a deriva da lingua galega: a súa presenza en Internet. No caso do Vocabulario, neste caso toca achegarse á homonimia, ademais de abordar o léxico dos animais. Polo que respecta á Gramática, a unidade detense nas formas dos pronomes persoais e nalgunhas contraccións, mentres que o apartado de Ortografía aborda outro tema que acotío produce confusións gráficas: as palabras con es- e con ex-.

En canto á Literatura, o alumnado estudará as principais características do xénero lírico, e no caso do Obradoiro de escritura, as dun tipo de textos de moita importancia: os textos expositivos.

Fomento da lectura Recomendamos a lectura de Memorias dun neno labrego, de Xosé Neira Vilas.

Esquema da unidade

Introdución

Lectura

VERSOS DE NOSO

86

•V  ersos de noso

Memorias dun neno labrego, de Xosé Neira Vilas

Lingua e sociedade

•G  alego e Internet

Vocabulario

•P  alabras homónimas

Gramática

•O  s pronomes (1). Pronomes persoais. Formas tónicas

Ortografía

•P  alabras con es- e con ex-

Literatura

•O  xénero lírico (1)

Obradoiro de escritura

•T  extos expositivos

7 16

Versos de noso

Rosalía non só escribe en galego, senón que fala de Galicia. [...] Non é só a poeta que se reflicte nos seus versos: é tamén un pobo. Marina Mayoral

Fráxil e profunda, sombra e luz, Rosalía de Castro transitou pola vida con palabras, xa de revelación, xa de misterio, por camiños sempre adversos. Vivía nun país sen voz propia e foi ela a primeira, con entidade, en atopar o nome das cousas, das nosas cousas. Xesús Alonso Montero

Rosalía de Castro naceu en Santiago de Compostela en 1837,

nunha Galicia, efectivamente, moi diferente á de hoxe. E foi ela quen en 1863, con Cantares gallegos, utilizou a voz do pobo para dignificar a nosa lingua e elevala a categoría literaria tras séculos de silencio. Foi Cantares o primeiro poemario escrito integramente en galego, e a súa publicación tivo tanta transcendencia para o futuro das nosas letras que marcou o inicio do denominado Rexurdimento. Se ben a súa vida, tráxica e curta, contribuíu a fixar unha imaxe avelaíña dela, Rosalía non era unha chorona. Ao contrario, foi unha muller forte e cun avanzado pensamento crítico e político, que utilizou a súa palabra para denunciar as inxustizas, defender a muller e reivindicar o valor dos nosos costumes.

Podes coñecer?

Para Galicia, Rosalía non é unha escritora máis, é a poeta nacional, probablemente o único caso no que o máximo expoñente dunha literatura é unha muller, e ademais poeta.

• Entrade na páxina da Fundación Rosalía de Castro:

Morreu en Padrón en 1885 e os seus restos repousan na igrexa de San Domingos de Bonaval, en Santiago de Compostela.

• Distribuíde a clase en sete grupos; expoñede a

http://rosaliadecastro.org/rosalia/biografia/ vida de Rosalía seguindo os tramos cronolóxicos que aparecen.

• Na mesma páxina, accedede a «Obra». Facede un

esquema das súas obras, clasificándoas en prosa e en verso, e segundo estean escritas en galego ou en castelán.

Escoita ou le e contesta • Coa axuda do dicionario, explica que significa que temos

• Investigade que era a Casa da Matanza e que im-

• Resume as citas que aparecen ao inicio do texto e di quen

• Entrade en YouTube e escoitade estas versións

portancia tivo na súa actividade literaria.

de Rosalía unha «imaxe avelaíña».

musicadas:

as escribiu.

Luz Casal: «Negra sombra».

• Pensa: Que celebración lembra cada ano a publicación de

Cantares gallegos?

Amancio Prada: «Campanas de Bastabales».

• Na mesma páxina, accedede a «Obra». Facede un esquema das súas obras, clasificándoas en prosa e en verso, e segundo estean escritas en galego ou en castelán.

Ao iniciar a unidade • A partir do texto de entrada da unidade e das cuestións suxeridas no apartado Escoita ou le e contesta incídese na comprensión lectora ao tempo que se abordan de xeito sucinto distintos aspectos léxicos ou gramaticais. En Podes coñecer?, incentívase a busca de información coas ferramentas que ofrece Internet.

• Investigade que era a Casa da Matanza e que importancia tivo na súa actividade literaria.

Suxestións metodolóxicas • A continuación, indicámoslle algunhas suxestións para traballar coas preguntas dos apartados:

Escoita ou le e contesta • Coa axuda do dicionario, explica que significa que temos de Rosalía unha «imaxe avelaíña».



O autor do texto estase a referir á imaxe de fraxilidade e sensibilidade ao comparala cunha avelaíña.

A Casa da Matanza é o lugar no que Rosalía vive os últimos anos da súa vida e onde morre en 1885. É un bo momento para aclarar que se sabe que en 1879 a poetisa residía en Santiago polo que, como moito, puido vivir seis anos. É difícil saber, pois, a influencia deste lugar na súa obra literaria, porque Rosalía xa era poeta consolidada cando vai vivir alí. Iso si, a casa e o fermoso xardín, rodeada de natureza nun espazo rural, seguramente serían un elemento máis de inspiración literaria. • Entra en YouTube e escoita estas versións musicadas:



Luz Casal: «Negra sombra»



Amancio Prada: «Campanas de Bastabales»

• Resume as citas do texto e di quen as escribiu.

A primeira, de Marina Mayoral, repara na importancia da temática de Galicia nos seus versos.



As palabras de Xesús Alonso Montero refírense aos obstáculos coas dificultades persoais e sociais que rodean a vida e obra de Rosalía. Subliña, así mesmo, a proxección da poeta como voz do pobo galego. • Pensa: Que celebración lembra cada ano a publicación de Cantares Gallegos?



O 17 de maio, Día das Letras Galegas. Podes coñecer?

Actividade colaborativa e de investigación

Pedirlle ao alumnado que, en pequenos grupos, rastrexe en Internet que cantantes ou grupos musicais interpretaron versións de poemas de Rosalía de Castro. Deberán presentar á clase un breve informe no que se indique a data aproximada de cada unha das versións, o título dos poemas versionados e, na medida do posible, o estilo musical. Trátase de comprender a transcedencia da obra rosaliana a través de versións como as de Os Tamara ou Pucho Boedo, pasando por Amancio Prada e Luz Casal, ata propostas rockeiras como as de Astarot e Nao, ou os novidosos raps de Aid.

• Entrade na páxina da Fundación Rosalía de Castro:

http://rosaliadecastro.org/rosalia/biografia/ • Distribuíde a clase en sete grupos; expoñede a vida de Rosalía seguindo os tramos cronolóxicos que aparecen. 87

UNIDADE 7

1

Lectura

Disque cando ouvea un can é porque venta morte. Pachín non ouveaba. Ou tiña o olfacto ou quizais non lle chistase pregoar enterros. El era alegre, garatuxeiro. Faltáballe rir. E riría, digo eu, porque ás veces recachaba os dentes como quen está ledo.

15 mal

Pachín

Non había can máis simpático na comarca. A todos lles gustaba. Pachín alporizábase se o encirraban, mais non usaba os dentes para trabar a ninbotase de conta que está mal andarlle mordendo as canelas á xente.

20 guén. Talvez

Cando me deixaban só na casa xogaba con el. Corriamos xuntos pola horta como se estivésemos perseguindo coellos. Despois sentabamos ao pé da cerdeira grande. A min esvarábame a suor polas fazulas, e Pachín abafaba de présa, coa lingua fóra. 25 Algúns

rapaces sentían envexa. Amoláballes que eu tivese un cadelo así. Pachín decatouse e resolveu non aturarlle bromas a ninguén. Cando algún bulebule lle guindaba pedras ou o encirraba, íaselle enriba coma un lóstrego, rosmando, cos dentes regañados. —Non tolees, Pachín —dicíalle eu—. Ti non mordes, pero cabréalos. Méteslles no corpo, e un día vante mancar.

30 medos

Entón poñíame as patas dianteiras no peito, mirábame cos seus ollos grandes e abaneaba o rabo. Era como se murmurase: «Ti déixame, que ben sei o que fago». A miña tía Carme vai á fonte coa sella todas as mañás. E ademais da auga trae decote algunha novidade. Un día contou que o raposo entrara no galiñeiro do fe35 rrador e arramplara con nove galiñas. Disque tivera a astucia de abrir un burato por

debaixo da porta. Aquela mañá fun co gando para a Zanca Vella, e mentres buscaba niños achei nunha toxeira o depósito do raposo. As nove galiñas estaban alí, mortas. Ao redor había sangue e plumas. 40 Deixei

o gando e marchei a fume de carozo á casa do ferrador para contarlle o achado. Pachín corría á miña beira. Un veciño, que é cazador, dixo que cumpría facer as cousas con moita cautela, pois se o raposo se decataba de que lle deramos co almacén non habería maneira de vingarse del. Foron ver o boticario, que pediu que lle levasen polo menos dúas galiñas. Fixérono Cortoulles o pescozo e meteulles dentro un solimán. Colocáronas outra vez na toxeira coa intención de envelenar o raposo.

45 así.

17

Pero non aconteceu así. Quen apareceu morto de alí a dous días na Zanca Vella foi Pachín, o meu amigo Pachín.

Nun tempo disque falaban os animais. Andrómenas. Está ben que se lle conte a nenos da teta; pero non a min, que xa levo rillado catro codias. Estaríache bo que os animais falasen coma nós. Os paxaros, o gando, as lebres. Que rebumbio!

Cando o vin sen alento, estarricado entre unhas queirogas, non quería dar creto meus ollos. Como soño tantas cousas, pareceume por un instante que estaba a soñar. Pero non soñaba. Pachín morrera. Caera na trampa que fora arranxada para o raposo.

50 aos

Non obstante, a min gustaríame escoitar unha conversa entre vacas, porcos ou ga5 liñas. Aínda que só fose un intre. Cantas cousas se cavilan! E todo dende que tiven a Pachín.

Tróuxeno do monte. Cunha legoña abrín na horta un burato fondo, alongado, e enterrei o seu corpo. Coido que chorei. Non me avergoño de dicilo. Funo acochando 55 coa terra fresca. Como se o cubrise cunha manta.

Porque Pachín si que falaba. Á súa maneira. Falaba cos ollos, co rabo, coas patas. Eu entendíao tan ben como se pronunciase palabras. Non parecía un can. Tiña entendemento de persoa.

A xeito de lousa plantei unha cerdeira enriba do meu amigo. Cando abrollou, crin ver en cada gromo un ollo ou un dente de Pachín. E pareceume que dende as raíces chegaban uns ladriños agarimosos.

10 Pachín era pequenote e dunha cor castaña moi bonita, tirando a vermella e amarela.

Tiña unha mancha no fociño que lle lucía moi graciosa cando roía algo. Gustáballe barullar pola mañá. Un xeito de saúdo. Os seus ladros de broma ían dirixidos ás árbores e aos paxaros. Como se divertía choutando pola eira adiante!

Xosé Neira Vilas: Memorias dun neno labrego, ed. Galaxia (adapt.) 117

116

Solucións das actividades Léxico

1 Pensar: cavilan; gustar: chistase; alborotar: barullar; saltar: choutando;



e) Ao ferrador.



f) O boticario.



g) Un cazador.

6 Balbino, o neno protagonista.

oulear: ouvea, ouveaba; irritarse: alporizábase; olfactear: venta; morder: roía.

• Está narrada en primeira persoa. «Coido que chorei. Non me arrepinto de dicilo».

2 Resposta aberta. 3 Sella, legoña, niño.

Resumo

7 Resposta aberta.

Comprensión

4 • Do can Pachín. Era un amigo para o neno.

8 a) Coellos, galiña, raposo...

• «Era pequenote e dunha cor castaña moi bonita, tirando a vermella e amarela. Tiña unha mancha no fociño que lle lucía moi graciosa cando roía algo».



b) Corría pola horta, acompañaba o neno a levar o gando.



c) Había unha eira.



• Pola súa intelixencia e pola súa expresividade.



d) Zanca Vella, toxeira, queiroga.



•X  ogaba co can, corrían pola horta e logo sentaban a carón da cerdeira.



e) A tía Carme ía buscar auga na sella.



• Íaselle enriba cos dentes regañados.



f) Ferrador, boticario.



• O raposo entrara no galiñeiro do ferrador e levara nove galiñas



g) Ía co gando.



• Ía para a zanca vella.



Opinión persoal



• Atopounas no depósito do raposo.



• O boticario botoulles solimán a dúas delas.



• Enterrouno na horta.



• Plantou unha cerdeira.

Personaxes

5 a) Pachín.

88

Situación



b) O neno.



c) Os rapaces.



d) A tía Carme.

9 Resposta aberta.

UNIDADE 7

2

Comentario da lectura Léxico

Personaxes

1 Busca na lectura (liñas 1-20) un verbo conxu-

5 Relaciona cada acción cun dos personaxes do

gado que sexa sinónimo de cada un destes: pensar gustar alborotar saltar oulear irritarse olfactear morder

2 Expresa coas túas palabras:

b) Levaba o gando a pastar. d) Traía noticias cando viña da fonte. f) Puxo o veleno para matar o raposo.

Ademais, pódense usar en galego (en moitos casos grazas a persoas que fixeron as traducións de balde) navegadores como Firefox, Chrome ou Explorer; buscadores como Google ou Bing; redes sociais como Facebook, Tuenti ou Twitter; Windows, WhatsApp, Youtube, Gmail, tradutores, correctores…

g) Pediulles cautela aos veciños.

6 Quen é o narrador desta narración? Elixe: a) Un personaxe que non intervén na historia. b) Balbino, o neno protagonista.

2. 2

c) Un personaxe secundario na historia.

O .gal é un dominio para a lingua galega e a súa cultura, unha marca para identificar as páxinas en galego. Naceu o 16 de maio de 2014 coa páxina www.dominio.gal.

Resumo 7 Resume nunhas poucas liñas como morreu Pachín.

4 Contesta: • De quen trata este texto? Que era para o neno? • Como era Pachín fisicamente? • Por que di o rapaz que «Pachín non parecía un can»? • Que facía o rapaz cando o deixaban só na casa? • E que facía Pachín cando algún rapaz lle botaba pedras? • Que noticia trouxo un día a tía Carme ao volver da fonte?

zo rural (aldea) e nun tempo pasado (cara a 1940). Apoia esta afirmación nos seguintes datos que atoparás no texto:

Entra nas páxinas web e fai o que se pide. Nas que se pode elixir idioma, marca galego. • Infórmate e pon en galego o navegador, a rede social, o servizo de mensaxería, etc. http://www.observatoriodalinguagalega.org/

a) Aparecen moitos animais do ámbito da vida rural.

http://www.meteogalicia.es/ - Copia a predición para mañá no teu concello: probabilidade de chuvia, temperaturas, vento. http://www.turgalicia.es/ - Busca, en Visita… estes destinos, os 14 Xeodestinos nos que se divide Galicia.

- Para recibires noticias relacionadas coa nosa lingua (e con outras), subscríbete.

c) Trátase dunha casa de aldea.

http://xotramu.blogspot.com.es/

- Busca, en Espazos naturais, os seis Parque naturais que hai en Galicia.

d) Aparecen nomes de eiras, montes, árbores, arbustos...

- En Xogos tradicionais infórmate sobre a billarda e o peón e, despois, explícaos brevemente.

http://www.edu.xunta.es/preguntoiro/

e) Non había auga corrente nas casas.

http://portaldaspalabras.org/

f) Aparecen nomes de oficios antigos.

- Xoga, infórmate, aprende…

g) Os entretementos e as tarefas de Balbino.

http://www.disquecool.com/

9 Imaxina que queres ter un canciño e non che

- Se queres saber o que se leva, navega. http://www.galeguizargalicia.com/portada.php - Que asociacións se agrupan baixo o lema GALEGUIZARGALICIA e que fin comparten?

deixan na casa. Escríbelles unha carta a teus pais explicándolles as vantaxes de ter unha mascota. Pero faino de maneira razoada, para convencelos.

http://www.aquapark.cerceda.org/ - Explica, con detalle, onde está situado este aquapark e cales son as súas atraccións.

- Xoga, a ver canto sabes. http://www.museodopobo.es/ - Cantas salas ten a exposición permanente? http://www.orellapendella.org/ - Copia os catro primeiros parágrafos de ¿Que é orella pendella? - Copia tres «cousas» (ditos, recitados ou cancións) que che gusten. http://sondepoetas.blogspot.com.es/ - Escoita, musicados, os poemas que queiras.

119

118

Solucións das actividades

Infórmate, pensa, aplica...

1 A finalidade desta actividade é que o alumnado coñeza a gran variedade de propostas amenas que ofrece Internet en galego. A maior parte desta actividade é de resposta aberta, pero de todos os xeitos recollemos a solución das que admiten unha resposta única: – Que asociacións se agrupan baixo o lema GALEGUIZARGALICIA e que fin comparten?

Asociación de Funcionarios para a Normalización Lingüística, a Irmandade Xurídica Galega, a Fundación Lois Peña Novo, a Asociación de Amigos do Couto Mixto, a Asociación Álvaro das Casas e o Foro Enrique Peinador. O fin é dinamizar políticas lingüísticas que contribúan a normalizar o galego en ámbitos decisivos e mesmo inéditos.

– Cantas salas ten de exposición permanente?

Está situado a medio camiño entre A Coruña e Santiago, a 1 km da zona urbana de Cerceda. Atraccións: aquatubo pechado, piscina de chapuzar, piscina de ondas, piscinas infantís, tobogáns, jacuzzi, kamikaze, multipistas, parque infantil, piscina de natación, Roaller Coaster...

Oito: mar, oficios, campo,traxe, música, hábitat e arquitectura, sociedade e prensa e a imprenta

– Copia os catro primeiros parágrafos de Que é a orella pendella?.

«Con esta páxina queremos difundir a literatura popular infantil de Galicia para que siga sendo unha ferramenta educativa e de lecer para os/as galegos/as do século XXI.



Na lingua galega hai infinidade de ditos, recitados, cancións, etc. que acompañaron desde hai séculos as brincadeiras dos/as nenos/as ou as relacións entre os membros maiores da familia e os máis pequenos.



Hoxe en día, debido ós cambios producidos nas formas de vida e nas actividades de lecer dos rapaces e rapazas, corremos o perigo de perder esta riqueza definitivamente. Sen rexeitar radicalmente as novas formas de diversión e coñecemento que nos ofrecen as últimas tecnoloxías, consideramos que é posible e, mesmo, moi positivo para as relacións humanas recuperar, coñecer e practicar os xogos verbais dos nosos avós.



Por moito que cambien os tempos hai sentimentos como a tenrura entre pais e fillos ou a alegría de xogar cos amigos/as que nunca cambiarán. A tradición oral ofrécenos a posibilidade de seguir expresando estes sentimentos e seguir gozando cos xogos máis sinxelos».

– Explica, con detalle, onde está situado este aquapark e cales son as súas atraccións.

A Wikipedia edítase en 287 linguas. O 10-06-2015 a Galipedia, a versión en galego, tiña 122 873 artigos.

b) Pachín estaba libre, fóra da casa.

• E onde atopou as galiñas mortas?

• Que plantou enriba da tumba?

1

8 A historia de Balbino desenvólvese nun espa-

Opinión persoal

• Onde enterrou o rapaz a Pachín?

Ten en conta

Infórmate, pensa, aplica…

Situación

• Onde ía o neno co gando?

• Que trampa idearon para coller o raposo?

Cantidade e variedade

A Rede pon á nosa disposición unha morea de páxinas web en galego, de procedencia moi diversa e de todo tipo de materias e temas. E hai tamén moitos e moi diversos blogs que demostran a forza da nosa lingua na Rede.

• Daquela, en que persoa está narrada a historia? Copia algún fragmento que o faga evidente.

Comprensión

A lingua galega en Internet

O galego, por uso e por número de páxinas web, atópase entre as 40 primeiras linguas en Internet. Isto demostra que está por diante doutras moitas linguas con bastantes máis falantes, e que se emprega moitísimo máis en Internet que na prensa, radio e televisión.

c) Tiñan envexa do rapaz. e) Roubáranlle nove galiñas.

den a estas imaxes:

2. 1

a) Choutaba e barullaba pola mañá.

b) «Está ben que se lles conte iso a nenos de teta, pero non a min, que xa levo rillado catro codias» (liñas 1-2).

3 Busca na lectura as palabras que correspon-

Galego: lingua de Internet

texto:

a) Andrómenas (liña 1).

c) Deixei o gando e marchei a fume de carozo (liña 40).

L ingua e sociedade

– Busca en Visita.. estes destinos, os 14 Xeodestinos nos que se divide Galicia.

Rías Altas, Costa da Morte, Terras de Santiago, Mariña Lucense, Lugo e Terra Cha, Ancares – Courel, Ribeira Sacra, O Ribeiro, Terras de Ourense e Allariz, Celanova – Limia, Verín – Viana, Manzaneda – Trevinca, Rías Baixas, Deza – Tabeirós.

– Busca en Espazos naturais, os seis Parques Nacionais de Galicia.

Complexo Dunar de Corrubedo e Lagoas de Carregal e Vixán; Fragas do Eume; Baixa Limia-Serra do Xurés; Monte Aloia; O Invernadoiro e Serra da Enciña da Lastra.

89

UNIDADE 7

3

Vocabulario

As palabras homónimas

Animais de proveito

Dúas ou máis palabras son homónimas se, aínda que teñen distinta procedencia e diferente significado, posúen a mesma forma na actualidade. No dicionario aparecen en distintas entradas: polo1 s.m. Contracción da preposición por co artigo o.

14

polo2 s.m. Cría dunha ave, en particular da galiña. polo3 s.m. Na Terra, Polo Norte e Polo Sur. polo4 s.m. Deporte: dous equipos de catro xinetes tratan de introducir unha bóla…

1

Le, reflexiona, resolve… 1 Emparella cada número da ilustración coa pa-

15

labra que corresponda de PASA LISTA.

7 Forma os nomes dos lugares onde se gorecen estes animais e escríbeos na súa columna. abellas – cans – coellos – galiñas

2 Escribe os nomes que faltan de cada familia, 5

usando os que hai en PASA LISTA:

9

12

Macho

lobos – nespras – porcos – raposos

Femia

Cría

Sufixo -eiro

Sufixo -eira

vaca cabalo

8 Completa: baca e vaca son palabras …

ovella

4

• Consulta e escribe cadansúa oración.

porco

Investiga

galiña

7

coello

9 Explica que é a apicultura, a avicultura e a cu-

can

nicultura. De que palabras latinas proceden?

3 Emparella cada verbo de PASA LISTA co macho e coa femia que emiten esa voz.

2

10 Explica que é unha explotación gandeira. 11 Une cada expresión co seu significado:

• Busca na lectura e contesta:

13

Expresión

– Como eran os ladros de Pachín? – Pachín ouveaba?

11

– Explica a diferenza entre ladro e ouveo.

6

4 Substitúe cada nome destacado por un sinónimo de PASA LISTA: – De segundo prato temos cordeiro e capón.

8

3

– Bestas hai bastantes, pero touros poucos. – Mercamos unha pita e media ducia de polos.

10

5 Escribe cada sinónimo na súa columna:

Facer algo moi amodo.

Andar a paso de boi.

Estar moi mollado.

Deitarse coas galiñas.

Estar sen cartos.

Chegar coma un pito.

Ir cedo para a cama.

• Para cada expresión, describe unha situación na que se poida empregar.

12 Consulta cada palabra no dicionario (é imprescindible) e clasifícaas: cabalo – pito – corte – porco

bacoriño – becerro – chino – cocho – cuxo – reco pucho – quino – rancho – marrán – zacote

Pasa lista boi

egua

leitón

bear

can

porca

galiña

bruar

año

ovella

cadelo

griñir

pito

coella

cabalo

ladrar

galo

cadela

cazapo

rinchar

xato

poldro

carneiro

cacarexar

Porco

Xato

cadela – rancho – boi – pucho Polisémicas

Leitón

6 Copia os significados destes nomes colectivos e emparéllaos cos de PASA LISTA máis axeitados: grea - manda - rabaño – rolada

Significado

Non ter un can.

Homónimas

• Escribe dúas oracións con cada palabra: a) Cunha polisémica, con dúas acepcións. b) Cunha homónima, de dúas entradas.

121

120

– Eguas hai bastantes, pero bois poucos.

Suxestións metodolóxicas • O concepto de palabra homónima debe ser aproveitado para explicar o concepto mesmo de entrada do dicionario e diferencialo do de acepción dentro dunha mesma entrada (polisemia). Por outra banda, o léxico dos animais pode aproveitarse para complementar o estudo do xénero, tratado na unidade 3.

Le, reflexiona, resolve...

1 Egua (1), galo (2), pito (3), porco (4), poldro (5), galiña (6), can (7), cazapo (8), carneiro (9), coello (10), año (11), vaca (11), ovella (12), cadela (13) cabalo (14).

2 Macho

Femia

Cría

5 porco chino, cocho, marrán, quino

xato becerro, cuxo, pucho, vitelo

leitón bacoriño, rancho, reco, zacote

(especialmente cabalos). Manda: conxunto de animais da mesma especie que andan xuntos (vacas). Rabaño: conxunto de animais gardados por un pegureiro (ovellas). Rolada: conxunto de crías que naceron a un tempo da mesma nai (leitón, cadelo, cazapo, poldro).

7 Sufixo -eiro: abelleiro, galiñeiro, nespreiro. Sufixo -eira: canceira, coelleira, lobeira, porqueira, raposeira.

8 Homófonas. • Resposta aberta: Suxestión: Baca: Levaban a equipaxe na baca do coche. Vaca: A vaca pacía tranquilamente no prado.

touro

vaca

xato

cabalo

egua

poldro

carneiro

ovella

año

porco

porca

leitón

galo

galiña

pito

coello

coella

cazapo

10 Unha granxa ou unha industria dedicada ao gando.

can

cadela

cadelo

11 Non ter un can – Estar sen cartos, Andar a paso de boi – Facer algo

3 Bear: carneiro–ovella; bruar; touro–vaca; griñir: porco–porca; ladrar: can–cadela; rinchar: cabalo–egua; cacarexar: galo–galiña.

Investiga...

9 Apicultura: cría de abellas, avicultura: cría de aves para alimentación; cunicultura: cría de coellos. Proceden, respectivamente, do latín: apicula (abella), avis (ave), cuniculus (coello).

moi amodo, Deitarse coas galiñas – Ir cedo para cama, Chegar coma un pito – Estar moi mollado.



• – Eran de broma.

12 Polisémicas: cabalo, pito, corte, porco, cadela, rancho, boi.



– Non ouveaba.

Homónimas: pito, corte, rancho, pucho.

– Ladro: o son característico do can; Ouveo: voz queixosa e prolongada, que emiten o lobo e outros animais (non é específica do can).

4 – De segundo prato temos año e galo.

90

– Mercamos unha galiña e media ducia de galos.

6 Grea: conxunto de animais de catro patas que viven xuntos

Solucións das actividades



• Resposta aberta.

UNIDADE 7

4 4. 1

Gramática

4. 4

Os pronomes (1)

Vostede e vostedes chámanse formas de cortesía porque se usan, en vez de ti e vós, para mostrar máis respecto cara a quen nos diriximos.

Ten en conta

Que son os pronomes?

Os pronomes son palabras variables que se usan para substituír os substantivos. Lembra que as formas dos adxectivos determinativos pasan a desempeñar a función de pronomes cando substitúen substantivos (en vez de acompañalos): Demostrativos: Esas son moi boas.

Posesivos: Cando chega o teu?

Indefinidos: Ti fixeches moitas!

Numerais: Eu só collín catro.

Interrogativos e exclamativos: Cantos había alí? – Mira cal escolliches!

4. 2

4. 5

Hai algunhas formas que funcionan sempre como pronomes. • Demostrativos: os neutros isto, iso, aquilo. • Indefinidos: alguén, ninguén, algo, nada, cadaquén. • Interrogativos e exclamativos: quen.

2ª persoa

3ª persoa

ti, vostede, contigo

el, ela, si, consigo

Plural

nós, nosoutros/as, connosco

vós, vosoutros/as, vostedes, convosco

eles, elas, si, consigo

tantivos que acompañan) e os pronomes demostrativos, posesivos, indefinidos, numerais, interrogativos e exclamativos:

2 Copia os pronomes persoais dos textos ante-

– Aínda non cobrei aquelas obras que fixen na casa dos vosos parentes, e xa pasou tempo abondo. Canto diñeiro me deben? Moito! Dous mil cincocentos euros. Pero vós non vos metades, que é un problema meu e non vai convos-

tre corchetes por pronomes persoais tónicos:

delas

en

nel

nela

neles

nelas

– Pode estar [señor Xosé] tranquilo, porque [quen fala] sei de sobra que as responsables de todo foron [Clara e Fefa] e non [quen escoita].

6 Completa cos pronomes tónicos: – Mentres [2ª persoa pl.] ... adestrabades, fun ao cine con [3ª persoa masc. sing.] ...; pero a [1ª persoa sing.] ... a película non me gustou. – [1ª persoa sing.] ... entendo que [3ª persoa masc. pl.] ... só pensasen en [3ª persoa pl.] ... mesmos. [2ª persoa sing.] ..., en cambio, tiñas que acordarte de [1ª persoa pl.] ...!

co. Quen me dera cobralos xa! A ver se me pagan estes días porque me fan falta para aquilo que che contei hai tres días. Si, ho, para pagar esas débedas que teño pendentes.

– Tardamos uns minutos en chegar e algunhas amigas miñas marcharon, pero varias esperáronnos. Cantas había cando chegamos? As túas, en cambio, non agardaron nada, nin dous segundos, porque non vimos ningunha ata chegarmos ao cine. Iso non se fai! Que cara! Se esta vez lles tocou a elas, houbo sete ou oito que esperamos nós bastante tempo.

elas

deles

– A min non me diga [dona María] nada; se [Daniel e Luís] non queren saír, [quen fala] non teño culpa.

Consulta e aplica… 1 Copia os adxectivos determinativos (cos subs-

eles

dela

– Non se preocupen [don Manuel e dona Sofía], que xa nos contaron todo [Antón e Carlos].

Formas tónicas dos pronomes persoais 1ª persoa

ela

del

Identifica e resolve…

Chámanse así porque teñen todas sílaba tónica, e son as seguintes:

eu, min, comigo

el de

Vostede e vostedes son pronomes de segunda persoa, pero hai que poñer en terceira persoa os verbos, os posesivos e os pronomes átonos que se refiren a eles: Vostede marchou e ninguén lle dixo nada. – Vostedes collan as súas cousas.

Estou pensando neles para o posto, pois faláronme moi ben dela e mais del.

Os pronomes persoais

Singular

Contraccións das formas el, ela, eles, elas

Velaquí as contraccións que se forman coas preposicións de e en:

Os pronomes persoais indican, sen dicir os seus nomes, as tres persoas gramaticais: a 1ª persoa (quen fala: eu, nós), a 2ª persoa (quen escoita: ti, vós) e a 3ª persoa (de quen se fala: el/ela, eles/elas).

4. 3

Ten en conta

Vostede e vostedes

– E logo non chamaron [2ª persoa pl.] ...? Pois [3ª persoa fem. sing.] ... dixo que si, e [1ª persoa pl.] ... crémosllo.

riores e indica a persoa e o número de cada un.

– Se fan o favor esperen [2.ª persoa pl. cortesía] un momento que xa os atende [3.ª perosa sing.].

3 Escribe, como no exercicio 1, os adxectivos de-

7 Emprega vostede e vostedes nestes textos e

terminativos que hai desde a liña 1 á 14 da lectura Pachín. Non copies os repetidos.

fai todos os cambios que cumpran. Exemplo: Ti fai o que che dixo túa nai. ➞ Vostede faga o que lle dixo súa nai.

4 Copia os pronomes e di de que clase son. 5 Escribe as oracións substituíndo o que está en– Se vos encargades [Carme, Brais e ti] dos textos e [Roi e mais eu] dos debuxos, dicímoslles a [Antía, Chus e Sara] que xa está todo amañado.

– Onte vós dixestes todos que si. Pero a ti, Esther, pregunteiche hai un pouco a túa opinión e xa non estabas moi convencida do que che conviña. Ou xa te esqueciches do que me contestaches? Polo tanto aclarade todos os vosos pensamentos e os vosos desexos, porque vos vou dar a última oportunidade para que vos decidades definitivamente. – Ti marchaches e nin te despediches. A vós non vos vexo desde hai bastante tempo, e tampouco souben nada das vosas vidas.

8 Substitúe o que está entre corchetes polas formas comigo, contigo, consigo, connosco e convosco: – O sábado pola tarde saio [con Emilia e ti]. – Vou [con quen escoita] para axudarte. – Queres vir [con quen fala] dar unha volta? – Teñen sempre as cazadoras [con elas]. – Fas [con Irene e mais eu] o traballo de Sociais? – Artur non solta o móbil, lévao sempre [con el].

9 Substitúe o destacado por del, dela, deles, delas e nel, nela, neles, nelas. – En Rosa e en Antía confío. En Luís... non sei. – O libro é de Xurxo ou de María e de Laura?

– Ana, conta ti algo da túa vida se non queres que che fagan preguntas ata aburrirte.

– Pensa en Carme e esquécete de Manolo e Breixo.

– Vós as dúas calade e traballade, porque xa vos avisara a vosa titora.

– Como non se me ocorrería pensar nos meus compañeiros e nas miñas compañeiras?

– Ti escoita o que che vou dicir: non andes nunca só, vai sempre cos teus amigos.

– Sempre falas da túa amiga; pero dos teus amigos, en cambio, nunca dis nada.

123

122

Suxestións metodolóxicas • Esta primeira aproximación aos pronomes céntrase na súa natureza de substituto do substantivo, característica que se deberá tratar con detemento. No que respecta ás formas tónicas do pronome persoal, axudará á súa asimilación o feito de que sexan, fronte ás átonas, as que poden desempeñar a función de suxeito na oración ou complemento preposicional.



7 – Ana, conte vostede algo da súa vida se non quere que empecen a facerlle preguntas ata aburrila.

– Vostedes as dúas calen e traballen, porque xa as avisará a súa titora.



– Vostede escoite o que lle vou dicir: non ande nunca só, vaia sempre cos seus amigos.



– Onte vostedes dixeron todos que si. Pero a vostede, Esther, pregunteille hai un pouco a súa opinión e xa non estaba moi convencida do que lle conviña. Ou xa se esqueceu do que me contestou? Polo tanto aclaren todos os seus pensamentos e os seus desexos, porque lles vou dar a última oportunidade para que se decidan definitivamente.



– Vostedes marcharon e nin se despediron. A vostedes non os vexo desde hai bastante tempo, e tampouco souben nada das súas vidas.

Solucións das actividades

Consulta e aplica....

1 Adxectivos determinativos: algunhas amigas, dous segundos, aquelas obras, vosos parentes, dous mil cincocentos euros, problema meu, estes días, tres días, esas débedas.

Pronomes demostrativos: iso, aquilo. Posesivos: túas, vosos. Indefinidos: varias, nada, ningunha, abondo, moito. Numerais: sete, oito. Interrogativos: cantas, canto. Exclamativos: que, quen.

– Se fan o favor esperen vostedes un momento que xa os atende el.

8 – O sábado pola tarde saio convosco.

– Vou contigo para axudarche.



– Queres vir comigo dar unha volta?

2 Nós (1ª plural), elas (3ª singular), vós (2ª plural),



– Teñen sempre as cazadoras consigo.

3 Catro codias, cantas cousas, seus ladros.



– Fas connosco o traballo de Sociais?

4 Min (pronome persoal tónico), nós (pronome persoal tónico), algo



– Artur non solta o móbil, lévao sempre consigo.

(pronome indefinido),

5 – Vós, nós, elas.

– vostedes.



– vostede, eles, eu.



– vostede, eu, elas, vostede.

6 – Mentres vós adestrabades, fun ao cine con el; pero a min a película

9 – Nelas confío. Nel... non sei.

– O libro é del ou delas?



– Pensa nela e esquécete deles.



– Como non se me ocorrería pensar neles e nelas?



– Sempre falas dela; pero deles, en cambio, nunca dis nada.

non me gustou. – Eu entendo que eles só pensasen neles mesmos. Ti, en cambio, tiñas que acordarte de nós!

– E logo non chamaron vostedes? Pois ela dixo que si, e nós crémosllo. 91

UNIDADE 7

5

Ortografía

Le, consulta, resolve… 5 Busca os nomes das fotos no exercicio 1.

Palabras con es- e con ex-

6 Consulta os significados das palabras que non

1

coñezas e completa as seguintes oracións.

5. 1

Palabras con es-

esperto/a – experto/a – esterno – externo/a estremo/a – extremo/a

Empezan por es-: escachar, escáner, escarmentar, escalar, escarvar, escavar, escordar, escusa, esgazar, esgotar, esmagar, esparexer, espectáculo, espectador, espelir, espertar, espetar, espléndido, espontáneo, espremer, estender, estoupar, estoxo, estrada, estragar, estranxeiro, estraño, estratexia, Estremadura, esvarar... e as palabras das súas familias léxicas.

5. 2

– O ... esquerdo levou un golpe no .... – É un ... buscando as ... das leiras. – Estás ... ou durmido? Iso é para uso ....

7 Emparella, segundo cumpra, estoupar e explotar con cada significado:

Palabras con ex-

1. Romper ou rebentar unha cousa de golpe e con ruído. 2. Non aguantar algo e manifestalo de repente.

• Empezan por ex-: exceder, excelente, excepción, excepto, exceso, excitar, exclamar, excluír, exclusivo, excursión, exhibir, expansión, expectación, expedición, experiencia, experimento, expirar, explanada, explicar, explorar, explosión, explotar, expoñer, exportar, expresar, expropiar, expulsar, exquisito, extensión, exterior, exterminar, extinguir, extraer, extremidade... e as palabras das súas familias léxicas.

1. Sacar proveito de fontes de recursos naturais. 2. Aproveitarse do traballo de alguén.

• Escribe dúas oracións con cada palabra, unha con cada significado.

• Tamén se escriben con x as palabras co prefixo extra- (=’fóra de’, ‘moi’): extraescolar, extraoficial, extraordinario, extraplano, extraterrestre, extravertido, extraviar...

8 Pon en cada oco s ou x, segundo corresponda: A e...istencia dos Xogos Olímpicos modernos débese a unha idea, e...pléndida, do barón de Coubertin.

As palabras de cada familia, en xeral, escríbense igual: estraño, estrañar, estrañón...; expresar, expresión, inexpresivo... En cambio: estender, estendido..., pero extensión, extenso.

Era un francés moi e...pelido que debeu e...premer o cerebro ata quedar e...gotado, porque seguro que algo tan e...cepcional non se lle ocorreu de maneira e...pontánea.

Consulta e aplica… 1 Completa cada palabra con s ou x, segundo a familia léxica á que pertenza.

Grazas a el podemos e...perimentar cada catro anos, aínda que só sexa como e...pectadores (unha boa maneira, por certo, de evitar os e...varóns e as e...cordaduras), a sensación de participar nun e...pectáculo tan e...traordinario.

– 1. Expulsar o aire. 2. Morrer. – Pedir desculpas por algún feito. • Escribe unha oración con cada palabra.

e_toupido

e_tractor

e_trañar

e_cavadora

e_pulsión

e_tinguirse

e_plicación

e_tendido

e_pelir

e_cepcional

e_actitude

e_cesivo

raro

cravar

sociable

e_cordadura

e_pertador

e_cusarse

agás

alterar

desculpa

e_propiación

e_plorador

e_positor

sacar

superar

ascender

e_cachanoces

e_premedor

e_terminar

botar

rexeitar

aumento

e_carvadentes

e_pectacular

e_pirar

único

espallar

forasteiro

perder

mostrar

manifestar

romper

delicioso

marabilloso

con extra-.

ponde a cada significado: – Matar a todos os dunha raza, especie…

A e...tratexia foi a correcta, o e...perimento funcionou moi ben e a e...periencia, á parte de e... pertar unha grande e...pectación, tivo unha enorme e...pansión.

importar – escaseza – atopar – compoñer

– Facer desaparecer, pouco a pouco, algo.

interior – pésimo – introvertido – durmir – normal

5

7

• Neste apartado cómpre facer fincapé, sobre todo, nunha serie de palabras susceptibles de ser obxecto de interferencia coas súas correspondentes castelás. É este o caso de escavar, estraño ou estranxeiro.

Solucións das actividades

125



Le, consulta, resolve...

5 Explosión (1), escavadora (2), extractor (3), escachanoces (4), expositor (5), escarvadentes (6), espremedor (7), espertador (8).

6 O estremo esquerdo levou un golpe no esterno.

– É un experto buscando as estremas das leiras/propiedades.



– Estás esperto ou durmido? Iso é para uso externo.

7 Estoupar : 1. Romper ou rebentar unha cousa de golpe e con ruído. 2. Non aguantar algo e manifestalo de repente.

Consulta e aplica...

1 Estoupido, excavadora, explicación, excepcional, escordadura, expro-



piación, escachanoces, escarvadentes, extractor, expulsión, extendido, exactitude, espertador, explorador, espremedor, espectacular, estrañar, extinguirse, espelir, excesivo, escusarse, expositor, exterminar, expirar.

Explotar: 1. Sacar proveito de fontes de recursos naturais. 2. Aproveitarse do traballo de alguén. • Resposta aberta.

8 A existencia dos Xogos Olímpicos modernos débese a unha idea, espléndida, do barón de Coubertin. Era un francés moi espelido que debeu espremer o cerebro ata quedar esgotado, porque seguro que algo tan excepcional non se lle ocorreu de maneira espontánea.

2 – Matar a todos os dunha raza, especie… (exterminar).

– 1. Avivar o enxeño. 2. Sacudir a preguiza (espelir).



– Facer desaparecer, pouco a pouco, algo (extinguir).



– 1. Expulsar o aire. 2. Morrer (expirar).



– Pedir desculpas por algún feito (escusar). • Resposta aberta



Grazas a el podemos experimentar cada catro anos, aínda que só sexa como espectadores (unha boa maneira, por certo, de evitar os esvaróns e as escordaduras), a sensación de participar nun espectáculo tan extraordinario.



Non foi nada estraño que os primeiros tivesen lugar en Atenas, en 1896, porque a escusa era excelente: expresar o recordo dos xogos que se celebraban na antiga Grecia.

3 Raro: estraño, agás: excepto, sacar: extraer, botar: expulsar, único: exclusivo, perder: extraviar, romper: escachar, cravar: espetar, alterar: excitar, superar: exceder, rexeitar: excluír, espallar: esparexer, mostrar: exhibir, delicioso: exquisito, sociable: extravertido, desculpa: escusa, ascender: escalar, aumento: expansión, forasteiro: estranxeiro, manifestar: exhibir, marabilloso: espléndido.

4 Importar: exportar; escaseza: exceso; atopar: extraviar; compoñer: escordar; interior: exterior; pésimo: excelente; introvertido: extravertido; durmir: espertar; normal: excepcional.

A estratexia foi a correcta, o experimento funcionou moi ben e a experiencia, á parte de espertar unha grande expectación, tivo unha enorme expansión.

Os Xogos Olímpicos estendéronse rapidamente e convertéronse nunha exquisita exhibición deportiva da que se poden extraer algunhas ensinanzas: non se exclúe a ningún país e ninguén se sente estranxeiro.

9 Ditado (véxase a páxina 106).

92

8

9 Ditado.

124

Suxestións metodolóxicas

6

Os Xogos Olímpicos e...tendéronse rapidamente e convertéronse nunha e...quisita e...hibición deportiva da que se poden e...traer algunhas ensinanzas: non se e...clúe a ningún país e ninguén se sente e...tranxeiro.

4 Agora busca cadanseu contrario:

– 1. Avivar o enxeño. 2. Sacudir a preguiza.

4

Non foi nada e...traño que os primeiros tivesen lugar en Atenas, en 1896, porque a e...cusa era e...celente: e...presar o recordo dos xogos que se celebraban na antiga Grecia.

3 Busca cadanseu sinónimo con es-, ex- ou ben

2 Busca a palabra, con es- ou ex-, que corres-

3

2

UNIDADE 7

6 6. 1

Literatura

6. 3

O xénero lírico (1)

Fíxate como se miden as sílabas destes versos:

Verso e estrofa

Características do xénero lírico

Os textos líricos presentan, fronte á narrativa e ao teatro, estas características:

• Están escritos xeralmente en verso; é dicir, son poemas. • Predomina a expresión dos sentimentos do poeta. Así, os temas más frecuen-

Ru ín Pe dro Chos co

Un verso é cada liña de escritura dun poema.

6 sílabas

Moitas veces, os versos agrúpanse en estrofas.

Clases de versos

5 + 1 = 6 sílabas

que non que res vir

De arte menor

6 sílabas

pa ra es tes o lli ños Sinalefa

5 + 1 = 6 sílabas

que que ren dur mir.

tes son o amor, a morte, a soidade, a nostalxia dun tempo máis feliz, etc.

E. Blanco Amor

• Están dotados de musicalidade, que vén dada pola rima, a medida dos versos,

Para medir as sílabas dun verso, hai que ter en conta certas «licenzas poéticas»:

a colocación dos acentos, etc. Por iso é doado convertelos en cancións.

– Se un verso termina en palabra aguda ou monosílaba, contamos unha silaba máis.

• Dáselle maior importancia á forma que ao contido: o poeta xoga coas palabras para crear beleza, e emprega para iso as figuras literarias.

6. 2

A medida dos versos

Un dos artificios que empregan os poetas para conseguir a musicalidade é a medida dos versos.

– Se remata nunha palabra esdrúxula, restaremos unha sílaba.

Algunhas figuras literarias (1)

– Se unha palabra termina por vogal e a seguinte empeza por vogal (ou h) cóntanse estas dúas sílabas como unha soa. Esta licenza poética recibe o nome de sinalefa.

• A comparación ou símil: consiste en comparar dúas cousas que presentan certa semellanza, mediante partículas comparativas (como, tal que, máis ca...): A televisión, para min,

Bisílabos

Tres sílabas

Trisílabos

Catro sílabas

Tetrasílabos

Cinco sílabas

Pentasílabos

Seis sílabas

Hexasílabos

Sete sílabas

Heptasílabos

Oito sílabas

Octosílabos

De arte maior

Segundo o número de sílabas, os versos poden ser de arte maior (cando teñen máis de oito sílabas) ou de arte menor (cando teñen oito sílabas ou menos de oito).

POEMA 1

Dúas sílabas

Nove sílabas

Eneasílabos

Dez sílabas

Decasílabos

Once sílabas

Hendecasílabos

Doce sílabas

Dodecasílabos

é coma un grande monstro azul. Coma un dinosauro xigante e cariñoso

Le, consulta, aplica…

que cando se enfada conta cousas terribles.

5 Le o seguinte poema e contesta:

Fran Alonso

Foliada

• A metáfora: consiste en presentar como idénticas dúas cousas ou conceptos: O idioma é a chave coa que abrimos o mundo: o salouco máis feble, Manuel María

As metáforas nacen a partir dunha comparación: O idioma é coma unha chave (comparación) ➞ O idioma é a chave (metáfora).

Nin me digas que son triste, nin me digas que estou ledo: risas e bágoas son túas, eu non son máis que un espello.

Reflexiona e escribe… a) Está formado por versos.

2 Cantos versos ten o POEMA 1? E o POEMA 2?

c) Está dividido en capítulos.

paracións en metáforas.

d) Expresa sensacións íntimas do autor. e) O poeta permítese xogar coas palabras.

4

Observa: A noite é coma un manto negro.

tos? Como se chama esta figura literaria?

7 No poema identifícase a amada co vento, e o poeta, cunha folla. Como se chama esta figura literaria? • Que cres que significan eses dous versos? de que comparacións nacen.

Ramón Cabanillas

Escribe catro versos nos que apareza unha metáfora baseada na comparación anterior.

6 Con que compara o poeta os seus pensamen-

8 Busca outras metáforas no poema e explica

Ti es a neve e eu son o gromo1: non caias na miña póla porque se me bicas, morro!

3 Volve escribir o POEMA 1 convertendo as com-

b) Falan sempre varios personaxes.

• Busca e marca as sinalefas que haxa no poema.

Ti es o vento e eu son folla: non sopres, vento, ventiño, se non queres que me mova!

o pesar máis profundo.

1 Elixe as características do texto poético:

• Mide os versos das dúas primeiras estrofas. Teñen todos o mesmo número de sílabas?

Como bandadas de pombas voan os meus pensamentos: todas levan un camiño, o camiño do teu peito.

POEMA 2

• Cantas estrofas ten o poema? Cantos versos ten cada estrofa?

gromo: xema dos vexetais.

1

9 Cres que a poesía é un medio adecuado para expresar os sentimentos amorosos? Por que?

10 As comparacións (É máis bo có pan; Está fresca coma unha rosa) e as metáforas (Pon as pilas; O tempo é ouro) son frecuentes na linguaxe cotiá. Busca exemplos.

127

126

• Resposta aberta. Se a moza (vento) adopta unha actitude receptiva (sopra), corresponderá ao amor (moverase a folla).

Suxestións metodolóxicas • Este primeiro contacto coa lírica comeza con algunhas das características deste xénero. Sería interesante incidir en que todas elas teñen a mesma relevancia á hora de definir o texto poético de xeito que se erradique unha visión da poesía ligada á rima e máis concretamente á rima consonante, como adoita suceder. Así mesmo, suxerimos o traballo con textos de autores activos no momento actual para contribuír á concepción da poesía como algo vivo, e aberto aos tempos.

8 Outras metáforas: a neve (a amada) e o gromo (o poeta). 9 Resposta aberta. 10 Resposta aberta. Suxestión:

Comparacións: Vir mollado coma un pito; Vivir como un rei; Durmir coma un leirón. Metáforas: A este rapaz fáltalle un parafuso; Xa vén este a armar guerra; Puxeron toda a carne no asador.

Solucións das actividades

Reflexiona e escribe...

1 a), d), e). 2 O poema 1 ten 5 e o poema 2 ten 4. 3 A televisión, para min,

é un grande monstro azul.



Un dinosauro xigante e cariñoso



que cando se enfada conta



cousas terribles.

4 Resposta aberta.

Le, consulta, aplica...

5 • Catro estrofas. Cada estrofa ten catro versos.

• Na primeira son de oito sílabas. Na segunda, os dous primeiros versos son de catro e os dous segundos de oito sílabas.



• Ti – es, e – eu, que – un.

6 Compara os pensamentos con bandadas de pombas. A figura literaria chámase símil ou comparación.

7 Son metáforas. 93

UNIDADE 7

Obradoiro de escritura Traballo con textos: Textos expositivos O texto expositivo explica coñecementos ou ideas. Os libros de texto, as explicacións do profesor, as conferencias, os documentais... son todos eles textos expositivos.

O tipo máis astuto da tundra: o raposo ártico Os raposos árticos son un compendio de adaptacións ao frío. Hai 120 000 anos, isto é, no último período interglaciar, estendéronse pola franxa boreal colonizando as tundras do Ártico.

Características do texto expositivo As principais características dos textos expositivos son:

• Claridade. O lector debe comprender sen dificultade o que expón o texto.

• Resistencia ao frío. O raposo pode soportar ata 50⁰ baixo cero, grazas a un corpo completamente deseñado para iso. Todo el está cuberto dunha espesa capa de pelo que se estende tamén polas plantas dos pés, de modo que permanece illado do chan xeado. As súas orellas e o seu fociño son pequenos e arredondados co fin de minimizar a exposición ao xélido vento polar. Ademais, cando descansa, a súa enorme cola sérvelle de manta para conservar a calor corporal.

Conséguese mediante recursos como: – Oracións sinxelas e enunciativas. – Tecnicismos (léxico específico do tema tratado).

• Obxectividade. A información ofrécese tal como é, sen apreciacións particulares do emisor.

• Orde. A información debe estar ben organizada para facilitar a súa comprensión. Para iso é importante: – Distribuír a información mediante recursos gráficos: apartados, bolos (•), guións, títulos, letra en negriña, etc. – Utilizar os conectores adecuados, moi abundantes neste tipo de textos. De orde

en primeiro lugar, a continuación, por outra banda, finalmente...

De causa

xa que, pois, dado que, posto que, grazas a...

De consecuencia De finalidade

polo tanto, de modo que, por iso, por conseguinte... para que, a fin de que, co fin de que, co obxecto de...

De exemplificación isto é, é dicir, por exemplo... De oposición De adición

en cambio, a diferenza de, agora ben, non obstante, porén... ademais, así mesmo, por outro lado, tamén, da mesma maneira...

Ten en conta Unha conferencia sobre as células nai dirixida a un auditorio de investigadores é un texto expositivo especializado. Unha reportaxe periodística, un documental ou un artigo na Wikipedia sobre ese mesmo tema é un texto expositivo divulgativo.

1 Le o texto que tes na seguinte páxina e resolve: • Copia os tecnicismos e clasifícaos segundo se refiran a termos xeográficos ou á zooloxía. Explica o seu significado coa axuda dun dicionario.

• Mimetismo. Pero para cazar e non ser cazado, é dicir, para sobrevivir nunha terra de escasos recursos, o maior tesouro do raposo ártico é a súa cor, as súas cores. Porque, á diferenza do resto dos cánidos, cambia a cor do seu pelo segundo a estación: son brancos na época fría, cando todo está

Tirado de: Fernando González Sitges: «O raposo ártico», en El País semanal n.º 1368, do 12 ao 18 de xaneiro de 2014

Agora ti

3 Os carteis, os murais, etc. tamén son textos expositivos, pero neles predomina a ilustración sobre o texto. Elabora un mural co seguinte título: Mestres da camuflaxe no frío • Parte para iso desta información (tirada da mesma reportaxe) e complétaa con datos interesantes e con ilustracións atraentes: Non só o raposo ártico sabe facerse invisible na brancura das rexións polares: o bufo nival, o armiño, a lebre ártica e os lagópodos tamén aprenderon a mimetizarse co medio para pasar inadvertidos. • Podes facelo en cartolina ou no ordenador (PowerPoint, Prezi, Linoit...).

Consellos a) Busca documentación sobre o tema e selecciona. b) Fai un guión ou esquema para ordenar ben os datos. c) Busca datos curiosos que fagan máis amena a exposición. e) Prepara a presentación no ordenador e engade gráficos, fotografías, etc.

• Busca exemplos de recursos gráficos para ordenar a información.

f) Cando escribas, utiliza conectores e emprega títulos e subtítulos, negriñas, bolos, etc.

• Clasifica os conectores subliñados.

• Se non se che ocorre ningún, aquí tes algunhas propostas:

g) Ensaia diante dun espello.

2 Os textos expositivos poden ser especializados (dirixidos a un público experto na materia) ou divulgativos (dirixidos a un público xeral, pero normalmente interesado no tema). De que tipo cres que é o texto seguinte?

4 Busca un tema interesante para expoñer na clase. Elabora un texto expositivo

– O namoramento: fundamentos biolóxicos. – A música na pintura. – Influencia dos medios de comunicación nos canons de beleza.

Suxestións metodolóxicas • Ao igual que sinalamos en unidades anteriores para outro tipo de textos, é importante a dobre dimensión, escrita e oral, do concepto de texto expositivo. Dominar a técnica expositiva levaraos a escribir mellor pero tamén a argumentar mellor verbalmente, xa que o tema enlaza directamente con tres nocións fundamentais neste sentido: os conectores, a coherencia e a cohesión do texto. Convén, pois, apuntar nesta dirección no traballo co alumnado.

Solucións das actividades Traballo con textos: Textos expositivos

1 • Zooloxía: cánido, mimetismo. Xeografía: tundra, interglaciar, boreal.

• Predomina totalmente a obxectividade.



•P  ara organizar a información utilízanse dous recursos gráficos: a negriña e os bolos.



• De exemplificación: isto é. De causa: grazas a. De modo: de modo que. De finalidade: co fin de. De adición: ademais, agora ben, así mesmo. De exemplificación: é dicir. De oposición: a diferenza de, en cambio.

2 Trátase dun texto divulgativo. Non hai excesivo número de tecnicismos, as oracións son curtas e sinxelas. Non fai falta unha formación específica na materia para comprender o que di o texto.

3 Resposta aberta. 4 Resposta aberta.

h) Na exposición, móstrate seguro e mira cara ao público.

129

128

94

Alimentación. A presa máis común do raposo son os lemmings, pequenos roedores que proliferan na tundra ártica. Agora ben, en épocas de escaseza cazan case calquera cousa: insectos, peixes, crías de foca ou prea. Así mesmo, son capaces de seguir os osos polares durante quilómetros para facerse co resto das súas cacerías.

e preséntao diante dos teus compañeiros. A presentación non debe superar os 10-15 minutos.

• Cres que a información é totalmente obxectiva? Ou hai algún adxectivo, frase, etc. que deixe ver a apreciación subxectiva do autor?



cuberto de neve; en cambio vólvense pardos cando a tundra reaparece cuberta de liques na temporada cálida. Isto fai que en calquera época do ano o noso raposo sexa «invisible».

Anotacións

Aplica o que sabes 1 Completa co nome dun animal doméstico:

4 Fíxate nos verbos subliñados e completa as

Recital poético

– Ana e Xurxo chegaron mollados coma ... .

oracións cun pronome en función de suxeito:

– É testán coma unha ..., nunca cede.

– ... xa sabían que ... non ías vir hoxe.

– Seica o tío era a ... negra da familia. – Sempre están coma o ... e o ..., lévanse fatal.

– ... teño 12 anos. Miña irmá ten 11, pero ... xa é máis alta ca min.

– Estou farta das túas tolerías, estás coma unha ... .

– ... saímos ás 2.10 do instituto. Xoán sae á 1.30, mais ... sempre espera por nós.

– No ten valor ningún, é un ..., un covarde.

– ... sabedes como se fai este exercicio? ... non o entendo.

1. Le en silencio o poema varias veces, familiarízate co que quere transmitir o poeta.

5 Converte as seguintes oracións co tratamento

2. Busca no dicionario todas as palabras que non comprendas; para recitar ben, debes entender o contido.

– Que ... es! Sempre andas todo sucio! – É un ..., non coñezo a ninguén tan ignorante coma el. – A ... regalado, non se lle mira o dentado.

Propoñémosche facer un recital con poemas de Rosalía de Castro. Ten en conta que recitar ben consiste, sobre todo, en transmitirlles aos oíntes os sentimentos e emocións do poema. Estes son os pasos que debes seguir:

de cortesía: – Ti non sabes quen son eu!

4. O máis importante para ler ben un poema é marcar o ritmo e subliñar a sonoridade das palabras. Pronuncia as sílabas tónicas con máis forza que as átonas e sinala ben as pausas: fai un silencio para unha coma, dous para o final de verso e tres para o punto. Fíxate nesta estrofa e escoita. Están marcadas as sílabas tónicas con letra grosa e as pausas con barras. Cantarte hei,/ Galicia,// teus doces cantares,// que así mo pediron// na beira do mare.///

3. Escóitate a ti mesmo ler o poema en voz alta. Pode axudarte practicar diante dun espello.

– A vós non vos gustou a película? – Sara, cóntame outra vez ese chiste, anda. – Tedes que dicirme cantos seredes para a festa.

emprender

aprender

6 Substitúe o subliñado pola contracción adecuada:

18

– Pensaron en Carme para facer a obra.

1 Comeza con este poema de Cantares gallegos.

– Depende de Luis que eu aprobe este exame.

Ten en conta que o ton debe ser pausado, case solemne e mesmo producir algo de arrepío:

subliñadas:

– De Sara e de Antía non sei nada.

Cando a luíña aparece

– Esta clase parece un galiñeiro! Calade xa!

– Colle o bolso; no bolso atoparás as chaves.

e o sol nos mares se esconde,

– No Nadal, as tendas son un formigueiro.

7 Coa axuda do dicionario, completa estas pa-

2 Explica o significado que teñen as expresións

– Tes o cuarto feito un cortello, recolle un pouco.

3 Elixe unha palabra de cada columna e completa; pon os verbos en pretérito imperfecto de indicativo: Lugar onde viven galiñeiro curral corte cortello caseta alpendre

Voz que emiten cacarexar ornear gruñir ladrar bruar rinchar bear

– As galiñas ... no ... . – As ovellas ... no ... .

– O can ... na súa ... .

de amor. Dálle o ton adecuado e recita: «Quíxente tanto, meniña, tívenche tan grande amor, que para min eras lúa, branca aurora e claro sol, alentiño do meu peito, vida do meu corazón». Así che falei un día camiñiño de San Lois, todo oprimido de angustia, todo ardente de paixón, mentras que ti me escoitabas depenicando unha flor, porque eu non vise os teus ollos que refrexaban* traizóns. Despois que «si» me dixeches, en proba do teu amor déchesme un caraveliño que gardei no corazón. Negro caravel maldito, que me feriu de dolor!

todo na ribeira dorme.

...escolar

...ñar

...sensorial

...da

Quedan as veigas sen xente,

...falario

...gar

...ordinario

...fino

sen ovelliñas os montes,

...terrestre

...ngular

...tranxeiro

...plano

a fonte sen rosas vivas, as árbores sen cantores.

• Escribe unha oración con cada palabra.

Medroso o vento que pasa

8 Le o seguinte poema:

os pinos* xigantes move,

Eu vexo pola ventá como nace escuro o día

e á voz que levanta triste, outra máis triste responde.

vestíndose de cor gris, desa prata que non brilla.

Son as campanas* que tocan,

Chegou a chuvia miúda con pingas que non se ven,

que tocan en sons de morte,

coma orballo que madruga estreando un amencer.

ós que para sempre dormen.

e ó corazón din: Non esquezas

Nota: Os poemas aparecen adaptados para seren lidos máis facilmente polos alumnos deste nivel. Consérvanse algunhas palabras non-normativas para non alterar o ritmo nin a rima: *Pinos: piñeiros. *Campanas: campás. *Refrexaban: reflectían.

Concha Blanco: Luces, bicos e cores, Edicións Embora (adapt.)

– O burro ... atado cunha corda no ... .

2 Este, en cambio, é un fragmento dun poema

todo é silencio nos campos,

labras con estra- ou co prefixo extra-:

– Na ..., os cabalos ... e as vacas ... . – Os porcos ... no ... .

UNIDADE 7

Comproba as túas competencias

• Mide os versos e marca as sinalefas. Indica se son versos de arte menor ou maior.

•

Podes elixir outros poemas nesta páxina:

http://www.letrasgalegas.org/servlet/SirveObras/ p285/02587296500292784199079/index.htm

131

130

Solucións das actividades

Aplica o que sabes

1 – Ana e Xurxo chegaron mollados coma pitos.

5 – Vostede non sabe quen son eu.

– A vostedes non lles gustou a película?



– Sara, cónteme outra vez ese chiste, ande.



– Teñen que dicirme cantos serán para a festa.



– É testán como unha mula, nunca cede.



– Seica o tío era a ovella negra da familia.



– Sempre están coma o can e o gato, lévanse fatal.



– Estou farta das túas tolerías, estás coma unha cabra.



– Non ten valor ningún, é un galiña, un covarde.



– Que porco es! Sempre andas todo sucio.



– É un burro, non coñezo a ninguén tan ignorante.

extraordinario, extrafino, extraterrestre, estrangular, estranxeiro, extraplano.



– A cabalo regalado, non se lle mira o dentado.

• Resposta aberta.

6 – Pensaron nela para facer a obra.

– Delas non sei nada.

– As tendas están cheas de xente.



– Tes o cuarto desordenado.

3 – As galiñas cacarexaban no galiñeiro.

– As ovellas beaban no alpendre.



– Na corte, os cabalos rinchaban e as vacas bruaban.



– O burro orneaba atado cunha corda no alpendre.



– Os porcos gruñían no cortello.



– O can ladraba na súa caseta.

– Colle o bolso; nel atoparás as chaves.

7 Extraescolar, estrañar, extrasensorial, estrada, estrafalario, estragar,

2 – Nesta clase hai moito ruído.

– Depende del que eu aprobe este exame.

8 Son versos octosílabos, de arte menor. Sinalefas: nace–escuro–o día (verso 2), coma–orballo (verso 7), estreando–un (verso 8).

Comproba as túas competencias

1 Resposta aberta. 2 Resposta aberta.

4 – Eles xa sabían que ti non ías vir hoxe. – Eu teño 12 anos. Miña irmá ten 11, pero ela xa é máis alta ca min. – Nós saímos ás 2.10 do instituto. Xoán sae á 1.30, mais el sempre espera por nós. – Vós sabedes como se fai este exercicio? Eu non o entendo.

95

8

Feito á man en Galicia

Presentación da unidade A unidade arranca co apartado de Lingua e sociedade, que se centra desta volta en combater o prexuízo que sostén que o galego non é útil. Polo que respecta ao Vocabulario, os estudantes poderán achegarse ao léxico das maneiras de ser e aos sufixos desde o punto de vista do significado, co que se lles mostra unha interesante visión destes morfemas que transcende a mera formación de palabras. Na sección de Gramática continúa o estudo do pronome, neste caso átono, de xeito que o alumnado abordará, aínda que de xeito sucinto, tres cuestións de especial complexidade: a distinción entre lle e lles, o uso de te e che e a colocación dos pronomes, ademais das contraccións.

A letra h, e a súa presenza ou ausencia, centra a sección de Ortografía, mentres que no tocante á Literatura se continúa co tema tratado na unidade anterior: a lírica, que tratará neste caso a rima e algunhas figuras literarias. Por último, o Obradoiro de escritura convida tamén á poesía con algunhas interesantes estratexias para iniciarse na creación literaria.

Fomento da lectura Recomendamos a lectura do libro As crónicas de Landereina. Bágoa de Lúa, de Sabela González, publicado por Editorial Galaxia.

Esquema da unidade

Introdución

Lectura

FEITO Á MAN EN GALICIA

96

•F  eito á man en Galicia

As crónicas de Landereina. Bágoa de Lúa, de Sabela González

Lingua e sociedade

•G  alego: lingua útil

Vocabulario

•L  éxico das maneiras de ser. Os sufixos

Gramática

•O  s pronomes (2). Pronomes persoais. Formas átonas

Ortografía

•P  alabras con h e sen h

Literatura

•O  xénero lírico (2)

Obradoiro de escritura

•E  scribimos poesía

8 19

Feito á man en Galicia

A artesanía é a técnica ou a arte que emprega o artesán na realización de obras e obxectos, cun toque persoal, manualmente ou con pouca axuda de maquinaria. As súas obras constitúen unha parte moi importante da nosa cultura e da nosa tradición. Na actualidade hai bastantes artesáns en Galicia, pero noutras épocas houbo milleiros: canteiros, ferreiros, cesteiros, oleiros, zoqueiros, talabarteiros, carpinteiros de ribeira, tecedeiras, palilleiras, ourives, prateiros, acibecheiros… E foron os acibecheiros os que converteron Santiago de Compostela no lugar onde se realizaron as máis fermosas obras co acibeche, un lignito (carbón mineral) moi duro, moi negro e moi brillante que se extraía nalgunhas minas asturianas. Atribuíanselle poderes terapéuticos, máxicos e protectores. E como ao puílo adquire unha gran beleza e suavidade, empregouse dende a antigüidade para facer xoias (colares, pendentes, aneis, etc.) e obxectos de adorno. O momento de máximo esplendor dos acibecheiros foi entre os anos 1500 e 1560, e na actualidade aínda hai varios. Os seus amuletos (figas, vieiras, santiaguiños, etc.) convertéronse no principal recordo de Compostela para os peregrinos, que os fixeron famosos en todo o mundo; e o acibeche, no símbolo da cidade, como demostran o nome da fachada norte da catedral e o dunha rúa: fachada da Acibechería e rúa da Acibechería.

Podes coñecer? • Entrade na páxina web http://artesaniadegalicia.

xunta.es e buscade en «Artesáns» un de cada:

Forxa e ferrería – Instrumentos tradicionais galegos – Mobles/Ebanistería – Coiro e calzado/Marroquinería

Escoita ou le e contesta

• Entrade na páxina web http://gl.wikipedia.org/

• Entra na páxina web http://www.realacademiagalega.org/

wiki/Fachada_da_Acibechería e completade este texto:

dicionario e copia o significado destas palabras do texto: terapéutica – puír – amuleto – figa

A fachada da Acibechería é a fachada ... da catedral de Santiago, acceso dos ... que seguen os camiños ..., ... e .... Debe o nome ao gremio dos ... do ..., que traballaban na ... que accede á ... ante a que se abre a fachada.

• Escribe, en cada caso, o nome do oficio que corresponda:

tecidos para roupa; obxectos de barro; obxectos de ouro; embarcacións; ferramentas; encaixes; artigos de coiro; obxectos de vimbio.

• Entrade na páxina web http://gl.wikipedia.org/wiki/Fachada_da_ Acibecher%C3%ADa e completade este texto:

Ao iniciar a unidade • A partir do texto de entrada da unidade e das cuestións suxeridas no apartado Escoita ou le e contesta incídese na comprensión lectora ao tempo que se abordan de xeito sucinto distintos aspectos léxicos ou gramaticais. En Podes coñecer?, incentívase a busca de información coas ferramentas que ofrece Internet.



Suxestións metodolóxicas • A continuación, indicámoslle algunhas suxestións para traballar coas preguntas dos apartados:

Escoita ou le e contesta • Entra na páxina web http://www.realacademiagalega.org/dicionario e copia o significado destas palabras do texto:



Terapéutica: Parte da medicina que se ocupa do tratamento das enfermidades. Puír: Tornar liso ou brillante fretando con algo. Amuleto: obxecto que se leva para atraer o bo e preservar contra o malo. Figa: amuleto que ten a forma dunha man pechada, co polgar entre o índice e o medio, usado tradicionalmente como obxecto supersticioso contra o mal de ollo, doenzas etc., para evitar feitizos ou como adorno.

A fachada da Acibechería é a fachada norte da catedral de Santiago, acceso dos peregrinos que seguen os camiños francés, primitivo e inglés. Debe o nome ao gremio dos artesáns do acibeche, que traballaban na rúa que accede á praza ante a que se abre a fachada.

Actividade colaborativa e de investigación

Pedirlle ao alumnado que, en pequenos grupos, recolla o testemuño de maiores familiares ou veciños sobre oficios de artesáns que coñeceron cando eran novos. Cada membro do grupo achegará polo menos un oficio e, conxuntamente, expoñerano á clase. A exposición versará, por exemplo, sobre o labor do oficio en cuestión, os seus cometidos, o prestixio social que tiñan, se gañaban moito ou pouco diñeiro e calquera outro tipo de consideracións e anécdotas.

• Escribe, en cada caso, o nome do oficio que corresponda:



Tecidos para roupa: tecedeira; obxectos de barro: oleiro; obxectos de ouro: ourive; embarcacións: carpinteiro de ribeira; ferramentas: ferreiro; encaixes: palilleiro; artigos de coiro: talabarteiro; obxectos de vimbio: cesteiro. Podes coñecer? • Entrade na páxina web http://artesaniadegalicia.xunta.es e busca en «Artesáns» un de cada:



Forxa e ferrería – Instrumentos tradicionais galegos – Mobles/ Ebanistería, Coiro e calzado/Marroquinería

97

UNIDADE 8

1

Lectura

Bágoa de Lúa

—Cales son os vosos nomes? —preguntoulles o elfo. —Eu son Berenguela, ela Güenaela e o centauro chámase Breizo. —Preséntovos a miña irmá, Alfhildr, a xefa desta aldea. Eu son Bjarne. 15 Alfhildr

No reino de Landereina conviven humanos, amazonas, druídas e ananos; o bosque de Etlual, fogar de centauros e elfos, atravesa as súas terras. Durante corenta anos, o malvado feiticeiro Wiasmau exerceu a súa tiranía grazas ao poder da Bágoa de Lúa. Derrotado pola dinastía Gheiroez, o reino vive agora en paz; pero a historia está a piques de repetirse, pois os escuros kaihunn percorren os camiños na procura do poderoso amuleto. Berenguela, xunto coa pequena druída Güenaela e o centauro Breizo, deben chegar ao claro de Ghekla, para solicitar a axuda do meigo Êlekva, e buscan refuxio na aldea dos elfos.

inclinou a cabeza, a modo de saúdo, e as rapazas e mais o centauro responderon do mesmo xeito.

—O centauro coñézoo ben, igual que a todos os do bosque —dixo secamente o elfo—. Pero debedes saber que, aínda que a nosa relación é cordial, non somos os mellores amigos. Aínda que, dada a situación actual, somos todos aliados contra os 20 monstruosos membros do exército kaihunn. Pero contádeme vós: que trae a dúas humanas tan novas polo bosque de Etlual? —Temos que chegar ao claro de Ghekla, onda o meigo Êlekva —explicou Berenguela. —Podo preguntar o porqué da vosa viaxe? —a ironía do seu ton era evidente. —Non podemos descubrir os motivos, e supoño que o comprenderedes. O único vos podo dicir é que seguimos un plan que ten como obxectivo manterme a salvo a min, e o encargado de facelo é Êlekva.

25 que

Bjarne inclinouse cara a atrás e cruzou os brazos, mantendo o equilibrio sen un respaldo que soportase a súa fachendosa pose. —Se cadra pensades que os elfos non sabemos o que está a acontecer! Para a vosa direivos que temos lectores de estrelas tan bos coma os centauros e, asemade, temos ollos e oídos por todo o reino.

30 información

—Bjarne, non sexas insolente —falou por fin Alfhildr, cun ton pausado e calmo coma unha brisa de verán—. O que o meu irmán quere dicir é que sabiamos que a portadora da Bágoa de Lúa atravesaría o bosque. E está claro que es ti, Berenguela. 35 O bocado que acababa de meter na boca atragoóuselle á rapaza ante a sincera afirma-

ción de Alfhildr. Güenaela quedou inmóbil, ollando para a elfa. A estas alturas sabía que calquera podería ser a traidora, aínda que non esperaba atopala entre os elfos. —Non vos preocupedes. Desexamos a paz no reino tanto coma vós, e non permitiremos que quen queira que estea detrás deste ataque saia vitorioso. Mañá Bjarne 40 acompañaravos onda Êlekva —anunciou Alfhildr, mentres Bjarne se movía inquie-

to no asento e ollaba para a súa irmá coa boca aberta—. Coñecemos o meigo, e a nosa presenza só pode contar en beneficio voso. Deséxovos un bo camiño e que acabedes con éxito a vosa misión. Alfhildr, sen engadir nada máis, ergueuse e saíu da sala. 45 —Parece 20

O elfo ollou as dúas rapazas e mais o centauro con rostro inexpresivo e dixo: —Aínda que fales raro, voute crer. Êlekva é un vello amigo dos elfos, e se el prometeu axudarvos nós non seremos menos. Indicádelles —engadiu dirixíndose a dous compañeiros— onde poden descansar, e logo levádeos onda nós para cearen. 5 Guiáronos

a unha pequena cabana elevada, onde deixaron as súas pertenzas; logo acompañáronos ata a edificación máis grande da aldea, a sala de banquetes.

No centro da sala, iluminada por varios fachos que proporcionaban unha luz cálida, había unha longa mesa de madeira rodeada de bancos. O elfo que os recibira acenoulles para que sentasen e púxolles diante cadanseu prato. A elfa que estaba ao 10 seu lado (de cabelos louros, adornados cun diadema de follas de acivro, que parecían brillar con luz propia) pasoulles varias fontes con comida.

que imos ir de excursión xuntos —comentou Bjarne, visiblemente molesto—. Quitóuseme a fame! O elfo levantouse bruscamente e, mentres se dirixía á saída, dixo: —Ao amencer subirei por vós. As rapazas e o centauro, que permanecera en absoluto silencio todo o tempo para complicar máis a situación, olláronse e encolleron os ombros. Logo seguiron comendo con tranquilidade.

50 non

Berenguela e Güenaela decidiron que (despois do medo ao descoñecido que tiveran que vencer, das baixas que sufriran durante o camiño e de todas as dificultades que pasaran) non se ían preocupar agora porque aquel presuntuoso elfo se puxese 55 parvo por ter que acompañalas. Sabela González: As crónicas de Landereina. Bágoa de Lúa, ed. Galaxia (adapt.) 135

134

Anotacións

98

Anotacións

UNIDADE 8

2

Comentario da lectura Léxico

Personaxes

1 Busca neste revolto de sílabas os nomes dos

5 Relaciona cada personaxe co seu nome:

seres fantásticos do debuxo: EL

CEN

MEI MOU

U

A

DRU

FA

RO

XI

TAU

NI

COR TRAS

NA

Í

LO

GAN

GO

BIS

NO

HO

ME

NIO

TE

DA

RA

NO

2 Busca estas palabras no dicionario e escribe tres oracións con cada unha con diferentes significados: fonte

banco

folla

vello

• Indica que significado ten cada palabra nas seguintes oracións do texto: – Êlekva é un vello amigo dos elfos. – A elfa pasoulles varias fontes con comida. – Había unha longa mesa rodeada de bancos. – Ela levaba un diadema de follas de acivro.

Comprensión 3 Contesta: • Que é «Bágoa de Lúa»? Elixe: unha rapaza – un amuleto máxico – un reino • Por que é importante poñelo a salvo? • Quen é a súa portadora?

4 A onde se dirixen os viaxeiros e para que?

pequena druída

Êlekva

rapaza

Alfhildr

centauro

Breizo

elfa

Bjarne

elfo

Wiasmau

meigo

Güenaela

malvado feiticeiro

Berenguela

2. 1

Galego: lingua útil

Unha mentira máis

Hai persoas que usan mentiras para desprestixiar a nosa lingua. Unha delas di: «O galego non é útil». Pero resulta fácil demostrar que é simplemente mentira.

• É moi útil porque nos permite comunicarnos na nosa lingua propia. • E tamén é moi útil fóra de Galicia. Velaquí algunhas das opinións expostas no blog O galego é útil (ogalegoeutil.wordpress.com). 1 Hai que saír de Galicia para saber a importancia que ten a lingua galega no mundo. Cristina Ramos

6 Di como era a elfa e debúxaa no caderno.

2 En Suíza, o galego axudoume a encontrar traballo. E en Xenebra a atopar onde durmir: a recepcionista era alemá, pero entendía a nosa lingua porque admiraba a Rosalía de Castro. Jorge Lariño

Situación

3 Unha das cousas que máis me impresionou cando cheguei ao Reino Unido foi poder falar galego coa miña primeira xefa. Era de Goa, unha zona da India que foi colonia portuguesa. Ramón Oural

7 O espazo que se describe nesta novela, é un mundo real ou fantástico? Razoa a resposta.

4 A lingua galega axudoume a aprender inglés e italiano. Ramón Álvarez

8 Indica a que parte dese mundo corresponde cada nome propio: Etlual Ghekla

L ingua e sociedade

5 Por suposto que o galego sempre me axudou a entender mellor os portugueses e os brasileiros. Pero a sorpresa leveina cando me dei conta de que tamén entendía mellor os italianos. E incluso me axudou para aprender francés. Javier Rocha

Landereina

• Debuxa un mapa do reino tal e como ti o imaxinas e sinala quen vivía en cada zona.

6 O sitio máis afastado no que me resultou útil falar galego foi en Diu, unha pequena illa da India que foi colonia portuguesa. Alí atopei algunhas persoas que aínda falan portugués, e foi unha festa: leváronme ás súas casas, invitáronme a comer e beber… Carlos Boullón

9 Durante canto tempo gobernou o reino o feiticeiro Wiasmau?

Consulta, reflexiona, aplica…

Opinión persoal 10 Os centauros e os elfos non se levan alá moi

1 Copia a opinión que che pareza máis intere-

ben. Coñeces algún caso real entre vilas ou aldeas veciñas? Cóntao.

– Hai moitas linguas que apenas se falan fóra do seu país, pero son tan útiles coma as que se falan en moitos países.

sante. • Explica as razóns polas que a escolliches.

2

– O galego facilítanos a comunicación cos 250 millóns de persoas que falan portugués (de Portugal, Brasil, Angola e doutos países e zonas de África e Asia).

Entra en ogalegoeutil.wordpress.com e completa este resumo do Manifesto que aparece no blog. A nós o galego foinos útil, e séguenos sendo, nas nosas vidas e aventuras polo mundo:

– Cantas máis linguas se saben, máis fácil é aprender outra(s).

I. O galego facilitounos a aprendizaxe doutros…

Estou de acordo

II. A capacidade de falar galego fixo posible que nos comunicásemos con cidadáns… III. No estranxeiro, o feito de falar galego (e, polo tanto, comprender o portugués) deunos unha vantaxe fronte a outros…

3

Escribe cada texto na súa columna, segundo a túa opinión. – Todas as linguas son útiles, pois permiten que os seus falantes se comuniquen entre si.

Non estou de acordo

• Se escribiches algún(s) texto(s) na segunda columna, explica por que.

4

Mira o vídeo «Lingua minoritaria»: http:// www.youtube.com/watch?v=scARyXKiZHk • Cita, da información sobre o galego, os tres datos que che chamaron máis a atención.

137

136

Solucións das actividades

Personaxes

5 Pequena druída: Güenaela. Rapaza: Berenguela. Centauro: Breizo.

Léxico

Elfa: Alfhildr. Elfo: Bjarne. Meigo: Êlekva. Malvado feiticeiro: Wiasmau.

1 Centauro, druída, anano, unicornio, trasno, xigante, elfa, meigo, lobis-

6 A elfa tiña cabelos louros, adornados cun diadema de follas de acivro,

home.

2 Resposta aberta. Suxestión: Vello: Os vellos do lugar non o lembran (ancián). É un libro moi vello, do ano 1930 (de moita idade). Cando viviamos na casa vella pasabamos menos frío (anterior no tempo).





que parecían brillar con luz propia. Situación

7 É un mundo fantástico, habitado por seres fantásticos. 8 Etlual: bosque fogar de centauros e elfos que atravesa o reino de

Fonte: Naquel monte había unha fonte cunha auga moi transparente (manancial). Celebraron a vitoria do equipo na fonte que hai na praza da vila (lugar por onde flúe un líquido con abundancia). Fontes moi ben informadas din que iso non é certo (persoa da que se obtén unha información). Banco: Sentaron no banco do parque (asento con patas). Ese banco non ten caixeiro automático (entidade financeira). O adestrador saíu do banco durante todo o partido (en deportes, lugar onde senta o adestrador e os xogadores suplentes). Folla: A esa árbore caéronlle todas as follas (parte da planta). Era un coitelo coa folla moi afiada (parte dun obxecto cortante). Ese libro ten as follas rotas (parte dun libro).



• – Elekva é un vello amigo dos elfos (desde hai tempo).



– A elfa pasoulles varias fontes con comida (bandexas).



– Había unha longa mesa rodeada de bancos (asentos con patas).



– Ela levaba un diadema de follas de activo.

Landereina. Ghekla: claro no que habita o meigo Êlekva. Landereina: reino no que conviven humanos, amazonas, druídas e ananos. • Resposta aberta.

9 Corenta anos.

Opinión persoal

10 Resposta aberta.

Solucións das actividades

Consulta, reflexiona, aplica...

1 Resposta aberta. 2 I: idiomas. II: de Portugal e Brasil. III: traballadores. 3 Resposta aberta. 4 Resposta aberta.

Comprensión

3 Bágoa de Lúa é un amuleto máxico.

– Porque os escuros kaihunn queren apropiarse del.



– Berenguela.

4 Van ao claro de Ghekla para solicitar a axuda do meigo Êlekva.

99

UNIDADE 8

3

Vocabulario

Pasa lista

Maneiras de ser

1

2

3

arriscada

nugallá

roñona

leda

ocorrente

bulebule

guiada

laretas

esgotador

argalleira

lambón

leriante

chafalleiro

arroutado

mecoso

coitado

fachendoso

cativadora

teimudo

espelida

entremetida

cumpridora

barulleiro

sabichón

Os sufixos Os sufixos son os morfemas que se colocan despois do lexema para formar as palabras derivadas e que, asemade, axudan a completar o significado desas novas palabras: chafall-eiro, fachend-oso, cativa-dora, roñ-ón, mec-osa, teim-udo.

Le, pensa, resolve… 1 Copia o adxectivo de PASA LISTA que describa mellor cada personaxe da lectura: Bjarne

4

5

6

Alfhildr

Berenguela

Güenaela

– Por que es tan obstinado e rosmón? – As persoas listas non son resabidas. – É unha rapaza obediente e moi graciosa.

ponde a cada significado:

– Sería encantador se non fose tan larpeiro.

– Que ten mecos ou que lle gustan.

7 Emparella cada unha das expresións seguin-

– Que ten pouca decisión ou ánimo.

tes cun adxectivo de PASA LISTA que teña un significado semellante:

– Que se mete nas cousas dos demais. – Que conta cousas que debía calar. – Que cansa aos demais, pesado.

4 Escribe cada adxectivo onde corresponda: atrevido – orgulloso – impulsivo – coidadoso charlatán – reflexivo – triste – alegre – calado covarde – fozón – humilde

9

Sinónimo

...

sinónimo de PASA LISTA:

2 Asocia cada viñeta co adxectivo máis apropia3 Busca en PASA LISTA o adxectivo que corres-

8

nugallán

...

6 Substitúe cada adxectivo destacado por un

do de PASA LISTA.

7

bulebule

a) Ser un Xan.

d) Ser un falabarato.

b) Ser de tratos.

e) Ser un botaporela.

c) Ser moi cuco.

f) Ser cu de mal asento.

8 Escolle, segundo a túa opinión, seis adxectivos de PASA LISTA para cada columna:

Contrario

Os máis positivos

Os máis negativos

...

...

ledo leriante

9 Forma palabras derivadas, a partir dos ver-

arriscado

bos seguintes, cos sufixos que se indican no cadro de abaixo:

arroutado chafalleiro fachendoso

5 Agrupa os sinónimos en cada columna. folgazán – lacazán – inquedo – fervellasverzas fuxefuxe – besbello – preguiceiro – lampantín inquieto – lacoeiro – fedello – vago

barullar – ocorrer – esgotar – leriar – argallar cumprir – enredar – rexoubar – atraer – falar esixir – brillar – aforrar – larapetar – sufocar urxir – abafar – suplir -ante

-ente

-eiro/a

-ador/a

...

...

...

...

139

138

Suxestións metodolóxicas • O máis relevante deste apartado radica en que asimilen a idea de que os sufixos, máis alá de axudar a formar palabras, achegan un significado ao lexema, algo que moitas veces pasa desapercibido. É importante, xa que logo, que intenten descifrar o significado co que estes contribúen a matizar o radical da palabra. Polo demais, para a practica do léxico das maneiras de ser podemos pedirlle ao alumnado que defina cun adxectivo deste campo personaxes famosos dunha lista dada e poñela en común co resto da clase.

1 Resposta aberta. Suxestión:

arroutado

Alfhildr espelida

chafalleiro

fozón

coidadoso

fachendoso

orgulloso

humilde Nugallán

inquedo

folgazán

fervellasverzas

lacazán

fuxefuxe

preguiceiro

besbello

lampantín

inquieto

lacoeiro

fedello

vago

6 – Por que es tan teimudo e roñón? Berenguela arriscada

Güenala guiada

2 Mecoso (1), roñona (2), fachendoso (3), nugallá (4), cumpridora (5), barulleiro (6), arroutado (7), leda (8), lambón (9).



– As persoas espelidas non son sabichonas.



– É unha rapaza guiada e moi ocorrente.



– Sería cativador se non fose tan lambón.

7 a) Coitado. b) Cumpridor. c) Espelido. d) Laretas. e) Fachendoso. f) Bulebule.

3 – Que ten mecos ou que lle gustan: mecoso.

– Que ten pouca decisión ou ánimo: nugallán.

8 Resposta aberta.



– Que se mete nas cousas dos demais: entremetida.

9



– Que conta cousas que debía calar: laretas.



– Que cansa os demais, pesado: esgotador.

-ante

4

100

reflexivo

bulebule

Le, pensa, resolve...

Bjarne

impulsivo

5

Solucións das actividades

arroutado

-ente

-eiro/a

-ador/a

leriante

ocorrente

barulleiro

esgotador

enredante

atraente

argalleiro

cumpridor

Sinónimo

Contrario

brillante

esixente

rexoubeiro

falador

ledo

alegre

triste

sufocante

urxente

larapeteiro

aforrador

leriante

charlatán

calado

abafante

suplente

arriscado

atrevido

covarde

UNIDADE 8

4 4. 1

Gramática

4. 2

Os pronomes (2)

Son pronomes de 3ª persoa, pero tamén se usan coas formas de 2ª persoa vostede e vostedes. Desempeñan a función de complemento indirecto (CI). Cómpre diferencialas ben, para utilizalas correctamente:

Formas átonas dos pronomes persoais

• lle é unha forma de singular que indica a el, a ela ou a vostede: A Carlos leveille uns tenis. A Eva non lle deron o premio. A vostede pedinlle os cartos?

Chámanse así por seren palabras átonas (non tónicas), e son as seguintes: 1ª persoa

2ª persoa

singular

me

te, che

o/lo/no, a/la/na, lle, se

plural

nos

vos

os/los/nos, as/las/nas, lles, se

• lles é unha forma de plural que indica a eles, a elas ou a vostedes: A Carlos e a Roi leveilles uns tenis. A elas non lles deron o premio. A vostedes pedinlles os cartos?

3ª persoa

4. 3

Se van despois do verbo, escríbense unidos a el; pero se van antes, escríbense separados: Díxenvos que as atopei na rúa e que xa lles dei o aviso. Acórdaste?

• lo, la, los e las úsanse despois dos infinitivos, das formas verbais acabadas en -s e dos pronomes átonos nos, vos, lles: Hai que coidalo. A comida pagámola nós. Seica nolos prestan! Eu déivolas ás dúas. Non llelo pediron a todos.

Le, consulta,

• Vou ver + lo ➞ Vou velo. • Levamos + la ➞ Levámola.

• no, na, nos e nas empréganse só despois das formas verbais rematadas en ditongo: O premio gañouno Antón. Leveina eu. Escribiunos María. Perdeunas.

– Paco fixo... unha pregunta a Clara. Como ela non ... aclarou nada, foi... preguntar a Lois e a Berto. Pero seica ... dixo que esa resposta a el non ... valía.

• Deivos + las ➞ Déivolas.

• o, a, os e as empéganse nos demais casos, e poden ir antes ou despois do

• Pídelles + la ➞ Pídellela.

verbo: Lévao ou non o leva? Tena? Seica a ten. Estes leos ti, e esas que as lea el.

Comprende e aplica… 1 Copia, cada un na súa columna, os pronomes

– A vostedes xa ... explicaron todo? Pois dean... a entrada a esa moza, e xa ela ... indica por onde hai que ir.

de agora? Quen a contesta? E se eu che preguntase a ti, que me responderías? Para, non te lances! Pensa que foron eles os que se encargaron de conservar unha boa parte da nosa música. Cómpre que o recoñezamos, e que lles deamos as grazas por iso.

persoais que hai na lectura Bágoa de Lúa (desde a liña 7 á 11 e desde a 35 á 40). Átonos

• Indica a persoa e o número de cada un.

1ª persoa

2 Substitúe o que está entre corchetes (CI) polo

2ª persoa

– A elas dixen... que non. Como ... vou dicir que si a vostede? Teño... moito respecto, dona María; pero non ... podo facer iso ás mozas. – A titora chamou... a atención a Roi, pero aos demais non ... dixo nada. Ao contrario: a Icía puxo... un positivo, e a Alba e mais a Xián deu... a en hora boa.

3ª persoa

singular

pronome átono que corresponda en cada caso:

6 Pon en cada oco te ou che:

plural

– [A vós] Explicou... o que tedes que traer? – [A min] Sabela, di... a que hora vés.

4 Substitúe o destacado en cada oración (CD)

– [A ela] Ninguén ... preguntou nada.

por o/lo/no, a/la/na, os/los/nos, as/las/nas:

– [A vostedes] Xa ... contaron o que pasou?

– Deixei a mochila enriba da túa mesa.

– [A nós] Colleron... as bicicletas e fuxiron!

– En media hora gastastes os cartos todos.

– [A eles] Dixeron... que tiñan que esperar.

– Ninguén viu esas mozas por aquí.

– [A ti] Eu supoño que alguén ... contaría algo.

– Mercaron un piso bonito e barato.

– Se queres, levamos... o can á casa. – Se queres, levamos... ata a túa casa. – Xa ... collín antes nunha mentira! – Xa ... collín eu antes a chaqueta. – Coñezo... moi ben, non me enganas. – Coñezo... moi ben todos os teus defectos. – Quen ... puxo o lapis enriba da mesa?

– Por que fixeches a cea tan cedo?

3 Copia cada pronome átono onde corresponda:

– Quen ... puxo tan guapo? Foi papá?

– Xa gardamos as cousas no seu sitio.

A mellor pregunta deixeina para o final da sesión. A ver… Que responderiades vós se alguén vola fixese? Gústanlle os gaiteiros á mocidade

7 Completa con te ou che, segundo cumpra:

– Oxalá gañedes vós esa carreira mañá.

– Estou canso de dicir... que ... portes ben.

– Fran gardou algúns balóns no almacén.

• Se para ela empregas lle para ti usa che. • Se para ela empregas a/la/ na/se, para ti usa te. A María pedinlle un lapis. ➞ A ti pedinche un lapis.

Clara quéixase seguido. ➞ Ti quéixaste seguido

– Foron... chamar e logo dixeron... iso! – Nin ... vexo hoxe nin penso ver... mañá. – Non ... tomou por tolo, pero chamou... parvo despois de ver... traballar. – Esperei... unha hora e non ... deixaches ver. – Quen non ... coñeza, que ... compre. – Eu nin ... mandei vir nin ... mandei marchar. – Asustaches... cando ... toquei no ombo? – Non ... oín, como ... ía contestar?

8 Pon te ou che en cada oco: Ai, agora non ... acordas! Nós dixemos...: «Non ... apures, que ... vas equivocar. Mira que ... vai saír mal se non ... tranquilizas un pouco. Non ... poñas con iso de momento». Pero fixeches o que ... deu a gana, sen deixar... guiar por ninguén. Por empeñar... en facelo a correr, xa ves o que ... pasou. A próxima vez deixa... aconsellar, e seguro que ... ha ir mellor. Ou pensabas que ... queriamos enganar? Xa, xa, estabamos quitando... parte da túa liberdade e non ... deixabamos ser ti mesmo! Pero non ... preocupes, que non es o único en equivocar.... Equivocámonos todos. E nós estamos aquí para axudar... e para botar... unha man cando o precises. Ou crías que ... iamos deixar só?

141

Solucións das actividades

6 Se queres, levámosche o can á casa. / Se queres, levámoste ata a túa casa. / Xa te collín antes nunha mentira! / Xa che collín eu antes a chaqueta. / Coñézote moi ben, non me enganas. / Coñézoche moi ben todos os teus defectos. / Quen che puxo o lapis enriba da mesa? / Quen te puxo tan guapo? Foi papá?

Comprende e aplica...

1 Tónicos vós (2ª Pl.)

Átonos os (3ª Pl.), -lles (3ª Pl.), -lle (3ª Sg.), -la (3ª Sg.), vos (2ª Pl.), se (3ª Sg.),

7 – Xa estou canso de dicirche que te portes ben.

– Se te animas e vés con nós, levámoste á casa.

2 Explicouvos o que tedes que traer? / Sabela, dime a que hora vés.



– Fóronte chamar e logo dixéronche iso!

/ Ninguén lle preguntou nada. / Xa lles contaron o que pasou? / Colléronnos as bicicletas e fuxiron! / Dixéronlles que tiñan que esperar. / Eu supoño que alguén che contaría algo.



– Nin te vexo hoxe, nin penso verte mañá.



– Non te tomou por tolo, pero chamouche parvo despois de verte traballar.



– Espereite unha hora e non te deixaches ver.



– Quen non te coñeza, que te compre.



– Eu nin che mandei vir nin che mandei marchar.



– Asustácheste cando che toquei no ombreiro?



– Se non te vexo ben, como che vou ver os ollos?

3 1ª persoa singular

me

plural

2ª persoa

3ª persoa

che, te

-na, -lle, a, o

vos,

se, lles

4 Deixeina enriba da túa mesa. / En media hora gastáchelos todos. / Ninguén as viu por aquí. / Mercárono bonito e barato. / Por que a fixeches tan cedo? / Xa as gardamos no seu sitio. / Oxalá a gañedes vós mañá. / Fran gardounos no almacén.

2. Aplica a seguinte regra:

– Se ... animas e vés, levamos .. á casa.

140



1. Pasa a oración a 3ª persoa, referida a unha muller.

completa…

5 Completa con lle ou lles, segundo cumpra:

• Lesnos + los? ➞ Lésnolos?

Cando dubides se utilizar te ou che, fai o seguinte:

A Ana non a vexo nunca. ➞ A ti non te vexo nunca.

• Emprégase te cando é CD: Busqueite para levarte comigo e non te atopei. • Úsase che cando é CI: Nin che dá a razón nin che mente, diche a verdade.

As palabras coas que se unen os pronomes lo, la, los e las perden sempre a última letra (r ou s):

Desempeñan a función de complemento directo (CD) e úsanse do seguinte xeito:

Emprego das formas te e che

Utilízase unha ou a outra segundo a función que desempeñen na oración:

Ten en conta

Emprego dos pronomes o/lo/no, a/la/na, os/los/nos, as/las/nas

Tónicos

Fíxate

Emprego das formas lle, lles

8 Ai, agora non te acordas! Nós dixémoscho: «Non te apures, que te vas equivocar. Mira que che vai saír mal se non te tranquilizas un pouco. Non te poñas con iso de momento». Pero fixeches o que che deu a gana, sen deixarte guiar por ninguén.

Le, consulta, completa...

5 – Paco fíxolle unha pregunta a Clara. Como ela non lle aclarou nada, foille preguntar a Lois e a Berto. Pero seica lles dixo que esa resposta a el non lle valía.

– A vostedes xa lles explicaron todo? Pois déanlle a entrada a esa moza, e xa ela lles indica por onde hai que ir.



– A elas díxenlles que non. Como lle vou dicir que si a vostede? Téñolle moito respecto, dona María; pero non lles podo facer iso ás rapazas.



– A titora chamoulle a atención a Roi, pero aos demais non lles dixo nada. Ao contrario: a Icía púxolle un positivo, e a Alba e mais a Xián deulles a en hora boa.



Por empeñarte en facelo a correr, xa ves o que che pasou. A próxima vez déixate aconsellar, e seguro que che ha ir mellor. Ou pensabas que te queriamos enganar? Xa, xa, estabamos quitándoche parte da túa liberdade e non te deixabamos ser ti mesmo!



Pero non te preocupes, que non es o único en equivocarte. Equivocámonos todos. E nós estamos aquí para axudarte e para botarche unha man cando o precises. Ou crías que te iamos deixar só?

101

UNIDADE 8

4. 4

5

Contraccións de pronomes átonos

Os pronomes átonos forman as contraccións que aparecen nestes dous cadros: o

a

os

Ortografía Uso do h

as

me

mo

ma

mos

mas

che

cho

cha

chos

chas

lle

llo

lla

llos

llas

• Escríbense con h: harmonía (harmónico, harmonioso, harmonizar…), harmóni• Escríbense sen h: achar, aí, ala!, alelí, ata, baía, inchar, irmán/irmá, oco, ola!,

Palabras con h e palabras sen h ca, harmonio, harpía, hasta, Helena, hendecasílabo, Henrique.

Díxomo Carme. Non cha trouxen. A ela lévollos eu. lo

la

los

las

nos

nolo

nola

nolos

nolas

vos

volo

vola

volos

volas

Ten en conta

lles

llelo

llela

llelos

llelas

Díxonolo Carme. Non vola trouxen. A elas lévollelos eu.

Fíxate como colocan os pronomes átonos as persoas que falan ben o galego.

4. 5

1. Non se poñen nunca ao comezo dunha oración.

Colocación dos pronomes átonos

Os pronomes átonos e as súas contraccións colócanse antes ou despois do verbo de acordo cunha ampla serie de regras. En segundo veremos algunhas: Díxenvos que as atopara na rúa e que xa llelo dera. Se te acordas, tráema. Non obstante, aínda que non coñezas as regras de colocación, podes poñelos todos ben se segues os consellos que hai no cadro do lado.

ombro/ombreiro, orfo, óso, ovo, truán, úmero e as palabras das súas familias léxicas. Pódense escribir con h ou sen h: alcol ou alcohol, alcoholemia ou alcolemia, alcohólico ou alcólico, alcoholímetro ou alcolímetro, alcoholizar ou alcolizar.

Consulta e aplica… 1 Asocia cada fotografía cunha palabra con h ou

2. Cando dubides se un pronome vai antes ou despois do verbo, fai o seguinte: pono nos dous sitios e elixe a colocación que che «soe» mellor.

sen h:

Pensa e resolve…

...orfanato

des...inchar

vela...í

...ombreira

...irmandade

...ovado

...inchazón

...armonioso

...achado

...armonizar

fil...armónica

corresponda: non ... vexo por ningures. Ah, ao mellor levou... a avoa para Sober! Chamas... ti ou chamo... eu?

– Meu ...irmán toca a ...armónica, pero os sons non resultan nada ...armoniosos.

– As vacacións empezamos... mañá, pero as maletas aínda ... temos sen preparar. As miñas vou... facer hoxe, e gardarei... todiño no seu sitio! Ademais, a roupa penso colocar... con moito coidado. Así, cando necesite algo xa ... atopo axiña e sen revolver... todo.

– ...ala, que é tarde! Vela...í o barco, xa na ba...ía.

en cada oración pola contracción adecuada: Exemplo: A eles xa lles comprou Ana as entradas. ➞ A eles xa llelas comprou Ana. – Cando me meteu na cama, o avó leume un conto. – Non vos podo entregar as probas ata o luns. – Sara di que lle puxo a mochila na mesa. – Os tíos deixáronnos a chave na casa.

...óseo

6 Escribe as seguintes oracións, poñendo h onde

9 Fíxate no exemplo e substitúe o destacado

– Xurxo explicoulles moi ben as dúbidas.

5 Copia estas palabras e pon h onde cumpra:

2 Busca cadanseu sinónimo, con h ou sen h: atopar – burato – agradable – golfo sintonía – inflar – pillabán – conciliar

11 Usa lle/lles ou o/lo/no, a/la/na, os/los/nos,

– Pedinlles o enderezo, pero non mo deron. – Quen me le hoxe o conto? – Díxome túa nai que xa che dera os cartos. – O profesor aínda non lle pediu os exercicios.

10 Completa coas formas: o/lo/no, a/la/na… – Eses problemas que tiñades, resolvestes... ou non? Porque as cousas cómpre falar...! As opcións que hai deixei... moi claras. Aínda que se alguén ... pensou ben e ... arranxades todo agora mesmo, sería mellor para todos. – Os teus amigos atopo... decote por aí, e hoxe viu... Eva tamén; pero a Sara xa hai días que

3 Fíxate e completa con ata e hasta:

as/las/nas: – A Mario, cando ... atopei pola rúa, xa ... expliquei o que pasara; pero el esqueceuse de contar... na casa. – A elas chamamos... nós e preguntamos... se querían que ... esperásemos para levar....

– Nos ...orfanatos houbo moitos ...orfos e ...orfas.

hasta s.f. 1. Mastro da bandeira. 2. Corno dun animal.

– O balón está des...inchado; pero mira, da patada que me deches, que ...inchazo teño a...í!

– Vou ... Sober e non volvo ... mañá.

4 Relaciona con cadansúa palabra con h/sen h: sen pai e/ou sen nai – verso

– A Xela e a Mariña deixou... saír seu pai, eu non ... dixen nada. A Carlos, en cambio, deixei... saír eu.

– Neste ...ombro ponlle unha ...ombreira máis alta.

– Dóeme o ...ombreiro, pero o ...úmero aínda me doe máis.

– O touro rompeu a barreira coas ....

– A Merche chamei... ás sete; pero mañá espertas... ti máis cedo, porque hoxe non ... deu tempo de coller o autobús.

– ...ola! Que bo ...achado foi o libro de ...elena.

ata prep. Indica fin: no espazo, no tempo, na acción…

– ... as catro non poñas a bandeira na ....

– Metín... eu na cama, e deixei... moi tranquilos. Quen foi despois falar... aos dous e alterar...?

– Que ben cheiran esas flores de a...í. Son al...elís?

óso do brazo – muller malvada • Escribe o significado das catro palabras.

– Ía coa túa ...irmá para a casa, para tomar uns ...ovos fritidos; pero ...achamos o tru...án de ...enrique e xa se acabou a ...armonía.

Investiga 7 Sobre as harpías, seres da mitoloxía grega. E sobre as orquestras filharmónicas.

8 Ditado.

143

142

Solucións das actividades

Pensa e resolve...

9 – Cando me meteu na cama, o avó leumo.



– A Xela e a Mariña deixounas saír seu pai, eu non lles dixen nada. A Carlos, en cambio, deixeino saír eu.



Consulta e aplica...

1 Harmónica, ovos, alelís, ósos.



– Non podo entregárvolas ata o luns.



– Sara di que lla puxo enriba da mesa.



– Xurxo explicóullelas todas moi ben.



– Os tíos deixáronnola na casa dos avós.



– O touro rompeu a barreira coas hastas.



– Pedínllelo, pero aínda non mo deron.



– Vou ata Sober e non volvo ata mañá.



– Quen mo le hoxe?



– Díxome túa nai que xa chos dera.



– O profesor aínda non llelos pediu.

2 Atopar: achar; burato: oco; agradable: harmonioso; golfo: truán; sintonía: harmonía; inflar: inchar; pillabán: truán; conciliar: harmonizar.

3 – Ata as catro non poñas a bandeira na hasta.

4 Sen pai e/ou sen nai: orfo; verso: hendecasílabo; óso do brazo: húmero; muller malvada: harpía.

5 Óseo, velaí, ovado, achado, orfanato, ombreira, inchazón, harmonizar, descinchar, irmandade, harmonioso, filharmónica.

10 – Eses problemas que tiñades, resolvéstelos ou non? Porque as cousas

6 – Meu irmán toca a harmónica, pero os sons non resultan nada harmo-

cómpre falalas! As opcións que hai deixévolas moi claras. Aínda que se alguén o pensou ben e o arranxades todo agora...



– Os teus amigos atópoos decote por aí, e hoxe viunos Eva tamén; pero a Sara xa hai días que non a vexo por ningures. Ah, ao mellor levouna a avoa para Sober! Chámala ti ou chámoa eu? – As vacacións empezámolas mañá, pero as maletas aínda as temos sen preparar. As miñas vounas facer hoxe, e gardareino todiño no seu sitio! Ademais, a roupa penso colocala con moito coidado. Así, cando necesite algo xa o atopo axiña e sen revolvelo todo.

11 – A Mario, cando o atopei pola rúa, xa lle expliquei o que pasara; pero el esqueceuse de contalo na casa.

102

niosos. – Ala, que é tarde! Velaí o barco, xa na baía.

– Que ben cheiran esas flores de aí. Son alelís?

– Ola! Que bo achado foi o libro de Helena.

– Neste ombro ponlle unha ombreira máis alta.



– Nos orfanatos houbo moitos orfos e orfas.



– Dóeme o ombreiro, pero o úmero aínda me doe máis.



– O balón está desinchado; pero mira, da patada que me deches, que inchazo teño aí! – Ía coa túa irmá para a casa, para tomar uns ovos fritidos; pero achamos o truán de Henrique e xa se acabou a harmonía.



– A elas chamámolas nós e preguntámoslles se querían que as esperásemos para levalas.





– Metinos eu na cama, e deixeinos moi tranquilos. Quen foi despois falarlles aos dous e alteralos?

Investiga



– A Merche chameina ás sete; pero mañá espértala ti máis cedo, porque hoxe non lle deu tempo de coller o autobús.

7 Resposta aberta. 8 Ditado (véxase a páxina 106).

UNIDADE 8

6 6. 1

Literatura

6. 2

O xénero lírico (2)

Algunhas figuras literarias (2)

• A personificación consiste en atribuírlles calidades humanas a obxectos ou seres inanimados: A lúa está durmida.

A rima

A noite está a chamala. A lúa está roncando.

A rima é a repetición de sons a partir da última vogal tónica de cada verso.

A noite está enfadada.

Ten en conta

A rima pode ser consonante ou asonante:

• Rima consonante, se coinciden as vogais e as consoantes: Dende o Lérez lixeiro

a

ás veigas que o Miño esmalta,

b

non houbo no mundo enteiro

a

máis arrogante gaiteiro

a

que o gaiteiro de Penalta.

b Curros Enríquez

A. García Teijeiro

• A hipérbole aumenta ou diminúe de maneira esaxerada unha calidade ou ac-

Para marcar a rima nun poema, utilizamos letras maiúsculas (se son versos de arte maior) ou minúsculas (se son versos de arte menor). Os versos que non riman chámanse versos soltos e márcanse cunha raia.

ción, etc.: A auga de todos os océanos ensumiuse nunha bágoa Manuel Antonio

Consulta e escribe…

• Rima asonante, se só coinciden as vogais: A lúa é velliña,

–

de branco cabelo,

a

oracións:

recadro:

de engurras de ouro

–

– Miña nai vaime matar se suspendo!

Están moi cansas as barcas

e de olliños cegos.

a

– A natureza é sabia.

aló no fondo do ... .

– Morro de fame; que hai de comer?

Semella que están durmindo

– O meu corazón saltou de alegría cando o vin.

e non queren ... .

– Ten un corazón que non lle cabe no peito.

O vento está a acariñalas

– A alegría bailaba nos seus ollos.

cos seus dedos ... .

4 Identifica hipérboles e personificacións nestas

L. Amado Carballo

Le, reflexiona, resolve… 1 Escribe cinco pares de palabras con rima consonante; por exemplo: rato-zapato, mula-parrula. • Agora forma pareados (estrofas de dous versos) coas parellas que escribiches: A ver se atopas un rato durmindo neste zapato.

2 Escribe agora cinco palabras que rimen con rima asonante con sombra.

3 Le o seguinte poema e contesta: a) Conta e anota o número de sílabas. Lembra as licenzas métricas. b) Hai algunha sinalefa? c) Subliña a última vogal tónica de cada verso. d) Indica a rima. Trátase de rima asonante ou consonante?

5 Os chistes de Era un home/unha muller tan... son bo exemplo da hipérbole. Conta algún.

Debuxa a noite no mar unha sombra delgadiña, quizais dalgunha meniña que na auga está a chorar.

6 Copia este texto de Darío Xohán Cabana:

Algúns saben deses prantos fríos, limpos e salgados, cobizosos, namorados, que chegan ata os recantos. Será por non atopar a boa da rapaciña, que semella unha pombiña, o seu mozo no luar?

As barcas seguen durmidas

dar mar mar notar espertar pillabáns

e parecen non ... os aloumiños e beixos

Por amor nacín da terra. Por amor son o que son. Por amor canto o meu canto, por amor.

que o vento lles quere ... .

Por amor sángranme os pulsos e ábreseme o corazón. por amor dóenme os ollos. Por amor, só por amor.

• No poema hai varias personificacións. Sublíñaas.

Dormen as barcas cansadas aló, no medio do ... . A. García Teijeiro

• Mide os versos e anota a rima. Explica por que utilizaches letras maiúsculas ou minúsculas nas anotacións.

Esa sombra delgadiña que a noite pintou no mar, converteuse no cantar dun mozo e dunha meniña.

e) Busca no poema unha comparación.

7 Copia o poema e complétao coas palabras do

• Localiza no poema dúas hipérboles. • Outra figura literaria moi utilizada é a repetición. Que frase se repite constantemente no poema?

Aquilino Iglesia Alvariño

145

144

Suxestións metodolóxicas • Nesta unidade abórdanse conceptos básicos que servirán de ferramenta ao alumnado á hora de comentar un texto lírico. No caso da rima, ademais da diferenciación, que non presentará problemas, convén resaltar a validez da rima asonante, xa que tende a ter pouca consideración en prexuízo da consonante, máis culta, ou simplemente a non ser percibida como tal rima. En canto á personificación e á hipérbole, como ocorre coa maior parte das figuras literarias, para que non sexan vistas como un mero concepto académico, talvez axude a súa presenza na linguaxe común cando expresamos oracións como «marchou o sol» ou «morremos de sono».

– A alegría bailaba nos seus ollos (personificación).

5 Resposta aberta. 6 8-, 8a, 8-, 4a, 8-, 8a, 8-, 8a. Minúscula, son versos de arte menor • «Por amor sángraranme os pulsos/e abréseme o corazón». • Por amor.

7 Están moi cansas as barcas

alá no fondo do mar.



Semella que están durmindo



e non queren espertar.



O vento está a acariñalas



cos seus dedos pillabáns.



As barcas seguen durmidas

1 Resposta aberta.



e parecen non notar

2 Resposta aberta. Suxestión: nova, goza, mofa, zoa, rocha.



os aloumiños e beixos

3 a) Son versos de oito sílabas.



que o vento lles quere dar.



Dormen as barcas cansadas



aló, no medio do mar.

Solucións das actividades



Le, reflexiona, resolve...



b) Debuxa–a noite, na–auga, ata–os recantos, semella–unha, que–a noite.



c) 1 a, 2 i, 3 i, 4, a, 5 a, 6 a, 7a, 8 a, 9 a, 10 i, 11 i, 12 a, 13 i, 14 a, 15 a, 16 i.



d) Rima consoante.



e) «a boa da rapaciña que semella unha pombiña...».



Consulta e escribe...

4 – Miña nai vaime matar se suspendo! (hipérbole).

– A natureza é sabia (personificación).



– Morro de fame; que hai de comer? (hipérbole).



– O meu corazón saltou de alegría cando o vin (personificación).



– Ten un corazón que non lle cabe no peito (hipérbole).

Actividade complementaria 1 Intenta buscar na linguaxe común (na que se pode oír ou ler calquera día) personificacións ou hipérboles. Exemplos: No concerto non cabía un alfinete (hipérbole). Tardo mil anos en facer este exercicio (hipérbole). Fai o que che pida o corpo (personificación). Ao final do partido unha boa mariscada estaranos esperando (personificación).

Solución: Resposta aberta.

103

UNIDADE 8

Obradoiro de escritura Creación literaria: Escribimos poesía Texto 2

Texto 1 Cando quero vivir digo Moraima. Digo Moraima cando semento a esperanza. Digo Moraima e ponse azul a alba.

Cando quero sorrir digo Moraima. Digo Moraima cando a mañá é clara. Digo Moraima e ponse a tarde mansa.

Cando quero soñar digo Moraima. Digo Moraima cando a noite é pechada. Digo Moraima e ponse a luz en marcha.

Cando quero morrer non digo nada. E mátame o silencio de non dicir Moraima.

Diario dun poeta cidadán O martes tocou porto o azul cargueiro. O mércores, no bus, eu volvín vela. O xoves escribín un verso enteiro. O venres explorei a morta estrela. O sábado sentinme preguiceiro. Non soou o teléfono o domingo. O luns xoguei uns dez cartóns no bingo. Ramiro Fonte

Celso Emilio Ferreiro: Onde o mundo se chama Celanova

2 E seguimos copiando. Escribe o teu diario en forma de poema, imitando a Ramiro Fonte. Podes aproveitar o comezo dos versos e intentar manter a rima:

Cando quero chorar digo Moraima. Digo Moraima cando a anguria me abafa. Digo Moraima e ponse a mar en calma.

O martes tocou _____________________. O mércores, no bus, _____________________. O xoves escribín _____________________. O venres explorei _____________________. O sábado sentinme _____________________. Non soou _____________________.

Fíxate Tamén podes intercambiar os verbos de lugar ou utilizar outros novos. E se tes madeira de artista (pero só nese caso) cambia todo o que queiras e crea o teu propio poema.

O luns xoguei __________________.

Poema colectivo

Aprendemos copiando

3 Imos crear entre todos un poema de amor colectivo. Para iso, aproveitaremos o exemplo de paralelismo que tedes na páxina do lado.

1 Queremos aprender a escribir poemas? Pois unha boa maneira de empezar é imitando os poetas (eles no seu día fixeron o mesmo). Os poemas máis fáciles de imitar son aqueles cuxa estrutura se basea na anáfora ou, como no poema anterior, no paralelismo. • Este é, polo tanto, o esquema que deberás seguir. Terás que cambiar o nome da persoa e algunhas palabras. Iso si: debes intentar manter a rima e que o número de sílabas dos versos sexan similares. Cando quero + infinitivo digo nome de persoa. Digo nome de persoa cando _____________________. Digo nome de persoa e _____________________. • E lembra: todo bo poema debe ter un «broche», uns versos que sinteticen os sentimentos anteriores. Se non se che ocorre nada, copia o do orixinal.

Ten en conta Anáfora: Repetición dunha palabra ao principio de varios versos. Paralelismo: Repetición da mesma estrutura sintáctica. Por exemplo:

• Antes de empezar. Dividide o encerado en dúas metades. Na primeira, ide dicindo cousas que lle pediriades a ese rapaz ou rapaza «especial» (que vos trate con tenrura, que vos entenda, que vos faga sorrir...). Na segunda metade, anotade cousas que non vos gustarían nesa persoa (que vos faga chorar, que desprece os vosos gustos...). • Título. E como estamos en clase de Lingua, imos practicar os tempos en subxuntivo. Por iso, o título será «Desexos en subxuntivo». • Modelo. Aquí tedes o comezo. Agora só teredes que ir suxerindo entre todos o resto dos versos (un cada neno ou nena), que deberán comezar por Quero que... ou Non quero que... Quero que me collas da man e camiñes comigo.

Quero que + verbo en subxuntivo.

Non quero que me prohíbas ser eu

Quero que veñas,

porque ti es distinto.

quero que sorrías...

... 147

146

Suxestións metodolóxicas • As sinxelas técnicas que se presentan nesta unidade poden contribuír a unha mirada menos distante coa poesía ao concibila como un xogo. Tamén podemos transmitirlle ao alumnado a idea de que as cancións dos seus grupos favoritos, a pesar de formaren un código de seu, non deixan de estar moi próximas, na forma e no contido, aos poemas. Trátase de abrir unha porta á creatividade e á imaxinación, así como unha canle idónea para a expresión de sentimentos, ideas, etc.

Solucións das actividades

Creación literaria: Escribimos poesía

1 Resposta aberta. 2 Resposta aberta. 3 Resposta aberta.

104

Anotacións

Aplica o que sabes 1 Emparella os contrarios da seguinte lista:

6 Transforma as oracións seguindo o modelo:

cativar

rosmar

atrever

calar

cumprir

– Déronlles xa a boa noticia. – Ese chiste tenche moita graza. – Teus irmás sabíano de sobra. – Alicia tennos demasiado respecto.

7 Busca na sopa de letras seis palabras con h e seis sen h:

• Nos adxectivos que formaches, rodea o sufixo.

3 Completa as oracións cos seguintes pronomes átonos:

5

H

E

R

B

A

L

O

O

R

R

Ó

S

H

Ú

F

O

M

I

D

O

S

G

T

H

P

H

me

L

H

S

V

P

I

O

M

A

A

A

I

O

Q

R

R

N

R

U

S

O

T

O

M

T

E

P

Z

T

V

B

C

Á

A

U

I

H

A

R

M

O

N

I

C

A

me

lle

a

na

– Esta bici comprei... nesa tenda. – Se ... dou os cartos, pódes... ir comprar o pan á panadería da esquina? – Ti pensas que a Lola ... deixarán vir connosco ao cine?

4 Completa con te ou che:

7

6

8

O

– A min non ... gusta o chocolate, pero a ela encánta... .

che

4

3

arte: Concepto que engloba todas as creacións realizadas polo ser humano para expresar a súa visión do mundo, mediante recursos plásticos, lingüísticos ou sonoros. A súa finalidade é estética e o seu produto, único. O creador de arte chámase artista.

artesanía: Comprende, basicamente, obras e traballos realizados á man ou con axuda de maquinaria moi básica; habitualmente trátase de obxectos decorativos ou de uso común. Quen se dedica a esta actividade chámase artesán/ artesá.

• Escribe unha oración con cada palabra.

emprender

8 Mide os versos deste poema e analiza a rima:

– Eu xa ... contei todo o que sabía. – Vin... onte no centro comercial. – Mercou... teu pai o libro que lle pediras? – Por fin deixáron... ir ao cine o sábado? – A que hora ... deitas pola noite? – A ti fíxo... moita graza o chiste!

A lúa está durmida. A noite está a chamala.

aprender

lamber

2

– Avisárona onte.

tivos correspondentes; fíxate no exemplo: ocorrer + -ente ➞ ocorrente argallar

1

– Carme díxoche que non foses.

2 Engade o sufixo adecuado e forma os adxec-

esgotar

Artesanía: feito á man

Ese bocadillo comprouno Inés ➞ Creo que ese bocadillo o comprou Inés.

avarento, mentireiro, meticuloso, prudente, leal, arriscado, humilde, franco, vaidoso, covarde, chafalleiro, nugallán, traidor, xeneroso, valente, traballador.

arriscar

UNIDADE 8

Comproba as túas competencias

1 Le detidamente as dúas definicións anteriores e explica cales son, desde o teu punto de vista, as diferenzas que hai entre un artista e un artesán.

A lúa está roncando. A noite está enfadada.

2 Ordena as letras e emparella cada oficio arte-

Cobren sabas de prata o seu leito salgado.

sán cunha das fotos de arriba:

g) o roncón dunha gaita; h) un cesto para gardar cebolas.

4

Entra na seguinte páxina web e contesta as preguntas: http://www.concellomalpica.com/oleria/ga/ xml/index.php

Hoxe non esperta; segue cos ollos pechados.

PLAILIRLEAS

QUEZOIRO

ELIORA

ROCESTEI

Repasa as contraccións e fíxate no exemplo:

Dorme a lúa no mar.

ORNETIRO

CELÁTE

1. De que oficio artesán fala?

Os pescadores botaron as redes. ➞ Os pescadores botáronas.

Sombras voan no ceo. Pensa a noite, tristeira: «O inverno xa está preto».

OUVERI

REIROCALDEI

2. Onde está ese lugar?

5 Substitúe o subliñado polos pronomes de CD.

– Miña nai cóntame un conto todas as noites.

3 Di cal dos artesáns anteriores faría... a) un pote de cobre;

Antonio García Teijeiro

– Merquei estes xurelos na praza.

b) uns pendentes de prata;

– Vin a Antía no centro comercial.

c) un mantón;

– Seu avó mercou o coche que utilizan.

d) un pano de encaixe para a mesa;

– Non che trouxen os discos que me pediches. – Dixécheslles iso aos teus pais? – Miña tía deunos cinco euros.

e) unhas zocas; • Busca no poema exemplos de personificación e de metáfora.

f) unha xerra de barro;

3. Que materiais son necesarios para facer eses produtos? 4. De cando data esa tradición? 5. Entra na sección «Clasificación» e cita cinco vasillas de barro diferentes. 6. Entra na sección «oleiros» e mira todos os artesáns e o seu estilo. Elixe o que máis che guste e explica por que.

149

148

Solucións das actividades

Aplica o que sabes

1 Avarento–xeneroso, mentireiro–franco, meticuloso–chafalleiro, prudente–arriscado, leal–traidor, humilde–vaidoso, covarde–valente, nugallán–traballador.



– Creo que a avisaron onte.



– Creo que lles deron xa a boa noticia.



– Creo que este chiste che ten moita graza.



– Creo que os teus irmáns o sabían de sobra.



– Creo que Alicia nos ten demasiado respecto.

7 Horta, herba, húmido, harpía, hasta, harmonía. Ola, orfo, óso, irmán,

2 Arriscado, esgotador, argalleiro, lambón, cativador, catador, rosmón,

ai, uso.

atrevido, calado, cumpridor.

8 7–, 7a, 7–, 7a, 7–, 7b, 7–, 7b, 7–, 7c, 7–, 7c.

3 – A min non me gusta o chocolate, pero a ela encántalle.

– Esta bici compreina nesa tenda.



– Se che dou os cartos, pódesme ir comprar o pan á panadería da esquina?



– Ti pensas que a Lola a deixarán vir connosco ao cine?

• Personificación: a lúa está durmida, a noite está a chamala, a lúa está roncando, a noite está enfadada, hoxe non esperta, etc. Metáforas: sabas de prata, o seu manto salgado.

1 A diferenza fundamental radica na finalidade do traballo de cada un:

4 – Eu xa che contei todo o que sabía.

– Vinte onte no centro comercial.



– Mercouche teu pai o libro que lle pediras?



– Por fin deixáronte ir ao cine o sábado?



– A que hora te deitas pola noite?



– A ti fíxoche moita graza o chiste!

Comproba as túas competencias nun caso estética e no outro elaboración de obxectos decorativos. É obvio que ás veces estas finalidades se entrecruzan.

2 PALILLEIRAS, ZOQUEIRO, OLEIRA, CESTEIRO, TORNEIRO, TECELÁ, OURIVE, CALDEIREIRO.

3 a) Caldeireiro, b) ourive, c) tecelá, d) palilleira, e) zoqueiro, f) oleira, g) torneiro, h) cesteiro.

4 1. Dos oleiros.

5 – Miña nai cóntamo todas as noites.

– Merqueinos na praza.



2. En Buño, Malpica de Bergantiños, Costa da Morte.



– Vina no centro comercial.



3. Barro, arxila.



– Seu avó mercoullelo.





– Non chos trouxen.



– Dixéchesllelo aos teus pais?



– Miña tía déunolos.

4. Da prehistoria. Esplendor nos séculos e xix.

xvi

e

xvii

e Idade de Ouro no

xviii

5 Cazola, ola, tarteira, chocolateira, cunca, etc. 6 Resposta aberta

6 – Creo que Carme che dixo que non foses.

105

Ditados

106



Unidade 5



Para o verán (semella que está lonxe, pero axiña chega) teño un proxecto: divertirme, co apoio dos amigos, ata caer desmaiado de cansazo. En maio faremos un ensaio xeral. Iremos, por un atallo, a unha praia moi pequena. É un acubillo perfecto para estarmos sós a maioría do tempo! O traxecto non é moi bo; pero falaremos coa concelleira, a ver se o arranxan dende a encrucillada. Alí faremos ioga e xogaremos ao que se nos antolle: a mollarnos, á baralla, ao ioió, etc.



E se me sae ben o da parella… É unha xoia de rapaza! Xa lle botei o ollo a unha sortella preciosa, e creo que vai ser un agasallo moi axeitado.



Unidade 6



Caeran algúns chuvascos e o chan estaba algo esvaradío; pero, como non son un covarde, collín o chuvasqueiro e un bocadillo de polbo e marchei monte arriba. Estiven nun bosque de acivros, atopei trevos de catro follas e vin un monte de bolboretas, bastantes escaravellos e un voitre. Paseino de marabilla!



Cando estaba collendo unhas abelás chamoume a avoa ao móbil. Era «só» para encargarme garavanzos, unha vasoira que varrese ben, un nobelo de fío vermello para bordar, un bote de verniz para a varanda das escaleiras do faiado… Menos mal que tiña a mochila case baleira.



Unidade 7



O día era espléndido, e a ocasión excelente. Teoricamente, non había escusa ningunha para non ir explorar a extraordinaria zona antiga en toda a súa extensión como un turista estranxeiro e para miralo todo coa expectación dun estraño. Quizais puidese resultar unha bonita experiencia aquela excursión, pero estaba esgotado e, ademais, espertara de mal humor. Polo tanto, malia a extraordinaria oportunidade, decidín non facer ningunha excepción: aquela mañá de domingo tampouco sairía ao exterior. E xa podían extraer as conclusións que quixesen, pero eu non pensaba expoñer as miñas razóns nin estenderme en máis explicacións.



Unidade 8



O meu irmán Henrique era tan truán que parecía un orfo abandonado. Sempre achaba a maneira de armala, e na casa nunca había harmonía! A última foi na hasta da bandeira que hai aí embaixo, indo cara á baía: rubiu por ela. E ala! Caeu, rompeu un óso dun brazo (o úmero, creo), amolou o ombreiro e estaba cheo de inchazóns. Por riba, a súa amiga, unha harpía, deixouno alí tirado.



A miña irmá Helena, en cambio, é a harmonía personificada: fai uns hendecasílabos fermosísimos e toca a harmónica de marabilla.

Anotacións

Anotacións

Anotacións

107