Ministerio de Educación Manual de escritura de la lengua quechua central Chawpi qichwata alli qillqanapaq maytu ©Ministe
Views 352 Downloads 15 File size 13MB
Ministerio de Educación Manual de escritura de la lengua quechua central Chawpi qichwata alli qillqanapaq maytu ©Ministerio de Educación Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja Lima, Perú Teléfono: 615-5800 www.minedu.gob.pe Primera edición, marzo 2018 Tiraje: 21,700 ejemplares Elaboración de contenido Félix Julca Guerrero, Franklin Espinoza Bustamante, Humberto León Huarac Revisión lingüís!ca Franklin Espinoza Bustamante Revisión par!cipa!va con equipos regionales Ancash: Ariza Zevallos Orla Máxima, Cabello Antúnez César Marino, León Tahua Dionisio Beltrán, Mejía García Jéssica, Mejía Pasión Eliseo Jorge, Quispe Loli Judith Grimanela, Ramírez Palacios Zenaida, Requelme Jara César, Robles Andrade Samuel, San!ago Bazán Medino, Vargas Arce César, Veramendi Rojas Clodoaldo, Verde Espinoza Flormila, Vidal López Helí Walter Huánuco: Basilio Robles María, Mar!corena Lloclla Eladio, Peña Blas Eugenio, Ríos Cas!llo Imelda, Tarazona Camara Joaquín, Tucto Ramirez Amador, Vásquez Cipriano Fermín Junín: Herrera Mendoza Luis Jesús, Montero Ticse Medgar Nelson, Ninahuanca Misari Rosario, Nuñez Castro Liz, Quispe Huarcayo Ricardo, Raymundo Vega Juan, Tovar Gonzáles Nila Pasco: Carbajal Requis Manzueto, Soto Ibarra Gregoriano La Libertad: Correa Morales Miguel, Neponoceno Jara Lorenzo, Uceda Ponce Milagros Judith Lima: Coronado Miranda Candelaria, Espinoza Sánchez Marylu, Pérez León, Marcelina, Quispe Pinedo Genaro, Holger Saavedra Salas, Shicshi Romero Erika Asesoría y revisión técnica (Digeibira-DEIB) Vidal César Carbajal Solís, Teddy Cas!llo Achic, Milton Loarte Alvarado Diseño y diagramación Axel Torres Queija Ilustraciones Francisco Valverde Valverde, dibujos de la DEIB Cuidado de edición Javier Ugaz Aguilar, Vidal Carbajal Solís Se terminó de imprimir en julio del 2018 en: CONSORCIO SAN PEDRO - PACÍFICO - CECOSAMI Calle 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel - Lima - Ate Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nº 2018-08913 Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores Impreso en el Perú/Printed in Peru
2
Estimados maestros y maestras: La implementación de la política de educación intercultural bilingüe (EIB) implica contar con un conjunto de herramientas normativas, políticas y pedagógicas para su adecuada concreción en las instituciones educativas que atienden a estudiantes de pueblos originarios o indígenas. El Ministerio de Educación, a través de la Dirección de Educación Intercultural Bilingüe (DEIB) perteneciente a la Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural (Digeibira), viene elaborando estas herramientas que ayuden a los docentes de EIB a desarrollar un trabajo de calidad que permita el logro de los aprendizajes esperados en los estudiantes. En este sentido ponemos a tu disposición Chawpi qichwata alli qillqanapaq maytu. Manual de escritura del quechua central. Este manual permite a docentes de escuelas EIB conocer más su lengua originaria, contar con orientaciones para el uso del alfabeto oficial y normas de escritura consensuadas, y avanzar en la construcción de estilos escritos que se vayan estandarizando por acción de los hablantes de esta lengua originaria. Todo esto es necesario para desarrollar la propuesta pedagógica de EIB y promover competencias comunicativas en la lengua originaria como lengua materna de los niños y niñas. El presente material es el resultado de un trabajo conjunto entre lingüistas, docentes, representantes de organizaciones indígenas, especialistas de EIB y sabio(a)s quienes hablan y escriben competentemente en dicha lengua. Lo ponemos a disposición de los maestros y maestras de las instituciones educativas donde asisten estudiantes del pueblo quechua para que consulten algunos aspectos relacionados con la escritura en esta lengua. Un docente que maneja en forma oral y escrita la lengua originaria de sus estudiantes y desarrolla competencias comunicativas en ella, contribuirá a lograr los cambios necesarios para llevar a cabo el modelo de servicio EIB en sus diferentes formas de atención y, por lo tanto, al desarrollo de aprendizajes pertinentes en los estudiantes de los pueblos originarios.
3
Índice
Presentación
3
Huk Taqa Chawpi qichwa
8 8
Ishkay taqa Hanllakunawan luqyakuna qillqay
34 36
Kimsa taqa Pakishimi
56 58
Chusku taqa Shimi huntachiqkuna qillqay
68 70
Pichqa Taqa Shimikuna qillqay
82 84
Suqta taqa Hamana chikukuna
110 111
Qanchis Taqa Niykuna qillqay
130 130
Glosario
140
5
6
7
HUK TAQA CHAWPI QICHWA
8
PANORAMA GENERAL DEL QUECHUA CENTRAL
Actualmente con el nombre de quechua se conoce a la lengua o familia de lenguas habladas por aproximadamente ocho millones y medio de personas a lo largo de los países andinos de Perú, Ecuador, Bolivia, Colombia, Argentina y Chile. Demográficamente la lengua quechua es la entidad lingüística amerindia más grande del continente americano, tanto por el número de hablantes cuanto por su distribución geográfica. No obstante, la distribución geográfica y demográfica de quechuablantes no es homogénea sino muy diferenciada. El mayor número de hablantes del quechua se concentra en el Perú, Ecuador y Bolivia. En el Perú se encuentra el quechua, en sus distintas variedades, en todos los departamentos, inclusive en Tumbes, Piura, La Libertad y Tacna, regiones que registran la llegada de migrantes de habla quechua.
1. ORIGEN Y EXPANSIÓN Aun cuando mucha gente piensa que el quechua se originó en el Cuzco en tanto fue la cuna del Tahuantinsuyo, los estudios recientes han demostrado que el lugar de origen de un imperio no necesariamente implica el lugar de origen de una lengua o de la lengua que habla. Se sabe que el Tahuantinsuyo tuvo un desarrollo relativamente tardío en comparación con el quechua. En rigor, la mayor fase expansiva del Imperio incaico realmente ocurrió en el siglo XV, mientras que la expansión del quechua empezó mucho antes, probablemente, hace más de mil años antes de dicha etapa. Entonces, el quechua no tuvo como cuna de origen al Cuzco, sino probablemente a las regiones de la costa central y la serranía inmediata entre Lima y Áncash, localizadas entre los valles de Pativilca-Supe-HuauraChancay, aproximadamente hace más de 3000 años (véase Torero, 2002; Cerrón-Palomino, 1987; Beresford y Heggarty, 2010). Desde estos lugares se difundió hacia el norte y el sur en diferentes etapas, y llegó al Cuzco recién en la época de Wayna Qapaq (Huayna Cápac) aproximadamente cien años antes de la conquista española.
9
La expansión del quechua desde su cuna inicial ubicada en la costa central y la serranía inmediata se dio hacia el norte y el sur en diferentes etapas. Según Torero (2002) y Cerrón-Palomino (1987), en el período preínca, la primera fase expansiva alcanzó los departamentos centrales del Perú: Áncash, Huánuco, Pasco, Junín y Lima.
Expansión del quechua
10
La segunda fase expansiva llegó hasta Ferreñafe y Cajamarca por el norte y, por el sur, hasta Chincha, Ica y Nazca. La tercera fase expansiva comprendió por el norte hasta Quito y por el sur al Cuzco y el Collao. En el período inca, una vez oficializado el quechua como la lengua del imperio, se expandió hasta el Ecuador y Colombia por el norte; y Bolivia, Chile y Argentina por el sur. Finalmente, en el período colonial, aunque no era el propósito de los colonizadores, la expansión del quechua continuó llegando hasta Santiago del Estero, en Argentina. Actualmente, el quechua y los quechuahablantes ya no están solo en las zonas rurales, sino también en las zonas urbanas, en las grandes ciudades de los Andes y de la costa. Asimismo, los quechuahablantes además de ubicarse en los países andinos también se encuentran en los Estados Unidos, Europa y otros continentes, donde incluso se enseña esta lengua en las universidades más prestigiosas.
2. CLASIFICACIÓN DEL QUECHUA El quechua es un ejemplo de diversidad lingüística. El quechua general está altamente dialectizado, su unidad estructural es apenas visible y su inteligibilidad es mucho más compleja aún. Existen clasificaciones de Torero (1964), Parker (1973), Cerrón-Palomino (1987), entre otros, que evidencian su segmentación, inicialmente en dos grupos o conjuntos mayores: Grupo Central o Huayhuásh (Quechua I o Quechua B) y Grupo Sureño-Norteño o Huámpuy (Quechua II o Quechua A). A su vez, estos conjuntos mayores agrupan a otros grupos menores y estos, incluso, a otros más pequeños. El Grupo Central congrega las variedades habladas en la zona central y centro-norteño de los Andes del Perú (Áncash, Huánuco, Junín, Lima, Pasco y La Libertad). Por su parte, el Grupo Sureño-Norteño comprende las variedades habladas en un área discontinua, a ambos lados del Grupo Central, una al norte y otra al sur. Por un lado, el subgrupo Norteño agrupa a las variedades de quechua habladas en los departamentos norteños de Lambayeque y Cajamarca, las variedades localizadas en la región amazónica, así como las variedades de quechua habladas en Ecuador, Colombia y, también, en Brasil. Por otro lado, el subgrupo Sureño congrega las variedades de la sierra sur del Perú que son habladas en los departamentos de Huancavelica, Ayacucho, Apurímac, Cusco, Arequipa, Puno y Moquegua, así como todas las variedades de quechua habladas en Bolivia, Argentina y Chile.
11
Área total del quechua en los países andinos (Fuente: Torero, 1989)
12
En el Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú (Ministerio de Educación, 2013) se identifican cuatro macrovariantes del quechua hablado en el Perú. (1) Quechua Central hablado en los departamentos de Áncash, Huánuco, Pasco y Junín. En este texto también incluimos las hablas quechuas de Lima (principalmente de la provincia de Cajatambo y algunos distritos de Yauyos y Oyón), así como las hablas de Urpay y otros distritos en las márgenes del río Marañón de la provincia de Pataz (La Libertad) por compartir rasgos lingüísticos comunes. (2) Quechua Sureño habado en Huancavelica, Ayacucho, Apurímac, Cuzco, Puno, Arequipa y Moquegua. (3) Quechua Norteño hablado en Cajamarca y Lambayeque. (4) Quechua Amazónico hablado en Loreto, Madre de Dios y San Martín. Esta clasificación hace entrever que dentro de un mismo país el quechua registra alta variación dialectal que abarca diferentes niveles de la lengua: fonético-fonológico, morfosintáctico y léxico-semántico. Veamos el cuadro siguiente:
Rama
Variedades
Kichwa amazónico: Pastaza, Napo, Quechua Putumayo, Tigre, Alto amazónico Napo (SantarrosinoMadre de Dios) y San Martín
Nombre de la variedad
Loreto, Madre de Kichwa Dios y San Martín
Nombre unificado
Kichwa
Cajamarca y Lambayeque
Kashmarka qichwa, Inka wasi kañaris kichwa
Quechua ancashino, quechua huanuqueño, quechua yaru, quechua wanka, quechua de Cajatambo y queechua de Yauyos.
Áncash, Huánuco, Pasco, Lima, Junín y La Libertad.
Anqash qichwa, Wanuku qichwa, Yaru Qichwa qichwa, Wanka qichwa
Quechua chanka y quechua collao.
Huancavelica, Ayacucho, Apurímac, Cuzco, Puno, Arequipa y Moquegua.
Chanka qichwa, Qullaw qichwa
Quechua norteño
Quechua Cajamarca, quechua Lambayeque (Inkawasi kañaris)
Quechua central
Quechua sureño
Dpto. donde se habla
Basado en el Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú (2013)
13
3. QUECHUA CENTRAL La presencia del quechua en los Andes centrales del Perú data desde épocas muy tempranas, casi desde la aparición misma del protoidioma. El quechua central registra alta variación dialectal, muestra de su larga evolución y un origen de más antigüedad que el resto de las variedades del quechua (Julca, 2009). El conjunto del quechua central, hablado en los departamentos de Áncash, Huánuco, Junín, Pasco, Lima y La libertad, a pesar de su unidad a nivel general, registra una diversidad muy grande en su interior con una transición gradual entre variedades limítrofes.
Área del quechua central
14
La distinción del quechua central como una unidad lingüística frente a las otras variantes, principalmente, sureñas y norteñas, se manifiesta en los diferentes niveles de la lengua, en el léxico, en la fonología y en la morfología. Sin embargo, la morfología, por sí sola y en relación con los cambios fonológicos ocurridos durante la fase inicial del desarrollo del quechua central, es la que da a este grupo su carácter propio. Las características morfológicas del quechua central constan de una mezcla de elementos innovadores y de rasgos conservadores que se pueden encontrar en forma menos especializada en las otras variedades del quechua peruano. A continuación, presentamos algunos aspectos del léxico, de la fonología y de la morfología que caracterizan al conjunto del quechua central. Rasgos léxicos. El conjunto del quechua central comprende un caudal importante de vocabulario propio. El léxico del quechua central muestra una distribución geográfica limitada y que no sobrepasa los límites de este grupo, salvo ocasionalmente en zonas fronterizas. Veamos los siguientes ejemplos: piqa ‘cabeza’, ashku ‘papa’, haka ‘cuy’, tamya ‘lluvia’, hunaq ‘día’, aqtsa ‘cabello’, waray ‘mañana’/ ‘amanecer’, chusku ‘cuatro’, aywa‘ir’, qishya- ‘enfermarse’, yarqu- ‘salir’, usha- ‘terminar’, qallwash ‘amarillo’, allaapa ‘mucho’, etcétera. Este grupo de palabras corresponden al ámbito del quechua central. No obstante, en algunos casos, sobrepasa los límites territoriales de la macro región centro del Perú (aqtsa bajo la forma akcha ‘cabello’), pero en otros, se restringe a solo algunos ámbitos geográficos territoriales específicos por lo que existen otras palabras para nombrar dicha entidad nominal o verbal (piqa ‘cabeza’ que se restringe solo a las variedades Huaylas y Vertientes en Áncash). Rasgos fonológicos. Los principales rasgos fonológicos que caracterizan al quechua central son: primero, la oposición de cantidad vocálica contrastiva entre vocales breves (a, i, u) y alargadas (aa, ii, uu). El alargamiento vocálico en posición final de palabra se realiza para indicar la marca de primera persona del sujeto (con verbos) y del poseedor (con sustantivos). En suma, el quechua central tiene seis vocales contrastivas, tres breves y tres alargadas. Segundo, la preservación del contraste entre las consonantes africadas ch (palatal) y ts (alveolar). Por ejemplo, en Ancash, chaki ‘pie’ contrasta con tsaki ‘seco’. En el caso del Huanca, el contraste se da entre
15
la africada palatal ch y la africada retrofleja ĉ1: chaki ‘pie’ y ĉaki ‘seco’. Esto implica que la distinción de las africadas no siempre se da de la misma manera, sino también con la modificación de los sonidos respectivos. Rasgos morfológicos. Los rasgos morfológicos más importantes que caracterizan al conjunto del quechua central son: a) La primera persona con función de sujeto (con verbos) y de poseedor (con sustantivos) se indica por medio de alargamiento vocálico. Por ejemplo: muna–a ‘yo (lo) quiero’, muna–a–man ‘yo (lo) puedo querer’, mama–a ‘mi madre’. b) La primera persona con función de objeto (directo o indirecto) se indica por medio del sufijo verbal –ma(a)–. Ejemplo: muna–ma–nki ‘tú me quieres’ [muna– ‘querer’, –ma ‘objeto directo de primera persona’, –nki ‘sujeto de segunda persona, presente y futuro’]. c) La combinación de la primera persona actora con un objeto de segunda persona se indica por medio del sufijo –q, salvo en el quechua wanka y en el quechua de Pacaraos. Estas dos variedades manejan formas especiales que podrían ser el producto de innovaciones locales. Ejemplo: muna–q ‘yo te quiero’, muna–rqa–q ‘yo te quise’. En el quechua ancashino, además del sufijo –q que es usado para los tiempos presente y pasado, se usa el sufijo –yki para el tiempo futuro (muna–shqa–yki ‘yo te querré’). d) La pluralidad verbal se indica por medio de diferentes sufijos que tienen su lugar al interior del verbo antes de los sufijos que indican tiempo, persona y modo. En general, la pluralidad se relaciona con el sujeto, pero en algunos contextos puede referir a un objeto directo o indirecto, o al sujeto y al objeto al mismo tiempo. Por ejemplo, en el Ancashino, el sufijo –ya(a) puede pluralizar al sujeto, al objeto o al objeto y sujeto juntos. Por ejemplo: maqa–ya(a)–shu–rqa–yki puede interpretarse como: ‘Ellos les pegaron a ustedes’, ‘Ellos te pegaron a ti’ o ‘Él/ella les pegó a ustedes’. En este caso, para desambiguar las diferentes interpretaciones, el contexto de la comunicación y el
1 El fonema africado retroflejo /ĉ/ se representa ortográficamente con la grafía ˂ćh˃ (ćhaki ‘seco’). (véase El acta de acuerdos del evento nacional para la implementación de la escritura de la lengua quechua en el marco de la R.M. 1218-85-ED. Lima, 5 de junio de 2014).
16
uso de los pronombres personales con función de sujeto y objeto en la frase nominal son fundamentales (Julca, 2009). Por su parte, en el quechua de Pacaraos el elemento –rkaaĉa(a)– indica la combinación de la pluralidad verbal con el aspecto progresivo (rima–rkaaĉa–n ‘Ellos están hablando’) y en el quechua del norte de Junín el elemento – raari– indica la combinación de la pluralidad verbal con el aspecto perfectivo (rima–raari–n2 ‘ellos han hablado’ [rima– ‘hablar’, –n ‘sujeto de tercera persona, tiempo presente]). e) El uso casi exclusivo del sufijo de aspecto progresivo –yka(:)–. Por ejemplo: miku–yka–n ‘Estuvo comiendo’, puklla–ykaa–shaq ‘Estaré jugando’. No obstante, en el quechua wanka se emplean las formas –yka(:)– y –chka– con una diferencia de significado, ‘acción anticipada’ en el caso de –yka(:)– (Cerrón-Palomino, 1976). f)
Existencia de un juego completo de cuatro sufijos verbales que indican dirección, –rpu– ‘hacia abajo’, –rku– ‘hacia arriba’, –yku– ‘hacia adentro’, –rqu– ‘hacia afuera’. Todos son productivos, pero –yku– y – rqu– mantienen su función original solo en formas fosilizadas.
g) Los sufijos de caso nominal: el locativo, el ablativo y el comparativo son muy particulares. El sufijo de caso locativo es –chaw (Waras–chaw ‘en Huaraz’); el ablativo se expresa por –piq, –piqta o –pita (qanyan– pita, qanyan–piqta, qanyan–pita ‘desde ayer’); el comparativo es –naw (qam–naw ‘como tú’).
4. CLASIFICACIÓN Y ZONIFICACIÓN DEL QUECHUA CENTRAL El quechua central es un complejo dialectal caracterizado por el entrecruzamiento de isoglosas morfofonológicas y también de léxico. A pesar de que existen rasgos comunes a todo el conjunto dialectal del quechua central como la cantidad vocálica breve y alargada, la marcación de la primera persona poseedora y actora con alargamiento vocálico, entre otros, existen rasgos diferenciadores entre las variedades menores del quechua central. Por ejemplo, solo en el Callejón de Huaylas (Áncash), el quechua registra considerable variación. Por ejemplo, para referirse a
2 En la variedad wanka del quechua central se ha experimentado un cambio fonético de /*r/ a [l]: *rimay > limay ‘hablar’, *sara > hara > hala ‘maíz’, *runtu > luntu ‘huevo’.
17
‘tener hambre’ en Huaraz se dice mallaqa- y en Caraz wiksana-; para decir ‘cerro’ en Huaraz se usa hirka y; en Caraz, irka. Ahora, a nivel de Áncash, entre el quechua hablado en el Callejón de Huaylas y el de los Conchucos la diferencia es mayor: para las palabras ‘espantapájaros’, ‘cabeza’, ‘tres’, ‘trabajé’, ‘acaba de comer’, ‘estoy seguro que es un río’, ‘dicen que es niño’ se usan las siguientes palabras: waallu / nunayku, piqa / uma, kima / kimsa, uryarqaa / arurqaa, mikurii / mikuskii, mayum / mayumi, wamrash / wamrashi, respectivamente. Y, si se sigue comparando con las hablas de Pasco, Huánuco, Junín y Lima las diferencias son mayores (véase más adelante). Al respecto, Cerrón-Palomino (1978), a partir de la caracterización de isoglosas morfológicas, concretamente el tratamiento del pluralizador verbal, identifica la existencia de tres subgrupos: Huáilay (Waylay, ÁncashHuánuco o Ancashino),3 Huáncay (Wankay o Pasco-Junín) y Alto PativilcaAlto Marañón-Alto Huallaga4. Mientras las variedades Áncash-Huánuco emplean –ya(a), las de Pasco-Junín manejan la triple pluralización mediante –paaku, –Vri y –rkaa. Y, la variedad intermedia Alto Pativilca-Alto Marañón-Alto Huallaga comparte rasgos comunes con Áncash-Huánuco y Pasco-Junín (véase también Torero, 1974, 2002; Adelaar y Muysken, 2004, Adelaar, 2010).
Quechua central Huaylas
AP-AM-AH
Huancay
Huaylas
Alto Pativilca
Yaru
Conchucos
Alto Marañón
Jauja-Huanca
Alto Huallaga
Huangáscar-Topará
Cerrón-Palomino (1987)
3 Teniendo en cuenta el criterio geográfico con fines pedagógicos utilizado por el Ministerio de Educación en la clasificación de las variedades del quechua central, alternativamente, para las variedades mayores, utilizamos las nociones de variedad Áncash-Huánuco o Ancashino (Waylay) y Pasco-Junín (Wankay). 4 En la clasificación de Torero (1974, 2002), Adelaar y Muysken (2004), el quechua central aparece dividido en cinco variantes independientes: (1) Huaylas-Conchucos, (2) Alto Pativilca-Alto Marañón–Alto Huallaga, (3) Yaru, (4) Jauja-Huanca y (5) Huangáscar-Topará.
18
Desde la perspectiva meramente lingüística, el quechua central es un complejo dialectal muy grande donde se da un entrecruzamiento de isoglosas fonológicas y morfológicas, así como también elementos lexicales. Si bien dentro de esta variante se agrupan las hablas quechuas de Áncash, Huánuco, Pasco, Junín y Lima. El grado de inteligibilidad es mayor entre ellas y con tendencia a crecer las posibilidades de mutuo entendimiento entre las zonas de mayor cercanía geográfica. Así por ejemplo, entre el hablante de Huánuco o parte de Pasco y Áncash apenas existen ligeras variaciones fonológicas y léxicas; en cambio entre Junín y Lima (Chancay y Cajatambo) la diferencia es mucho más acentuada. La evolución en cada una de las zonas ha seguido su propio destino. A decir verdad, la variedad Huanca (hablada en Junín) ha experimentado los cambios más críticos que a su vez han significado grados muy considerables de diferenciación entre los microdialectos del mismo Huanca (Cerrón-Palomino, 1987, 1989; Adelaar, 2010). En el siguiente cuadro, se presenta las variedades del quechua central, sus subvariedades y los lugares donde se habla. Dicho cuadro ha sido elaborado sobre la base de datos que aparecen en la literatura especializada, así como con datos propios elicitados a hablantes de diferentes variedades del quechua central:5
5 Los quechuahablantes que participaron en la elicitación de datos fueron: Luis Sánchez, de Junín; Feliciano Fabián, de Huánuco; Selvino Guadalupe, de Pasco; y Félix Julca, de Áncash (2014). Asimismo, se recogieron datos de los profesores participantes en el I y II taller de elaboración del manual de escritura del quechua central, llevado a cabo en Lima y Barranca, respectivamente (DEIB, 2016).
19
VARIEDADES
SUBVARIEDADES
Huaylas
Áncash-Huánuco (waylay o ancashina) Conchucos
Quechua central Yaru Pasco - Junín (wanka)
Jauja - huanca Huangáscar Topará
Alto Pativilca Alto Marañón Alto Huallaga
Alto Pativilca
LUGARES DONDE SE HABLAN Áncash: Huaraz, Aija, Carhuaz, Carlos Fermín Fitzcarrald, Huaylas, Yungay y las serranías de Huarmey, Casma y Santa. Áncash: Pomabamba, Sihuas, Yungay (Yanama), Antonio Raimondi, Asunción, Carlos Fermín Fitzcarrald, Corongo, Huari, Mariscal Luzuriaga. Huánuco: Huamalíes, Marañón y Huacaybamba. La Libertad: Pataz. Lima: sureste de Cajatambo y serranías de Chancay. Pasco: Daniel A. Carrión y Pasco Junín: Junín, Yauli y Tarma. Junín: Jauja, Concepción y Huancayo. Lima: Topará, Huangáscar y Azángaro. Áncash: Bolognesi y Ocros. Lima: Cajatambo y Chancay.
Alto Marañón
Huánuco: Dos de Mayo y Yarohuilca.
Alto Huallaga
Huánuco: Pachitea, Huanuco, Ambo
4.1. La variedad Áncash-Huánuco (waylay o ancashina) La variante Áncash-Huánuco también llamada tradicionalmente Huáilay (Waylay) o, últimamente, Quechua Ancashino6 es hablada en casi todo
6 En los últimos años, en lugar de la nomenclatura Quechua Huáilay (Waylay), algunos autores como Carranza (2003), Solís (2009), Julca (2009, 2011, 2013), entre otros han empezado a usar la nomenclatura Quechua Ancashino en lugar de Quechua Huáilay para referirse al quechua hablado en la región Áncash y zonas aledañas de los departamentos de Huánuco, Lima y La Libertad. Esta denominación cobra cada vez más aceptación entre los estudiosos de la región y los propios hablantes de la zona.
20
el departamento de Áncash, a excepción de Pallasca que es de habla castellana y Bolognesi (que pertenece a otro grupo); las provincias de Marañón y Huamalíes en Huánuco y ciertos distritos de la provincia de Pataz en La Libertad. Morfológicamente, se caracteriza por el uso del pluralizador –ya(a), el empleo del limitativo –yaq y el interrogativo –ku. Dentro de esta variante se distinguen dos grandes subvariantes habladas al oeste y al este de la Cordillera Blanca, llamadas respectivamente Huaylas (variante más innovadora) y Conchucos (variante más conservadora). Los principales rasgos morfológicos que diferencian a ambos grupos (Huaylas y Conchucos) son el empleo, por parte del último, del derivativo verbal –ski o –ska (miku-ski-n ‘acaba de comer’, shawa-ska-mu-shun ‘hay que colgar de una vez’) y la monoptongación de las secuencias aw > [oo] (chawpi > [choopi]), ay > [ee] (tsay > [tsee]), y uy > [ii] (mikuy > [mikii]) por parte del primero (alcanzando hasta las zonas fronterizas de Antonio Raimondi y Marañón). También es importante mencionar que en gran parte de los Conchucos, incluyendo Huamalíes, a diferencia de Huaylas, la secuencia aw se monoptonga en [uu] (wayichaw > wayichuu ‘en la casa’ o ‘dentro de la casa’, maychaw > maychuu ‘¿(en) dónde?). Fonológicamente, también existen isoglosas que se entrecruzan o existen solo en ciertas partes de las variantes Huaylas y Conchucos. Por ejemplo, solo al norte de Conchucos (Sihuas y Corongo) se preserva la retrofleja *ĉ 7 (kaĉi ‘sal’) y en el caso de Sihuas también la ch (chay ‘ese’). En el resto de Conchucos así como en Huaylas la palatal *ch se ha alveolarizado en ts (tsay ‘ese) o, más drásticamente, en s (say ‘ese’, sakwa ‘perdiz’), como en el caso de Huamalíes (Howard, 2014). En el norte del Callejón de Huaylas (incluyendo Sihuas y Corongo) se ha eliminado la h proveniente de la *s en posición inicial de palabra (*suqta > huqta > uqta ‘seis’); el resto mantiene la aspiración h o la sibilante s. En Huaylas y el sur de Conchucos se depalataliza la *ñ en n (*ñawi > nawi ‘ojo’). Asimismo, en una parte de Conchucos (específicamente en la provincia huanuqueña de Huamalíes), así como en Ocros y Bolognesi (parcialmente) se depalataliza la *ll en l (llilli > lili ‘axila’, alli > ali ‘bien’).
7 Algunos autores también suelen simbolizar el fonema palatal retroflejo /ĉ/ como /tr/ y /cr/, y para escritura ortográfica de la variante Wanka se ha optado utilizar la grafía ˂ćh˃ (véase actas de DEIB-MINEDU, 2014).
21
Finalmente, la variante Conchucos registra la inestabilidad del fonema postvelar q. En algunos casos, principalmente en la zona noreste, así como en Huamalíes (Huánuco), se sonoriza en [g] (qam > gam ‘tú’). En otros casos, mayormente en Conchucos sur, en final de palabra no agentivo se evapora produciéndose el alargamiento vocálico como compensación q > [ø] (qampaq > qampaa ‘para ti’, mikushaq > mikushaa ‘comeré’, maychawraq > maychuuraa ‘dónde será/estará’). Asimismo, en Conchucos norte, en los sufijos de tiempo pasado remoto –rqa, pasado reciente –rqu, así como en el participio –shqa, el elemento q se evapora y se produce el alargamiento vocálico: –rqa > [–raa], /–rqu > [–ruu], –shqa > [–shaa], mikurqaa > mikuraa ‘comí’ mikurquu > mikuruu ‘acabo de comer’, upyashqayki > upyashaayki ‘lo que tomas’).
4.2. La variedad Pasco-Junín (wankay) La variante Pasco-Junín también llamada Huáncay (Wankay) es hablada en los departamentos de Junín y Pasco, el sureste de la provincia de Cajatambo, el este de Chancay y el noreste y el sureste de Yauyos (Lima). Este subgrupo se caracteriza principalmente por el manejo de la triple pluralización –paaku, –Vri y –rkaa. Dentro de esta variedad se distinguen tres subvariedades: Yaru, Jauja-Huanca y Huangáscar-Topará (véase Cerrón-Palomino 1987, 1989). La subvariedad Yaru es hablada en el sureste de Cajatambo y las serranías de Chancay (Lima), el departamento de Pasco y las provincias de Junín, Yauli y Tarma, en el departamento de Junín. Caracteriza al Yaru la presencia de las isoglosas fonológicas *ch que en algunas zonas como en las vertientes de Chaupihuaranga, se alveoriza en ts, en las serranías de Chancay se desafricativiza en s y alternan ts y s, y en el sureste de Cajatambo solo existe la forma s. Asimismo, en gran parte del área de Yaru se mantiene la distinción entre *ĉ y *ch, excepto en Chancay (Lima). Del mismo modo, en casi toda el área la *s inicial derivó en h así como se ha dado la depalatalización de *ñ en n y *ll en I. Finalmente, en las hablas de Tarma se produce la sonorización de *p en b y de k en g; asimismo, se da espirantización de *q. La subvariedad Jauja-Huanca es hablada en los territorios de los antiguos shawshas y wankas que actualmente comprende las provincias de Jauja,
22
Concepción y Huancayo (Junín). Esta es la subvariante más sureña del quechua central que limita con la variedad Ayacucho-Chanka. Caracterizan a esta subvariedad la lateralización de *r en l (*warmi > walmi ‘mujer’) y la apicalización de s en ŝ 8 (*shunqu > ŝunqu ‘corazón’) preservación de *s en todos los contextos (*kimsa ‘tres’, *suqta ‘seis’) y la lenición de *q (*qam > am ‘tú’, *allqu > allu ‘perro’). Cerrón-Palomino (1987), dentro de la subvariante Jauja-Huanca identifica tres variantes menores: el jaujino, el huanca y el Huangáscar-Topará. El jaujino hablado en la provincia de Jauja se caracteriza por la preservación de *s en todos los contextos y la lenición de *q. Por su parte, el huanca hablado en las provincias de Huancayo y Concepción, así como en los distrito sureños de Jauja se caracteriza por la glotalización de la *q en ? (*yaqa > ya?a ‘yo’). Además, lexicalmente, esta es la única variedad del quechua central que usa la palabra ya?a como pronombre de primera persona (yo). Finalmente, la variante Huangáscar-Topará hablada en las serranías que bordean el río Topará (en la frontera de Lima e Ica), los distritos de Huangáscar y Azángaro, al sur de Yauyos, y en el noeste de la provincia de Chincha (Ica), los distritos de Chavín de Topará se caracteriza por desconocer el subordinador –r, empleando –shpa en su lugar. Empleo como rasgo prototípico del derivativo –tamu que expresa acción consumada. Asimismo, emplea como locativo el sufijo –pa y como ablativo el sufijo –paq (Cerrón-Palomino, 1987; Torero, 1974, 2002; Adelaar, 2010).
4.3. La variedad Alto Pativilca–Alto Marañón–Alto Huallaga El quechua Alto Pativilca–Alto Marañón–Alto Huallaga es hablado en las provincias de Bolognesi y Ocros (Áncash), parte de Cajatambo y Chancay (Lima) y las provincias de Dos de Mayo, Ambo, Huánuco y Pachitea (Huánuco). Esta variante central intermedia se caracteriza por compartir algunos rasgos tanto del Quechua Huáilay como del Quechua Huáncay, pero también presenta sus propias particularidades. Así, morfológicamente,
8 Según el alfabeto unificado para la escritura ortográfica del quechua central, para el caso del Huanca (Wanka), los fonemas retroflejos /ĉ/ y /ŝ/ son representados con las grafías ˂ćh˃ y ˂śh˃, respectivamente.
23
en las provincias de Bolognesi y Dos de Mayo se emplean los pluralizadores –ya(a), propio del Huáilay, y –rkaa (como también –paaku), prototípico del Huáncay. Uso del limitativo –yaq. El empleo del interrogativo –ku en ciertas zonas y de –chu, en otras. Asimismo, en ciertas zonas, la *ch ha cambiado en ts, la *ĉ ha cambiado en ch; en otras zonas la *ĉ y la *ch se han fusionado en ch; la h proveniente de la *s en posición inicial de palabra abarca todo el complejo dialectal. Finalmente, en ciertas zonas se registra la depalatalización de *ñ en n y de *ll en l (Cerrón-Palomino, 1987; Adelaar, 2010).
5. VARIACIÓN DIALECTAL Y ESCRITURA El quechua como cualquier otra lengua del mundo no se habla de la misma manera entre todos sus hablantes. Como hemos visto, el quechua central registra variación en la pronunciación, gramática y vocabulario en todas las áreas geográficas donde se habla. Además, dicha variación no solo es espacial sino también social. Es decir, no todos los quechuahablantes hablan el quechua de la misma manera, sino sus hablas varían según su edad, sexo, grado de instrucción, etcétera. Asimismo, en su dimensión histórica el quechua registra variación; así algunas variedades regionales son más conservadoras y; otras, más innovadoras. Por consiguiente, el quechua central registra alta variación, principalmente, en su dimensión histórica, geográfica y social. Ninguna lengua del mundo se habla de la misma manera, pero a nivel escrito mantiene uniformidad. La oralidad y la escritura son dos planos diferentes de realización de una lengua, pero ambas están estrechamente relacionadas. La escritura no es una transcripción fonética de las maneras de hablar, sino la representación gráfica de las unidades distintivas o sea fonemas. En rigor, en ninguna lengua del mundo se escribe tal como se pronuncia. Por ejemplo, en el castellano se escribe quena, kilo, casa; pero se pronuncia: [kéna], [kílo] y [kása], respectivamente. Asimismo en el inglés, se escribe walk ‘caminar’, light ‘luz’ y today ‘hoy’, pero se pronuncia: [uók], [láit] y [tudéy], respectivamente. Como podemos observar, la pronunciación y la escritura son dos formas diferentes de realización y materialización de la lengua.
24
Las diferentes formas de hablar una lengua, en la escritura se representan de una sola manera según el alfabeto y normas ortográficas establecidas convencionalmente. Así, para el quechua en general y el quechua central en particular, mediante Resolución Ministerial Nº 1218-1985-ED se reconoce el panalfabeto quechua y las normas de escritura, acorde con los principios de la planificación lingüística y los procesos de normalización o estandarización, para viabilizar una escritura económica, práctica y sencilla que representa solo los fonemas, mas no los alófonos. Es importante precisar que la instauración de un alfabeto oficial para el quechua central no supone de ninguna manera que los hablantes aproximen su pronunciación a la forma escrita. Así, por ejemplo, cuando un quechuahablante de Huamalíes dice [gam] o uno de Huancayo dice [am] o [?am] y otro de Huaraz dice [qam], tanto el quechuahablante de Huamalíes como el de Huancayo no tienen por qué pronunciar como [qam] (ellos tienen que seguir pronunciando como siempre lo han pronunciado en su habla local), ello no impide, sin embargo, que cuando escriban dicha palabra lo hagan de acuerdo con el alfabeto normalizado, es decir ˂qam˃ ‘tú, usted’.9 En tal virtud, es importante que los hablantes tomemos real conciencia de las ventajas del uso del alfabeto oficial para la unificación de los quechuahablantes a través de la escritura. Para distinguir las diferentes formas de habla del quechua central a continuación presentamos los textos escritos por un equipo de profesores de las diferentes zonas del quechua central. Dichos textos presentan la traducción del siguiente párrafo:
Los hombres quechuas vivimos en interacción con la naturaleza. Nuestros dioses son: el sol, la luna, las estrellas, los nevados, los cerros. Para ellos realizamos diferentes fiestas como un tributo. Los hombres quechuas vivimos en armonía con la madre naturaleza y con las deidades.
9 Las variaciones de pronunciación de los fonemas, como es natural, también ocurre en el castellano. Por ejemplo, los hispanohablantes suelen pronunciar [peskado], [pehkado] y [pehkao]; [apto], [afto], [aphto] y [akto], pero nadie vacila en escribir ˂pescado˃ y ˂apto˃, a menos que no domine la ortografía de la lengua. De esto se deduce que en el castellano como en toda lengua, la escritura no reproduce fielmente la pronunciación.
25
Huaylas:
Qechwa nunakunaqa Patsamamantsikta kuyapar, qarapar, rimapar, shoqaparpis kawakuyaa. Teeta Inti, Mama killa, qoyllurkuna, jirka, rajukunapis Apuntsikkunam kayan. Peekunapaq tukii raymikunata rantinpaq rurayaa. Qechwa nunakunaqa Patsamamantsikwan Apukunawampis huk eellunoollaa kawakuyaa.
Huánuco:
Quichwa runakunaqa pachamamawan kuyanakur kawantsik. Intipis, killapis, quyllurkunapis, rashtakunapis, hirkakunapis Apuntsikkunami kayan. Paykunata shuqapar tukuy rayminta rurantsik. Quichwa runakunaqa mama pachawan kuyanakur allim kawantsik.
Conchucos:
Qichwa runakunaqa mama patsawanqa kuyanakurmi kawayaa, tsaymi apuukunaqa: rupay, killa, quyllurkuna, hankakuna (rahukuna) hirkakuna, paykunapaqmi imayka rayminkuna rurapaaya, shumaq kushishqa kayaanampaq. Qichwa runakunaqa mama patsawan, apunkunawampis kuyanakurmi kawakuyaa.
26
Pasco: Qichwa rimaq runakuna kawantsi mama pachawan kuyanakur uywanakarin. Apuntsikunaqa kan: inti, killa, quyllurkunami, rahukuna, hirkakuna. Tsaypaqmi tukuy kushikuykunata rurantsi imanuypapis qaranakur, ali kawayta qumanqantsipita. Qichwa rimaq runakuna mama pachawan apuntsiwan kushishqa yachantsi.
Pataz: Qichwa runakunaqa kawasunchik pachamamawan untunakuy. Nuganchikpa apunchikga gaykunam: rupay, mamakilla, chaskakuna, rahukuna, hirkakuna. Chaykunapaqmi qaraytanaw tukilaya raymita ruranchik. Qichwa runakunaqa. Pachamamawanpis, apuwanpis alli apanakur paraskunchik. Cajatambo: Nokantsiq lapantsiq qichwa nunakayka, kawakuntsiq mamapachapa shunqunchawmy, paywanmi. Kawaqtinstiq, shumak, alli, alli yanapanakur imaruraychawpis: Intintsiqwan, qillantsipish, kuyllur patsa, hirka rahukuna, qunkurikurnin raymi patsachaw mañaquntsik. Llapantsiq qichwa nunakuna kawakuntsiq. Huanca: Kichwa nunakunaka, mamapachawan pulanchikmi kawsanchik, apunchikkunam: tayta inti, mama killa, kuyllurkuna, lasukuna, ulqukuna kapaakun. Lliw paykunapaqmi imay lichka pishtakunakta lulanchik. Sulpayta qunanchikpa. Kichwa nunakuna mamapachawan, apunchikkunawan tinkuyninćhuumi kawsapaakunchik.
27
Como podemos ver, el quechua central no se habla de manera uniforme, sino muy variada. Dicha variación se evidencia en los textos de los hablantes que han tratado de transcribir o calcar por escrito las emisiones orales de las palabras y expresiones según como se pronuncian en las respectivas áreas geográficas. Es decir, son representaciones escritas que tratan de reflejar el habla particular de cada zona donde se habla el quechua central. Veamos el siguiente cuadro de resumen: QUECHUA CENTRAL CASTELLANO
Huaylas
Conchucos qichwa
Huánuco quichwa
Pasco
Pataz
qichwa
qichwa
runakunaqa
runakuna
runakunaqa
pachamama
mama pacha pachamama
Cajatambo qichwa
Junín
quechua
quechwa
kichwa
gente
nunakunaqa
runakunaqa
naturaleza
patsamama
mama patsa
nevados
rajukuna
hankakuna
rashtakuna
rahukuna
rahukuna
rahukuna
lasukuna
estrella
qoyllur
quyllur
quyllur
quyllur
chaska
kuyllur
kuyllur
sol
inti
rupay
inti
inti
rupay
inti
inti
cerro
jirka, irka
hirka
hirka
hirka
hirka
hirka
ulqu
vivimos
kawakuyaa
kawakuyaa
kawantsik
yachantsi
paraskunchik
kawakuntsik
kawsapaakunchik
hacemos
rurayaa
rurapaaya
rurantsik
rurantsi
ruranchik
mañaquntsik
lulanchik
Para ellos
peekunapaq
paykunapaqmi
paykunata
tsaypaqmi
chaykunapaqmi
---------------- paykunapaqmi
nukunakayka
nunakunaka
mamapacha
mamapacha
Representación escrita de las hablas regionales
Los ejemplos del cuadro demuestran, por un lado, que es completamente natural que el quechua no se hable de manera uniforme, sino muy variada. Por otro lado, la escritura del quechua no podría ser variada debido a que genera confusión, desorden y caos. Como toda lengua escrita, el quechua necesita ser escrita en forma uniforme, según el alfabeto oficial y sus normas de escritura. En este caso especifico, nos referimos a la escritura unificada del Quechua Central. En tal virtud, para que los quechuahablantes nos podamos entender por escrito es sumamente importante e impostergable usar el alfabeto normalizado, una sola forma de escritura del quechua siguiendo las pautas de la Resolución Ministerial Nº 1218-1985-ED, ratificada en los acuerdos de Cieneguilla (2014).
28
Ahora bien, para determinar cuál de las formas de escritura de las palabras del quechua son las más adecuadas y pertinentes se toma como referencia las formas matrices o más antiguas de los fonemas, morfemas y palabras (aparecen precedidos de un asterisco), mas no las variaciones que ha sufrido a través del tiempo en las diferentes zonas y grupos sociales donde se habla. Veamos los siguientes casos: *s > h > Ø
: *sara > hara > ara
‘maíz’
*r > l
: *warmi > walmi
‘mujer’
*ll > l
: *llapan > lapan
‘todo’
*ch > ts > s
: *chakwa > tsakwa > sakwa
‘perdiz’
Nota: en ciertos casos ch y ts funcionan como fonemas diferentes por lo que se deben escribir en forma independiente: chaki ‘pie’ / tsaki ‘seco’; chay ‘llegar’ / tsay ‘ese, esa, eso’. *q > g
:
*qam > gam, nuqa > nuga
‘tú’, ‘yo’
*q>h > Ø
:
*qampaq > qampah
‘para ti’
*ay > ee
:
*pay > pee
‘él / ella’
*aw > oo
:
*chawpi > choopi
‘centro’
*uy > ii
:
*mikuy > mikii
‘¡Come!’
*-nchik > -ntsik
:
*nuqanchik > nuqantsik
‘nosotros (inclusivo)’
*-chaw > choo/-chu :
*mayuchaw>mayuchaoo/mayuchu
‘en el río’
*-rqa > -ra
:
*mikurqaa > mikuraa
‘comí’
*-rqu > -ru
:
*upyarquu > upyaruu
‘comí’ (recientemente)
*-ñaq > -naq >-na
:
*rikaañaq > rikaanaq > rikaana
‘había visto’
*-mi > -m
:
*tamyami > tamyam
‘estoy seguro que es lluvia’
*-shi > -sh
:
*tamyashi > tamyash
‘dicen que es lluvia’
29
En los ejemplos precedentes se puede observar que dos vocales juntas no se escriben, sino hay una especie de combinación entre las vocales y las semiconsonantes (ay, aw, uy). Asimismo, las diferentes letras del alfabeto castellano no aparecen, esto implica que el quechua tiene su propio alfabeto (a, aa, ch, (ćh), i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh (śh), t, ts, u, uu, w, y) y; por tanto, se debe escribir solo con las letras que corresponden al quechua. Por consiguiente, teniendo en cuenta el proceso evolutivo de los fonemas, morfemas y palabras para la escritura ortográfica se usa las formas más antiguas o matrices, y solo a veces las formas de usos más extendidos. Por lo que, por ejemplo, la palabra referida a perdiz se escribirá como chakwa, a pesar de que se pronuncie como chakwa, tsakwa o sakwa; asimismo, para evitar la secuencia vocálica ‘au’ que no permite la estructura silábica del quechua se escribe aw como en chawpi. Teniendo en cuenta estas observaciones iniciales, las palabras del cuadro anterior se deberá escribir ortográficamente según como aparece en la columna de esritura normalizada en el cuadro siguiente.
PRONUNCIACIÓN POR REGIONES Escritura normalizada
Castellano
Huaylas
Conchucos
Huánuco
Pasco
Pataz
Cajatambo
Junín
quechua
quechwa
qichwa
quichwa
qichwa
qichwa
qichwa
kichwa
qichwa
gente
nunakunaqa
runakunaqa
runakunaqa
runakuna
runakunaqa
nukunakayka
nunakunaka
runakunaqa
naturaleza
patsamama
mama patsa
pachamama
mama pacha
pachamama
mamapacha
mamapacha
pachamama
nevados
rajukuna
hankakuna
rashtakuna
rahukuna
rahukuna
rahukuna
lasukuna
rahukuna / hankakuna
estrella
qoyllur
quyllur
quyllur
quyllur
chaska
kuyllur
kuyllur
quyllur / chaska
sol
inti
rupay
inti
inti
rupay
inti
inti
inti / rupay
cerro
jirka, irka
hirka
hirka
hirka
hirka
hirka
ulqu
hirka / urqu
vivimos
kawakuyaa
kawakuyaa
kawantsik
yachantsi
paraskunchik
kawakuntsik
kawsapaakunchik
kawanchik / yachanchik
hacemos
rurayaa
rurapaaya
rurantsik
rurantsi
ruranchik
mañaquntsik
lulanchik
rurayaa (excl.) / ruranchik (incl.)
Para ellos
peekunapaq
paykunapaqmi
paykunata
tsaypaqmi
paykunapaqmi
paykunapaq
chaykunapaqmi ----------------
Las hablas regionales y su representación escrita normalizada.
30
En el cuadro se observa que en algunos casos aparecen dos palabras quechuas que traducen a una sola, esto se debe a que en el quechua como en toda lengua hay sinónimos. En tal virtud, por ejemplo, para la palabra estrella existen las palabras quyllur y chaska, para nevado rahu10 y hanka, para sol inti y rupay, para cerro hirka y urqu, para vivir yachay y kaway, etcétera. En estos casos ambas palabras son válidas y se escriben según la normatividad correspondiente. Asimismo, en el cuadro se observa que un fonema matriz puede registrar variaciones en su pronunciación según las áreas geográficas. Por ejemplo, el fonema /q/ se puede pronunciar como [q], [g], [k], [?], [Ø], pero apelando a la forma matriz se escribirá solamente como ‹q›. Esto implica que una grafía no siempre se pronuncia de la misma manera, sino varía dependiendo del ambiente de la palabra en el que aparece o según las variedades dialectales. Como se puede observar en el cuadro, una palabra presenta diferentes formas de escritura. Por ejemplo: ˂jirka˃, ˂hirka˃ e ˂irka˃ ‘cerro’. Estas representaciones escritas tratan de reproducir las diferentes maneras de pronunciación de la palabra. Esta realidad, ha planteado la necesidad de realizar una nivelación ortográfica sobre la base de criterios unificadores del quechua central y no meramente local. Queda claro que no podemos escribir el quechua tal como se habla porque, en rigor, ninguna lengua se escribe tal como se habla. Se escribe usando las formas matrices de los sonidos, morfemas y palabras. Por ello, se dice que la escritura del quechua tiene base fonémica y no fonética. Si escribiéramos las palabras tal como se pronuncian (base fonética), la escritura sería un caos, habría un desorden porque, incluso, cada persona escribiría según su manera particular de hablar. Por ello, no tenemos por qué escribir una palabra como ‘quechua’ de diferentes maneras: ‘quechwa’, ‘qichwa’, ‘quichwa’, ‘kichwa’, sino solo de una manera ‘qichwa’, no solamente por ser la más conservadora sino la más difundida en el área del quechua central y responde al alfabeto unificado del quechua central.
10
Las variaciones de pronunciación de los fonemas, como es natural, también ocurre en el castellano. Por ejemplo, los hispanohablantes suelen pronunciar [peskado], [pehkado] y [pehkao]; [apto], [afto], [aphto] y [akto], pero nadie vacila en escribir ˂pescado˃ y ˂apto˃, a menos que no domine la ortografía de la lengua. De esto se deduce que en el castellano como en toda lengua, la escritura no reproduce fielmente la pronunciación.
31
Al respecto, Cerrón-Palomino (2008b: 72) precisa que un abecedario (achawaya) no consiste únicamente en una lista de grafías aisladas, aunque ordenadas alfabéticamente; constituye más bien un punto de referencia a partir del cual se organizan cadenas de sílabas y palabras en correspondencia linear aproximada con el enunciado oral (articulado o mental). Dicha correspondencia no es exacta ni tiene por qué serlo, pues el acto de escritura no es un calco o una transcripción de la emisión oral sino, sobre todo, el ciframiento aproximado visualizado de mensajes. De hecho, no existen en el mundo sistemas ortográficos que reproduzcan fielmente la pronunciación, a menos que hablemos de las transcripciones fonéticas o fonológicas que hacen los lingüistas para el estudio de los sonidos del habla, pero estas no constituyen una escritura propiamente dicha sino recursos técnicos destinados a recoger materiales fidedignos para el estudio y análisis de la lengua, y cuyo manejo no trasciende el círculo de especialistas. Por consiguiente, la escritura no es de ningún modo fiel reflejo de la pronunciación, y si bien tiene un punto de partida en ella, la trasciende, para organizarse en un nivel de mayor abstracción y relativa autonomía. Finalmente, la escritura en quechua es concebida no solamente como la representación gráfica de los sonidos del habla por medio de grafías o letras, sino fundamentalmente, como el proceso de producción de textos completos. Es decir, la escritura del quechua rebaza la simple representación ortográfica de letras, sílabas, morfemas, palabras y oraciones para llegar a la producción de textos completos de diversa índole. Para posibilitar la práctica cada vez más fluida del quechua central, a continuación se presenta algunas normas básicas a tener en cuenta en la escritura del quechua central.
32
N.°
Normas básicas de escritura quechua
Muestras, ejemplos
El quechua central se escribe solamente con las letras del alfabeto
a, aa, ch, (ćh), i, ii, h, k, l, ll,
1 (achawaya) consensuado para el quechua central (23 letras). Las m, n, ñ, p, q, r, s, sh (śh), t, grafías ćh y śh tienen presencia en la variante del quechua Wanka.
(ts), u, uu, w, y.
Cuando un fonema presenta diferentes maneras de pronunciación, *s > h > Ø; *ch > ts > s; *q
2 se escribirá con la forma matriz.
> h > Ø, *ñ > n; ll > l, etc.
En ciertos casos, ts obedece a una variación de ch. No obstante,
Chaki ‘pie’ / tsaki ‘seco’
3 en otros casos, ch y ts funcionan como fonemas diferentes por lo chay ‘llegar’ / tsay ‘ese, esa, que se deben escribir en forma independiente.
4
Dos vocales contiguas nunca forman una sílaba en el quechua, si ocurre la secuencia vocálica se reemplaza con las semiconsonantes y, w para mantener la estructura silábica del quechua. Los sufijos mantienen su unidad estructural a pesar de que alguno
5 de sus elementos no se pronuncie o haya sufrido variaciones.
eso’ [wai] → wayi ‘casa’ [puaq] → puwaq ‘ocho’ Wasi-yki [wasiki] ‹wasiyki› ‘tu casa’, miku-rqa-a [mikuraa] ‹mikurqaa› ‘comí’ Wasinchikkunallachawraqshi
6
7
8
Las palabras del quechua no se tildan debido a que es una lengua ‘Dicen que en nuestras casas de acento fijo en la penúltima sílaba. nomás todavía’ Las palabras compuestas respetan los significados en la unidad y se escriben como una sola palabra. No obstante, cuando las Runa + shimi = runashimi palabras se reduplican y estas empiezan en vocal se unen por ullqu + ullqu = ullqu-ullqu medio de guion para dar la connotación de palabra compuesta. Ante la ausencia de palabras se procede con las acciones de ala → sipsa recuperación léxica en la propia variedad como en otras. Asimismo, internet → llika (telaraña → se puede proceder con la traducción, pero teniendo en cuenta los red) aspectos socioculturales del quechua. Se usa la refonologización después de haber agotado las
9 estrategias del numeral 8 y se realiza de acuerdo a la estructura morfofonológica del quechua.
vaca → waaka cebolla → siwilla
Los topónimos y antropónimos deben escribirse respetando los Anqash, Shawsha, Qiruqucha… Atawallpa, Llanqi, Qishpi…
10 nombres ancestrales en quechua.
Se usan mayúsculas y minúsculas de modo similar que se usan en
11 otras lenguas escritas. 12
Los signos de puntuación se usan similar que en el castellano, pero obedeciendo a las características comunicativas y pragmáticas del quechua.
33
Allpamayuqa allaapa shumaq rahumi. — ¿Yamayllaku? — Yamayllami. ¿Qamqá, yamayllaku? — Ñuqallaapis yamayllami.
34
35
Ishkay taqa Hanllakunawan luqyakuna qillqay 2.1. Hanllakuna qillqay Chawpi qichwapaqa suqtami hanllankuna kan, kimsa pishi waqaqkuna: a, i, u, niykur kimsa unay waqaqkuna: aa, ii, uu. Kanan kay taqachaw yachakushun imanawmi hanllakunata alli qillqanchik. 2.1.1. a, i, u pishi hanllakuna qillqay.
Awakuq shatu
Unayshi Pumapampa markachaw runakuna shumaqlla kawakuyaañaq. Chaychawshi runakuna imaykakunatapis rantikuyaañaq. Chaymanshi karupitapis runakuna patsa waraylla rantipakuyaananpaq chaayaq. Chay markachawshi Shatu taaraañaq. Shatuqa shumaq runashi kañaq, qaqllanpis shumaqllashi kañaq. Payshi shumaq awakuyta yachañaq. Imayka awaytapis rasllashi ushariq. Chaynaw arurshi, achka quriyuq, qillayyuqpis kañaq. Chaynaw kaptinshi shumaq shipashkunapis allaapa kuyayaañaq.
36
Imanawmi a, i, u pishi waqaq hanllakunata qillqashwan. Urachaw rikashun.
i, u pishi waqaq hanllakuna
¡Kaynawmi qillqanchik!
Payshi shumaq awakuyta yachañaq. Imayka awaytapis rasllashi ushariq. Chaynaw arurshi, achka quriyuq, qillayyuqpis kañaq.
/i, u/ → [e, o] / —q— /i, u/ pishi waqaq hanllakuna q luqyawan tinkuyaptin , [e, o] hanllakunanawmi waqayan.
Yarpashun
¡Kaynawmi rimanchik!
Payshi shumaq awakuyta yachañaq. Imayka awaytapis rasllashi ushareq. Chaynaw arurshi, achka qoriyoq, qellayyoqpis kañaq.
– /i, u/ pishi waqaq hanllakuna, [e, o] hanllakunanaw waqayaptinpis, qillqakunawanmi qillqanchik. – /a/ pishi hanllaqa imaypis hana qillqashqachaw rikashqanchiknawllami qillqakan, mayqan luqyakunawan pushanakurpis.
37
Rurana
Rimaykunata alli qillqashqa kaq shimiwan huntapay. a)
Uqa
(uqa/oqa) ñuktush karninqa allaapami mishkiykun.
ch)
(uqsha/oqsha) hirkakunachawmi wiñan.
h)
(qishuta/qeshuta) wallpa ruraykan wachananpaq.
i)
(wiqti/weqti) ñawinchikchaw rurakan allaapa puñuptinchik.
k)
(qipa/qepa) yuriqkunaqa mananami qichwa shimita rimayantsu.
l)
(qushni/qoshni) yarquykaqchawmi panii taaran.
ll)
(quñu/ qoñu) yakutami qaramashqa wasinman chaykuptii.
m)
(qiwa/qewa) kay punkuchaw wiñaykan.
Yarpashun
Ama qunqashuntsu, /i/ pishi waqaq hanlla /u/ pishi waqaq hanllawan, q luqyawan pushanakurllami [e, o] hanllakunanaw waqayan, ichaqa imaypis qillqakunawanmi qillqananchik.
38
2.1.2 aa, ii, uu unay waqaq hanllakunata qillqay.
Shumaq chiina
Huk shumaq chiinashi, taytanpa chakranpa kuchunllachaw, china kuchita waatañaq. Chay uywanpaqshi qaarapa tullunkunawan, raprankunawan kunchan rurañaq. Shumaq rurakuykaptinnashi qaarapa kashanqa makinchaw timpiykuñaq. Chayshi allaapa nanaptin makillantaqa awiykachañaq. Niykur ullpanashqashi makinta puukapar-puukapar taakuriñaq, kay kuchiirayku kikillaa makillaata yawaryarachii, qiriyarachii, nishpa waqashllapa kañaq. Imanaw karpis kuchillaaqa shumaqmi kay wasinchaw kawakunqa, chaytami kushikullaa, nishpa chiinaqa uushantapis qatirkur aywakullañaq.
39
Imapaqmi unay waqaq hanllakunata iñishinchik, chayta yachakushun. Imanaw karpis kuchillaaqa shumaqmi kay wasinchaw kawakunqa, chaytami kushikullaa nishpa chiinaqa uushantapis qatirkur aywakullañaq.
– Unay waqaq hanllakunawanqa, ñuqapa ima kapumashqanta ninanchikpaqmi qillqanchik, kaynaw: kuchii, hakaa, ashnuu hukkunapis. Niykur ñuqa ima rurashqaata ninanchikpaqpis qillqanchik, kaynaw: aruu, mikuu, waqaa hukkunapis. – Kay unay waqaq hanllakuna wakin shimikunachawpis yurinmi, kaynaw: uusha chiina, waaka hukkunapis.
¡Ama qunqaytsu! aa, ii, uu unay waqaq hanllakunaqa a, i, u pishi waqaq hanllakunanawtsu. Chay unay hanllakuna huk laayami kayan. Chaymi wakin shimikunapa ima ninanta tikrachiyan.
unawan k a l l n a aqaq h Unay w llakuna n a h q a aq pishi w
a ≠ aa ð a ð q ar
qaara
a ≠ ii ð i ð chin
chiina
≠ ð uu ð a r u y uð
yuura
40
Siqita rikashpa ñawinchay, niykur allikaqta ashpiy (X).
Anti markakunachawqa achka qarami kan. Anti markakunachawqa achka qaraami kan. X
Anti markakunachawqa achka qaarami kan.
Kay shumaq chiinata allaapa kuyaa. Kay shumaq chinata allaapa kuyaa. Kay shumaq chinaata allaapa kuyaa.
Ñuqapa tayta papata allaykan. Ñuqa taytaa papata allaykan. Ñuqapa taytaa papata allaykan.
Kay ishkay uushakuna paniipami. Kay ishkay ushakuna paniipami. Kay ishkay uushakuna panipami.
Yarpashun
¡Ama qunqaytsu! Chawpi qichwapaqa kimsami pishi waqaq hanllakuna kayan (a, i, u), niykur unay waqaq hanllankunapis kimsami kayan (aa, ii, uu).
41
2.2. Luqyakuna qillqay Chawpi qichwapaqa chunka qanchismi luqyankuna kayan: ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, w, y. Kanan rikarishun imanaw kay luqyakuna qillqana kashqanta. 2.2.1. p, t, k, q, ch, ts luqyakuna qillqay.
Mishki mikuy tarwi
Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan. Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq. Chaypita runkuman wiñarkur achka hunaq yaku aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik. Kay mikuytaqa pichukunachawmi mikukunchik. Chayta maraychaw shiprashqa papatawan aqariykur, aqashqa uchutawan pichurkur ruranchik. Chaytami tarwi uchu nir riqinchik, wakinnami tarwi pichu niyan.
42
Kanan rikarishun p, t, k, q, ch, ts luqyakunata imanawmi qillqanchik.
Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan.
/p/ /p/ luqyataqa wiyashqanchiknawllami qillqanchik, Tarma qichwachawllami [b] luqyanaw waqan, kaynaw: *yarpuy > yarbuy, ichaqa llapanchik
qillqawan qillananchik.
Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan.
/t/ /t/ luqyaqa imaypis wiyashqanchiknawllami qillqakan. Mayqan luqyawan qatinakurpis manami tikrantsu hukman. Kay luqyataqa qillqawanmi qillqanchik.
43
Tarwitaqa unaymi yanunchi k qaran ha k ashqanyaq. Chaypita run k uman wiñar k ur ach k a hunaq ya k u aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchi k .
/k/ /k/ luqyaqa wiyashqanchiknawllami qillqakan, Tarma qichwachawllami [g] luqyanaw waqan, ichanqa imaypis qillqawanmi qillqashun, huknaw waqaptinpis.
Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq. Chaypita runkuman wiñarkur achka hunaq yaku aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik.
/q/ /q/ luqyaqa chawpi qichwachaw imayka laayami waqan. Kaynaw: [q], [g], [h]. Wanka qichwachawqa kay luqya illashqami, ichaqa tukuy laaya waqaptinpis, illakashqa kaptinpis llapanchik qillqawan qillqananchik.
44
Kay mikuytaqa pichukunachawmi mikukunchik. Chayta maraychaw shiprashqa papatawan aqariykur, aqashqa uchutawan pichurkur ruranchik.
/ch/ Kay luqyaqa wakin markakunachaw ts luqyamanmi tikrashqa niykur s luqyamanpis tikrashqami wakin markakunachaw. Uchu shimita wakin markunachaw utsu niyan, wakin markakunachawna usu niyanpis, ichaqa chaynaw kaptinpis llapanchik qillqawan qillqananchik.
Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami.
/ts/ Kay luqyaqa unay qichwachaw manami karqantsu, ch luqyapitami shamushqa. Chayqa llapan ts luqyawan wiyakaqta qillqawanmi qillqashun. Ichaqa ishkay kimsa shimikunata qillqananchikmi qillqawan, patsa, tsaki shimikunata manana takunanchikpaq pacha, chaki shimikunawan.
45
Pukayashqa shimikunata crucigramachaw ashiy. a) Ñuqa taytaawanmi Limata aywashaq. ch) Kay markachawqa achka tantatami masarayan. h) Taytaapa hunaqninchawqa pachamankatami rurashun. i)
Kay tsaki yantata mamanchik yakunanpaq apashun.
l)
Qanyanmi raqrapa aywaykaptii, chakiita kasha tukshimashqa.
ll) Qurpa runakunaqa patsallachawmi puñukuyashqa. m) Qanyan paqasshi atuq ishkay uushata suwakushqa. n) Anapa wasinchawmi papata mankachaw yanuyan.. ñ) Wawqiipa waakanmi qaqapa tunishqa.
Yarpashun
P
Ñ
Ama qunqashuntsu, p, t, k, q, ch, ts luqyakunaqa mananami chaynawllatsu rimakayan. Hanachaw nishqanchikta shumaq ñawincharkur qillqayanki.
T P T
P
A
C
H
A
M
A
N
K
A
46
2.2.2. m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata alli qillqanapaq
Atuqpita
Huk kutishi, huk atuq achka ashmayuq runaman chaañaq. Achka uushakunata rikarirnashi niñaq: —Tiyuy, qampa allaapa achka uushayki kan. —Aw, achkami uushallaakuna kan nishpana runaqa yaskiñaq. —Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay wasillaaman chaarir llapan wamraakunawan warmiiwanpis mikurillayaanaapaq. Chaynashi runa niñaq: «Huk hunaq shamunki, chaypaqmi qampaq huk ashkashniyki akrashqa kashaq. Kananqa allaapa rurayyuqmi kaykaa. Kutimunaykipaqqa warmiiwanpis alli rimashqanami kashaq», niñaq runaqa. Chaynashi atuqqa allaapa kushishqa aywakuñaq mishkilla kachi-kachitashqa mirkapanta mikur-mikur. Chaypitanashi, atuqqa huk hunaqna runapa wasinman kutiñaq. Atuqta shamuqta rikaykurnashi, runaqa wayralla hatun allquta huk runkuman winarkuñaq. Atuq chaariptinnashi, runaqa niñaq: —Atuq allimi chaaramunki, kaychawmi uushayki kaykan nishpa runkuta rikachiñaq. —Payllaa, tiyuy. Kanan wasiiman charirmi kay uushata wamraakunawan, warmiwan mikurillashaq, atuqqa allaapa kushishqa niñaq. Niykurnashi llasaq runkuta katakurkur kushi-kushilla aywakuñaq. Karuta aywaykarnashi yarpachakuñaq: «Allaapa kay uushaqa llasaykun, imanaw wiratanataq alli runa qaraykallamashqa nir. Taqay hirkata tikrarkurmi runkuta paskarishaq, hatun wira uushallaata chakillapana apanaapaq». Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq. Niykurnash atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Atuq qallunpis aqtukashqa, kunkanpis tsakishqa allaapa utikashqa wasinman chaañaq. Ñuqaqa shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq ñuqata kaynaw ruraman nishpa yarpakachaañaq. Kananpita patsaqa uushanta ushashaq, kananpitami runakunapa uushankunata suwakushaq, nishpa kushillapaq yarpachakuñaq.
47
Kanan urachaw yachakushun imanawmi m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata chawpi qichwa markanchikkunachaw rimayan.
M
Chaynashi atuqqa allaapa kushishqa aywakuñaq mishkilla kachi, kachitashqa mirkapanta mikur-mikur. Chaypitanashi, atuqqa huk hunaqna runapa wasinman kutiñaq.
Kay luqyaqa maychawpis manam hukman tikrantsu, mayqan luqyawan qatinakurpis chaynawllami rimakan.
N
Huk hunaq shamunki, chaypaqmi qampaq huk ashkashniyki akrashqa kashaq. Kananqa allaapa rurayyuqmi kaykaa. Kutimunaykipaqqa warmiiwanpis alli rimashqanami kashaq, niñaq runaqa. Kay luqyawanqa unay qichwachaw manami karqantsu achka shimikuna, ichaqa kananqa achka markakunachaw kanmi achka shimikuna n luqyawan. Kayqa n luqya ñ luqyapita tikrashqa kaptinmi, ñawi > nawi shimipitanaw.
Ñ
Ñuqaqa shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq ñuqata kaynaw ruraman nishpa yarpakachaañaq?
Kay luqyaqa, hanachaw nishqanchiknaw, achka markakunachawmi n luqyaman tikrashqa, ichaqa llapanchik qillqananchik qillqallawan.
48
L
Niykurnashi llasaq runkuta katakurkur kushi-kushilla aywakuñaq. Karuta aywaykarnashi yarpachakuñaq: «Allaapa kay uushaqa llasaykun».
Kay luqyawanqa unay qichwachaw manami karqantsu achka shimikuna, ichaqa achka markakunachaw ll luqya l luqyaman tikrashqa, chaymi achka shimikuna l luqyawan kananqa kan.
LL
Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Atuq qallunpis aqtukashqa, kunkanpis tsakishqa, allaapa utikashqa wasinman chaañaq.
Kay luqyaqa hanachaw nishqanchiknaw, achka markakunachawmi l luqyaman tikrashqa, llullu>lulu; chaymi kay markakunachaw achka shimikuna l luqyawan kan, ichaqa llapan chay shimikunata qillqallawan qillqananchik.
R
Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi atuqta kanir-kanir qatiykuñaq.
Kay luqyaqa wanka markakunallachawmi llapan shimikunachaw l luqyaman tikrashqa. Chaymi paykuna runtu shimita luntu niyan, ichaqa l luqyawan rimarpis llapanchik qillqashun.
49
W
Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay, wasillaaman chaarir llapan wamraakunawan warmiiwanpis mikurillayaanaapaq.
Kay luqyataqa manami qillqawan qillqananchiktsu, qichwa shimichawqa qillqawanmi llapanchik qillqananchik. Waka shimita huaka qillqaptinchikqa mana allimi kanman.
Y
Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. Chayta maakurnash, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi atuqta kanir-kanir qatiykuñaq.
Kay luqya niraqtaqa a, i, u pishi waqaq hanllakunata qatiptin manami qillqawan qillqanchiktsu. Manami kaynawtsu qillqanchik chai, luichu, tunii shimikunataqa; kaynawmi qillqanchik: chay, lluychu, tuniy.
50
n, ñ, ll, r luqyakunata shimikunachaw ashirkur siqinchay.
Sasa naani
Sasa naaniqa saqwanawllami karupita rikakun. Chaypami runakuna puriyan, ashmakuna, wayrapis siwyar aywakun, shukukuypis raslla muyupaarin. Hukpinnashi chay naanichaw huk suqu piqalla runa uqrakashqa purikaañaq. Payqa kañaq sallqa sallqa runa. Payshi kañaq shishu piqa, shallu kiru, shillunpis raqachaakushqa, llanu kunka, wiswi matanka, quru waqta, makisapa, hatun ñawi, hukninqa wiskuyashqa, ichik sipu ñawi; niykur tita tullu kañaq. Mullu pikshanchawshi mirkapata, kukatawan purichiq. Sisira chukurishqa puriq, siqru ashnunpis manashi haqiykuqtsu. Yarpashun
Ama qunqashuntsu, m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata alli qillqanapaq, shumaq ñawinchashun hanachaw nishqanchikta. Kay llapan luqyakunapita, ñ, ll, r tikrayan n, l, luqyakunaman wakin markakunachaw, ichaqa llapanchik chawpi qichwa kaq qilllqakunawan qillqananchik.
51
2.3.3. sh, s, h luqyakuna qillqay.
Chukllush chikishwan
Huk chukllushshi llapan paqaskuna takiyllata yachaq. Hunaqpanashi mikunay llakikuyta tariq, maytaraq aywaa, nir. Chukllushqa chikish yanasanta yarparkur mikuy mañakuq aywañaq. ¡Yanasallaa!, ¡Yanasallaa!, nishpa qayaykuñaq. ¡Chikish yanasaa huk aptaylla saraykita llamiykachimay, malliykachimay!, niñaq. Chikishqa ichiklla sarata qaraykuñaq. Chukllushqa llapan hunaqkunashi chaynawlla mikuy mañakuq kutiñaq. Huk kuti, chikishpa punkunllapitanashi tapuriñaq: “Yanasallaa, ¿imanawtaq kaykanki?”, nir. Chikishqa allillami nishpa kutichiñaq. Niykur ¿qamqá?, nir tapuriñaq. Chukllushnashi niñaq: “Yanasallaa, ñuqaqa hinallami manatsuraq yapay saraykita qaraykamankiman”.
qishyaykaa,
Chayshi chikishna piñashqa Kutichiñaq: “Allaapa qillatami yachakachirqaa, ñuqallaman imaypis mikunaykipaq yarparaykanki ¡Aywakuy! Kananqa rikaytapis manami munaqtsu, nirshi chukllushta qarquriñaq”. Chayshi Chukllushqa mallaqar waqar aywakuñaq.
52
sh, s, h luqyakuna qillqay.
SH
Kay luqyaqa manami tikrantsu, chaynawllami llapan chawpi markakunachaw rimakan. Ima luqyawan qatinakurpis chaynawllami rimakan. Kay luqyataqa qillqawanmi qillqananchik, ura raki qillqashqakunachaw rikashqanchiknaw.
Kay luqyaqa wakin chawpi markakunachaw h luqyamanmi tikrashqa, niykurpis wakin chawpi markakunachaw illaqashqa (s>h>Ø); chaynaw sara shimi haraman tikrashqa, niykurpis araman tikrashqa. Ichaqa kimsa laaya rimarpis, unay shimi kaqta qillqananchik, sara shimita, qillqawan. Chaypaq puntata shumaq tapupakushun.
S
Chukllushqa llapan hunaqkunashi chaynawlla mikuy mañakuq kutiñaq. Huk kuti, chikishpa punkunllapitanashi tapuriñaq: “Yanasallaa, ¿imanawtaq kaykanki?” y nir. Chukllushnashi niñaq: “Yanasallaa, ñuqaqa hinallami qishyaykaa, manatsuraq yapay saraykita qaraykamankiman”.
H
Kay luqyaqa wakin markakunachaw illaqashqami. Chayqa chay markakunachaw manami hatun niyantsu kay shimita, atun niyan, ichaqa mana h luqyayuqmi rimarpis, qillqaychaw qillqata qillqananchik. Kay luqyaqa shimipa qallananchaw aywan, hucha shimichaw rikashqanchiknaw; niykur ishkay hanllakunapa chawpillanchawmi aywan, aha shimichawnaw.
53
Pishiqman kay shimikunata qillqay: hatun, kashqantapis, rapranllashi, sapilla.
Papa muruy
Markanchikchawqa
llapan
runakunami
imaykarikuq papa muruytami michka muruyta,
papa
muruyta
yachayan,
. Kay markanchikchawqa
muruytawanpis wata tumaqchaw muruyan.
Papa muruypaqqa mama killataran, imanaw
rikanchik.
Papataqa tinkuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatun killachaw millqay-millqay wachananpaq murukunchik niyan. Llullu killachaw muruyqa
winan.
54
Yarpashun
Ama qunqashuntsu, sh, s, h luqyakunata alli qillqanapaq, shumaq rikay imanawmi qillqashqanchik hana qillqashqachaw. Kimsanpita, s, h luqyakunami tikrayan wakin markakunachaw. Alli qillqanaykipaq, shumaq ñawinchay nishqanchikta.
55
56
57
Kimsa taqa Pakishimi 3.1.
Pakishimi rurakaananpaq
Lluychu Lluychukunashi purikuykaayan,
LH
hirkachawshi purikuykaayan,
qiwallata mikukur,
LHH
yakullata upukur. Waqrasapa lluychukuna, hirkachawshi purikuykaayan,
HL
hatun chanka lluychukuna,
ayqir, ayqir aywakuykaayan.
LHL Kashpi chanka, hatun kunka,
atuqkuna manchayaashunki. Sallqakunachaw kawaptiyki,
H
suqu punchu niyaashunki.
58
Chawpi qichwachawqa suqta laaya pakishimikunami kan. 1. Pishi waqaq hanlla
a. tuq. ku. na
Atuqkuna shimichaw H laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchawllami yurin.
H Hanlla
2. Unay waqaq hanlla
aa. yay
Aayay shimichaw HH laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchawllami.
HH Hanlla
3. Hanlla luqyawan
ay. qir
Ayqir shimichaw HL laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimipis shimipa qallananchawllami yurin.
HL Hanlla Luqya
59
4. Luqya hanllakunawan
Luy. ch u.
LH
k
Hanlla Luqya
u.
n
Hanlla
Luqya
a Hanlla
Luqya
Luychukuna shimichaw LH laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchaw, chawpinchaw, ushananchawpis, rikashqanchiknawmi yurin.
5. Luqya ishkay hanllakunawan
ch
ii. na.
Chiina shimichaw LHH laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchaw, chawpinchaw, ushananchawpis yurinmi.
Luqya
Hanlla Hanlla
LHH
6. Luqya, hanlla, luqyawan
h
LHL
i
r. ka. ch a w.
Luqya Luqya Hanlla
Hanlla Luqya
60
Luqya
Hirkachaw shimichaw LHL laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchaw ushananchawpis yurinmi.
Ura raki qillqashqakunachaw anqashyashqa shimikunata pakishimikunaman rakiy.
waq. ra. sa. pa
Waqrasapa lluychukuna, hirkachawshi purikuykaayan, hatun chanka lluychukuna, ayqir, ayqir aywakuykaayan
Kashpi chanka, hatun kunka, atuqkuna manchashunki. Sallqakunachaw kawaptiyki, suqu punchu niyaashunki.
Yarpashun
• Chawpi qichwachawqa, manami *LLH pakishimi kantsu. • Unay waqaq hanllakunata ishkay hanllakunatanawmi qillqanchik. • Ch, ll, sh, ts luqyakunachaw huk luqyatanawllami rikanchik. • h luqyaqa shimipa qallananchaw, ishkay hanllakunapa chawpinchawllami aywan, manami huk hanllata qatintsu.
61
3.2.
Aw, ay, uy qatikuna qillqay
Papa muruy
Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan, imayka rikuq papa muruytami musyayan. Papa muruypaqqa mama killataran, imanaw kashqantapis rikanchik. Papataqa tinkuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatun killachaw millqay-millqay wachananpaq murukunchik niyan. Llullu killachaw muruyqa rapranllashi wiñan, allashqapis sapilla puqukurkun. Michka muruytaqa tsaki patsachawmi muruyan. Manaraq murupakur, llapan qurankunatami ashmankunata michipakuyan. Chayta ushapakurirnami tsaki achukunatapis kayapakuyan, chakra kuchunmanmi qutupakuyan, chaychaw ismur patsata wanuchayaananpaq. Chipyaqta haqiriykurnami parquyan kuchupita kuchuyaq chakrata alliq 62
alliq uquchiyashqanyaq. Chaypita kimsa chusku hunaqran tsakichiyan, niykur kuchunpaayan, chakmar qallaykuyaananpaq. Chay chakmayman llapan runakunami aywayan, alli yapyaq kaq takllata charin, huk ullqu wamrami pushapan, wakinqa kurpata wirupaayan, warmikunanami huk kuchunchaw mikuyta yanukuyan. Ishkay kutimi chakrata yapyayan, patsa ñutquyashqanyaq, chayranmi rawaykunata chutar qallaykuyan. Kay rawaykunataqa makar-makartanaw, parqashtanaw, matatanawpis rurayan, yaku aywananmannaw. Murukuy hunaqqa minkakuyan runakunata, awkinkunata, warmikunata, wamrakunatapis, llapanmi yanapanakuyan, manaraq inti rataptin murur qallaykuyan. Papa muruychawqa warmimi muruta hitan, ullqukaqnami chapayan. Awkin runakunanami kuchunpaayan, kurpakunatapis wirupaayan, rawaykunatapis allichapaayan. Papata pamparir qamlaq apiwanmi llapan pukllayan chay chakra papa muruyashqanchaw. Ari chayta mana rurayaptinqa manashi alli aylluytatsu tariyan.
63
Kanan urachaw rimashun imanawmi wakin markakuna aw, ay, uy qatikuna rimakan
aw aw
[oo] →
Papataqa tintuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatunkillachaw.
aw
[ee] →
Chay chakmayman llapan runakunami aywayan, alli yapyaq kaq takllata charin.
aw w
[ii] →
Michka muruytaqa tsaki patsachawni muruyan.
64
Kay paki qillqashqachaw aw niraqta rikashqanchik wakin markakunachaw, oo unay waqaq hanllatanawmi rimayan, ichaqa kayqa rimayllachawmi alli, qillqaptinchikqa niraqtawanmi qillqashun.
Kay ay niraqtaqa ee unay waqaq hanllanawmi rimakan wakin markakunachaw. Ichaqa llapanchikmi niraqtata qillqananchik.
Kay uy niraqpis huk unay waqaq hanllanawllami ii rimakan wakin markakunachaw. Wakinninchikkunaqa qillqashqanchiknawllami rimanchik, ichaqa llapanchik niraqtawan qillqashun.
Kay rimaykunachaw ashwanta rikashun imanaw ay, aw, uy qatikuna qillqakashqanta Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan, imayka rikuq papa muruytami musyayan.
Wakin markakunachawpis, ichaqa ashwan Huaylas raqrachaw, hanachaw nishqanchiknaw, /ay/, /aw/, /uy/ niraqkunata huk unay waqaq hanllakunatanawmi rimayan, [ee], [oo], [ii], nirmi rimayan. Ichaqa chaynaw rimarpis kaynawmi llapanchik qillqashun: ‹ay›, ‹aw›, ‹uy›.
Shuqankuna Urachaw shimikuna rikashun.
imanaw
qillqashqanchikta
rimashqanchiktapis
/aw/
>
[oo]
/ay/
>
[ee]
/chawpi/
>
[choopi]
/chay/
>
[chee]
/ñawpa/
>
[ñoopa]
/imayka/
>
[imeeka]
/chawma/
>
[chooma]
/pay/
>
[pee]
/uy/
>
[ii]
/muruy/
>
[murii]
/mikuy/
>
[mikii]
/chakmakuy/
>
[chakmakii]
65
1. Kay shimikunata uraman aparkur maychaw kashqanman ñiqichar qillqay.
kuchunchoo
-
chee
killachoo
-
chakmakiita
muriiqa
-
rureekan
mikiita
- parqashtanoo
kee
-
qalleekuyan
imeeka
-
muriita
pukllakiikuyan -
aw
tumaqchoo
muriitami
-
makartanoo
killachooshi
-
eewayan
ay
uy
kuchunchaw
66
2. Papa muruypita qillqashqata rikarkur kay raki qillqashqakunata huntapay: aw
ay
uy
Markanchikchawqa llapan runakunami papa mur ka rikuq papa mur chakm
Ch
ta yachayan, im
tami musyayan.
man llapan runakunami
wayan, alli yapyaq kaq
takllata charin, huk ullqu wamrami pushapan, wakinqa kurpata wirupaayan, warmikunanami huk kuchunch Ishk
mik
ta yanukuyan.
kutimi chakrata yapyayan, patsa ñutquyashqanyaq, ch
ran raw
kunata sutar qall
makar makartan aywananman
Yarpashun
kuyan. K
, parqashtan
, matatan
raw
kunataqa
pis rurayan, yaku
.
Ama qunqaytsu, wakin markakunachaw, ay, aw, uy niraqkunataqa manami rimayashqannawtsu qillqakanqa. ee, oo, ii unay waqaq hanllakunatanaw kay markunachaw rimayaptinpis, llapanchik ay, aw, uy niraqkunawan qillqananchik.
67
68
69
Chusku taqa Shimi huntachiqkuna qillqay -paq, -ñaq, -shaq -rqa shimi huntachikkunata alli qillqanapaq. -chaw, -naw shimi huntachikkunata alli qillqanapaq. -yki shimi huntachiqta alli qillqanapaq.
Intipa wamran
Unayshi sallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin llapan sachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu. Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman qamkunawan aywashaq niñaq. Llapan runakuna ayllupakurkur hirka chakinchaw kawayaananpaq aywakuyaañaq. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Chayshi yachaqqa runakunata qayañaq ayllunakuyaananpaq, tayta Intinchikta mañakushaq tamyamunanpaq niñaq. Chaychaw llapan qunqurikurkur, rikrankunata kicharkur, mashtarkur, llapan runakuna yachaqwan mañakuyaañaq.
70
Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaq. Chayshi llapan runakuna manchakashqa ayqipa wasinkunaman pakakuyaañaq. Chaypita yapay hanaqpatsata rikariyaptinqa chipyaykaañaq. Niykur yapayshi illapaqa pashtariñaq, hirkamanshi rataykuñaq, patsatapis kuyuchirqanshi. Hirkachawshi huk michikuq wamra kaykaañaq, illapaqa washanllachawshi pashtarirqan, hatun uchkutashi rurariñaq. Chaypitanashi michikuq wamra imatapis wiyañaqtsu, hinashpa mana manchakushpa uchkuman qawariñaq. Chaychawshi huk qarapaachu warmi wamrata rikaykuñaq, uchku chawpinchaw alalachikur hamaraykaqta. Chay wamrapa aqchanpis ninanawshi rawrañaq, turumanyay chikanshi kañaq. Chaynash michikuq wamra tapuñaq: “¿Pitaq kanki?, ¿imatami kaychaw ruranki?”, nishpa. Warmi wamraqa kutichiñaq: “Ñuqa Intipa wamranmi kaa, paymi kayman chaachishqa runakunata yanapanaapaq, imatapis rurayta musyaatsu”, nishpa waqar qallarkuñaq. Michikuq wamraqa llakipa ama waqaytsu nir witipaañaq. Intipa wamran allaapa waqaptin, wiqinpis uchkuman wiñakaañaq. Chaynaw waqaykaptinshi wiqin quchaman tikrariñaq, chayllachawshi mana kuyushpa waqarir hamaraykarqan. Intiqa wamranta rikaykur llakiparqanshi. Chayshi huk illapamanna wamranta tikrachiñaq. Chay patsa allaapashi achacharqan quchapapis yakun tsakir qallarkuñaq. Chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq. Chaynashi pukutayqa hanaqpatsaman yanayaypa yanayar witsikurkuñaq, niykurnashi tamya qallarkurqan. Chaypitashi chay markachaw runakuna kushilla kawayan. Kanannashi chay uchkuqa hatun quchaman tikrashqa. Michikuq wamraqa Intipa wamranta yarparnashi, imaypis quchaman ashiq aywañaq.
71
4.1 -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkuna qillqay.
Kay shimi huntachiqqa imatapis imapaq rurashqanchikta ninanchikpaqmi, ura rakishqa qillqashqachaw rikashqanchiknaw.
Wakin markakunachaw -paq shimi huntachiqta -paa shimi huntachiqtanawmi rimayan, ichaqa llapanchik -paq shimi huntachiqta qillqananchik.
[-paq] /-paq/ [-paa]
Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Unayshi yachaqqa runakunata qayañaq ayllunakuyaananpaq, tayta Intichikta mañakushaq tamyamunanpaq niñaq.
Kay shimi huntachiq mana kanan ruraykashqanchikta ninanchikpaqmi.
Wakin markakunachawqa kay shimi huntachiq q luqyanta uqrashqa, -ra shimi huntachiqman tikrashqa. Ichaqa q luqyayuqta qillqananchik.
[-rqa] /-rqa/
Chay patsa allaapa achacharqan quchapapis yakun tsakir qallarkuñaq, chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq, chaynashi pukutayqa hanaqpatsaman yanayaypa yanayar witsikurkuñaq, niykurnashi tamya qallarkurqan.
72
[-ra]
[-ñaq]
Kay shimi huntachiqqa allaapa unay imapis rurashkashqanta ima kashqanta ninanchikpaqmi.
[-ñaa] kay shimi huntachiqqa chusku laayami rimakan: -ñaq, -naq, ñaa, -naa. Ichaqa llapanpita -ñaq shimi huntachiqtami qillqashun.
[-naq] /-ñaq/ [-naa]
Unayshi hallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin llapan hachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu.
Kay shimi huntachiqtaqa imatapis manaraq ruraykashqanchikta ninanchikpaq iñishinchik, ura raki qillqashqachaw rikashqanchiknaw.
Kay shimi huntachiq, wakin shimi huntachiqkunanaw, q luqyanta uqrashqa wakin markakunachaw, ichaqa q luqyayuqta qillqananchik.
[-shaq] /-shaq/
Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman qamkunawan aywashaq niñaq.
73
[-shaa]
1. -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkuna shimikunachaw mana alli qillqashqa kaykaqta muyuwan wichqay.
Intipa wamran
Unayshi sallqa markachaw allaapa usyañaa, chayshi mana yaku kaptin llapan sachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaanatsu. Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman qamkunawan aywashaa niñaa. Llapan runakuna ayllupakurkur hirka chakinchaw kawayaananpaq aywakuyaañaq. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Chayshi yachaqqa runakunata qayañaa ayllunakuyaananpaq, tayta Intinchikta mañakushaa tamyamunanpaq niñaq. Chaychaw llapan qunqurikurkur, rikrankunata kicharkur, mashtarkur, llapan runakuna yachaqwan mañakuyaañaq. Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaa. Chayshi llapan runakunashi manchakashqa ayqipa wasinkunaman pakakuyaañaq. Chaypita yapay hanaqpatsata rikariyaptinqa chipyaykaañaq. Niykur yapayshi illapaqa pashtariñaq, hirkamanshi rataykuñaa, patsatapis kuyuchirqanshi.
74
2. Urachaw mana alli shimikunata qillqay, niykur alli qillqay, shumaq shuqanta rikarkur.
Mana alli qillqashqa shimikuna
r
Alli qillqashqa shimikuna
usyañaq
usyañaa
r
r
r
r
r
r
r
Yarpashun
Ama qunqashuntsu, -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkunaqa wakin markakunachawqa, q luqyantami uqrayashqa, ichaqa llapanta q luqyayuqtami qillqananchik.
75
4.2 –chaw, –naw shimi huntachiqkuna qillqay.
[-choo] [-chuu] [-chu] /-chaw/
[-chaw]
Chaypitanashi michikuq wamra imatapis wiyañaqtsu, hinashpa mana manchakushpa uchkuman qawariñaq, chaychawshi huk qarapaachu warmi wamrata rikaykuñaq, uchku chawpinchaw alalachikur hamaraykaqta.
Kay shimi huntachiqqa –choo, -chuu, -chu niraqkunamanmi tikrashqa. Kayqa rimayllachawmi. Qillqaychawqa –chaw niraqwanmi qillqananchik.
[-noo] [-nuu] [-nu]
Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaq.
[-naw] [-nuq] /-naw/
Chay wamrapa aqchanpis ninanawshi rawrañaq, turumanyay chikanshi kañaq.
[-nuy]
Kay shimi huntachiqqa –noo, -nuu, -un, -nuq, -nuy niraqkunamanmi tikrashqa. Kayqa rimayllachawmi. Qillqaychawqa –naw niraqwanmi qillqananchik.
76
1. Qillqashqata ñawinchay, niykur shamuq rapichaw –naw, –chaw shimi huntachiqyuq shimikunata qillqay.
Intipa mishki uqan
Uqataqa, papatanawmi mururqaa, mashwatanawmi chakrachaw uryaparqaa chunka killatanawmi ayllurqaa, allpa mankachawmi yanurqaa. Papanaw tukuy laaya llimpiyuqmi kayaa, qarwash, puka, yuraqpis, yanapis kayaami, waytaakunapis shipashnawmi tushuyan, wayra wichyaptin raprakunanami taqllayan.
77
a
Papatanawmi
. . . . . . . . .
2. Kay shimikunata ñawincharir, rimaykunachaw ashirir tinkuchiy:
Papanaw
papatanawmi mururqaa.
Uqataqa
papatanawmi muruyarqaa.
Mashwatapis
tukuy laaya llimpiyuqmi kayaa.
78
3. Kay hamuchinakuyta huntapay –naw shuti huntachiqta pishiqkunaman churar:
Imallash, imallash Piqa---, maki---, chaki---, rinri---, shimi---pis rikakunmi, hinashpami rimantsu ¿Imaraq kanman? Waanii
Yarpashun
-Ama qunqashuntsu, -chaw, -naw shimi hunatachiqkunata, -choo, -chuu, -chu niraqkunatanaw, -noo, -nuu, -un, -nuq, -nuy niraqkunatanaw rimarpis, -chaw, -naw niraqkunata qillqananchik.
79
4.3
–yki shuti huntachiqta alli qillqanapaq
Uywakunapita
Shatu unaypita markanman kutiykur yanasanta tapushqa: —¿Ima uywakunataq paniykipa wasinchaw kan? Yanasanqa kayta kutichishqa: —Paniipa wasinchawqa mishin, allqunkunami kan. Niptinqa Shatu yapay tapushqa: —¿Qampa waakayki, uushayki, ashnuyki, kuchiyki, allquyki kanku? Shatupa yanasanqa nishqa: Chay llapan uywakuna wasiichaw kanmi. Rikashun imapaqmi –yki shimi huntachiqta shutikunaman churanchik.
-yki
-ki
Kay shimi huntachiqqa qampa imayki kashqanta ninanchikpaqmi, i ushashqa shimikunaman churaptinchikqa -ki niraqmanmi tikran. Ichaqa -yki nir qillqananchik.
Niptinqa Shatu yapay tapushqa: —¿Qampa waakayki, uushayki, ashnuyki, kuchiyki, allquyki kanku?
80
–yki shuti huntachiq qillqay.
Allqu
Allquykishi Rosapa hakanta suwakushqa.
Mishi
.
Wasi
.
Waaka
.
Wawqi
.
Wiqti
.
Atuq
.
Maki
.
Pishqu
.
Yarpashun
-yki shuti huntachiqta i hanllachaw ushashqa shutikunaman churaptinchik -ki niraqmi rimakan, ichaqa -yki niraqtami qillqananchik.
81
82
83
Pichqa Taqa Shimikuna qillqay 5.1
Ishkay purwakashqa shimikunata alli qillqanapaq
Uusha ashiy
Huk wamrashi tuma-tuma naanipa uushan ashiq aywañaq. Chimpanchawshi sara-sara rurinchaw huk shipash chiina-chiina shumaq qutsukuykaañaq. Chaynashi wamraqa qayakuñaq: “Mamáy, icha uushata rikarqunki”, nishpa. Warminashi yaskirin: “¡Kananqa manchakashqa tapukamanki, aw! Qanyanqa chiina-chiina mana rikaamaytapis munashpa waqratyarqayki. Yachaywasichawpis rimapaamankitsu, tutay Quñuqquchachaw yanasaykikunawan asipaamarqayki. Manami allitsu chay nikachar-nikachar puriy. Imayllapis tarinakushunmi. Chayraykur kananpita alli warmi kakunaykipaq willarishqayki. Uushaykiqa taqay tayta Ushtapa qura-qura chakran kuchunchawmi kaykashqa, shillku-shillku rurinchaw mikuykaayan. Chayllapa ayway, sasa-sasa naanipa lluqaykur.
84
Purwakashqa shimikunata ñawinchashun.
Purwakashqa shimikunaqa ishkay shimikuna hukllayashqami, huk ninanyuqllami.
imanaw
qilllqananchikpaq
Huk wamrashi tuma-tuma naanipa uushan ashiq aywañaq. Yachaywasichawpis rimapaamankitsu, tutay Quñuqquchachaw yanasaykikunawan asipaamarqayki.
Purwakashqa shimikunataqa hukllaylla shimikunatanawmi qillqanchik, manami rakishqatatsu qillaqanchik, kaynaw: yachaywasi. Ichaqa Ishkan purwakashqa shimikuna chaylla kayaptin, kaynawmi qillqanchik: tuma-tuma. Ishkan shimipita hukkaq hamllawan qallaptin, siqitami churanchik, kaynaw: warmi-ullqu.
Shuqankuna tuma
+
tuma
=
tuma-tuma
sara
+
sara
=
sara-sara
chiina
+
chiina
=
chiina-chiina
runa
+
runa
=
runa-runa
uru
+
uru
=
uru-uru
ichi
+
ichi
=
ichi-ichi
ata
+
ata
=
ata-ata
85
urachaw
Siqikunata purwakashqa shimikunata akrarkur shutinchay.
ayapampa puñuysiki
rumi-rumi
yachaywasi pukllaypacha
puñuysiki
86
•
Ama qunqashuntsu, purwakashqa shimikunataqa hukllaylla shimikunatanaw qillqanchik. Ishkan shimipita hukkaq qatiqnin hanllawan qallaptin, siqitami churanchik.
•
Ishkan hukllayashqa shimikuna chaynawlla kayaptin, siqitami churanchik hukllaylla shiminawlla rikakaananpaq.
Yarpashun
87
5.2 Mañakuy shimikuna qillqay.
Qatuna wasichaw rantipakuy
Qatukunawasichaw rantiyaañaq: papayata, platanusta, tumatita, piiñata, uuwata, sirwillata, naranhuta, pipiñukunata, mansanatapis. Mikunawasiman chariykur tukuy mikuykunata mikuyaañaq: siwichita, chilkanuta, mariskuta, kankashqa wishpata, kulli apitapis. Uryakunapaqpis rikaayaañaq: siruchuta, piikuta, lampata, karitillata, martilluta, winchata, imaykatapis.
88
¿Imanawmi mañakuy shimikunata qillqanchik? Ishkay laayatami qillqashun, urachaw rikashun:
a. Qichwaman tikrashqa kaq
Wakin kastilla shimipita ima shimipitapis mañakushqa shimikunataqa qichwapa hanllankunawan luqyankunawanmi qillqashun, qichwa rimaqkuna rimayashqannaw.
Qichwachaw mana kaptinllami, mana qichwachaw imatapis niyta atiptinchikllami ima shimitapis mañakushun huk shimikunapita.
Shuqan:
castellano
quechua
mesa serrucho cebiche tomate plátano toro
miisa siruchu siwichi tumati latanus tuuru
Wakin mañakushqa shimikunata unay waqaq hanllakunawanmi qillqashun qichwachaw chay shimikuna pishi waqaq hanllakunawan kaptin, kaynaw: kastilla shimipita shamuq
qichwachaw ka shimikuna
piña > piiña
piña ‘bravo, enojado’
carro > kaaru
karu ‘lejos’
vaca > waaka
waka ‘sitio sagrado’
89
b. Mana qichwaman tikrashqa kaq
Kastilla shimipita ima shimipitapis mañakushqa shimikunataqa, mana yachaptinchik imanawmi qichwa rimaqkuna rimayashqanta, allaapa mushuq shimikunata kaptinqa manami qichwapa luqyankunawantsu hanllankunawantsu qillqashun.
Shuqan:
castellano
quechua
computadora
computadora
televisión
television
internet
internet
celular
celular
whatsaap
whatsaap
facebook
facebook
messenger
messenger
laptop
laptop
tablet
tablet
microondas
microondas
refrigeradora
refrigeradora
lavadora
lavadora
90
Rikashun imanawmi mana qichwachaw kaq hanllakuna, luqyakuna rimakan.
Kastilla shimichaw
b
Qichwa shimichaw
qillqan
shuqan
w
cebiche > siwichi
k
camisa > kamisa
s
cebolla > siwilla
d
r
ruda > ruura
e
i
leche > lichi
f
h
fustán > hustan fósforo > puspuru
g
q
trigo > triqu
h
h
hacha > haacha
j
h
jabón > hawun
o
u
toro > tuuru
qu
k
queso > kisu
rr
r
carro > kaaru
v
b
vela > wiila
z
s
zapato > sapatu
c
91
Siqikunata rikarkur huntapay.
K
A
M
92
I
S
A
Yarpashun
•
Kastilla shimikunataqa mañakunchik qichwachaw niyta munashqanchik mana kaptinllami, mana niyta atiptinchik qichwachaw.
•
Mañakushqa shimikunata qichwa rimaqkuna rimayashqannawmi qillqashun, qichwapa luqyankunawan hanllankunawan.
•
Wakin shimikunataqa kikin shimipita shamuqtanawmi qillqashun, allaapa mushuq shimikuna kaptin, mana imanaw qichwa rimaqkuna chay shimikunata rimayashqanta musyaptinchik.
93
5.3 Patsashutikuna qillqay
Shipashpa puriynin
Unayshi kañaq huk shumaq shipash, Yuraqqucha hawanchaw ashmankunawan taaraañaq. Chayshi uramuñaq Huantar marka nishqanpa. Niykurshi Puchkamayuman chaykur awikuñaq allaapa pishipashqa. Chaypitaqa Pumachakata chimparir aywañaq Pumapunku hananpa. Niykurna Inkanaanita taririr kushishqa Huachis markayaq wichañaq. Chaychaw hamakuñaq mirkapanta mikur. Chaynaw kaykarnash wiyañaq huk runa wichyakuqta Markahirka hananpita llapan kallpanwan. Niykurqa qayakuñaq: “¡Aw shumaq shipash, shuyaamay wallkinakur aywakunapaq Wanakupampa markakama!”. Chaynaw nir qayakurirqa wayranawpis illakaypa illakar uraañaq. Chinchas markaman chaykurqa aswata uyllunman wiñakurkur taripar-taripar wichaañaq Yanaputuman chaykurqa shipashta rikaariñaq. Chaypitashi ishkankunana wichayaañaq, imaykata willapaanakur. Chayshi allaw shipashqa pishipar waqañaq. Niykurna hirkakunaqa kuyapar tikrarachiyaañaq Waqaqqaqaman. Chayshi allaw runatapis llakinashqa rikaraykaptin Puquqqaqaman tikrarachiyaañaq. Chayshi kananyaqpis ishkan qaqakuna yanayaayan kaylla, wakllachaw rikaraanakur piñakuyaptinshi allaapa tamyanpis, rashtapis, runtupis shikwan. Chayshi Wanukupampayaq wiyakan ishkan qaqakuna waqayaptin.
94
A. Patsashutikuna qillqay.
Unayshi kañaq huk shumaq shipash, Yuraqqucha hawanchaw ashmankunawan
Patsashutikunataq a, ima ninanta yachapti nchik, ima qichwa shim ikunapita shamuqta musyap tinchik, qichwachawmi q illqashun.
taaraañaq. Chayshi uramuñaq Huantar marka nishqanpa. Niykurshi Puchkamayuman chaykur awikuñaq allaapa pishipashqa. Chaypitaqa Pumachakata chimparir
Kay Pumachaka shuti, huk chakapa shutinmi. Chay patsashutiqa puma + chaka shutikunawanmi rurakashqa. Kaynaw yachaptinchikqa, qichwachawmi qillqashun chay patsashimikunata.
aywanañaq Pumapunku hananpa. Niykurna inkanaanita taririr kushishqa Huachis markayaq wichañaq.
95
Mana ima qichwa shimikunapita sham uqta yachaptinchikqa, m ana ninanta musyarqa, kastilla shimichaw qillqakashqantanaw mi qillqashun.
Shuqankuna
• Pumapunkuchaw huk atuq pakakushqa ushata mikunanpaq. • Lukmapatakchawqa achka lukmatami runakuna murukuyan. • Aqupunku markachawqa achka wasi sharkachina aqu kayan. • Patsachakapaqa runakuna uushanta qarquyan. • Puchkamayuchaw challwakuna mirayashqa. • Yanaquchachaw wamrakuna awiyashqa chakinkunata. • Pawqarpampachaw warmikuna achka mikunata rantikuyan. • Tayapampapa yanasaakuna aywayashqa. • Waqaqqaqapa hananchaw yana pukutay puñuraykan. • Washipampa aywayashqa runakuna arupakuq. • Chakiquchachaw yaku tsakishqa. • Wankamayupita shamuyashqa warmikuna waylasta tushuq. • Pukaraachaw warmikuna pallata shumaq qatswayan. • Tsukurumi shumaq qaqami, llapan runakunami kuyayan.
96
1. Chuskukuchu qillqakunata alli rikaparir, shutikunata tariy, niykur ashpiy. pumapunku pumachaka
pumapampa
ramran
timpuq
yanaqucha
uqupampa
waytuna tinku pumawasin tarapampa
yawarqucha
p
u
m
a
c
h
a
k
a
t
u
u
t
i
n
k
u
t
h
s
m
r
m
y
k
h
w
i
c
a
a
a
t
a
m
n
a
m
u
l
w
m
t
n
p
ñ
r
p
q
l
a
r
a
a
l
a
p
u
r
w
s
a
r
q
u
p
m
q
a
a
i
n
a
u
i
m
i
p
w
y
n
r
p
c
l
a
q
s
a
a
t
s
a
h
q
p
k
a
y
k
p
u
m
a
p
u
n
k
u
a
l
w
p
u
k
q
p
q
a
a
k
w
a
y
t
u
n
a
k
s
97
2. Markaykipa, quchanpa, rahunpa, naaninpa, chakankunapa shutinkunata kastillanunaw qillqashqapita kikin qichwachaw qillqay.
Marka
Qucha
Rahu
Naani
Chaka
Mayu
Pumapampa
Yanaqucha
Waywash
Chakinaani
Rumichaka
Aqumayu
Yarpashun
Patsakunapa shutinkunataqa kikin qichwallachawmi qillqanchik. Wakin qichwa shutikuna kastilla shimi rikuq qillqashqatapis kikin qichwachawmi qillqananchik; ichaqa mana ninanta yachaptinchik ima shimikunapita rurakashqanta mana musyantichik, kastilla shimichaw qillqakashqannawllami qillqashun.
98
5.4. Runashutikunata alli qillqanapaq
Tayta Tankuypa willakuynin
Tayta Tankuyshi yunkapita shamuykaañaq Yanawanka markaman, Chayshi Karpa quchaman chaykaamushqanchaw chakaapurkurkuñaq. Chaychawqa Kuntur machayta tariñaq. Chaychawqa qurpachakuñaq. Pullan paqas mishki puñuychaw kaykaptin, ishkay runakuna qapariyaañaq. Paykunashi qapariyaq, tayta Wiñaq, tayta Wamash ninakur tuurunkunata hurqupakuyaañaq. Chayshi tayta Tankuy watiqaykamunanpaq huk puka tuuruwan yuraq tuuru maqanakuykayaañaq qucha kuchunchaw, hatun marayyashqa rumi hananchaw. Pasaypa manchakashqa rikaraykaptin, yuraq kaq tuuru puka kaqta llallir quchaman tanqariykuñaq.
99
Patsa wararkuptinnashi, rikachakuq aywañaq. Chaychawshi tariñaq tuurukunapa yupinta rumi hananchaw, niykur tuurupa pakishqa waqranta tarikuñaq, kay waqraqa quripita kañaq. Chaywanshi markanman aywaykur achka kapuqyuq tikrañaq. Chay patsapitashi llapan churinkunata shumaq shutichiñaq: Qurishunqu, Kushi Quyllur, Ñuspi Killa, Illa Nina, Killa, Wayra, Urpi, Illapa, Ñusta, Shulla, Quri Wayta, Nina nir. Llapan churinkunashi wiñay wiñay mahakur, warmikurpis kawakuyaañaq. Qurishunqu mahakaañaq Shushu Wayta shutiyuq shipashwan, Kushi Quyllur mahakaañaq Lliku Amaruwan, Ñuspi Killa mahakaañaq Antu Wamanwan, Illa Nina mahakaanaq Makshi waynawan, Killa shipashnashi Ishtiwan. Wayra churinnashi huk Mañu runawan, Urpinashi Tupaq waynawan, Ñusta mahakaañaq Winshi Waraqwan, Shulla shipashnashi Ushtaku Shuqushi waynawan, Quri Waytanashi Amaru runawan, Nina wamranashi Jhonathan mishtiwan.
100
Urachaw yachakushun ima runa shutikunami qichwachaw kashqanta, imanawmi kay shutikunata kastilla shimipita runashuti shamuqkunatapis qillqananchikta.
Runashutikunataqa qichwa shimipa hanllankunawan luqyankunawami qillqashun, Qurishunqu shutitanaw, manami qillqananchiktsu Cori Shuncotanaw. Wakin runashutikuna kastilla shimi rikuq qillqashqatapis kikin qichwachawmi qillqananchik.
Llapan churinkunashi wiñay wiñay mahakur, warmikurpis kawakuyaañaq. Qurishunqu mahakaañaq Shushu Wayta shutiyuq shipashwan, Kushi Quyllur mahakaañaq Lliku Amaruwan, Ñuspi Killa mahakaañaq Antu Wamanwan, Illa Nina mahakaanaq Makshi waynawan, Killa shipashnashi Ishtiwan.
Kastilla shimipita shamuq runashutikunataqa, chay shimichaw qillqashqanchiknawllami qillqashun, Jhonathan shimitanaw.
Wayra churinnashi huk Mañu runawan, Urpinashi Tupaq waynawan, Ñusta mahakaanaq Winshi Waraqwan, Shulla shipashnashi Ushtaku Shuqush waynawan, Quri Waytanashi Amaru runawan, Nina wamranashi Jhonathan mishtiwan.
Shuqakuna Mana alli qillqashqa
Alli qillqashqa
r
Huayta
Wayta
r
Cori
Quri
r
Tupac
Tupaq
r
Ransisku
Francisco
r
Karlus
Carlos
101
Qichwa shimichaw achka kuyay shutikuna rurakan kastilla shimipita shamuq shutikunawan, urachaw rikarishun chay shutikunata, imanaw qillqananchiktapis. Shuqankuna:
Kuya shutikuna
Kastilla shutikuna Manuel
Mañu
Wenceslao
Winshi
Eustaquio
Ushta
Máximo
Makshi
María
Malli
Petronila
Pitu
Zacarías
Shaka
Gregorio
Lliku
Francisco
Panchu
Juan
Wanshi
Alejandro
Alliku
102
1. Qillqashqata ñawincharkur runashutikunata siqiy.
Tupaq waynapa kawaynin Tupaq wayna
Ñuqa Pumapampa markachawmi yurirqaa, Perú suyuchaw. Ñuqa Aqumayu hawan chakrachawmi aruu. Mamaa Killawan, panii Waytawanmi achka uywakunata sallqa wasichaw ashmayaa. Paniiqa huk ishkay yanasayuqmi, shutinkuna Amarumi hukninpa, hukkaqpa Illami. Mamaa quyay uywa michikuq nanan Quyllurwan raqrakunapa aywan. Ñuqaqa Carlos aruq masiywanmi papa allaq hirkakunapa aywaa.
103
2. Kanan Tupaqpa kawaynintanaw, qampa kawayniykipita qillqay aylluykipa shutinkunata churarkur.
. . . . . . . . .
Yarpashun
Qichwa shiminchikchawqa achka runashutikunami kan. Kay shutikunata qichwa shimipa hanllankunawan luqyankunawanmi qillqananchik. Kastilla shimipita runashutikuna shamuqkunataqa kay shimichaw qillqakashqatanawllami imaypis qillqananchik.
104
5.5 Hatun qillqakuna qillqay.
Panituri
Malliwan Antukushi panituri kayan, paykuna Pumapampa markachawshi kawakuyaañaq. Antukuqa allaapa kapuqyuq runashi kañaq, Mallinashi wakcha warmilla kañaq. Antukuqa allaapa akusayshi kaq, pitapis manashi yanapaqtsu, panillantapis mana alli ñawinpashi rikaq. Hukpinanshi Malliqa wakcha kayninta rikar Pumakayan amaman lluqarkur taakuriñaq, imallataraq ruraaman shuyni taripakunaapaq nishpa. Chayta rikarnashi San Cristobal apuwan Rataqinwa rimar qallaykuyaañaq kaynaw nishpa:
105
—Wawqi, ¡Huk wakcha warmimi chaamushqa!, ¿imantaq qunki? —¡Ñuqa huk manka apinmi qushaq, ¿qamqa? —Ñuqaqa huk manka qillayninmi qushaq. Malli llakishqa taykaptin kay kimsan mankakuna ñawpanchaw yuririyaañaq. Allaapa kushishqa kimsa mankata aparikurkur wasinman kutiriñaq. Chaarachirnashi llapan wawankunawan mikuriyaañaq. Chaytanashi Antukuqa maakuriñaq, hina paypis hirkakunapa aywakuñaq panin tarimushqantanaw ashiq. Kikin Apu hirkakunaman chaariptinnashi hirkakunaqa hina rimar qallaykuyaañaq: —¡Wawqi! —¿Imata? —¡Huk akusay runami chaamushqa!, ¿imantaq qunki? —¡Shukshunmi qushaq!, ¿qamqá? —¡Tita waskatami, chikutinmi qushaq! Chay akusay runa shaykaptinashi shukshu, waska, chikuti chaakuriyaañaq, kay runata maqashllapa. Wasinyaq qatipaykuyaañaq ushakaachiyta munar. Chay patsapitashi Antukuqa mayapakuñaq imanaw akusay kashqanta, chay patsapitaqa alli runaman tikrañaq, imallatapis llamichinakur kastankunawan kawakuyaañaq.
106
¿Imaymi hatun qillqakunawan qillqanchik?
apis Ima patsashutikunat hatun qillqawan pa qillqanchik, Pumapam patsashutitanaw.
qillqayta Ima qillqashqatapis awan qallarmi hatun qillq qillqananchik. aypis hatun Runashutikunata im chik, Malli qillqawanmi qillqan runa shutitanaw.
Qatinan chikuta churaptinchik, niykur hatun qillqawanmi qillqayta qallanchik. Rakinan chikuta churarkur huk raki qillqashqata hatun qillqawanmi qallanchik.
Apukunapa n shutinkunatapis hatu ik, qillqawanmi qillqanch Rataqinwa apu shutitanaw.
Panituri Malliwan Antukushi panituri kayan, paykuna Pumapampa markachawshi kawakuyaañaq. Antukuqa allaapa kapuqyuq runashi kañaq, Malliqa wakcha warmillashi kañaq. Antukuqa allaapa akusayshi kaq, pitapis manashi yanapaqtsu, panillantaqa mana alli ñawinpashi rikaq. Hukpinanshi Malliqa wakcha kayninta rikar Pumakayan amaman lluqarkur taakuriñaq, imallataraq ruraaman shuyni taripakunaapaq nishpa. Chayta rikarnashi San Cristobal apuwan Rataqinwa rimar qallaykuyaañaq.
107
Suyukunapa, runakunapa, mayukunapa shutinta qillqay.
108
Yarpashun
Hatun qillqata churanchik huk qillqashqata qillqayta qallarmi, huk raki qillqashqata qillqayta qallarpis. Niykur runashutikunata, patsashutikunata qillqar, apukunapa shutinkunata qillqarpis. Chaypita rakinan chikupa qipantapis hatun qillqawanmi qillqanchik. Hukpa nishqanta ima qillqashqachaw qillqarpis hatun qillqawanmi qallanchik.
109
110
1.
Chupayuq chiku
2.
Qatinan chiku
3.
Rakinan chiku
4.
Ushanan chiku
5.
Ishkay chiku
6.
Qaparina chiku
7.
Tapukuna chiku
111
Hamana chikukuna qillqay.
2
1 Rasuwillka qucha
Rasuwillka qucha
Rasuwillka quchaqa Huanta markachaw tarikan. Kay qucha kinrayninchaw hatun kitatami rurayashqa yaku kananpaq parqunapaq runakuna markachaw upuyananpaqpis.
Rasuwillka quchaqa Huanta markachaw tarikan. Kay qucha kinrayninchaw, hatun kitatami rurayashqa yaku kananpaq parqunapaq, runakuna markachaw upuyananpaqpis.
Chay quchapa rurinchawshi huk shumaq hatunkaray yana tuuru kan. Huk suqu aqcha chakwanshi quri tinkishqa waskawan wataraachin. Unay watashi chay tuuru chakwanta qishpiparqa niykur waqtaman yarquñaq.
Chay quchapa rurinchawshi huk shumaq hatunkaray yana turu kan. Huk suqu aqcha chakwanshi quri tinkishqa waskawan wataraachin. Unay watashi, chay tuuru chakwanta qishpiparqa, niykur waqtaman yarquñaq. Chayshi quchapita achka yaku yarquñaq, chipyaqshi llapan markata apañaq. Chaypitaqa tuuruta runakuna yapay kutichiyaañaq. Chay hunaqpitashi runakuna manchakashqa kawayan, yapay yarqunanta manchar.
Chayshi quchapita achka yaku yarquñaq chipyaqshi llapan markata apañaq. Chaypitaqa turuta runakuna yapay kutichiyaañaq. Chay hunaqpitashi runakuna manchakashqa kawayan yapay yarqunanta manchar.
Kay ishkay qillqashqakunata rikashun: 1. Huk qillqashqachaw mana hamana chikukunayuqta rikanchik. 2. Ishkay qillqashqachaw hamana chikukunayuqta rikanchik.
112
6.1. Chupayuq chiku (,) qillqay.
Kay chikuta churanchik rimaypa rurinchaw hamay kaptin, niykur ishkay rimaykunata rakinapaq chayllapita rimayaptin. 1. Imakunatapis rakinapaq, chay laayalla kayaptin, kaynaw: Ñuqapa wasiichaw kan allqu, haka, wallpa, kuchi, waakapis. 2. Ima rimaypitapis yachachiyninta ninanchikpaq, kaynaw:
Pitapis parlapaptinchik, runapa shutinkunata, kuyay shutikunata. Churar, mamalláy, taytalláy nirpis, kay chupayuq chikuta churanchik.
Chay warmi, shumaq ñawiyuq kaq, ñañanpa wasinman chaykan.
3. Pitapis parlapaptinchik kay chupayuq chikuta churanchik, kaynaw: • Killa, chay mankata apamuy. • Awmi, mamáy, chaynawmi chay runaqa. • ¿Imanirtaq kuyamankitsu, Manuel?
113
Ñawinchay, niykur rikashun imanawmi chupayuq chikuta alli churanchik.
Mana alli qillqashqa
Alli qillqashqa
Chiina shumaq qaqllayuq kaq papata yanukuykan.
Chiina, shumaq qaqllayuq kaq, papata yanukuykan.
Mamaami qatupita rantimushqa: papata uqata sarata tantatapis
Mamaami qatupita rantimushqa: papata, uqata, sarata, tantatapis.
Mamáy ¿imanawllataq kaykanki?
Mamáy, ¿imanawllataq kaykanki?
Paniimi papata awiskir mankaman churkushqa.
Paniimi papata awiskir, mankaman churkushqa.
Taytalláy ¿imatataq kaychaw ashiykanki?
Taytalláy, ¿imatataq kaychaw ashiykanki?
Pumapampa markachawqa kay mikuykunatami mikush kaa: papa pichuta chila apita haka pikantita papa kashkitapis.
Pumapampa markachawqa kay mikuykunatami mikush kaa: papa pichuta, chila apita, haka pikantita papa kashkitapis.
Taytaa chakrapita chaskamurqa puñukushqami.
Taytaa chakrapita chaykamurqa, puñukushqami.
Kay alaq papallatapis miukurkuy taytáy.
Kay alaq papallatapis miukurkuy, taytáy.
114
Ñawinchay, niykur chupayuq chikukunata churay.
Wachuspita
Huk kutishi huk wachus hatun mayuta chimpayta munañaq. Chayshi chakata mana tariyta atishpa huk sacha rapichaw chimpayta qallariñaq. Rapichaw puriykaptinshi huk kuru rikaskir niñaq: —Manami sacha rapillachawqa kay hatun mayu chimpayta atinkimantsu aku pachkapa wasinta paymi yanapamashun nishpa. Chayshi pachkapa wasinta aywayaañaq. Payqa llikatashi awaykaañaq. Chayshi niyaañaq: “Pachka hatun mayuta mana chimpayta atiyaatsu, ¿manaku yapariyaamankiman?” nishpa kuruqa niñaq. Chayqa pachka niñaq: “Aku ari qamkunawan chiparkurshun” nishpa. Chayshi pachka mayu patapita chimpanyaq llikata awaykuñaq. Chaynawshi kimsankuna mayuta chimpariyaañaq.
115
6.2. Qatinan chiku, rakinan chiku, ushanan chiku (.)
Ishkay hawas murupita Huk runapa qipinpitashi ishkay hawas murukuna umyaykuñaq ranra aqu allpaman. Chayshi hunaq rupaychaw
qatinan chiku
yakupita ichikllapa wañuykuñaq. Inti urakuytana alaypita chukchukyañaq. Wakin hunaqkunashi pishqukuna ichikllpa mikuriñaq.
rakinan chiku
Chaynashi ishkaynin hawaskunaqa, unay sinchita ñakariyaañaq. Mana tamya kaptin, mana allpa kaptin, ichikllapa wañukuyaañaq. Chayllamansi hanaqpatsa, allaapa kuyapar, tamyata apachimuñaq.
ushanan chiku
Qatinan chiku, rakinan chiku, ushanan chiku (.), chupayuq chikupita (,), ashwan hamaywan parlaptinchik, imatapis alli niyta usharkurmi churanchik, raki qillqashqata, qillqashqata usharkurmi churanchik. Kay chikukunata churarkurqa hatun qillqawanmi qatinan shimikunata qillqanchik.
116
A. Qatinan chiku (.) qillqay. Kay chikuqa ishkay rimaykunatami rakin huk raki qillqashqachaw kaykayaqta. Kay chikuta churanchik yarpayta alli niskirmi.
Kinwa
Unay runakunapa alli mikuyninmi kinwaqa kashqa. Murukuq ullqukuna, warmikuna, wamrakunapis unaypita shumaq kuyapayllapami kinwataqa murukuyaq, waatakuyaq, mikukuyaq. Kinwaqa alli mikuyninchikmi may markachawpis, suyukunachawpis. Kinwataqa muruyanmi mikuyaananpaq, rantikuyaananpaqpis. Kananqa allaapa chaniyuqmi kaykan. Kay mikuyta alli pushuqashqanyaq awirirmi tsakichinchik. Chay yakuwanmi yuraq lachapakunata taqshanchik, qanran yarqunanpa.
117
Ñawinchay, niykur qatinan chikukunata churar qillqashqakunata shuqantanaw yapay qillqay.
Mana alli qillqashqa
Alli qillqashqa
Huk chukllushshi llapan paqaskuna takiyllata yachaq Hunaqpanashi, mikunay llakikuyta tariq, maytaraq aywaa, nir. Huk runapa qipinpitashi ishkay hawas murukuna umyaykuñaq ranra aqu allpaman Chayshi hunaq rupaychaw yakupita ichikllapa wañuykuñaq Inti urakuytana alaypita chukchukyañaq. Wakin hunaqkunashi pishqukuna ichikllpa mikuriñaq. Unay runakunapa alli mikuyninmi Kinwaqa kashqa. Murukuq ullqukuna, warmikuna, wamrakunapis unaypita shumaq kuyapayllapami kinwataqa murukuyaq, waatakuyaq, mikukuyaq Kinwaqa alli mikuyninchikmi may markachawpis, suyukunachawpis Kinwataqa muruyanmi mikuyaananpaq, rantikuyaananpaqpis. Kananqa allaapa chaniyuqmi kaykan.
118
Huk chukllushshi llapan paqaskuna takiyllata yachaq. Hunaqpanashi, mikunay llakikuyta tariq, maytaraq aywaa, nir.
B. Rakinan chiku (.) qillay. Kay chikuqa raki qillqashqakunatami rakin, ichaqa chayllapitami rimayan, huk laaya yarpayta nirpis chay raki qillqashqakunachaw. Kay rakichaw rikashun imanawmi rakinan chikuta churanchik
Hana pawaq wamanlláy
Ankalláy, wamanlláy, rapraykipa apakamay, rapraykipa apamashpa, naanillaman churaykamay.
Ankalláy, wamanlláy, kay hirkachawmi uqrakaskii, rapraykipa apaykamay, naanillaman churaykamay.
Chaypitaqa aywakushaqmi, chaypitaqa pasakushaqmi illaqwan tupaykushpa.
119
Rakinan chiku
Kay chikuta huk raki qillqashqapa ushananchawmi churanchik. Rakinan chikuta churarkurqa hukkaq raki qillqashqachaw shimi qallashqanta hatun qillqawanmi qillqananchik.
Shuqankuna 1. Kinwa allaapa shumaq mikuymi, shumaqmi wamrakunata wiñachin, kay mikuypa pushuqanqa taqshakunapaqpis allimi. 2. Kinwa mikuypitaqa kay mikuykunatami ruranchik: kinwa apita, kinwa pikantita, kinwa lawatapis.
120
C. Ushanan chiku (.) qillqay. Kay chikutaqa ima qillqashqata qillqayta usharkurmi churanchik. Imaypis qillqashqata qillqayta usharkurqa ushanan chikutami churanchik. Ura watuchikunachaw rikashun imaymi ushanan chikuta churananchik.
¿Imaraq, imaraq?
Mana makiyuq kashpapis maqayta yachan. Mana shimiyuq kashpapis shukayta yachan. Mana raprayuq kashpapis pawayta yachan. Mana lampayuq kashpapis allpata huqarin.
Ushanan chiku
¿Imaraq, imaraq? Wayrawanpis, tamyawanpis Mana wañuq kanchiq.
121
6.3. Ishkay chiku (:) qillqay. • Hukpa nishqanta qillqashqachaw churaptinchik, ura shuqanchawnaw:
Runashi wasinman chaskir ahashqa niñaq: "¿Imanirtaq yanukuyankiraqtsu?, nishpa.
• Imakunatapis chay laaya kaqllata qillqaptinchik, ura shuqanchawnaw:
Qatuchawmi rantimushaq: papata, aychata, sarata, uqata, riquta, ullukutapis.
• Kartata qillqar napaykuptinchik: Ishkay chikuta (:) iñishinchik hukpa nishqanta, imakunatapis chay laaya kaqllata qillqashqachaw yupaptinchik. Kartata qillqar napaykuptinchikpis.
Kuyashqaa, mamáy: Kuyashqaa, taytáy: Kuyashqaa, wawqíy:
122
Kay kartachaw rikashun imanawmi ishkay chikuta churanchik.
Pumapampa, 7 hunaq, junio killa, 2017
Kuyashqaa, mamáy:
Kay qillqayta qillqaykamuu qampaq, allillami kay Lima markachaw kaykaa. Wawqii Kunturpis shumaqllami kaykan. Paywanqa chakayllapami tinkuu, hunaqpa ishkaakuna aruyniykunachaw kakuyaa.
Mamáy, kaykunata apachimunaykitami munaa: papata, ullukuta, triquta, sarata, tuqushqa, kuchi aychatapis. Kaykunatami yanukuyta munaa.
Ñuqaqa huknin killa apachimushq: arusta, fideosta, mushuq ratashkunata, panetónta, mishkukunatapis.
Shumaqlla kayay llapaykikuna, kuyashqaa mamáy.
Wawayki, Tupaq Waman Yupanki
123
1. Ñawinchay, niykur hamana chikukunata churay.
Hakapita
¿Imanawtaq hakaqa? Hakaqa ishkay ñawiyuq chusku chakiyuq huk shimiyuq pichqa shilluyuq quchqu millwayuq llapi rinri tukuy llimpimi kayan Wanka markachawqa “akash” niyan, Kusku markachaw “quwi” niyan wakin markachaw “yukyush” niyanpis Qiwata panqata shillkuta shuqllata siwadillata qurakunatapis mikuyan Wakinqa yakutapis upuyan ¡Chichis qurata mikurqa haka wañurin¡ chaypinmi allin qiwakunata mikuchinchiq mana wañunanpaq Hakataqa waatanchik pukuchaw taqichaw chikuchaw yanukuna wasichawpis Chaychawmi china haka kututu llullupis kawakuyan Runa qishyaptin hakawan shuqpinchik runa wañunaqpaq haka kashkita upuchinchik Hakataqa kankachaw uchu pichuchaw pachamankachaw kashkichawpis mikunchik Rantikuyan chawata llushtushqata ankashqatapis Mullkanwanpis papata sarata imayka murupakuychaw iñishiyan Hakapis qishyanmi hina wañunpis yakuchaw ushmarar mallaqar mana alli qiwata mikur ukyata mikur pukunchaw kurukuna kaptin uwa qarachapis chariptin Pachkapis wañuchinmi Waywash ushqu mishi tuku qarachupa allqupis mikunmi.
124
2. Llapan hamana chikukunata churashpa mushuq qillqashqata qillqay:
Papa allaypita
125
6.4. Qaparina chiku (¡!) qillqay. ¡Alaláw!
¡Akacháw!
¡Alaykunqa!
¡Achaykunqa!
Kay chikukunataqa churanchik imapis manchakachimaptinchik, alakuptinchik, kushikuptinchik, imawanpis mishkichikuptinchik, ruwakuptinchikpis. Rimaypa ñawpaqninchaw niykur ushananchawmi churanchik, kaynaw: • ¡Akakáw!
• ¡Achacháy!
• ¡Achalláw!
• ¡Payllaa!
• ¡Mamalláy!
• ¡Ima shumaq chiina!
Kaynaw rimaykunachawpis qillqanchikmi kay chikukunata: • ¡Allaapa shumaqmi kaykanki! • Nishqaanami, ¡ama piñachimaytsu! • ¡Ama aywakuytsu! • ¡Akachalláw!, intiqa allaapami rupan. Kay chikukunawan rimaykuna qatinakuyanmanpis, kay shuqankunanaw: • ¡Ama rikayta munaanatsu! ¡Ama kutimuytsu! • ¡Kushikuumi rikashqaapita! ¡Allimi shamushqayki! • ¡Hamakuy! ¡Wiyamay! • ¡Imanawtaq qunqaskish kaa!, ¡qunqayshunqu kaa!
126
6.5. Tapukuna chikukuna (¿?) qillqay.
Kay tapukuy chikukunaqa imapitapis tapukunapaqmi churanchik, imata musyayta munarpis. Ishkaytami churanchik, rimaypa qallayninchaw niykur ushayninchaw: • ¿Imatataq yarpaykanki? • ¿Imanawtaq chayta musyarqanki? • ¿Qayash kankiku taytaykita?
Rikashun ashwan shuqankunata: • Mamáy, ¿allillaku? • ichaqa, ¿manaku wiyarqanki? • Manam wiyaatsu, ¿imatami niykan? • ¿Imatami rurash kanki?, nirmi ishkay kuti taytaa tapumashqa. Rikashun ashwan shuqankunata: • ¿Manaku warmiyuq chay runa? ¿Kikillanku taakun? ¿Manaku allqullanpis kan? • ¿Imanawraq ruranchikman? ¿Piraq yanapamanchikman? • ¿Imanashqataq?, ¿chaychaw kash kanki?, ¿willapashushqaykiku?, ¿imanawtaq musyash kanki? • ¿Imatataq nishush kanki?, ¿alliku qampaq karqan?, ¿piñakushqaku?, ¿ruranqaku?
127
Qaparina chikukunata, tapukuna chikukunatapis imanaw churashqanchikta ura qillqashqachaw rikashun:
¿Imanirtaq wasita pichashqa kankitsu? Kanan maqashayki.
¡Ama maqamaytsu!
¿Imanirtaq kuchita watashqa kankitsu? Kanan astashqayki.
¡Ama astamaytsu!
128
Qaparina chikukunata tapukuna chikukunatawan churashpa huk qillqashqata qillqay.
. . . . . . . . .
Yarpashun
¡Ama qunqaytsu! Qaparina chikukunata, tapukuna chikukunata ishkaytami churanchik, rimaypa qallaynichaw ushaynichawpis.
129
Niykuna qillqay
130
131
1. Ruranapaq niykuna
Kankawshu
Imakunawan: • • • •
chuqllu chinchu kachi runtu
• ahus • wira • ramrashpa raprankuna
Ruraynin: 1. Chuqlluta ishkunchik. Chayta maraychaw aqanchik. Niykur pichunchik chinchu aqashqawan, runtuta, ahusta, wirata, kachitapis winarkur, chay llapanta takunchik. Niykurna lluyllunchik, chaytana taqllapanchik. 2. Manaraq tullpaman churkar laatata wirawan llushinchik. 3. Niykurna tullpa hananman laatata churanchik achachaananpaq. Chay hananman churanchik alisupa rapranwan pitushqa maasata. 4. Chaytana tikrapanchik wishllawan tumachir, tikrachir, pukutaramushqanyaq. Tullpapita hipiriykur, ramrashpa rapranta hitarir kanastaman winanchik mikuyninta. 5. Mikunchik apiwan, mishki yakuwanpis. Wamrakunatapis mirkapanchikmi yachaywasiman aywayaptin.
132
Sacha yaku
Imakunawan:
• kimsa tullu siwilla
• kulantu
• ruura
• kashwa
• muña
Ruraynin: 1. Yakuta mankaman churkunchik. Chayman kachin winahchik. 2. Chaymanmi winanchik imayka hachakunata. Chaykunatami alli ichikllaman ruturir chay yakuman winanchik. Niykurmi mikunchik papakunawan uchullantinpis. Chaytami hampi yaku niyan. Chayqa shumaq yaku, pacha nanaypaqpis.
133
Kushuru uchu
Imakunawan: • kushuru
• siwilla
• uchu
• kachi
• ahus
• kiyun
• kulantu
• limun
• lichuqa
Ruraynin: 1. Kushuruta alli awirir huk matiman winarkur hananman siwillata, sacha kulantuta, ichikllaman mutushqata, kachinpis winanchik. Niykurmi muchkachaw ahusta, kiyunta uchutapis aqanchik ñampushqanyaq. 2. Chay llapanta shumaq limunwan pichurir, alli paqtarachir, kachinta llamirir qarakunchik. lichuqawan, papawan yanaqachinchik kushuruta. Chaynawmi shumaq mikunchik.
134
2. Rikanapaq niy
Atuqpa kawaynin
Atuqqa qarwa-qarwa kunkami, chakcha rinrimi, kashpi sinqami, sapcha chupami, kasha kirumi, qasqun pachanpis suqumi, niykur kay sallqa uywaqa takshallami. Ñawinqa tukupanawraqmi, shillunpis mishipanawraqmi, wayrallami purin, kaypa wakpa rikachakushpami aywan. Machaykunachawmi puñun, allqunawmi miran. Usya wata kananpaqmi hirkakunachaw awllan. Karumanmi sinqan muskin. Uushata rikaykurnami manchaq-manchaqlla laataypa witipan, hunaqpa paqaspapis suwakun, mana taqrayllapami mikunpis. Lluta aychatapis mikunllami, allaapa suwakuq uywami, sallqakunallachawmi yachan.
135
3. Willakuy niy
Intiwan wayra
Huk punchawshi naanichaw intiwan wayra tinkuyaañaq. Chayshi ishkan parlaraykar aywayaañaq. Chaynaw parlayanqanchaw intiwan wayraqa ishkan llallinakuyaananpaq churakaayaañaq, mayqanchikshi llallishun nir. Chaypita apustayañaq, chaynaw kaykarnashi tapunakuyaañaq ¿Imanawtaq rikaashun mayqanchikpis llallinqanchiktaqa? nirnin. Chayshi huk runata minkakuyaañaq, runaqa awnir naanipa yarquñaq. Naanipa aywar qallaykuptinnashi, qallaykuyaañaq ishkan qichunakuypa, ñuqaraq ñawpata ninakur.
136
Wayraqa, ñuqami chukunta punchunta qichurishaq niñaq, llapan kallpanwan
puukayta
qallariñaq.
Chaynashi
runaqa
chukunta,
punchuntapis achkukurkur aywakullaañaq. Wayraqa kimsa kuti llapan kallpanwan puukañaq, runataqa chukunta, punchuntapis qichuyta atiñaqtsu. Chaynashi inti kananqa ñuqatanami rikaamanki niñaq, runapa chukunta, punchuntapis hurquchishaqmi nirnin llapan kallpanwan hinchi achachar qallaykuñaq, runanashi chukunta, punchuntapis, chumpantapis hipipakur qallakuykuñaq. Chaypita, huk sachapa chakinman aywar hamakuykuñaq,
punchunwan
humpintapis
pichakurnin
wayrata
mañakuñaq wayrapaykunanpaq, chayshi wayraqa ullqushqa kañaqnatsu, chaynaw intiqa wayrata llalliñaq.
137
Papa kuru
Huk markachawshi kapuqyuq allaapa wayllaayu runa warminwan taakuñaq. Wasinchaw sara, papa, uqa, imayka laaya mikuykunapis kapuñaq; ashmankunapis allaapa mirañaq, qillayninpis qara pikshachaw hunta pakaraakuñaq. Chaynaw kapuqyuq kaykarshi mana pitapis kuyapaariqtsu. Papa allay wichanna, wakcha warmikuna hina wamrakunapis allapakuq chaayaañaq, chayshi micha runaqa qurpankunata llullapañaq, kaynaw nishpa: —Papaataqa kurumi allaapa ushashqa, chaymi allaaraqtsu, qamkunaqa munayankimanraqku mana alli papata, nir. Papa allaychaw kaykaayaptinnashi, runapa mamallanpis chimpa naanipa shamuykaañaq. Chayta rikaarirnashi warminqa niñaq: —Mamaykipis papamannachi shamuykan ¿Kanan imanashuntaq?, chaynashi runaqa warminta niñaq:
138
—¡Ras chay papapa yuranwan tsapaykamay, manaraq rikaamanqanyaq!, chaynashi warminqa papapa yuranwan tsapaykuñaq. Maman chakraman chaarirnashi wawallanpaq llumchuyninta tapukuñaq. Chayshi llumchuyninqa, kaynaw niñaq: —“Karu markatami qila wawayki aywakushqa”, chaynaw niptinnashi chakwanqa allaapa llakinashqa niykur waqarnin kutikuñaq. Chakwan illakaariptinnashi warmiqa runanta kichaq aywañaq. Chaynashi runantaqa kuruman tikrakashqata tariñaq. Chaynashi ꟷ”¡Waaaw!, quwallaami lluta kuruman tikrakashqa” —Nir manchakar warmiqa qapariykuñaq, niykur yanapayta ashir qayaykachaañaq. Niykurshi runapa mamanman qayakunaq kutimunanpaq, karuchaw karninna wiyañaqtsu. Chaynaw kaykaptinshi marka mayinkuna warmi waqaqta wiyar tapuq aywayaanaq: ꟷ”¿imataq imanashqa? ꟷnishpa. Chayna warmiqa imanaw kashqanta runakunata willañaq. Chayshi runakuna kurukunata alli aylluykur kayaykuyaañaq. Chay hunaqpitashi uchpanpita achka imayka rikuq kurukuna yarquyaañaq, niykur may chay hirkapa aywayaañaq. Chay hunaqpitashi imayka rikuq papa kurukuna yuriyaañaq.
139
Glosario cordero.
awniy. v. Aceptar, estar de acuerdo.
achkayay. v. intr. Aumentar, multiplicarse.
aayapakuy. v. intr. Bostezar.
achkipay. v. Alumbrarle.
aayaray. v. intr. Estar con la boca abierta (permanecer por un tiempo).
achkiy. v. Alumbrar, iluminar. achkukurkuy. v. Agarrarse de alguien para refugiarse.
aayay. v. Abrir la boca. achaku. s. Zarigüeya.
achkuy. v. agarra o coger con ambas manos.
achaq. s. Caliente.
achu. s. paja menuda, palitos.
achay. 1. s. Calor. 2. v. intr. Hacer calor. achaychirapa. s. mientras hace sol.
achuy. v. Segar (por ejemplo trigo), recoger leña o paja.
Lluvia
aha. adj. Difícil.
achikay. s. Bruja.
ahachiy. v. causar molestia a otra persona.
achikyay. 1. v. tr. Alumbrar. 2. v. intr. impers. Amanecer, alborear.
ahalla. adv. m. Rápidamente. ahashqa. irritado.
achira. s. Hierba de hojas anchas, de la familia de las cannáceas, de raíz comestible.
adj.
Molesto,
ahay. v. estar molesto. cf. piñay.
achis. s. Planta (cereal con semillas comestibles), una variedad de quinua (colorada).
ahayaachiy. v. Hacer que otro se enoje: molestar.
achka. adv. Bastante, mucho.
ahayay. v. Aburrirse, hastiarse, cansarse de una situación.
achkaq. adv. c. mucho(s), únicamente para personas.
akachallaw. interj. ¡Qué dolor! (producto de hincazón), ¡qué calor!.
achkash. s. Cría de oveja,
140
akaka. s. Pájaro carpintero, pito.
chakawlla. s. Quijada. chakay. 1. s. Oscuridad, noche. 2. v. Oscurecerse.
akapa. adj. Pequeño, menudo.
chaki. s. Pie.
akchi. s. Luz, luminosidad, claridad.
chakra. s. Chacra, sementera.
Akchiy. v. alumbrar, iluminar.
chakrakuy. v. Obtener una chacra.
akllakuna. s. Escogidas del sol.
chakwa. s. Perdiz.
akllu. s. Gago, tartamudo. akranakuy. v. entre personas.
chakwan. s. Anciana.
seleccionar
chakwanyay. v. Envejecer la mujer. chala. s. Costa.
akray. v. Escoger, seleccionar.
challwa. s. Pez, pescado.
aksay. adj. Hombre malo, de mal genio.
challwakuy. v. Pescar. chani. s. Precio.
aku. interj. imp. ¡Vamos!
chaninyay. v. volverse caro.
akuy. v. Comer harina.
chanka. s. Pierna; muslo.
alachikuy. v. sentir frio.
chankaka. s. Chancaca.
alalashqa. adj. Resfriado.
chapla. s. Sandalia hecha de jebe.
alalaw. interj. ¡Qué frío! chaay. 1. v. Cocer. 2. v. Llegar.
chapruy. v. Abollar.
chacha. s. Anciano o anciana.
chaqallwi. s. Quijada.
chachaq. adv. Fuertemente. chacharay. v. estar echado.
chaqan. s. Páncreas.
Recostarse,
chaqay. v. Sacar líquidos o sólidos.
chaka. s. Puente. chakachaka. temprano.
adv.
t.
chaqchachikuy. v. Ir a hacer chacchar.
Muy
chaqchakuq. s. Persona que
141
sabe adivinar con la coca.
preñada.
chaqchay. v. Chacchar.
chiina. s. Señorita, muchacha.
chaqlla. s. Largueros, carrizos o palos largos y delgados.
chikcha. s. Cosquillas. chikchay. v. Cosquillear, hacer cosquillas.
chaqllay. v. Atar largueros o palos largos y delgados. chaqnay. v. Atar extremidades, maniatar.
chikchi. s. Murciélago.
las
chiki. adj. Malagüero. chikikuy. v. mezquindad.
chaqra. adj. Infértil, terreno que no produce.
Envidiar,
sacha. s. Árbol.
charanku. s. Charango.
hachahacha. s. Bosque.
charapa. s. Tortuga de río.
haacha. s. Hacha.
chariy. v. Agarrar.
haachin-haachin. s. onamat. Onomatopeya del rebuzno.
charki. s. Carne seca. chashqa. adj. Cocinado.
haachinyay. v. Rebuznar.
chaskiy. v. Recibir.
haka. s. Cuy.
chawa. adj. Crudo.
hakapichu. s. Picante de cuy.
chawaachiy. v. Interrumpir una acción.
hakay1. v. Hincharse.
chaway. v. Perder el sueño.
hakay2. v. volumen.
chawpi. s. Centro, medio.
hakapakuy. v. Hincharse.
chaychaw. adv. Alli.
haku. s. Manta para cargar.
chaynaw. adv. Asi.
hakukuy. v. Ponerse la manta.
chichi. s. Teta, mama, ubre.
haakuy. v. Estar vacío.
chichiy. v. Mamar. adj.
de
hakllu. adj. Tartamudo.
chay. pron. dem. Ese, esa.
chichu.
Aumentar
haakuchiy. contenido.
Embarazada,
142
v.
Vaciar
el
haakuq. adj. desocupado.
hana. adv. Arriba, encima. var. hanaq, hanan.
Deshabitado,
hanchay. v. Llevar de la mano; Llevar colgado del asa.
sallqa. s. Cordillera, puna. hallqaruna. s. Persona de la puna.
hanka. s. Cordillera. hankay. v. Caer nieve, cubrirse de nieve.
hamakuna. s. Asiento. hamana. s. Asiento; lugar u objeto que sirve para sentarse.
hanapay. v. Encimar, poner encima.
hamay. v. descansar.
adv.
hanan-hanallan. Superficialmente.
hamakuy. v. descansar. hamaq. adj. Terreno no cultivable, persona que descansa.
hanaqan. adv. Más arriba de. hanaqpacha. s. Cielo.
hanaq. adj. Terreno duro.
hapallan. adj. Solo, único.
hanay. v. Endurecerse.
hapallanshaakuq. s. Especie de planta de la puna cuyas flores son amarillas y semejantes a una corona.
hamay. v. Respirar, descansar. hamaychay. v. Sofocarse, asfixiarse, respirar con dificultad.
hapay. v. Dar algo.
pasos, llevar
hampi. s. Remedio, medicina, veneno, insecticida.
hapshi. adj. Flojo.
hampiy. v. Curar.
hapshiyay. aflojarse.
hampikuq. s. Curandero.
v.
Soltarse,
haapa. adj. Forastero, extraño.
hampikuy. v. curarse.
haqa. s. Deuda.
hamun. s. Jamón.
haqatukuy. v. Endeudarse.
hamuchinakuy. v. Hacerse adivinanzas.
haqchiwsay. v. Estornudar.
hamuray. v. Criticar.
haqchiy. v. Morder con los dientes.
143
ichik. adj. Pequeño.
inku. adj. Arrugado, encogido; desnutrido.
ichik-ullqu. s. Duende.
inkuyay. v. Arrugarse, enflaquecer, no crecer.
ichikwarmi. s. Enana. ichiy. v. Ponerse de pie.
inti. s. Sol.
ichiray. v. Estar de pie.
intiwatana. s. Reloj.
ikish. s. Axila. ikiy. v. Picar, pedacitos.
intiy. v. Salir el sol. cortar
en
isanka. s. Canasta. iska. adj. Sucio.
illa. s. Amuleto.
iskay. v. Abonar la chacra haciendo dormir a los animales.
illay. v. Ausentarse. illakay. v. Desaparecer.
iski. s. Liendre.
illaqpita. adv. m. De repente, sorpresivamente.
iskiy. v. Sacar liendres.
illawa. s. Hilo de tejido.
ishkiy. v. Caerse.
illu. adv. Probablemente.
isku. s. Cal.
illuy. v. Juntar torciendo hilos de distintos colores.
iskupuru. s. Variedad de papa. ishkuy. v. Desgranar maíz.
ima. pron. interrog. ¿Qué? imay. pron. ¿Cuándo?
ismay. v.2. Defecar.
interrog.
ismayqaltiq. s. Escarabajo. ismaytanqaq. s. Escarabajo.
imanay. v. Pasar, suceder; hacer algo.
ismu. adj. Podrido.
imanir. interrog. ¿Por qué?
ismuy. v. Podrir.
inchana. s. Pañal.
isqamray. atorarse.
inka. s. Inca, autoridad suprema del imperio incaico.
v.
isqicha. s. Diarrea.
inkay. v. Llevar sobre la nuca; Organizador de pallas.
isqun. num. Nueve.
144
Asfixiarse,
isquy. s. Pus.
kakyay. v. Eructar.
ishanka. s. Ortiga.
kalamina. s. Calamina.
ishkaq. num. Dos personas.
kalawasu. s. Calabaza.
ishkay. num. Dos.
kaldu. s. Caldo.
ishpay. v. Orinar. 2. s. Orina.
kalla. s. Rotura recta; Rueca; horquilla.
ishpana. s. Uretra; baño.
kallay. v. Romper por la costura; Partir en dos en línea recta.
iti. s. Bebé recién nacido. ichapis. adv. d. Quizás, tal vez.
kallapa. s. Horcadura de un árbol.
ichuq. s. Izquierda. itsuy. v. Segar.
kallana. s. Tostador.
kacha. s. Mensajero. Hacedor de mandados.
kallishtu. s. Carnaval.
kachay. v. Soltar, dejar libre.
kallka. s. Rueca (para hilar).
kachapay. v. Dejar para alguien. kachariy. v. Dejar, abandonar.
kallki. s. Encañada. kallpa. s. Fuerza. kallpachay. v. Esforzarse.
kachkay. v. Raspar con los dientes.
kallwa. s. Instrumento para tejer.
kachi. s. Sal.
kamay. v. Crear; Extender algo para recibir.
kachichay. v. Salar, echar sal. . kachichiy. v. Dar sal a los animales. kachitay. v. Salar.
kamakaachiy. v. Ordenar las cosas, acomodar.
kachucha. s. Gorra.
kamachikuq. s. Autoridad.
kachupi. s. Restos de algo masticado.
kamcha s. Maíz tostado. kanan. adv. Hoy, ahora.
kachuy. v. Masticar.
kancha. s. Corral.
kakash. s. Gallo.
kaniy. v. Morder; ladrar.
145
lachyay. v. Dar una palmeada, abofetear.
kanka. s. Asado. kankay. v. Asar carne.
Lamati. s. Baba.
kantay. v. Cantar.
lansanay. v. Tener deseos de vomitar.
kapay. v. Castrar. kapaachu. s. Bolsa de cuero para llevar barro.
lapi. adj. Orejón; uno que tiene orejas grandes y colgantes.
kapish. s. Cabra macho.
lapiy. v. Deformar, aplastar.
kaptuy. v. Rmper el hilo con los dientes.
lapyay. lamiendo.
kapuy. v. Tener, poseer.
v.
Tomar
agua
laqatu. s. Caracol.
karu. adj. Lejos.
laqay. v. Adherir.
karka. adj. Percudido, sucio.
laqakuna. pegamento.
karkakuru. s. Escarabajo.
s.
Goma,
laqchiy. v. Rociar; aventar (líquido), echar agua con la mano.
karkash. s. Bosta. kartakuy. v. Escribir una carta. kasamintu. s. Matrimonio. kaspa. s. Mazorca.
laqtu. adj. Desdentado, sin dientes.
kaspay. v. Asar el choclo.
laqu. adj. Desafilado, sin filo.
kaswila. s. Sartén con dos orejas.
laquyachiy. v. Desafilar.
kasha. s. Espina.
laqwa. s. Metiche, gorrero, sobon.
kashki s. Sopa, lawa.
laqway. v. Lamer.
kashkikuy. v. Preparar sopa.
laqtay. v. Revocar, enlucir, embarrar. laqyay. v. Abofetear.
kashtiy. v. Hincar, introducir al puntiagudo.
lasaq. adj. Pesado. lasay. v. Tener peso.
kashu. s. Herramienta de hierro.
latu. adj.Abollado, achatado.
146
latuy. v. Abollar, achatar.
prenda.
lawa. s. Sopa de harina.
llachapayay. v. Envejecerse, volverse viejo (cosas).
lawatiwa. s. Enema.
llachkikay. v. Rajarse.
lawsa. s. Baba.
llaki. s. Tristeza.
lawsay. v. Babear.
llakikuy. v. Entristecerse, tener pena; preocuparse.
lawta. adj. Pegajoso, líquido viscoso. laaha. s. Piedra delga, laja.
llakichiy. v. Entristecer, apenar, causar preocupación.
lasu. s. Lazo, soga hecha de cuero crudo de vaca.
llakipay. v. Compadecer, preocuparse por alguien.
laatay. v. Gatear.
llakishqa. adj. Triste, afligido.
laataray. v. Estar echado de barriga, estar echado boca abajo.
llakun. s. Especie de papa. llalliy.v. ganar.
lichi. s. Leche.
llama. s. Llama.
limyay. v. Pelar con cuchillo.
llamiy. v. Probar, saborear.
liqita. s. Barro.
llampa. adj. Que suficientemente picante o dulce.
liqmay. v. Sentarse con las rodillas separadas y los pies juntos.
llampu. adj. Suave, blando.
listukuy. v. Alistarse. luqtu. adj. Sin punta, romo. v.
Hacerse
v.
llampuchiy. ablandar.
liyay. v. Amarrar, atar, liar. luqtuyay. punta.
no es salado,
llampuyay. ablandarse.
sin
v.
Suavizar, Suavizarse,
llamshiy. v. Comer poquitos.
luychu. s. Venado.
por
llanqi. s. Llanque, sandalia.
luru. s. Loro.
llanqikuy. llanque.
llachapa. s. Ropa, vestimenta,
147
v.
Ponerse
el
llantin. s. llantén.
llawchi. adj. Puntiagudo, agudo; cortante.
llantu. s. Sombra. llantukay. anublarse.
v.
llawchichay. v. Sacar punta.
Nublarse,
llika. s. Telaraña.
llantukuy. v. Protegerse (de la lluvia o sol).
lliklla. s. femenina.
llanu. adj. Delgado, angosto.
llikllakshu. s. Axila.
llanuyay. v. Adelgazar. uyutay.
llilli. s. Ingle.
cf.
Manta,
prenda
llillichay. v. Escaldarse.
llapchiy. v. Aplastar con la mano, apretar con la mano.
llillishqa. adj. Escaldado.
llaplla. s. Vellosidad.
llipta. s. Ceniza del tallo de quinua (para mascar con coca).
llapllan. s. Gorro que cubre hasta las mejillas.
lliptayay. v. Volverse ceniza, convertirse en ceniza.
llapsha. adj. Delgado (cosas planas).
lliqllish. s. Ave centinela.
llapiy. v. Aplastar, apachurrar.
machamacha. silvestre con narcóticas.
llapchiy. v. Lapchiy. Ablandar. llaqi. s. Hojas verdes del maíz (antes que eche espiguillas).
s. Planta propiedades
machaku. s. Serpiente.
llaqiy. v. Deshojar el maíz tierno.
machay. s. Caverna, cueva. Emborracharse.
llaqllay. v. Labrar madera.
machka. s. Harina.
llaqway. v. Lamer.
mahay. v. Tender; poner (algo en el sol para que seque).
llashtay. v. Revocar, enlucir; untar.
makallay. v. Abrazar. maki. s. Mano.
llawchay. v. Arrancar las hojas del maíz jalándolas hacia abajo.
makllu. adj. Animal que nace con una pata deformada.
148
makshu. s. Pata (desde la rodilla).
mañakuna. s. Oración. maqay. v. Golpear, pegar.
makwa. adj. Viejo, gastado, usado (cosas). makwayay. (cosas).
v.
maqchiy. v. Esparcir la semilla. maqllu. adj. Lisiado.
Envejecer
maray. s. Batán.
makyay. v. Alcanzar (algo a otro).
marka. s. Pueblo, cultura. markamasi. s. Paisano.
mallaqay. v. Hambre.
markay. v. Marcar un animal.
malliy. v. Probar; saborear algo.
marku. s. Especie de arbusto de flores pequeñas y blancas.
mallki. s. Almácigo, planta.
marqay. v. Cargar en brazos; llevar en brazos.
mallwa. adj. Tierno. mama. s. Madre. maman. adj. reproductora.
marqu. s. Animal que habita las lagunas de las punas y sale de noche en forma de una oveja u otro animal.
Hembra
mana. adv. neg. No.
marpuy. v. Caer a una laguna (un animal).
manakaq. adj. Inexistente; inútil.
masi. s. Compañero, colega.
manka. s. Olla.
masha. s. Yerno.
manchay. v. miedo.
mashakuy. v. Calentarse con el solo o fuego.
manchakay. v. Asustarse. manchachiy. atemorizar.
v.
mashtay. v. Tender, extender.
Asustar,
mashtakay. v. Esparcirse.
manshu. adj. Manso.
mashtaray. v. Estar esparcido.
manya. s. Atadura.
mashwa. s. Isaño.
manyay. v. Manear, maniatar, atar.
mata. adj. apegado.
149
Junto,
unido,
matanka. s. Nuca.
nuqtay. v. Tragar.
matankay. v. Llevar al algo en el hombro.
nuwillu. s. Toro castrado. nuyu. adj. Húmedo, mojado. Cf. uqu.
may. pron. interrog. Dónde.
nuyuy. v. Mojar.Palla. s. Mujer danzante.
nakatu. s. Cicuta. nanachikuy. v. Sentir dolor.
paariy. v. Volar.
nanaqshimi. s. Dícese de la dura, ofensiva.
pacha. s. Estómago.
nanaytashqa. adj. Adolorido.
pachak. num. Cien.
napay. v. Saludar.
pachakchaki. s. Ciempiés.
napanakuy. v. Saludarse.
pachilla. s. Cuña.
naya. s. Mal augüerio.
pachka. s. Araña.
naani. s. Camino.
pakapaka. s. Lechuza.
nikuchu. s. Diminutivo de Nicanor.
palta. s. Palta. pakiy. v. Romper, quebrar.
nina. s. Fuego.
pallay1. v. Cosechar cereales.
ninakuru. s. Luciérnaga. ninaqallu. mentirosa.
s.
niraq. adv. semejante.
pallay2. v. Recoger, alzar.
Persona
pampa. s. Llanura, explanada. pampachay. v. Perdonar.
Parecido,
pampay. v. Enterrar.
niraqkuna. s. Colores.
panaka. s. Linaje, casta.
niy. v. Decir.
pani. . Hermana del hombre.
ninay. v. Significar, querer decir.
pankay. v. Maniatar. pantay. v. Equivocar, errar.
numya. s. Tipo de frijol.
pantachiy. v. Engañar, confundir, hacer equivocar.
nuna. s. Gente, persona.
150
paqarichiy. v. Fundar, crear.
pirqa. s. Pared.
paqay. v. Lavar.
pirqay. v. Pircar, levantar una pared.
paqchiy. v. Aplaudir.
piruru. s. Perinola, disco de piedra para el huso.
paqcha. s. Catarata, cascada, caída de agua.
pirwa1. s. Atado de tallo seco de cereales.
paqu. s. Alpaca. pariwana. s. Flamenco.
pirwa2. s. Huso.
parquy. v. Regar.
pisqa. s. Moco.
paska s. Mármol suave.
pishi. adj. Poco.
paskay. v. Desatar.
pishipay. v. Cansarse.
patak. s. Andén.
pishqu. s. Pájaro.
patsa1. s. Tierra.
pishqurukus. s. Ruiseñor.
patsa2. s. Época, tiempo.
pichana. s. Escoba.
pichis. s. Perro pequeño.
pishtay. v. Degollar.
pichisanka. s. Gorrión.
pichay. v. Barrer, limpiar.
piki. s. Nigua, pique.
puru1. s. Pluma.
piksha. s. Bolsa.
purutu. s. Frijol.
pillpis. s. Mariposa.
pushay. v. Guiar, conducir.
piltay. v. Trenzar.
pushllu. s. Ampolla.
pinkullu. s. Flauta. pintiy. v. Saltar.
pushllukuy. v. Quemarse (con líquido hirviente).
pincha. s. Canal, acequia.
puusay. v. Rebalsar.
piñay. v. molestarse.
puchkay. v. Hilar lana.
Encolerizarse,
s.
Trompeta
piña. s. Toro bravo.
pututu. caracol.
piqa. s. Cabeza.
puway. v. Hervir.
151
de
puyñu. s. Cántaro.
qaqa. s. Barranco, risco.
puyu. s. Polilla.
qaqlla. s. Cara.
puywan. s. Pulmón.
qara1. s. Cáscara.
puukana. s. Soplete, soplador.
qara2. s. Piel, corteza.
Puukay. v. Soplar.
qara3. s. Cuero.
qachway. v. Bailar.
qaracha. s. Caracha, sarna.
qachi. s. Paja brava.
qarachakuy. v. Arrastrarse, reptar.
qachpi. s. Barranco, risco.
qaray v. Servir comida.
qachqa. adj. Áspero.
qashpay. v. Quemar limpiar.
qasa. s. Helada. qala. adj. lampiño.
Pelado,
calvo,
para
qashqa. s. Surco. qashya. adj. Tierra suave.
qalaputu. adj. Calvo.
qatay. v. Techar, cubrir.
qalapaachu. adj. Desnudo.
qatiy. v. Arrear.
qallpay. v. Regar.
qatu. s. Mercado, plaza.
qallu. s. Lengua.
qatuq. s. Vendedor.
qallwash. adj. Amarillo.
qatuy. v. Vender.
qamla. adj. Insípido.
qaway. v. Mirar, observar.
qantu. adj. Cantuta.
qawiy. v. Batir.
qanyan. adv. Ayer
qayakuy. v. Llamar.
qapaq. adj. Noble; distinguido.
qaara s. Maguey.
qapariy. v. Gritar.
qichqa. s. Arista.
qapiy. v. Ordeñar; exprimir.
qichu. s. Resta o sustracción.
qapra. s. Ciego.
qichwa1. s. Valle interandino.
qapchiy. v. Exprimir.
qichwa2. s. Idioma quechua.
qaqa1. s. Roca.
152
qilla. adj. Ocioso, flojo.
ramrash. s. Aliso.
qillay. s. Dinero, plata
rani. s. Pene.
qillichakuy. v. Contaminar.
rancha. s. Enfermedad que ataca a las papas.
qillqana. s. Lápiz.
ranra. s. Pedregal.
qachak. s. Sapo.
qantiy. v. Comprar.
qachiy. v. Romper, arrancar.
qantikuy. v. Vender.
qahay. v. Visitar, echar de menos.
qanya. adj. Mal agüero.
qasu. s. Hielo, glaciar, nieve de glaciar, nevado.
qapay. v. Voltear la grama (en el barbecho).
qaka. s. femenino.
qapi1. s. Papel, página.
Órgano
sexual
qapi2. s. Hoja de plantas.
qakacha. s. Arracacha.
qapra. s. Hoja de plantas.
rakcha. adj. Asqueroso, sucio.
qapracha. s. Niña o muchacha muy inquieta o juguetona.
rakiy. v. Separar. Divorciarse,
qaqaa. s. Casa destechada, caserón.
rakipay. v. Compartir; repartir, dividir.
qaqaw. s. Especie de gusano que vive en la tierra.
raku. adj. Grueso, doble (cosas cilíndricas).
qaqra. s. Quebrada, abra.
rakikay. separarse.
v.
raqray. v. Erosionar.
rakta. adj. Grueso, doble (cosas planas).
raqu. s. Arcilla. rara. s. Parte alta.
rakwa s. Azadón.
ras. adj. Rápido.
raaku. s. Arcilla.
raskay. v. Rascar.
ramay. v. Derramar.
rashta. s. Nieve.
rampuqchu. s. Frutescencia de la papa.
rashtay. v. Nevar.
153
saqtanakuy. v. Zamarrearse mutuamente.
ratakuy. v. Esconderse. ratash1. s. Ropa, vestimenta, prenda.
sara. s. Maíz.
ratash2. s. Andrajo, harapo; tela.
sas. adj. Rápido. saslla. adv. Rápidamente.
ratash3. adj. Andrajoso, rotoso, haraposo.
sasa. adj. Difícil. siki. s. Glúteo.
ratay1. v. Contagiar, infectar.
silla. s. Montura.
ratay2. v. Posarse (un ave); aterrizar (un avión); llegar al suelo (lluvia, nieve, granizo).
sinqa. s. Nariz. sinrichakuy. v. Formar fila.
ratachiy. v. Encender.
sipuy. v. Copular.
saksay. v. Llenarse, satisfacerse, saciarse. saksashqa. adj. satisfecho, saciado.
siqiy. v. Dibujar. sira. s. Cicatriz.
Lleno,
siwara. s. Cebada.
sakway. v. Copular.
siwulla. s. Cebolla
saltay. v. Saltar.
supi. s. Pedo.
salwiya. s. Salvia.
suqru. s. Sordo; zonzo, bruto.
sapcha. adj. Pelucón.
suqsu. s. Huevo podrido.
sapi. s. Raíz.
suqta. num. Seis.
sapsay. v. Comer (Refiriéndose al sonido que hacen el perro o chancho).
suqu1. s. Cana. suqu2. adj. Plomizo, gris. suwaq. adj. Ladrón.
saqchu. Adj. Mal molido (no pulverizado).
suway. v. Robar.
saqmay. Apedrear.
suyu. s. Región, territorio.
saqtay. v. Derribar, tumbar, zamarrear.
suyucha. s. Provincia. shallmay. v. Copular.
154
shama. s. Escorbuto.
shulluy. v. Abortar.
shamuy. v. Venir.
shumaqchay. v. Hacer bonito, hermosear.
shana. s. Comida recalentada.
shunqu. s. Corazón.
shapra. s. . Barba.
shuntu. s. Huso.
shaqsha. s. Cascabel, sonaja.
shuquy. v. Chupar.
shaqsha. s. Danzante típico.
shura. s. Jora.
shawintu. s. Guayaba.
shuti. s. Nombre.
shilliy. v. Rajar madera, partir tronco.
shutinchay. v. Describir.
shillikay. v. Rajarse.
shutuy1. s. Gota.
shillku. s. Especie de planta (amor seco).
shutuy2. v. Gotear. shuytu. adj. Ovoide.
shillu. s. Uñas.
shuyay. v. Esperar.
shimi. s. Boca.
v.
shinqashyay v. Ahogarse.
shuyapaakuy. esperanza.
shinti. s. Haba sancochada.
shuyshuy. v. Colar.
shinwa. s. Ortiga.
shuyshuna. colador.
shipash. s. Mujer joven.
uchu. s. Ají.
shiraka. s. Zarzaparrilla.
utsuputu. s. Tobillo.
shuk. num. Uno.
uchpa. s. Ceniza.
shukshu. s. Bastón. s.
Cernidor,
shuutay. v. Respirar.
shipray. v. Pelar, mondar.
shukukuy. remolino.
s.
Tener
usa. s. Piojo.
Huracán,
ukru. adj. Hondonada, hoyo.
shullka. s. Hijo menor.
ukshi. s. Buche.
shullu. s. Feto.
ukuku. s. Oso.
155
ukush. s. Ratón.
uqtiy. v. Excavar.
uli. s. Mentira.
uqsha. s. Paja.
ulla. s. Carbón.
uqshishqa. adj. Mal pelado (mote).
ullqu. s. Varón.
uqu. adj. mojado.
ulluku. s. Olluco.
uquna. s. Pantano. Cf. hunqu.
ulluy. v. Luxar.
uqururu. s. Berro.
ultu. v. Renacuajo.
uray. v. Bajar.
uma. s. Cabeza.
urku. s. Frente.
umalliq. s. Dirigente.
urpi. s. Paloma.
umayuq. s. Inteligencia.
urus. s. Cerebro.
umiña. s. Piedra preciosa.
uryay1. s. Trabajar.
umiita. s. Humita.
uryay2. v. Cultivar.
unancha. s. Bandera.
ushay. v. Terminar.
unkuy. v. Aporcar la papa.
ushqumishi. s. Gato montés.
unchik. s. Maní.
usya. s. Sequía, verano.
upa. s. Mudo, tonto, sordo.
utikay. v. Cansarse.
uparinri. s. Sordo.
utku. s. Algodón.
upaallakuy. v. Callar.
uturunku. s. Otorongo.
upichu. s. Anemia.
uusha. s. Oveja.
upiy. v. Apagar.
uyu. adj. Flaco.
upyay. v. Beber, tomar.
uyutay. v. Adelgazar.
uqa. s. Oca.
usaka. s. Puente.
uqi. adj. Plomizo, gris.
usakmay. roturar.
uqiti. s. Ano. uqray. v. Perder.
v.
wachay1. v. Parir.
156
Barbechar,
wachay2. v. Dar a luz.
wanu. s. Estiércol, abono.
wachay3. v. Producir (la tierra).
wañunaykaq. adj. Agonizante.
wachi. s. Flecha.
wañuy. v. Morir.
wachu. s. Surco.
wanwa. s. Zancudo.
wachuku. s. Faja, cinturón.
wapull. s. Vaho.
wachwa. s. Ganso andino.
waqachay. v. Aullido.
wakcha1. s. Huérfano.
waqay v. Llorar.
wakcha2. s. Pobre.
waqra. s. Cuerno, asta.
wallpa. s. Gallina.
waqruy. v. Morder un hueso para desmenuzarlo, mordisquear.
wallqa. s. Collar. walluy. v. Talar (cortar árboles).
waqsallu. s. Planta medicinal llamada «pájaro bobo».
waman. s. Halcón.
waqta1. s. Espalda.
wamiy. v. Mezclar (harina) con agua, batiendo para que no se formen grumos).
waqta2. adv. Afuera. Tsampa. a. Césped.
wanaku. s. Guanaco.
usamqay. v. Moler a medias, frangollar.
wanka1. s. Piedra grande, larga.
tsamqa. s. Trigo semimolido.
wanka2. s. Hito.
tsapana. s. Tapa de olla.
wanka3. s. Apacheta.
tsapay. v. Tapar.
wankilla. s. Danzante.
tsaray. v. Sostener en la mano.
wankuy. v. Envolver.
tsimpa. s. Banda (lado).
wanquyru. s. Abeja.
tsimpay. v. Cruzar.
wanti. s. Enfermedad venérea.
tsinkay. v. Escapar, perderse.
wantuy. v. Llevar algo entre dos o más personas.
tsiqlla. s. Cintura.
157
tsiqlliy. v. Brotar.
taksha. adj. Pequeño.
tsiqtay. v. Partir.
takuy. v. Mezclar.
tsiktsi. s. Murciélago.
takushqa. adj. Mezclado.
tsiqtsi. adj. Jaspeado.
talulu. adj. Tartamudo.
tsuklla. s. Choza.
tamal. s. Tamal.
tsuktsu. s. Malaria.
tamya. s. Lluvia.
tsulluy. v. Derretirse.
tanta. s. Pan.
tsulluchiy. v. Hacer derretir.
tantakshu. s. Panecillo de harina.
tsunyaq. s. Soledad (lugar desierto).
tantiyay. v. Calcular.
tsuqllu. s. Choclo.
tanuy. v. Aplastar, embutir.
tsuri. s. Hijo de varón.
tapash. s. Mariposa nocturna.
tsurikuy. procrear.
v.
taqllapay. v. Dar palmadas.
Engendrar,
taqllay. v. Amasar.
tsururu. s. Escarcha.
tarush. s. Tipo de venado.
tsururushqa. adj. Congelado.
tatki. s. Metro.
tsuya. adj. Limpio.
tawri. s. Chocho, altramuz.
tsuyayachiy. v. Purificar el agua; aclarar. tahu. adj. (cereal).
tawshiy. v. Picar. tawshipay. v. Picotear.
Semimaduro
tayta. s. Padre.
taakuna. s. Asiento.
tihira. s. Tijera.
takay. v. Golpear.
taakuna. s. Asiento, silla.
takakuy1. v. Tocar, golpear (una puerta).
tikpi s. Imperdible. tikti. s. Verruga.
takakuy2. v. Golpearse.
timpuy. v. Hervir.
takiy. v. Cantar.
tinya. s. Bombo.
158
tipshiy. v. Pellizcar.
yanuy. v. Cocer, cocinar.
tita. adj. Grueso en objetos cilíndricos.
yapay1. v. Sumar, agregar.
titi. s. Plomo.
yapay2. adv. De nuevo, otra vez.
tiwyay. v. Saltar.
yapyay. v. Arar.
trukay. v. Intercambiar, trocar.
yarayma. s. Estrofa.
tukllu. s. Hongo.
yarpaakuy. v. Imaginarse.
tukru. s. Bastón.
yarpay1. s. Memoria.
tuku. s. Búho.
yarpay2. v. Recordar.
tulumpi. s. Arete.
yarquy. v. Salir.
tullpa. s. Fogón.
yaway. v. Probar, saborear.
tullpuy. v. Sumergir (en agua), remojar (comida).
yawapay. v. Desayunar. yawar. s. Sangre.
1
tullu . s. Hueso.
yawarnaani. s. Venas.
tullu2. s. Tallo.
yaya. s. Padre.
yachaywasi. s. Escuela.
yayan. s. Padrillo.
yakachiy. v. Vestir.
yaykuy. v. Entrar.
yaku. s. Agua.
yuka s. Yuca.
yakuchay. v. Aguar.
yukis. s. Zorzal.
yakunay. v. Sed.
yunka. s. Región selvática.
yanta. s. Leña.
yunta. s. . Yunta.
yana. adj. Negro.
yupay. v. Contar.
yanapukutay. s. Nubarrón.
yupi. s. Huella, rastro.
yanapay. v. Ayudar, colaborar.
yura. s. Planta. C
yanasa. s. Amigo.
yuraq. adj. Blanco.
yanashtu. s. Tizne.
yuriy. v. Nacer.
159
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA