Diccionario Palo Monte

DICCIONARIO PALO MONTE.. DE CUNANCHILA- DE CORAZON NQUISI DE NAGANGA -LOS MUERTOS ESPIRITUS NQUISI -MALONGOS ESPIRITUS M

Views 459 Downloads 91 File size 446KB

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Recommend stories

Citation preview

DICCIONARIO PALO MONTE.. DE CUNANCHILA- DE CORAZON NQUISI DE NAGANGA -LOS MUERTOS ESPIRITUS NQUISI -MALONGOS ESPIRITUS MALOSTODOS – LUMBO TODOS LOS DIAS- KILUMBO KITUMBO PALOMA NSUSU SAMBI NSUSU- GALLO NSARAS –TRABAJO MUSANGA- YERBAS PEMBA –VELA WUANGA -O GUERRAS MACHAFIO SURI MAMBO- MELON SUERTE,- SIMBO NBONGO COCO – KANDIAN SANGRE- MENGA SUNSUNDAMBA- LECHUZA DIOS -.NSAMBI PIEDRA- MATARI KULUMBE- TRATADOS LUNDEMO –LENGUA KAMATOTO -POZOLOS CAMINOS -LA NSILA NKUTO SANGA BILONGO.-SACO DE GUARDAR LA BRUJERIA MUNANZO CONGO- CASA RELIGIOSA MUNANZO -LA CASA TIEMPO CONGO- ENTAMBE ATILANGA TODOS DIAME Y AGUE-.TODOS LOS DIAS Y HOY MAKONGUE- LA CALABAZA NBONDA TANDA CONGO NO HURIA - LA LENGUA CONGA NO MATA. NSARA MAYUMBA SI HURIA- LA BRUJERIA QUE TE HAGAN SI TE MATA BILONGO- BRUJERIA MAYUMBA –BRUJERIA PATIPEMBAS –SIGNOS PAGUIAME- HERMANOS MAKURERE- MADRUGADA SAMBIA TE KUTARE LOS DIAME Y AGUE- DIOS TE CUIDE TODOS LOS DIAS Y HOY NUNCA TESI O TESIA- NUNCA SE HECHA PARA ATRÁS MUERTE- OYORUMBA DILONGO –PLATO KANDIAMPEMBE,LUKANKASI, NDOKEN - EL DIABLO MOMBALA- GARABATO SUCULA NCOMBO -LIMPIA EL CUERPO NSAMBE MARAKUTARA- QUE DIOS LA CUIDE NTAMBE ATILANGA- TIEMPO CONGO KUAME- CABALLO BALALA –NARANJAS PERRO –GUAO

HERMANOS RELIGIOSOS- PANGUIAME MATOBE- CAÑA BRAVA LUNDEMO –LENGUA KAMATOTO- POZO MAMBA SIRE - 4 ESQUINAS CAMINOS -LA NSILA MAKONGUE- LA CALABAZA KANDIA – COCO EL CRUCO- EL CULO SUCULA NCOMBO- LIMPIA EL CUERPO MUNANZO- CASA Abanico: efu Abrir: wuanka, duilando Abrojo: nguigo, nguino Abuelo: nkai, nkuku Aceite: masi maki A ctividad: kianyangla Adelante: yalanga ngui Adivinar: vititimenso (con espejo magico),vititi nkobo(s)(con caracolos) Adivino: kusambulero, ngango ngombo, vititi sambidilango (vista del conocimiento ) Adorno: butan dumba, mona Africa: wankila Agua: mansa, manso, masa, mesi, ymasa Agua coco: masa kamputo Agua del mar: kalunga, galunga, masa kalunga Agua del rio: lango cholan Aguardiente: malafo, masa agangulero Aire: nkili, kunanfinda Aji: fotila Ajo: diamputo, niasa Alamo: machuso, mechuso Albahaca: medalo, guanguao Alcol: malafo mbinga, mabinga Algodon: duambo Almendra: eguinse Alta: simane, sambi, sambia, nsambi, nsambia Altar: brandiku sambi, brandiku nsambi Amado: ngua Ama: ngolele Amanecer: dikolombo dikuama Amarillo: moamba Amarrar: kuta, nkuta Amiga: nkundi, yeye

Amigo: wankasi Amigos: bakundi Amuleto: makuto Ancestro: bakula Antepasado: bakula Aqui: munankuto Araña: masu Arbol: bukua, musi yaiti Arena: miseke Arêtes: ngungu Arrodillar: fukama Arroz: eloso, loso, yaloso Avispa: supiwanpungo Ayudar: kawanko Azogue: fendingonde Azul: bundi subir B Babosa: soyanga Bailar: kina kuame Baile: kizumba Ballena: lauriako Bandera: kanda, lelensuata Bañarse: minia Baño: sala Barco: kumbe, nkumbe Barriga: malusa, kibumo Bastante: mbongo Baston: tongo Basura: nsasa, ntiti Bata: matutu Bautizo: botika, gangango Beber: mu Bebida: chamba, malafo Bendicion: diangansua Bichito: bitilengo, (nfiman) Bicho (s): munfuira,(muninfuise) Bien: kiambote Bigotes: sanso, nsanso Blanco: mundele Boca: nua, nia mua, munan nua ,moa, nako Bolsillo: kuto, nkuto, munankuto

Bonita: mlombe, mbuta Bota: lusango Botar: yosa Botella: fumbo, buate Brazo: limbo batolembo Brocha: sama Bruja: guenge, nguenge Brujeri: kindamba, mayombe, mumbanda Brujo: tata nganga, tata nkisi, tata ndoki ,tata mayombe, nbandoki, ndongo, ngangulero Bruto: matutu Bueno: bundu, lulendo, mbote Burro: kombo bongala subir C Caballero: ndo, pana Caballito del Diablo: nkombo akino, nsusu muteka Caballo: batu, nialo, nialu, fato, nfato, nkako Caballo medium: ngango ngombo, nganga ngombo Cabeza: brukoko, ntu, muluanda Cabildo: munanso Café: kundia, kasa, kualikilo Calabaza: malampe, nale, makuke, maluke Caldero: kiso, nkiso, muluguanga Calenture: fuka, mfuka Caliente: banso Calor: banso, muyondo Callar: quisa Calle: nsila, sila Callese: kawako matoko Cama: tanda, lukuame, mfuembe Camaron: brinda, nbrinda Caminar: kiamene, kuenda, kiako Camino: kuenda, kuendan, nsila Campana: ngongo Campo: ngongo Campo: kunayonda, kunayanda, nseke, mumuseke, miseke Canasta: kawuandi Candado: matui, kumba Candela: bansa, bansua, nbansua, mboso, ntuya, baso, mbaso Canela: mokoko wando Cantar: nfindan

Canto: nfinda, mambo Caña: Mikanga, misanga, muengue, marioka Caña de azucar: madiandia, musenga Caña brava: matombe Cañon: matende Cara: bundi, itama Caraco: nkombo, bonantoto, simbu Carbon: etia Carcel: nso gando, kutamu labambu Carne: mbisi, bisi, mbifi, bifi Carnero: meme, dimeme Carta: mukanda, nkanda Casa: nso, munanso Casado: nkla Casamiento: kusankana, longo Cascara: lele Catorce: kumiya Cazador: mbole, walumbe Cazar: kuela Cazuela: balongo, balonga, kalubango, mulanganga, guincho, nguincho Cebolla: molalo, alulosa, abubosa Ceiba: nsambi, ngundu, nsambia Cementerio: nfinda ntoto, kunanso, kunansinda Ceniza: mpolo kubi, mpolo banso Cerebro: samidilango Ciego: wafamensu, kanaba C ielo: nsulu,sulu Cien: nkama Cigarro: nsunga, sunga Cigarillo: nsunga mene Cimarron: pakase lele Cinco: ifumo Cintura: eluketo, munila Ciudad: mbansa Clavo:manna sonye Cobrar: igana Cocina: lambe Cocinar: ise Cocinero: mulombi, mualambi Coco: kano mputo, babomela busa, bana koko Cocodrilo: gando munandansa Coge: kuata

Coger: tala Cojo: guafakulo Collar: sanga ndile, nkutu dilanga Comer: gako, lubia Comida: ndia, uria, udia Compañero: mpanga samba Comprar: kuenda suila, kita Contra: nika Content: matoka kawuando Conversando: banbangan Conversacion: burokoko Corazon: ntimate, nbundo, nchila Corojo: ntunde Correr: lenga Corriendo: san san Craneo: kiyumba Crusifijo: nkangui, nsambiapiri Cruz.: njumbo, tanda, kabusa Cuarto: suako Cuatro: iya, tatu, efua Cuatro esquina: dilu, ndilu Cuatro vientos: kuluso, lucero Cuba: ngundo, kimputo Cubano: wanfuto Cucaracha: nalende, kalu Cuchillo: mbeleko, bele, mbelefina Cuerpo: nitu, masimenga, fumanguame Cueva: kasimbo Cuidado: kirio, nkirio Culebra: mbamba, nsima Curandero: ngango buka, gangantare Chivo: chenche, ekomba, kambo, kombo, nkango, nkongo Chusma: ñangara Chismoso: ndimanguiwa Chiquillo: watoko, guatoko Chino: mingango, mongango subir D Dame: kuende, atuya, tambula, samba, mpandika Dar: kuba Daño: diambo, kualono Dedo: mioko, mioka, nguika

Dedos: nlembo, limbo Derretir: languan Deseo: ntondele Despacio: sualo, sualo Despierto: wiriko Desprenderse: sakri, sakrila Dia: da, muine, diambo Diablo: ndoki, kimbundo, karire, miniampungo, kachanga, tata lubuisa, sampungo, doki Diente: menu, meno Diez: kumi Dieciseis: kumisabami Diecisiete: kumisabuare Dieciocho: kuminona Diecinueve: kimifua Dinero: nsimbo, simbo, simbongo, nbongo Dios: nsambi, sambi, nsambia, sambia Dioses: mpungos Diosa: mpungu Doce: kumiyole Dolo: yela, lunsa Domingo: diansona Doncella: kiwaka Donde: kilumbo Dormer: leka, solele Dos: yole, tauo, yari Duele: yele Dueña: ngunda nkita Dueño: gangan gumbo Dulce: dimbo, ndiambo Durante dia: kunanga Durante noche: kuseka Durmiendo: talenkendo subir E Edad: kisoko El: muena, muana Ella: ndumba Elefant: nsacho, insane, bondantuei, pakasa sao, nsao Embarazada: loyu Enamorado: yambisa Enano: ndundo nbaka (evil) Encender: ntuya

Enciende: songuila lumuine Energia: wanga Enfermedad: kuankumero, yari yari, yemba ,yembo Enfermo: yera, yari, yanyara, tubelanga Enojarse: fula botan kando Entender: tukuenda Enterra: kunfunda Entierr: lucamba nfinda ntoto Entrar: kota, kuenda Envidia: kimpa, kimpalu Epilepsia: nianga Ereccion: nfia timbisi Esclavo: mabika, mubika, muika, mbaki, musensa Escoba: monsi, nmonsi, kamba, baombo Esconder: kabansiero, kabanchielo Escopeta: nkele, kele Escribir: masanika, chikuere, mukanda Escuchame: guisa Escucha: sikilimambo E spanol: musuluwandio Espejo: vititi menso Espejuelos: lumeno Espina: kere benda, kunai Espiriyu: nkuyo, nkisa masa, ngunda, ndundu, dundu, indiambo Espiritu: kindoki, kilumbo Espiritu: nfumbi Espiritu: musanga Espiritu,(malo: ndoki Esposa: nkana Esquina: pambian nsila Estar: diata Estoy: year Estomago: puan boane, monalusa Estrellas: buetete, buete, tetenwangam tetemboa, tango bonansisa, bunansisa Estudia: kundilonga Excremento: tufe, tufi, ntufi Extranjero: lunwanda, lunwando subir F Faja: fanda, ponda Fallesio: tondolo kuame

Fama: bango Familia: kanda Fantasma: kinkindiki Favor: sofeka, nsofeka, masikila Ferrocarril: guio kila, nkumbre kunayiere Fiesta: sikiringoma, kisobiakia, kisingokia ngola, bangalan Fiesta,(baile): kuma kia ngola Fiesta,(música ): mumboma Firma: patibemba Fecha: fendinde, yilo Floja: tui kamasinda Fogo: kuta, nkuto, munantuya, muyaka, maka Fornicar: timbe, fifigita oyongo Frijole: guandi, nkita lumbe Frijoles colorados: guandu mayonda lele Frijoles negros: madenso, mandenso Fruta: machafio Fruta bomba: machafio kisondo Fuego: lemo, bukula Fuerza: basuke sunga, munu suke nsunga, fatibenba Fundamento: songue, munalanga, pungun banso, yaya wanga Funeraria: yemba, fua nso subir G Galleta: pogitana Gallina: nsusu, sunsuketo, susukeke, wanambolo Gallo: nsusun kokoro, sunsu ketu, susunwere, nsusu Gancho: samio Ganso: wankala Garabato: mombala Gato: kimbungo, chiwambe, fumancano, fundiankane, guai,tualengo Gata de magi: bumba Gordo: buamato Gracias: ndondele, ntandole, tondele, ntandala, moana, nkimandi, wanka, nwanka, ndoso Grande: ntukua Grupo: krikoria Guanajo: nsawawo, asonwa, asowa Guarder: nbaka Guerra: mulonga, gongomakarira Guitarra: lambrile matoko, sansimatoko subir H

Habla: bobandinga, boba, mboba Hacer: kuila Hacha: krengo, bele Harina: diba, ndiba Henbra: nkendo, nketa Hermana: mpangui yakala Hermano: mpangui Hermosa: boloya Hernia: mulungua Hierbas: bikanda Hierro: songe, nsonga Hija: moana, guandin Hijo: munanfuto, munanu, munana Hilo: babuso Hinchado: mabimbi Hoja: difue, kuku, nkanda Hombre: muana, burumbano, mabumboa, yakara Hormiga: kiniomi, miasiman nfitete, fuila Hospital: kuanso, kumanso Hoy: kuangui, guaki Hoyo: kuko Hues: matari pemba, mfansi, yesi Huesos: kongome, kanguame, musombo Huevo: lele, mankima nsuso Humanidad: bantu Humo: disi subir I Iglesia: munanso nkisi, kunanso Ignorer: Dialamenso Incienso: mpolo nsambi Indio: minganga badigaso, yamboaki Infierno: lurian bansa kariempemba, yenda kumbansa Iniciacion: mpangui sama, kirano, malembe goganti Inteligencia: ntu Irse: mbakuako, mikuenda subir J Jabon: saba, nsaba Jarro: disanga Jefe: mbansa, ngumbula, fumo, nfumo, npangala Jengibre: ntua, tua

Jicara: wata, nputo guankala, futu guankala Jicotea: nkufo, guru, fuko, sarakunseko Jimaguas: basimba kalulu masa Jimagu: mpansa Jorobado: guatekama Joven: matoko, baleke, muleke Jubo: ñanka, ñunka, ñioka Junto: ambiantsa Juramento: kimbo, Kimba Justici: dundalonga, fuambata, nfuambata Jutia: ngunche, kumbe, nfuku subir L Labor: kebula Ladrar: mufe Lagartija: diansila Lagrimas: masosi Laguna: mungane monsa, tuale lango Largo: mboriyandi Lavar: sankumali, sukula Leche: magonde, nsunka Lechusa: minian puango, fungo masuka, muni nfuanga Lejos: tanga nkanda León: nsombo, kiandongondo Levanter: sangula Levantate: sikama Licencia: gonad dariyaya, gueyaye Limon: koronko, kiangana L impiaza: nsala, sala Limpio: nsaku L oco: fuati Loma: sumulongo Loro: nkusu Lucero: tetemboa, kimango Luna: ngonda, gonda,ngunda ,tango dilanso Lunes: nsala Luz.: tuya, munia LLover: mbula, nfulanguisa LLuvia: lango LLanto: masanga, samba, sambiayaya LLenar: kumbre LLorando: dalan kuame, dalan kuami

subir M Machete: mbele Madera: nti, miti Madre: yaya, ngua, yeye, kuandi Madrina: yaya, nsumbo, ngundi Magia: kimpa Maja: mboma, ñoka, bomboma, kimbamba Mal: ñari, nguame, kombo samba Malo: ngongo, yela, malembe Mandar: tuma Mano: inkuako, blanki, nguika, mbemba, mbembo Manteka: mansi, mense Mañana: masimene Mar: kalunga Marido: masuako, nkana, matoko Martes: nkando Martillo: ndungo, bungo Matar: bonda Mayombe: mayombe Mayor: tata ngango, tata nkisi Medicina: bilongo Mentira: bamboo Mentiroso: bambunguei Mesa: brandiku Mile: buke, ndambo kinkolo, wemba, dimbo Mirar: nsinde, muene, bika Mire: kili Misterio: limbo, nkui Montaña: kunalemba, mongo Monte: nfinda, kunanfinda Morir: kufua Mosca: boansi, bonse Mosquito: lulendo, kangoma Mucho: bobe, ingui Muerte: malala Muerto: nfumbe, nganga, nkula, bakula Muje: dimba, nketo Mundo: bemba, panguila, npanguila Mundo: ntoto Misica: gungafuto, minwi, pungui

subir N Nacer: sapunto Nadir: guanbinda Nalgas: fembe, bungonani, matako, nfembe Naranja: balala, muamba, nbegfo Nariz: masuru, masuri Negocio: mbembo Negro: mifuita, kulu, yandombe Ningun: mune pun Niña: mdumba nene, ndumba bakala Niño: moana luke, basikanda No: nani, ko Noche: kalungo, buna fukua Nombre: lusina Nosotros: tutu Nubes: yalanwa munanlusa Nudo: nkango, gango Nueve: fua, mendako Nuevo: lulend penfialo Numeros: uno-yesi, dos-yole, tres,-itatu, cuatro-iya, cinco-ifumo, seis-isabami, siete-isubuare, ocho-inona, nueve-fua, dies-kumi subir O Obispo: fumo, nfumo Ocho: inona Oidos: mato Oigo: mo wa Oir: kuto, sikiri mato ,nkuto Ojos: mensu, mato Oreja: tuto, nwenga Orinar: lango banga Oscuro: tombe, mfuembo, mpimpa. subir P Padre: tata Pagar: futeno Pai: nsi Pajaro: sunso, nui, sunsun Palabra: dinga Palabras: mato Palacio: munanso

Palero: tata nkisi Palma: lala, mamba Palo: kunie, nkunia Paloma: Nsuso nsambia Pan: mbolo Pantaloon: mbati, lele makate Pantera: yamakara, kombo bongala Pañuelo: mbenso, dilanso Papel: katkan kanda Para: duala, nduala Pared: lumba Parir: kabo angasi Parto: mpasi Pato: nsusulango, bandango Pavo: nsusu asogue Pecho: nturu Pegar: tati Peleando: monongoya, sambulam Pelo: nsefu, nsuke Pellejo: kanda Pena: nfia, magate Pensando: bosando Perdon: sambia ntuke, ntuke Permiso: kuenda banguanta Perro: bua, mbua, jimbia Pescueso: nchinga Pescado: sonse Pie: mumalo, ntambe, mioko Piedra: matari Piedra iman: fumanda kimpenso Piedra rayo: nkita simpungo Pimiento: ndungo, tuola Piojo: tatu Piña: miengue Planta: nsiama, kongue Platano: makondo Plumas: nkanda, mukanda Poco: kukako, mune yole Podrido: nfua Pocicia: gando, mucuaputo, cabo ronda Polvo: mpolo Polvora: fula

Porqueria: ntufe Pozo: longue, kamatoto Prenda: nganga, ganga, munganga Preso: nena luande Prohibid: nlongo Pronto: tuimini Prostituta: nkuna nwako, mbisi labana Prueva: walenga Puente: masa lamba Puerco: misunguru Puerta: munelando subir R Rabo: sila, biokoncila Raiz: bugule Rana: sire Rata: mbinda, matutu Raton: ntongo Rayo: nsasi fula Recoger: kuabilanga Recuerdos: samuna nkenda Redondo: kuyerere Regresar: lurie Relo: ntiele Resguardo: makuto Retrato: dimbo Rezo: mabungo, mambo Rey: nfumo, nani Rico: mbongo Rincon: kasuako Riñon: mbanga Rio: lukango, mbelesi Rojo: mbuaki, mengu Romper: diboa Ropa: nguelele, bebe, mbeke Roto: kitutu subir S Sabado: wengue Sabana: muna, beko Sabe: bika Sabiduria: ntuan, bundanga

Sabio: nfumo Saco: ntutu, fuko Sal: sukre mpolo Saliva: mete Salud: lumbo ,nsalamalekum Sangre: menga Santo: mpungo Sapo: nkuila, nchulo Saya: lelepum Sembrar: nfuri, nfurintoto Señor: mpangui Silencio: mambe Silla: kimbundo, luando Soga: musene, mukolo, bulo Sol: ntango, tango Soldado: mubuonga, masoari Soledad: moana kaka Sombrero: musumbo Sube: banda Suelo: ntore Sueño: kuanda, nsoyi subir T Tabaco: nsunga, sunga Tambor: ngoma, ngoma mputo Taro: mbinga Taza: ponda Techo: lulia Tela: kangu Ttempl: nso Tener: simbanka Tiempo: mbu, tango malanda Tierra: ntoto Tigre: ngo Tijera: nsama Tinta: fiota, menga fiota Tirar: takula Tiro: munduko Tokar: takalunga Todos: lumbo Toma: ntuala Tomar: tambula

Tonto: soe Tormento: mbula Trabajar: banga, nsikila Trankilo: yeka Trece: kumiyate Tren: nkumbre Tristeza: kikenda Tropezar: munantansila Trueno: kuankila subir U Uno: yasi Uña: kiala Uva: mamputo subir V Vaca: naa, naja Vago: salantuwa Valiente: yen yen Valla: kuenda Vapor: nkubri, kalunga Vaso: nchuta Vela: muenda Velorio: tambi Venedo: sansamu, sombi Vender: ntuenda Venga: mbanga Verdad: mambianga Verde: mbi Verraco: guangangulo Vete: kuenda, kuisa, diata Vieja: kienbomba, kiboba Viejo: nsula, okulu Viento: nfinda, impenso Vientre: munaluza Vino: malafo, mbaso Vira: bilula Virar: biringuer Visita: sensa Vivir: buriri Volar: kakuisa Vos: ndinga

subir Y Yerba: nfita Yerbas: musanga subir Z Zapato:nkandu,mamabo

DICCIONARIO BANTU.. A A continuación, al instante: MALUMALU YAYI. A lo largo de: NUMBELA. A, hacia, en: NA. Abre los oídos y oye lo que digo: ABRIKUTO WARINDINGA. Aceite: MONCHÚNTO. Adelante: YALANGÁ NGUEI. Adepto: KUANO. Adeptos: YAKARA MOANA MPANGUIAN NFINDA NTOTO. Adivino: SUDÍKA MAMBÍ. Admirar, admirado: YAKOTO. Adoro: MONA. África: WÁNKILA. Agarrar: ISA. Aggayú Solá (santo): NKITÁN KITAN. Agradecer: MATONDO. Agua : LANGO. Agua bendita: MAMBA ZAMBIA. Agua de coco: LANGO KANAPUTO. Agua de laguna: MÁMBA. Agua de lluvia: LANGO KUMANSULU. Agua de mar: LANGO KALUNGA. Agua de río: LANGO KOKOANDA. Aguardiente: MALAFO MAMPUTO. Agujero: DISUNGO. Ahora mismo: AKIKI. Aire: NKILI. Al lado de: NA NDAMBU YA. Alcohol: MALAFO MABINGA. Aldea: BWALA. Alegría: KYESE. Alma individual: IDHLOZI. Alrededor de: MUNZYUNGA YA. Altar: MABIRINSO. Alto, póngase de pie: IMANA.

Alto: NKUYA. Altura: MULUNDU. Alzar: KIKAMA. Amanecer: DIKOLOMBO DIKUAMA. Amar, querer: KUZOLA. Amarillo: LOLO. MOAMBA. Amarra: LINGA. Amarrar: KANGRI. Amarre hecho con hojas de maíz: KANGRI MASANGO. Amarre mágico: NKANGA. Amarre: NKANDA. Amén, que así sea: KIWÁ. Amiga: NKUNDI. Amigo: MPANGI. PANKIMENE. Amigos: BANDUKU. Amuleto de palo y piedra: KIMBISA. Amuleto: KABUNGO. Ancestro: BAKULA. Anciana: NKENTO KIBOBA. Anciano (a): KIBOBA. Anciano, mayor: MBUTA. Anda, ir: WENDA KIAKO. Anda, ve: NDA. Anda: KATÁN. Andando: KUENDILANGA. Andar despacio: BUENDÁN SUALO. Ángel: NDUNDO. Animal muerto: FÜIRI KANKAÑA. Animal: NYAMA. Animales, bestias: BAMBISI. Antepasados muertos: BAKULA. BAMBUTA. Antes de, delante de: NA NTWALA YA. Antiguamente: KULUKITASI. Añil: FIRIO. Aquello, este: YINA. Aquí mismo: AKIKÍ KUILA. Aquí: MUNANKUTO. Araña: KASIRO. Árbol: NKUNIA. NTI. Arena de mar: TELAMPOLO MUNU KALUNGA. Arena de río: MUNU KIVÚ. Arrastre: ITOKO. Arreglar: KUMONA. Arriba, en lo alto: MALONGO. Arriba: LEMBA. Arrodíllate: KUKAMÁ.

Arroz: LOSO. Así mismo: BUANA KUANSI. Así, así: TAMBUYERE. Atravesado: MURUANDA. Ave: NSUSO. Ayer: MAZONO. Ayudante del Padre Nganga: WANANKISA NSUALO MAMBÍ. Azotar, pegar, golpear, romper: KUBULA. Azul: BUNDÍ. B Babalu Ayé (santo): TATA KAÑEDO. Bajar: KUSUNDUKA. Bandera: SHERELÁ. Banquete de animales a la nganga: KUBITI NSAURA. Barco: MASWA. Barriga: MAMALUSA. Bastante: MBONGO. Bautismo: MBOTIKA. Beber: KUNWA, KUNWAKA . Bebida sacramental: SHAMMBA. Bendición: MAKUTARE. Bicho: MUNFUIRA. Bichos: MUNINFUISE. Bien bueno: BACHECHE. Bien, gracias: NGUITA. Bien: KIAMBOTE. Blanco (persona): MUNDELE. Boca: INWA. Bonito (a), bello (a): KITOKO. Bosque: KUNANFINDA. MFINDA, NSEKE. Bruja: GUENGUE. Brujería: KARAKAMBUKA. KINDOKI. Brujo bueno: SAMBIA NTU. Brujo malvado: NGANGA NDOKI. Brujo: TAITA KUNANGAN NFITA. Bruto: MATUTU. Buenas noches: MANÍNFULA. Buenas tardes: MALEMBE NYALE. Bueno: MAMBOTI. Buenos días: MALEMBE YAYÉ. Búho: NSUSU SUSUNDAMBA. Buscar: NDUKE. C Caballo de un espíritu: NTU NGOMBE.

Cabellos: SUKI. Cabeza: INTU. Cabra: NKOMBO. Cachos cargados: MPAKAS. Cada: KONSO. Café: TUFIOLO. Caldero con sus elementos mágicos: MULUGUANGA. Caldero: NKISO. Callar lo que se ve: FUIRI DÍÁ KÁNDA. Cálmate: YEKA-YEKA MUANA. Cama: FULU. Camaleón: LUNGWENI. Camina: KUANGANÁ. Caminar, pasear: KUTAMBULA. KIAMENE. Caminó: KUNDÁN. Camino: NSILA. Camisa: SIMISI. Campo de labranza: BILANGA, MAYA. Campo: KUNAYANDA. Candela: MBANSUA. Cantar: KUYIMBA. Canto: MAMBO. Cara: BUNDI. Caracol: BONANTOTO. Caracoles: NKOBO. Carne de puerco: MBISI NGULO. Carne: MBISI. Carnero: MEME. Casa: NSO. Casar: KUKWELA. Cascarilla: MPEMBA. Caza, silla: KIVI. Cazador: MUZOMBI. Cazar: KUZOMBA. Ceiba: MUSINA NSAMBIA. Cementerio: KAMBONFINDA. Cerca de: PENEPENE YA. Cerdo: NGULO. Cerebro: SAMBIDILANGA. Cerveza: MALENGA KÁNGARA MALAFO. Cetro del padre nganga: GUALA NFUMO. Cielo: ZULU. Cien: NKAMA. Cinco: TANU Cirio: BOÚMBA. Ciudad: MBANSA.

Cocinar: KULAMBA. Coco seco: BABOMELA BUSA. Coco verde: BABOMELA MBÍ. Coco: SANDU. Cocodrilos: BANZANDU. Codorniz: KIMBUMBI. Cofrade: MUNANGÜEYE. Collar con amuleto: KIMBÚNGULA. Collar: SANGA NDILE. Color negro: KELA. Comer: KULYA. Comida: MADYA. UDIA. Comprar: KUSUMBA. Con licencia: KUENDA BANGUATA. Concha de coco: IYÁMPUTO. Conocer, saber: KUZABA. Consejos: MALONGI. Construir: KUTUNGA. Contar (una historia): KUTELA. Corazón: NTIMA. Corbata: KALAVANDI. Corojo: BANSA MABA. Correr: SILÁN SALA. Corriente de agua de río: KUILO MAMBA YALA LELE. Cortar: KUZENGA. Corteza de árbol: LELE KUNIA. Cosa mala: YANEKA. Cosa oscura: DILANGASO. Cosa: NDIAMBO. Cráneo: KIYUMBA. Creer: LUMBAMBA. Cristo: MPUNGO KIKOROTO. Crucifijo: NKAGU. Cruz de cuatro vientos: NYUBO. Cruz de regla de palo: NDOKI KIAMALOANGO. Cuatro esquinas: NDILU. Cuatro puntos cardinales: MPAMBU. Cuatro vientos: IMPENSO SIANTOKO. Cuatro: IYA. Cuchillo: MBELE. Cuerno: MBANI. Cuerpo: MASIMENGA. NZUTU. Culebra: ÑOKA. D Dale: KUENDA.

Dame: TUALA. Daño: DIAMBO. Dar: KUPESA. TÁMBULA. Decir a (alguien): KUTUBELA. Decir, hablar: KUTUBA. Descansa: TESIA. Deseo: NTÓNDELE. Despacio: SUALO-SUALO. Despedida: WATINGA. Detener, arrestar: KUKANGA. Detrás de, después de: NA NIMA YA. Día de hoy: LUMBO WAKI. Día: KILUMBU, LUMBU. Diablo: KADIAMPEMBE. Días: KABANGO. Diez: KUMI. Dinero: NSIMBO. Dios: NSAMBIA. Dioses: MPUNGU. Dónde: KILUMBO. Dormir: KULALA. LÉKA. Dos: ZOLE. Dueño de la nganga: PATIGANGA. Durante el día: KUNANGA. Durante la noche: KUSEKA. E El cementerio: NSO FÜIRI. Elefante: NZYOKO. Empezar: KUPAMUKA. Enfermo: MBEFO. Engendrar: KUTATA. Entenderse, escuchar: KUWAKANA. Entrar: KUKOTA. Enviar: KUTINDILA. Escribir: KUSONIKA. Esto, su, sus (de él): YANDI. Estrella: MBWETETE. Estudiante, alumno: MULONGOKI. Estudiar: KULONGUKA. El día de hoy: LUMBO KUAKI. El que manda en el templo: KUAMO NGANGA. El santísimo: KUNANKISA. Eleggwá (santo): PUNGA MAFUKA. En trance: NGANGÁNGOMBO. Enciende la vela: SONGUILÁ LUMUINE.

Enemigo: ONIKETA. Energía: WÁNGA. Enfermo: TUBELANGA. Enorme: GÁN-GÁN. Espíritu que sirve al brujo: NKISI. Esqueleto como personificación de la muerte: KALUNGA. Estar: DIATA. Estoy: YERA. Extraña: MONONLÓ. F Fabricar, hacer: KUSALAKA. Fantasma: KINKINDIKI. Firma mágica en el suelo: ATORORÓ NAGUÍ. Firma que traza el ngangulero: KATIKAMPOLO MUNANTOTO. Firma: PATIBEMBA. Flor: KITUNTU. Frío: KYOSI, MADIDI. Fruta: MACHAFIO. Fue así: KUBILANGA. Fuego: LEMO. TIYA. Fuerza: NGOLO. Fumar: KUMWISI. Fundamento: SONGUÉ MUNALANGA. G Gallina, pollo: NSUSU. Gallina: NSUSU SUSUNKETO. Gallo: NSUSU NKIKO. Ganar: KUZWA. Garabato (palo): LUNGOA. Gato: MBUMA. TUALANGO Gente, hijos: BANA. Gracias: NTÁNDALA MOANA. Grande: NENE. Guardar: MBAKA. Guerra: WÁNGARA. Guerrear: WATINGANGA. Guinea: NSUNGUELE. Güiro mágico: GANGALÁNFULA. Güiro que prepara el nganga: GURUNFÍNDA. H Hablar: KUZONZA. NKAMA. Hable: NGUEI MUNU NDINGA. Hablo: WA MAMBO. Hacer: KUILA.

Hambre: NZALA. Han recogido brujería: MPÚTAWANGA NSILA YARI-YARI. Hasta luego: KUNASARE BRIKUENDA. Hasta mañana: NTÁN BASIMENE. Hasta que se muera: ÑÁN FÜIRI. Hasta: BASI. Hay: AGÚEY. Hermano de nganga: MPANGUI SAMÁ. Hermano: PAKISIAME. Hijo de dios: MONONO SAMBI. Hijo: MUNAFUTO. Hincarse de rodillas: SIBULANDO. Historia, cuento: NKENDA. Hoja: NKANDA. Hombre, persona: MUNTU. Hombre: YÁKARA. Hoy día: LELU. Hoy: BUBA. KUANGUI. Hoz: NSENGO. Huevos: MAKI. Huir, escaparse: KUTININAKA. Humanismo: BUMUNTU. I Idioma: NDINGA. Iglesia católica: NSO MANA SAMBIA. Iniciación: BUNDAN KISINGANGA. Iniciado en regla de congos: BAKOYULA NGANGA. MALEMBE GOGANTI. Iniciado: MPANGUI SAMA. Iniciar: KUYANTI. Inle (santo): MPUNGO TATA NGÁNGUMUNE. Inteligencia: MAYELE. Ir de prisa: WAKIAKO. Ir: KUKWENDA, KWENDA. J Jefe de la nganga mayor: KINTOALA NKISI. Jefe del templo o casa nganga: NKISA. Jefe, el mayor de la regla: NFUMO. Jefe: MFUMU. Jicotea (terecaya): NFURU. Jimaguas "mellizos": NTALA ATÍ NSAMBA. Juego: NSAKA. Jugar: SIRÉ. Junto a: MUNFINAMA YA. Juramento: KIMBO.

Jutía (picure): KUMBÉ. L La humanidad: BANTU. La luz del día: MUNIA. La tierra: YELA BATADIAME. La tumba: KABALONGA. Ladrón: MUYIBI. Lárgate: ¡DIATA! Lechuza: SUSUNDAMBA. Legumbres: NDUNDA. Lentamente: MALEMBE. SIAKO-SIAKO. León: NTAMBU. Levantar el fundamento: AMBATA SAKU-SAKU. Levantar: KUKATULA. SÁNGULA. Levantarse, salir: KUBASIKA. Libro: NMUKANDA. Licencia: GUEYAYE. Limpiar: KUTOMISA. Llamar: KUBOKILA. Llanura: INSEKE. Llegar a ser, convertirse: KUMAKA. Llenar: KUMBRÉ. Llevar: KUMATA. Llorar: KUDILA. Lluvia, año: MVULA. Lluvia: LANGO KAMA NSULU. Lo misterioso: MBUMBA. Lo que es bueno: LORI-LORI. Loco: FIRALI. KILAWU. Loma alta: SULUMONGA. Loma: MULUNDU. Lucero: TETEMBOA. Luchar: KUNWANA. Luego: MAKOTER. Lugar, sitio: KISIKA. KUNA. Luna: NGONDA. Luz: TUYÁ. M Machete: MBELE MUNANKETO.

Madre de agua: KISIMBI KIAMASA. Madre de nganga: NGUDA NKITA. Maestro: NYEGOYÉ. Maleficio: KUALONA. Malo: GÜARI-GÜARI. IMBI, YAIMBI.

Manda: SIMBE-SIMBE. Mandar: TUMA. Mando: MAKOTO. Mano derecha: YA BAKALA. Mano, brazo (manos, brazo): DIBOKO (MABOKO). Manos: MAFUFU. Manteca de cacao: MASI KUENGO. Manteca de cerdo: MASIMÁN GULO. Manteca de corojo: MASI MABA. Mañana: MBASI. Mar: KALUNGA. MUBU. Marcas del rayado: MBOZOS. Márchate: KUAO. Mayordomo en trance: MAMBI-MAMBI. Mayordomo: WANGANKISI. Me marcho: KUAME. Me voy: SUANTÚN. Media noche: KOMAKU WANDI. Medicina tradicional: BIRONGO. Médico: MUNGANGA. Medio día: MELI MUINE. Meditar: KUDILONGA. Médium: YIMBI. Mellizos en regla de palo: INSAMBA NTALA. Memoria: MABISE. Mentira: SOSO. Mentiroso: BAMBUNGUEI. Mercado: MUNANSANDO GUINDENGULA. ZANDU. Mesa: MESA. Mezcla de palabras españolas y africanas: MANAWÁ. Miel de abejas: NDAMBO KINKOLO. Miel: DIMBO. Mil: FUNDA. Mío: KUAMI. Mira: PANGAMENSU. Mirar por medio de caracoles: VITITI NKOBO. Mirar, investigar: KUSOSA. Mirar: NSINDE. Misterio: LEMBO-LEMBO. Momento, tiempo, sol: NTANGU. Mono: NKIMA, MAKAKU. Montaña: MONGO. Monte firme: MUSITU. Monte sagrado: KUNA LEMBA. Monte: ANABUTO. Morir, matar: KUFWA.

Mosca: NZINZI. Mover: KUNIKISA. Muchacha: MUANA. Mucho, muy: MINGI. Mucho: NTOGA. Muérete: ¡FWÁ KUAKO! Muertos: NKULA. Mujer, esposa: NKENTO. Mundo: BEMBA. Muñeco mágico de palo: NKUYO. Muralla: TALANKERA. Murciélago: NGUEMBO. N Nalgas: MATAKU. Nariz: MBOMBO. Negro muy oscuro: BAFIOTA. Negro: YANDOMBÉ. Neófito: KUANO. Ninguno: MUNE PUN-PUN. Niña, moza: MWANA-NKENTO. Niño, hijo: MWANA. Niño, joven: MWANA-BAKALA. No tengo: KASAKO MAMBE. No: KO. Noche: KOMAKO WIRI. Nombre: KUMBA. LUSINA. Nosotros, nuestro: BETO Nosotros: E TU-TU. Nube: DITUTU. Nueve: IWA. Nuevo: MALUMALU. O Obba (santo): TOTONKÚA. Obbatalá (santo): IÑÁÑABA. Ocho: NANA. Oddua (santo): KUNANKISA. Oficiando el congo: VITITINGO VENAKÁ ALANDOKI. Oficiar el nganga: YIMBIRÁ. Ofrecer: KUKABAKA. Oggun (santo): MPUNGO DIBUDI. Oggún Achibirikí (santo): ZARABANDA. Oggún y Oshosi (santos): LUFO KUYO. Oiga lo que estoy diciendo: SIKIRIMATO NGUEI. Oiga: SÍKIRI.

Oigo: MO WA. Oir: GUIBIEN. KUKWA. Ojo (ojos): DISU (MESO). Ojo: MENSU. Oke (santo): MPUNGO MBANI MONGO. Once: KUMI NA MISO. Oración: ONKUNGA. Oreja (orejas): DIKUTU (MAKUTU). Orgullo: LULENDO. Oriente, éste: LUNENE. Orísha Oko (santo): MPUNGO NTOTO NFINDA NCHORÉ. Orúnmila (santo): MPUNGO LOMBOÁN FULA. Osain de güiro: NGURUNFINDA. Osain: SINDAULA NDUNDO YAMBAKA BUTÁNSEKE. Oshosi (santo): WATARIAMBO. Oshun (santo): MPUNGO YAYA SHOOLÁ NGANGA. Oyá (santo): KARIEN PÉMBE. Ozun (santo): MPUNGO ORIYAYA. P Padre nganga: KINTOALA NKISI. Padre: TATA. Padres: YIBUTI. Padrino: MBALA. País: NSI. Pájaro: NUNI. Palabra: DILANGA. Palabras: MAMBU. MATO. Palma: DUNKENDE. Palo: MUSI. Paloma: YEMBE. Pañoleta: TANGA. Para: NDUALA. Parecer: KUMONIKA. Paso a paso: PIAKO-PIAKO. Pato: NSUSULANGO. Pavo: NSUSO ASOGWÁ. Pelo del cuerpo: MWOSO. Pensando: BONSANDO. Pequeño: FYOTI. MENI-MENI. Perdonar: KULOLULA. Pereza: BUMOLO. Permiso: GONDA DARIYAYA. Perro: IMBWA. YEREMIKO. Pescado salado: MAKAYABU. Pescado: ITIANSE. MBISI.

Pie, pierna (pies, piernas): DIKULU (MAKULU). Pie: MUMALO. Piedra de rayo: MATARI NSASI. Piedra: MATARI. Pimienta de guinea: KUMPIRI KUNANSIETO. Piña: NANASI. Plantas: KONGUÉ. Plata: MAKUDIMBI. Plato: MABONGO. Plumas: GUANDIAN. Poco a poco: KIAKO-KIAKO. Poder grande: NKUBIYANDA. Policía: FIOTA. Pólvora: NFULA. Poner a prueba: KUMEKETI. Poner: KUTULA. Por la tarde: TANGU BULUKOKO. Preguntar: KUYUFULA, KUYUVULA. Prenda: NGANGA KIMBISA. Primero: NTETE, YA NTETE Prohibido: NLONGO. Prueba: WALENGA. Puerta: MUNELANDO. Pulsera: BRIMINI. Punto a punto: SUALÓ-SUALÓ. Q Que no sirve: GÜARI-GÜARI. R Rama de árbol: MAKAPI VITITI YANAFAKA. Rápidamente: MBANGU, MBANGUMBANGU. Ratón: MPUKU. Rayado, iniciado: MUANA NGANGA. Rayo de sol: MONIKUANA. Región del congo: MAYOMBE. Regla: KUANDE. Rehusar: KUBUYA. Respetar: KUZITISA. Rezo: MABUNGO. Río: NLANGO. NZADI. Ritos de Mayombe: NTALA NKISI. Rojo: MBWAKI. MENGU. Ropa: NGUELELE. Ruido: BOROKOKO. S

Sabe: KUALUKÍLA. Saber: BIKA. Sacerdote de regla conga: MUANA NTU NGANGA. Sacrificio: EKIMENGA. Sale el sol: TANGO ISA. Salir: KUBASUKA. Saludo: MALEMBE. Salvarse: KUDIVULUSA. Sangre: MENGA. Santos: MPUNGOS. Santuario: WARIONGO. Se acabó: IMBURÍ. Se fue: KUISA. Secreto: SOKINAKUE. Seguir: KULANDA. Seis: DAMBANU. Sentarse: KUVANDA. Señor: NGULUSI. Sepultura: LUKAMBA NFINDA NTOTO. Serpiente: NYOKA. Sí (afirmación): TAMBENI. Si quiere: SÓLELE. Sí: EE. Siéntate: SITAKEANDO. Siete: AMBWADI. Silencio: SIÓ. Sillas: BITI. Sobre: NA ZULU YA. Sociedad: KUNALUMBO. Sol: NTANGU. Soledad: DIATA. Sube: BANDA. Subir: BOMBOKA. KUNWATA. Sucio (a): MVINDU. T Tabaco: NSUNGA. Tabla: MAMBAYA. Tapar: BONGRÍ. Tarde (parte del día): NKOKILA. Tarde: KONAKU WANDI. Tela: KANGU. Templo: NSO NGANGA. Tener: SIMBAKA. Terminar, acabar: KUMANISA. Tiempo: MALANDA.

Tierra de muerto: NSI FWÁ. Tierra: NTOTO. Tío: NGWASI. Tocar: TAKALUNGA. Toda clase de hierbas: VICHICHI. Todo, todos: NYONSO. Todos reunidos: TÁMBULA. Todos: LUMBO. Tomar juramentos al neófito en regla de congos: FATIBELI. Tonto: SOÉ. Tortuga: KAFULU. Trabaja: KUDILANGA. Trabajo: KISALU. NSALANGA. Tranquilo: YEKA. Tratar de: KUMEKAKA. Tres: TATU. Tristeza: KYADI. Triunfar, lograr: KUNUNGA. Troncos: MUFINTOTO. Tu, tuyo (a): NGE. Tu: NGUEYE. U Un poco: MUNA LABECHE. Unión: NYUAO. Uno (número): MOSI. Usted: NGUEI. V Valle: NGUMBA. Vamos: KETUDIA. Varón, marido: BAKALA. Vaso: DIKOPO. Vaya, vaya: TUARÉ-TUARÉ. Vela de cebo: PEMBA. Vela: MUINDA. Ven acá: BONGUÁN SILA. Ven: GUISA. Vender: KUTEKISA. Venir: KWISA. Ver: KUMONAKA. Verbal: NTANDA. Verdad: MABIANGA. Verde: MBÍ. Vete, cosa mala: KUAO SUKURUMATO. Vete: ¡MWÁ!

Viene: SUNGA. Vientre: KIVUMU. Vino dulce: MALAFO SESE. Vino seco: MALAFO MAMPINA. Vino tinto: MALAFO MAFUTO. Vino, bebida alcohólica: MALAFU. Vista larga: VITITI MENSU. Vista: VITITI. Vivo: MOANA BURIRI. Volver: KUBALUKA. LÚRIE. Vosotros, vuestro: BENO. Voy: KUAMÉ. Voz: NDINGA. Y Y: TI. Ya es de día: YAKUMA NKIRÍ. Yegguá (santo): MPUNGO YAYA NCHILA KUNANGONGO NGONDA. Yemayá (santo): MPUNGO YAYA KALUNGA. Yeso para pintar las firmas: MPEMBA. Yo sé: WANKIKI. Yo, mí, mío: MUNU. Yo: MO. Z Zamuro: MAYIMBE.