Y AY K U Y N I N YACHANA Yaykuynin yachana Objetivos de la lección: Presentar expresiones que serán de uso recurrente
Views 137 Downloads 1 File size 17MB
Y AY K U Y N I N
YACHANA
Yaykuynin yachana
Objetivos de la lección: Presentar expresiones que serán de uso recurrente en el aula. Familiarizar al alumno con las reglas básicas para la pronunciación y la escritura.
Lección introductoria
1. RIMANAKUNAPAQ
1.1
Expresiones básicas en aula
Uyariy. Kutipay. Kaypim
1.
Presente.
2.
¿Yaykuymanchu? ¿Puedo entrar?
Mana Kaypichu Ausente.
3.
5.
Yaykumuy/hampukuy
4.
Pase / Entre.
¿Puedo salir?
Maytuta kichaychik
Maytuta wichqaychik.
6.
Abran el texto.
7.
¿Lluqsiymanchu?
Maytuta 2 rapipi kichaychik Abran su libro en la página 2.
Cierren el libro.
8.
Sulpayki/ Yupaychayki Gracias.
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
15
LECCIÓN
9.
INTRODUCTORIA
Ama hina kaspa
10.
¿Ima ninkim? ¿Qué dijiste?
Por favor.
11.
¿Allinchu?
12.
¿Está bien?
13.
Upallay
Otra vez.
14.
Silencio.
15.
Kay huñu
Yapamanta
¿Ima ninantaq…? ¿Qué significa…?
16.
Este grupo.
¿Imaynatataq ... nina? ¿Cómo se dice...?.
17.
Warmikuna
18.
Las mujeres.
19.
Asuykamuy
Qarikuna Los varones.
20.
Acércate.
Pampachaway Perdona, discúlpame.
21.
Manam yachanichu No sé / No lo sé.
16
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
22.
Manam atinichu. No puedo.
Y AY K U Y N I N
YACHANA
2. QICHWASIMITA RIQSISUN
Conozcamos el quechua
2.1
Uyariy. Qaway. Kutipay.
Achahala El alfabeto
a
atuq
ch
chaka
ñ p
h
hatus
q
qara
i
ichu
r
rapi
k
kachi
s
sara
l
lawa
t
tawa
ll
llama
u
uchu
m
masu
w
wasi
n
napay
y
yaku
ñawi papa
4
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
17
LECCIÓN
INTRODUCTORIA
2.2
Uyariy. Likay. Kutipay.
Sapan tuqyaqkuna Las vocales
a
aya
aycha
manka
i
ichi
inti
qinti
u
uru
urqu
sunqu
2.3
Uyariy. Kutipay.
Rimaypa tuqyayninkuna Silabeo
18
ñuqa ñu.qa
lliklla llik.lla
llamkay llam.kay
wawqi waw.qi
chukcha chuk.cha
kallpa kall.pa
kichka kich.ka
hucha hu.cha
chakra chak.ra
paykuna pay.ku.na
ñuqanchik ñu.qan.chik
chiwaku chi.wa.ku
qawachiy qa.wa.chiy
allinchay a.llin.chay
piñakuy pi.ña.kuy
unqusqa un.qus.qa
siqichay si.qi.chay
qallariy qa.lla.riy
hatunkaray ha.tun.ka.ray
tiyachkani ti.yach.ka.ni
aylluchakuy ay.llu.cha.kuy
qunqaymanta qun.qay.man.ta
yachakuchkani ya.cha.kuch.ka.ni
tiyachkani ti.yach.ka.ni
llamkapakusaq llam.ka.pa.ku.saq
qunqaymanta qun.qay.man.ta
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
Y AY K U Y N I N
2.4
YACHANA
Uyariy. Kutipay.
Huntapasqa simi Lengua aglutinante
maki
‘mano’ ‘manito’
maki-cha maki-cha-yki
‘tu manito’
maki-cha-yki-kuna
‘tus manitos’
maki-cha-yki-kuna-pi
‘en tus manitos’
2.5
Uyariy. Kutipay.
Kallpanchayninmanta Acerca del acento
sa.cha
‘árbol’
sa.cha.cha
arbolito’
sa.cha.chay.ki
‘tu arbolito’
sa.cha.chay.ki.ku.na
‘tus arbolitos’
sa.cha.chay.ki.ku.na.pi
‘en tus arbolitos’
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
19
LECCIÓN
INTRODUCTORIA
Kayhinakunaqa mana Excepciones
arí
a.rí
mamáy
ma.máy
taytalláy
tay.ta.lláy
ananáw
a.na.náw
2.6
Uyariy. Qaway. Kutipay.
Qariwarmimanta, urquchinamanta Acerca de los géneros
2.6.1 Runapaq qari wawa
qari warmi warmi wawa
machu paya
20
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
Y AY K U Y N I N
YACHANA
2.6.2. Kawsaypaq /sallqapaq
china allqu utulu urqu allqu
wallpa
china mayu
2.7
urqu mayu
Uyariy. Kutipay.
Tuqyayninmanta Acerca de la fonología: acento
Qillqaynin (escritura)
Tuqyaynin (pronunciación)
Qillqaynin (escritura)
Tuqyaynin (pronunciación)
qillqa
qellqa
qucha
qocha
irqi
erqe
qumir
qomer
tiqti
teqte
urqu
orqo
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
21
LECCIÓN
1
1 Yachana Lección 1 1.1
Objetivos de la lección: Intercambiar saludos. Preguntar y responder por el nombre en situaciones formales e informales.
Uyariy. Likay.
Mayu Sarata riqsin, napaykuspa sutinta tapun. Mayu conoce a Sara, la saluda y pregunta por su nombre.
¿Allinllachu, mamáy?
Mayu: ¿Allinllachu, mamáy? Sara: ¡Allinllam taytáy! Mayu: ¿Pitaq kanki? Sara: Saram kani. ¿Qamrí? Mayu: Mayum kani. 22
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
¡Allinllam, taytáy!
1
1.2
YACHANA
Uyariy. Kutipay.
¿Allinllachu?
¡Allinllam!
1.
2.
3.
¿Allinllachu taytáy?
¿Imaynallam Carmen?
¡Allinllam mamáy!
¡Allinllam Víctor!
Yachay willay Una forma para saludar y responder al saludo de manera más afectiva es la siguiente: - ¿Sumaqllachu, Carmen? - Sumaqllam, Luis. El lenguaje gestual de los saludos en quechua forma parte del ritual de la presentación personal.
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
23
LECCIÓN
1
1.3
Uyariy. Kutipay.
Hukkuna napaykunapaq. El saludo formal.
¡Imaynallam mamáy! 1.
¡Allinllam taytáy!
¿Mayqintaq kachkanki?
¡Rogelio m kachkani mamáy!
Rosa m kachkani ¿Qamrí taytáy?
Masipura napaykunapaq. Para el saludo amical.
¡Allinllachu! ¡Allinllam! ¿Pitaq kanki? 2.
Ana m kani.
24
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
Jorge m kani. ¿Qamrí?
1
1.4
YACHANA
Rikchariy. Yupanchay.
Likaspa tupachiy. Relaciona ambas columnas. 1. ¿Pitaq kanki?
Arturom kachkani.
2. ¡Allinllachu!
¡Allinllam, taytáy!
3. ¿Mayqintaq kachkanki?
¡Sumaqllam, Rita!
4. ¡Sumaqllachu, María!
Marianom kani. ¿Qamrí?
5. ¿Imaynallam, mamáy?
¡Allinllam!
1.5
Uyariy. Qillqay.
a) Rosam kani. ¿Qamrí? ch) Ricardom kachkani. m) ¡Allinllam! n) Saram kachkani. p) ¡Allinllam, mamay!
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
25
1
LECCIÓN
1.6
Rimanakuy.
Yachaq masiykiwan rimanakuy 1.3, 1.4. rurasqata hina. Conversa con tu compañero como en el ejercicio 1.3, 1.4. A. ¡Allinllachu! Ch. _____________________________________________________________________ A. ¿Pitaq kanki? Ch. _______________________________________________________ ¿Qamrí? A. _____________________________________________________________________
26
¿__________?
¡Sumaqllam!
¿__________?
¡Allinllam!
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
2 YACHANA
Objetivos de la lección: Intercambiar despedidas. Preguntar y responder por actividades que están por realizarse.
2.1
Yachana Lección 2
2
Uyariy. Likay.
Sarawan Mayu qunqayta tupaspa rimanakunku, chaymanta rakinakunku. Sara y Mayu se han encontrado de casualidad, hablan y luego se despiden.
¡Paqarinkama Mayu!
¡Paqarinkama Sara!
Mayu: Sara, ¿maytataq richkanki? Sara: Pukllaqmi richkani. Mayu: Allinllayá. Sara: Qampas allinllayá. 21 Mayu: ¡Paqarinkama Sara! Sara: ¡Paqarinkama Mayu!
22
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
27
LECCIÓN
2
2.2
Uyariy. Kutipay.
¡Tupananchikkama Sara! ¡Tupananchikkama Mayu! ¡Huk punchawkama Sara! ¡Huk punchawkama Mayu!
2.3
Uyariy. Rikchariy. Yupanchay.
Allin kaqta chimpuy. Marca la opción correcta de acuerdo con el orden en que los escuches.
7
2.4
17
8
Likay. Qillqay.
Rimanakuykunata tupaqninwan huntapay. Completa los diálogos con la opción correcta. 1) Pedro: ¡Tupananchikkama María!
María: ¡______________________________ Pedro!
2) Chaska: ______________________________ _________
Urpi:
______________________________ _________
3) Ernesto: ______________________________ _________ 28
Mayu:
______________________________ _________
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
8
9
22
2 YACHANA
2.5
Qaway. Rikchariy. Kutipay.
Llimpikunata qawaspayki yachaq masiykiwan yachapay. Mira las ilustraciones. Repite y practica con tu compañero.
¿Imamantaq richkanki?
1.
2.
Pukllaq richkani.
3.
Yachaq richkani.
4.
Tusuq richkani.
2.6
Mikuq richkani.
Qaway. Rikchariy. Yachapayay.
Rimaykunata likaspayki yachaq masiykiwan yachapay. Lee estas palabras. Repite y practica con tu compañero.
Llamkay (trabajar)
Puñuy (dormir)
Yanuy (cocinar)
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
29
2
LECCIÓN
Tarpuynin El sufijo –kama indica límite, como ‘hasta’ del castellano. Por ejemplo: ‘Paqarinkama’ ‘hasta (el día de) mañana’, ‘Huk punchawkama’ ‘hasta otro día’, ‘Luneskama’ ‘hasta el lunes’. En este contexto, el sufijo –q indica la actividad que está por realizarse. ‘Pukllaq richkani’ ‘Voy a jugar’.
Rimanakuy.
2.7
Yachaq masiykiwan 2.1. rurasqatahina rimanakuy. Conversa con tu compañero como en el ejercicio 2.1. M.
___________________, ¿imamantaq richkanki?
N.
Pukllaq richkani.
M. Allinllayá. N.
Qampas allinllayá.
M. ¡Paqarinkama, ____________________! N. ¡Paqarinkama, ____________________!
¡_________ ¡Rosa, huk kutikama!
30
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
Mario!
3 YACHANA
Objetivos de la lección: Presentarse dando el nombre, origen y lugar de residencia. Pedir y dar información acerca de la lugar de nacimiento. Pedir y dar información acerca del lugar de residencia.
3.1
Yachana Lección 3
3
Uyariy. Likay. Kutipay.
Mayuwan Rubén tiqsimuyu wasipi riqsinakunku. Rubén Mayuta tapukun. Rubén y Mayu se conocen en la universidad. Rubén le hace unas preguntas.
¿Maymantataq kanki?
Rubén: Mayu: Rubén: Mayu:
Ayacuchomantam kani.
¿Allinllachu? Allinllam ¿Imataq sutiyki? Mayum sutiyqa. ¿Qamparí?
Rubén: Rubénmi sutiyqa. ¿Maymantataq kanki? Mayu: Ayacuchomantam kani. Rubén: ¿Maypitaq tiyanki? Mayu: Pueblo Librepim tiyani. Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
31
LECCIÓN
3
3.2
Uyariy. Kutipay.
¿Pitaq kachkanki?
Elsam kachkani. ¿Qamrí?
Víctormi kachkani.
¿Allinllachu?
¡Allinllam!
¿Pitaq kanki?
Betym kani.
¿Imataq sutiyki?
Luismi sutiyqa.
32
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
Jorgem sutiyqa. ¿Qamparí?
¡Kusikuni!
3 YACHANA
Tarpuynin Una afirmación simple se dice: Ñuqa Punomanta kani. Ahora bien, en una conversación la respuesta a la pregunta debe seguir esta regla: - ¿Maymantataq kanki? - Ñuqaqa Limamantam kani. Otro ejemplo: - ¿Pitaq kachkanki? - Ñuqaqa Raquelmi kachkani. El sufijo –qa se utiliza cuando la conversación gira en torno a un tema. El sufijo –m/ -mi indica la certeza de la respuesta.
3.3
Uyariy. Kutipay. Ñuqa San Martinmanta kani.
SAN MARTÍN
LIMA
Ñuqa Limamanta kani.
AYACUCHO
Ñuqa Ayacuchomanta kani.
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
33
LECCIÓN
3
¿Maymantataq kanki?
Ñuqaqa Franciamantam kani.
Ñuqaqa Estados Unidosmantam kani.
FRANCIA ESTADOS UNIDOS
ESPAÑA
ECUADOR
Ñuqaqa Españamantam kani. ¿Qamri?
Ñuqaqa Ecuadormantam kani.
3.4
Rikchariy. Yupanchay.
Likaspa tupachiy. Lee y relaciona. 1.
¿Maymantataq kanki?
Surquillopim tiyani.
2. ¿Imataq sutiyki? Iquitosmantam kani.
3. ¿Maypitaq tiyanki? Anam kachkani.
4. ¿Pitaq kachkanki? Murielmi sutiyqa. 34
Rimanakusun 1. Yachaqpa maytun • Libro del alumno
3 YACHANA
3.5
Rikchariy. Rimanakuy.
Yachaq masiykiwan rimanakuy 3.1 rurasqatahina. Conversa con tu compañero como en el ejercicio 3.1. M: ¿Allinllachu? N: ¿Allinllam? M:
¿Imataq _____________________________?
N: ___________________________________________ ¿Qamparí? M: ______________________ sutiyqa. ¿Maymantataq _____________________? N
______________________________________________ ¿Qamrí?
M:
__________________________ kani. ¿Maypitaq ____________________?
N
______________________________________________ ¿Qamrí?
M: _______________________________________________________
Yachay willay Para designar un país añadiremos la palabra ‘suyu’ (‘nación’, ‘región’, localidad’) al nombre del país, así: Perú suyu, Alemania suyu, Egipto suyu, China suyu, etcétera. Pero también, Huancavelica suyu, Arequipa suyu, Iquitos suyu en tanto son nombrados como región. - Ñuqa Tacna suyumantam kani. - Ñuqaqa Arabia suyumantam kani.
Programa de Lenguas Peruanas PUCP: Quechua
35