• Author / Uploaded
• Maria Lou Shiela Mampusti

Citation preview

PANITIKANG FILIPINO Kasaysayan at Pag-unlad Pangkolehiyo

Erlinda M. Santiago Alicia H. Kahayon Magdalena P. Limdico

MGA NILALAMAN KABANATA 1 -Panimulang Pag-aaral Ng Panitikan - Ano ang Panitikan - Ang Panitikan At Kasaysayan - Mga Paraan Ng Pagpapahayag Ng Panitikan - Bakit Dapat Mag-aral Ng Panitikan - Mga Kalagayang Nakapangyayari Sa Panitikan - Ang Impluwensiya Ng Panitikan - Pangkalahatang Uri Ng Panitikan - Ang Mga Akdang Tuluyan - Mga Akdang Patula - Mga Uri Ng Tulang Pasalaysay - Mga Uri Ng Tulang Liriko - Mga Tulang Dula o Pantanghalan - Mga Tulang Patnigan - Kahulugang Saklaw Ng Panitikang Filipino - Mga Tulong Sa Pag-aaral KABANATA 2 - Panahon Bago Dumating Ang Mga Kastila - Kaligirang Kasaysayan - Mga Bahagi Ng Panitikang Filipino Bago Dumating Ang Mga Kastila - Ang Alamat - Ang Alamat Ng Mga Tagalog - Kuwentong Bayan - Si Bulan At Si Adlaw - Panahon Ng Epiko - Biag Ni Lam-Ang - Alim - Mga Awiting Bayan - Kundiman - Kumintang o Tagumpay - Dalit o Imno - Oyayi o Hele - Diona - Suliranin

- Talindaw - Mga Unang Tulang Filipino - Mga Tulong Sa Pag-aaral KABANATA 3 - Panahon Ng Mga Kastila - Kaligirang Kasaysayan - Mga Impluwensiya Ng Kastila Sa Panitikang Filipino - Mga Unang Aklat - Doctrina Cristiana - Nuestra Señora del Rosario - Ang Barlaan At Josaphat - Urbana At Felisa - Mga Akdang Pangwika - Mga Kantahing Bayan - Leron-Leron Sinta - Pamulinawen - Dandansoy - Sarong Banggi - Atin Cu Pung Singsing - Mga Dulang Panlibangan - Tibag - Lagaylay - Sinakulo - Panunuluyan - Panubong - Karilyo - Moro-moro - Karagatan - Duplo - Kurido - Saynete - La India Elegante Y El Negrito Amante - Sarsuela - Mga Tulong Sa Pag-aaral

KABANATA 4 - Panahon Ng Pagbabagong Isip - Kaligirang Kasaysayan - Ang Kilusang Propaganda - Mga Taluktok Ng Propaganda - Dr. Jose Rizal - Marcelo H. del Pilar - Graciano Lopez Jaena - Iba Pang Mga Propagandista - Antonio Luna - Mariano Ponce - Pedro Paterno - Jose Ma. Panganiban - Ang Panahon Ng Tahasang Paghihimagsik - Kaligirang Kasaysayan - Mga Taluktok Ng Tahasang Paghihimagsik - Andres Bonifacio - Emilio Jacinto - Iba Pang Maghihimagsik - Ang Mga Pahayagan Ng Panahon Ng Himagsikan - Mga Tulong Sa Pag-aaral KABANATA 5 - Panahon Ng Amerikano - Kaligirang Pangkasaysayan - Mga Katangian Ng Panitikan Sa Panahong Ito - Panitikan Sa Kastila - Cecilio Apostol - Fernando Ma. Guerrero - Jesus Balmori - Manuel Bernabe - Claro M. Recto - Mga Iba Pang Manunulat Sa Wikang Kastila - Panitikan Sa Tagalog - Lope K. Santos - Florentino Collantes - Amado V. Hernadez - Valeriano H. Peña - Iñigo Ed. Regelado - Ang Dulang Tagalog - Ang Nobelang Tagalog - Ang Maikling Kuwentong Tagalog

- Ang Tulang Tagalog - Mga Iba Pang Panitikang Filipino - Panitikang Ilokano - Panitikang Kapampangan - Panitikang Bisaya - Ang Panitikang Filipino Sa Ingles - Mga Tulong Sa Pag-aaral KABANATA 6 - Panahon Ng Mga Hapones - Kaligirang Kasaysayan - Ang Mga Tula Sa Panhong Ito - Haiku - Tanaga - Karaniwang Tula - Ang Mga Dula Sa Panahong Ito - Ang Maikling Kuwento Sa Panahong Ito - Lupang Tinubuan - Uhaw Ang Tigang Na Lupa - Mga Tulong Sa Pag-aaral KABANATA 7 - Panahon Ng Isinauling Kalayaan - Kaligirang Kasaysayan - Ang Kalagayan Ng Panitikan Ng Panahong Ito - Ang Bagong Panitikan Sa Tagalog Ng Panahong Ito - Ang Muling Pagsigla Ng Panitikan Sa Ingles - Ang Timpalak-Palanca - Kuwento Ni Mabuti - Mabangis na Kamay ...Maamong Kamay - Planeta, Bituin at mga Bituin - Alamat Ng Pasig - Mga Tulong Sa Pag-aaral KABANATA 8 - Panahon Ng Aktibismo - Kaligirang Kasaysayan - Ang Binhi Ng Aktibismo - Panahon Ng Duguang Plakard - Ang Kalagayan Ng Panitikan Ng Panahong Ito - Ang Panulaang Filipino Ng Panahon Ng Aktibismo - Ang Dula, Maikling Kuwento, at Nobela Ng Panahong Ito - Mga Tulong Sa Pag-aaral

KABANATA 9 - Panahon Ng Bagong Lipunan - Kaligirang Kasaysayan - Ang Panulaang Tagalog Sa Bagong Lipunan - Ang Awiting Filipino Sa Bagong Lipunan - Ang Radyo at Telebisyon - Ang Pelikulang Filipino - Ang Mga Pahayagang Komiks, Magasin, at Iba Pang Babasahin - Kabuuang Tanaw Sa Panitikan Sa Panahon Ng Bagong Lipunan - Mga Tulong Sa Pag-aaral KABANATA 10 - Panahon Ng Ikatlong Republika - Kaligirang Kasaysayan - Ang Panulaang Tagalog Ng Panahon Ng Ikatlong Republika - Ang Awiting Filipino Sa Panahon Ng Ikatlong Republika - Ang Pelikulang Filipino Ng Panahon Ng Ikatlong Republika - Ang Mga Pahayagan, Komiks, Magasin, At Iba Pang Babasahin - Ang Timpalak-Palanca Sa Panahon Ng Ikatlong Republika - Di Mo Masilip Ang Langit – ni “Ramaden” - Sa Kaduwagan Ng Pilikmata ni “Virginia Rivera” - Unang Binyag ni “Homer” - Kabuuang Tanaw Ng Panitikang Pilipino Ng Panahon Ng Ikatlong Republika - Mga Tulong Sa Pag-aaral KABANATA 11 - Ang Panitikan Sa Kasalukuyan - Kaligirang Kasaysayan - Ang Kalagayan Ng Panitikan Sa Panahong Ito - Ang Panulaang Filipino Sa Panahong Ito - Ang Awiting Filipino Sa Kasalukuyan - Ang Sanaysay Sa Panahong Ito - Ang Mga Programa Sa Radyo at Telebisyon - Ang Mga Pahayagan at Iba Pang Babasahin - Ang Mga Manunulat Sa Kasalukuyan - Ang Timpalak-Palanca Sa Kasalukuyan - Mga Tulong Sa Pag-aaral KABANATA 12 - Panunuring Pampanitikan - Isang Halimbawa Ng Sinuring Akda “Sinag Sa Karimlan” ni Dionisio Salazar - Talasanggunian

MGA TIYAK NA LAYUNIN TUNGKOL SA KABUTIHAN AT NASYONALISMO (Specific Behavioral Objectives about Value Formation ang Nationalism) 1. Malaman natin ang kasaysayan ng ating lahi, ang idealismong Pilipino, ang ating pananampalataya at ang ating mga paniniwala, kultura, at kaisipang panlipunan. 2. Maipamalas natin ang sariling kaugalian, pananaw, at kalinangan ng ating lahi. 3. Maisaalang-alang din natin ang mga kabayanihan, pagpapakasakit, at pakikipaglaban ng ating mga ninuno upang makamtan natin ang ating kasarinlan. 4. Masuri natin ang ating sariling panitik ayon sa mga magagandang katangiang taglay nito. 5. Matalakay ang mga Panitikang Filipino noon at hanggang sa kasalukuyan at maihahambing ang paglago at paglinang ng mga akda ayon sa pagtalakay ng mga manunulat. 6. Maipakita ang mga pagbabagong naganap sa panitik, kultura at kaugalian ng mga Pilipino sapul noong bago dumating ang mga Kastila hanggang sa kasalakuyang panahon. 7. Maipakita sa pamamagitan ng mga akdang Filipino ang magagandang kaugalian ng mga Pilipino noon at maaaring makabuluhan pa sa kasalukuyan. 8. Mailahad ang suliranin sa kuwento at mabigyang-kalutasan ayon sa pang-unawa ng guro at mag-aaral.

9. Magkaroon ng malayang talakayan hinggil sa mga mahahalagang paksang napapaloob sa bawat kuwento. 10. Matutuhang sumuri at magbigay ng sariling pala-palagay o kuro-kuro ukol sa ilang mahahalagang bahagi ng kuwento.

23. Malinang sa kaisipan ng mga mamamayang Pilipino ang mga matatandang kaugalian tulad ng kasipagan, kalinisan, katapatan, at wastong pagtitipid. Mabigyan sila ng kasanayan at kaalamang makatutulong sa kanila upang kumita sa isang malinis na paraan. Makapamuhay nang maayos at makapag-abuloy sa kalinangan at kagalingang pangkabuhayan ng bansa.

11. Maunawaan ang tunay na pagmamahal sa Diyos, sa magulang, at sa bayan. 12. Maisasaisip tuwina na kung may tungkulin man ang magulang sa anak, ang mga anak ay mayroon ding katungkulan sa magulang. 13. Matutuhang tumanaw ng utang na loob sa Diyos, sa magulang, sa mga kaibigan, at sa lahat ng pinagkakautangan ng loob. 14. Mapahalagahan ang lahat ng pagsisikap ng mga magulang para sa kinabukasan ng anak. 15. Mahubog ang mga kabataan sa mga mabubuting kaugaliang panlipunan sapagkat sila ang pag-asa ng ating Bayan. 16. Mapukaw ang kanilang kaisipan o kawilihan sa mga gawaing pangnasyonalismo. 17. Magkaroon ng kamalayan sa mga nagaganap sa ating bansa, at magkaroon din ng partisipasyon tungo sa ikauunlad nito. Mailahad ang kahirapang dinaranas ng ating mga kapatid sa kasalukuyan at makagawa ng kaukulang pag-aaral tungkol dito. 19. Maisaalang-alang ang panuntunang pantay-pantay para sa lahat, lalo na sa edukasyon. Pagbibigay ng huwaran sa magaganda at mabubuting gawain na nais mapahalili sa mga kabataan sa kasalukuyan. 20. Maikintal sa kaisipan at hangarin ng bawat kabataan ang pagkukusang pagtulong sa kaniyang pamayanan at sa gayon ay magkaroon siya ng damdamin upang dumamay, umunawa, at tumingin sa kaniyang kapwa. 21. Maikintakl sa kaisipan ng bawa’t mag-aaral na sila ay mamamayan ng Republika ng Pilipinas at dapat na maging matapat sa pagtupad ng kanilang mga tungkulin at obligasyon. 22. Mahubog ang kabataan sa mga kagandahang-asal na udyok ng isang matatag na pananalig sa Bathalang mapagkalinga.

24. Mabigyan ng kasanayan ang ating mga kababaihan at kalalakihan ng tungkuling panatilihin. 25. Maturuan ang ating kabataan ng kahalagahan at wastong paggamit ng oras upang makatulong sa kanilang pansariling kaunlaran at magtaguyod sa kagalingan nila sa pamayanang ginagalawan. 26. Maunawaan ang pangangailangan ng bawat mag-aaral, kung paano sila nakapag-iisip at nakadarama ng mabibisang paraan upang matanto ang mga kahalagahan ng edukasyon sabuhay ng bawat nilalang, at makapagpalahad ng palatuntunan na maaaring gawing sanayan ng mga mag-aaral. 27. Makahanap ng paraang makatutulong upang ang mga mag-aaral ay tumuklas ng pansariling pakahulugan sa mga pangyayari sa kaniyang paligid. 28. Makapaglimi tungkol sa kung paano makapagbibigay ng kasiyahang pisikal at ispiritwal at mapaunlad ang iba’t ibang aspekto ng pamumuhay.

nasyonalismo. Ito ang lakas na nagbubuklod ng kanilang damdamin, nagdidilat ng kanilang mga mata sa katwiran at katarungan.

KABANATA 1

Ang panitikan ay hindi lamang lumilinang ng nasyonalismo kundi ito’y nagiigat din ng mga karanasan, tradisyon, at mga mithiin ng bawat bansa. Hinuhubog sa panitikan ang kagandahan ng kultuira ng bawat lipunan. Dito nasusulat ang henyo ng bawat panahon. Ito’y walang paglipas hanggang may tao sa sandaigdigan. Ang panitikan ay isang ilaw na walang kamatayang tumatanglaw sa kabihasnan ng tao.

Panimulang Pag-aaral ng Panitikan

ANG PANITIKAN AT KASAYSAYAN

ANO ANG PANITIKAN

Matlik na magkaugnay ang Panitikan at Kasaysayan. Sa pagtalakay ng kasaysayan ng isang lahi, tiyak na kasama rito ang damdamin, saloobin, kaugalian, o tradisyon ng lahing ito. At ang lahat ng ito kapag naisatitik ay tinatawag na panitikan. Ang kasaysayan ay naisatitik kaya’t ito’y makatotohanang panitikan. Ang lahat ng mga bagay na naisatitik at tunay na mga nangyari ay makatotohanang panitikan. Samakatwid, bahagi ng panitikan ang kasaysayan.

Maraming pakahulugan ang iba’t ibang manunulat tungkol sa panitikan. May nagsasabing “ang tunay na kahulugan daw ng panitikan ay yaong pagpapahayag ng damadamin, panaginip, at karanasan ng sangkatauhang nasusulat sa maganda, makahulugan, at masining na mga pahayag”. Sa aklat nina Atienza, Ramos, Zalazar, at Nazal na pinamagatang Panitikang Pilipino, ipinahahayag na “ang tunay na panitikan ay yaong walang kamatayan, yaong nagpapahayag ng damdamin ng tao bilang ganti niya sa reaksyon sa kaniyang pang-araw-araw na pagsusumikap upang mabuhay at lumigaya sa kaniyang kapaligiran at gayun din sa kaniyang kapaligiran at gayun din sa kaniyang pag susumikap na makita ang Maykapal”. Si Bro. Azarias ay nagsabing “ang panitikan ay ang pagpapahayag ng damdamin ng tao, sa lipunan, sa pamahalaan, sa kapaligiran, sa kapwa, at sa Dakilang Lumikha”. Ang pagpapahayag daw ng damdamin ng isang nilikha ay maaaring sa pamamagitan ng pag-ibig, kalungkutan, kaligayahan, galit o poot, pagkahabag, pag-alipusta, paghihiganti, at iba pa. Ayon namn kay Webster, sa kaniyang pinakabuod na pakahulugan, “anumang bagay raw na naisasatitik, basta may kaugnayan sa pag-iisip at damdamin ng tao, maging ito’y totoo , kathangisip o bungang tulog lamang ay maaaring tawaging panitikan”. Ganito naman ang makabayaning pakahulugan ni MariaRamos sa panitikan. Ayon sa kanya, “Ang panitikan ay kasaysayan ng kaluluwa ng mga mamamayan. Sa panitikan nasasalamin ang mga layunin, damdamin, panaginip, pag-asa, hinaing, at guniguni ng mga mamamayan na nasusulat o binabanggit sa maganda, makulay, makahulugan, matalinghaga, at masining na mga pahayag.” Ang panitikan ay nagbubunsod sa pagkilos ng mga mamamayan sa kanilang pagkamakabayan o

Ang panitikan at kasaysayan ay mayroon ding pagkakaiba. Ang panitikan ay maaaring mga likhang-isip o bungang-isip lamang o mga pangyayaring hubad sa katotohanan na naisatala, samantalang ang kasaysayan ay pawing mga pangyayaring tunay na naganap- may pinangyarihan, may sanhi ng pangyayari, at may panahon. Mga Paraan Ng Pagpapahayag Pasulat man o pasalita, tuluyan man o patula, ang anumang sining ng panitikan ay maaaring talakayin sa apat na paraan ng pagpapahayag. 1. Pagsasalaysay – Ito’y isang uri ng pagpapahayag na nagsasalaysay ng isang karanasan. Halimbawa: “Isang Karanasang Hindi Ko Malilimutan.” 2. Paglalahad – Ito’y isang paraang nagbibigay katuturan sa isang ideya o konsepto. Nagmumungkahi rin ito ng paraan ng paggawa ng isang bagay. Tumatalakay rin ito sa suliranin, nagbibigay dahilan , at nagpapayo ng mga kalutasan. Halimbawa: “Ano Ang Panitikan?” 3. Paglalarawan – Ito’y isang paraang naglalarawan ng isang bagay, tao, o lunan. Ang detalye ng mga katangian, o kapintasan ng tao, o bagay na namamalas ay nababanggit ditto. Halimbawa: “Maynila … Kulay Anyo ng Lahi.”

4. Pangngatwiran – Naglalayong humikayat sa bumabasa o sa mga nakikinig na pumanig sa opinyon ng nagsasalita o sa sumulat ang paraang ito. Malinaw na mga katwiran at sinasamahan ng mga pagpapatunay upang lalong mapaniwala sa kaniyang mga kuro-kuro ang mga bumabasa o nakikinig. Halimbawa: “Kailangan Ang Tapat Na Pagtawag at Pananalig Sa Diyos Sa Anuimang Oras”. BAKIT DAPAT MAG-ARAL NG PANITIKAN May limang mahahalagang bagay kung bakit dapat tayong mag-aral ng Panitikang Pilipino. UNA: Upang makilala natin an gating sarili bilang Pilipino, at matalos ang ating minanang yaman ng isip at angking talino ng ating pinanggalingang lahi. IKALAWA: Tulad ng ibang lahi sa daigdig, dapat nating mabatid na tayo’y may dakila at marangal na tradisyong siya nating ginawang sandigan ng pagkabuo ng ibang kulturang nakarating sa ating bansa. IKATLO: Upang matanto natin ang ating mga kakulangan sa pagsulat ng panitikan at makapagsanay na ito’y matuwid at mabago. IKAAPAT: Upang makilala at magamit ang ating mga kakayahan sa pagsulat at magsikap na ito’y malinang at mapaunlad. IKALIMA: Higit sa lahat, bilang mga Pilipinong nagmamahal sa sariling kulturan ay kailangang maipamalas ang pagmamalasakit sa ating sariling panitikan.

3. Ang pook o tinitirhan – Malaki ang nagagawa nito sa isipan at damdamin ng tao. Kung ang pook na kinatitirahan ng mga tao ay may magagandang tanawin, mahalaman, maaliwalas, sagana sa kabukiran, madagat, at mabundok, ang mga ito’y siyang magiging paksa ng panitikan ng mga taong nagnanasang sumulat. 4. Lipunan at pulitika – Nasasalamin sa panitikan ng isang lahi ang sistema ng pamahalaan, ang ideolohiya at ugaling panlipunan, at gayuin din ang kultura ng mga tao. 5. Edukasyon at pananampalataya – Kung busog ang isipan, dala ng malawak na edukasyong natutuhan, ang mga ito’y mababakas sa panitikan ng lahi. Ang pananampalataya ay pinapaksa rin ng mga makata at manunulat. ANG IMPLUWENSIYA NG PANITIKAN Kung ang limang kalagayang nabanggit na nakapangyayari sa panitikan ay may impluwensiya sa anyo, hangarin, at laman ng panitikan, ang panitikan naman ay may dalang mahalagang impluwensiya sa buhay, kaisipan, at ugali ng tao. 1. Ang panitikan ay nagpapaliwanag ng kahulugan ng kalinangan at kabihasnan ng lahing pinanggalingan ng akda. 2. Dahil sa panitikan nagkakalapit ang damdamin ng mga tao sa sandaigdigan. Nagkakahiraman sila ng ugali at palakad at nagkakatulungan. Marami ring mga akdang pampanitikan ang nagdala ng impluwensiya sa buong daigdig. Ilan lamang sa mga ito ang mga sumusunod:

MGA KALAGAYANG NAKAPANGYAYARI SA PANITIKAN May mga mahahalagang bagay na nakapangyayari sa panitikan. Ito’y ang mga sumusunod:

1. Banal na Kasulatan o Bibliya – Ito ang naging batayan ng Kakristiyanuhan. Mula sa sa Palestino at Gresya. 2. Koran – Ang pinakabibliya ng mga Muslim. Galing ito sa Arabia.

1. Ang klima – ang init o lamig ng panahon, ang bagyo, unos, baha, at ulan ay malaki ang nagagawa sa kaisipan at damdamin ng manunulat. 2. Ang hanapbuhay o gawaing pang-araw-araw ng tao – Nagpapasok ng mga salita o kuro-kuro sa wika at panitikan ng isang lahi ang tuingkulin, hanapbuhay, o gawaing pang-araw-araw ng mga tao.

3. Ang Iliad at Odyssey – Ito ang kinatutuhan ng mga mitolohiya at paalamatan ng Gresya. Akda ito ni Homer. 4. Ang Mahabharata – Ito ay ipinalalagay na pinakamahabang epiko sa buong daigdig. Naglalaman ito ng kasaysayan ng pananampalataya ng Indiya.

5. Canterbury Tales – Naglalarawan ito ng pananampalataya at pag-uugali ng mga Ingles noong unang panahon. Galing ito sa Inglatera at sinulat ni Chaucer.

panahon. Ginagalawan ito ng maraming tauhan. Halimbawa: “Banaag at Sikat” ni Lope K. Santos.

6. Uncle Tom’s Cabin – Akda ito ni Harriet Beecher Stowe ng Estados Unidos. Kababasahan ito ng naging karumal-dumal na kalagayan ng mga alipin at naging batayan ng demokrasya. 7. Ang Divine Comedia – Akda ni Dante ng Italya. Nagpapahayag ito ng pananampalataya at pag-uugali ng mga Italyano nang panahong yaon.

2. Maikling Kuwento – ito’y salaysaying may isa o ilang tauhan, may isang pangyayari sa kakintalan. Halimbawa: “Pagbabalik” ni Genoveva E. Matute.

8. Ang El Cid Compeador – Nagpapahayag ng mga katangiang panlahi ng mga Kastila at ng kanilang kasaysayang pambansa. 9. Ang Awit ni Rolando – Kinapapalooban ito ng Donce Pares at Roncesvalles ng Pransya. Nagsasalaysay ng gintong panahon ng Kakristiyanuhan sa Pransya. 10. Ang Aklat ng mga Patay – Naglalaman ito ng mga kulto ni Osiris at ng mitolohiya at teolohiya ng Ehipto. 11. Ang Aklat ng mga Araw – Akda ito ni Confucio ng Tsina. Naging batayan ng mga Intsik sa kanilang pananampalataya. 12. Isang Libo’t Isang Gabi – Mula ito sa Arabia at Persya. Nagsasaad ng mga ugaling pampamahalaan, pangkabuhayan, at panlipunan ng mga Arabo at Persyano.

3. Dula – ito’y itinatanghal sa ibabaw ng entablado o tanghalan. Nahahati ito sa ilang yugto, at sa bawat yugto ay maraming tagpo. Halimbawa: “Kahapon, Ngayon, at Bukas” ni Aurelio Tolentino. 4. Alamat – ito’y mga salaysaying hubad sa katotohanan. Tungkol sa pinagmulan ng bagay ang karaniwang paksa rito. Halimbawa: “Ang Alamat ng Pinya”. 5. Ang Pabula – mga salaysayin din itong hubad sa katotohanan ngunit ang layuni’y gisingin ang isipan ng mga bata sa mga pangyayaring makahuhubog ng kanilang ugali at pagkilos. Natutungkol sa mga hayop ang kuwentong ito. Halimbawa: “Ang Pagong at Ang Unggoy”. 6. Anekdota – mga likhang-isip lamang ng mga manunulat ang mga maikling salaysaying ito na ang tanging layunin ay makapagbigay-aral sa mga mambabasa. Maaaring ito’y isang kuwento ng mga hayop o bata. Halimbawa: “Ang Gamugamo at Ang Munting Ilawan”.

PANGKALAHATANG URI NG PANITIKAN

7. Sanaysay – ito’y pagpapahayag ng kuro-kuro o opinyon ng may-akda tungkol sa isang suliranin o pangyayari. Ang pinakamahusay na halimbawa nito’y ang bahagi ng Editoryal ng isang pahayagan.

Ang pangkalahatang uri ng panitikan ay ang tuluyan at patula. Ang mga akdang tuluyan ay yaong mga nasusulat sa karaniwang takbo ng pangungusap, samantalang ang patula ay yaong mga pahayag na may sukat o bilang ng mga pantig, tugma taludtod, at saknong.

8. Talambuhay – ito’y tala ng kasaysayan ng buhay ng isang tao. Maaaring ito’y pang-iba o pansarili.

ANG MGA AKDANG TULUYAN

9. Balita – ito’y isang paglalahad ng mga pang-araw-araw na pangyayari sa lipunan, pamahalaan, mga industriya at agham, mga sakuna, at iba pang paksang nagaganap sa buong bansa o maging sa ibayong dagat.

Ang mga akdang tuluyan ay marami. Kinabibilangan ito ng nobela o kathambuhay, maikling kuwento, mga dula sa kasalukuyang panahon, mga alamat, pabula, sanaysay, talambuhay, balita, talumpati, at iba pa. 1. Nobela – ito’y isang mahabang salaysayang nahahati sa mga kabanata. Hango sa tunay na buhay ng tao ang mga pangyayari at sumasakop sa mahabang

10. Talumpati – ito’y isang pagpapahayag na binibigkas sa harap ng mga tagapakinig. Ang layuinin nito ay humikayat, magbigay ng impormasyon, mangatwiran, magpaliwanag, at magbigay ng opinyon o paniniwala.

11. Parabula – ito’y mga salaysaying hango sa Bibliya na tulad ng anekdota. Ang layunin nito’y makapagbigay-aral sa mga mambabasa o nakikinig. Halimbawa: “Ang Matandang Mayaman at si Lazaro”.

1. Tulang pasalaysay – ang uirng ito ay naglalarawan ng mahahalagang mga tagpo o pangyayari sa buhay; halimbawa’y ang kabiguan sa pag-ibig, ang mga suliranin at painganib sa pakikidigma, o kagitingan ng mga bayani.

Mga Akdang Patula

MGA UIRI NG TULANG PASALAYSAY

ANG TULA Ang pagsulat ng tula ay naiiba sa ibang sangay ng panitikan sapagkat dito ay nangangailangan ng masusing pagpili ng mga salita, pagbilang ng mga pantig, at paghahanap ng makakatugmang mga salita upang maipadama ang isang damdamin o kaisaping nais ipahayag ng isang manunulat. Bagama’t sa kasalukuyan ay unti-unti nang nawawala ang sukat at tugma ng isang tula, lalo’t ang makabagong manunulat ay naniniwala sa kaisipang malayang taludturan. Sa isang tula ay maaaring may tatlong interpretasyon o pakahulugan: yaong sa manunulat, sa guro at mag-aaral, bagama’t ang pinakadiwa nito ay iisa lamang. Marami nang katuturang nabuo ang tula at ang ilan ay babanggitin dito. Ayon kay Julian Cruz Balmaceda, “ang tuila ay isang kaisipang naglalarawan ng kagandahan, ng kariktan na natitipon sa isang kaisipan upaing maangkin ang karapatang matawag na tula.” Ayon kay Iñigo Ed. Regalado, “ang tuila ay kagandahan, diwa, katas, larawan, at kabuuang tonong kariktang makikita sa silong ng alinmang langit.” Ayon naman sa katuituiran ni Fernando Monleon mula kay Lord Macaulay, “ang pagtula’y panggagagad at ito’y lubhang kahawig ng sining ng pangguhit, paglililok, at pagtatanghal. Ang kasaklawan ng pagtula ay higit na malawak kaysa alinman sa ibang gagad na mga sining, pagsama-samahin man ang mga iyon.” Ayon kay Alejandro G. Abadilla, ang katuturang ibinigay ni Edith Sitwell na napili niya, ay nagsasabing, “ang tuila ay kamalayang napapasigasig (heightened consciousness).” Ang mga akdang patula ay may apat na uri: tulang pasalaysay, tulang paawit o liriko, tulang padula o pantanghalan, at tulang patnigan.

a) Epiko – ang mga epiko ay nagsasalaysay ng mga kabayanihang halos hindi mapaniwalaan pagkat nauukol sa mga kababalaghan. Ito’y nagbubunyi sa isang alamat o kasaysayan na naging mataguimpaiy laban sa mga panganib at kagipitan. Halimbawa: “Ang Indarapatra at Sulayman” INDARAPATRA AT SULAYMAN (Epiko ng mga Muslim) *Isinatula ni Bartolome del Valle Nang unang panahon ayon sa alamat, ang pulong Mindanaw ay wala ni kahit munting kapatagan. Pawang kabundukan ang tinatahanan ng maraming taong doo’y namumuhay. Maligaya sila sapagka’t sagana sa likas na yaman. Subali’t ang lagim ay biglang dumating sa kanilang bundok na dati’y payapa. Apat na halimaw ang doo’y nanalot. Una’y si Kurita na maraming paa at ganid na hayop, pagkat sa pagkain kahit limang tao’y kanyang nauubos. Ang bundok Matutum ay tinirhan naman ng isang halimaw na may mukhang tao na nakatatakot kung ito’y mamasdan, ang sino mang tao na kanyang mahuli agad nilalapang at ang nilalaman nito’y kinakain na walang anuman. Ang ikatlo’y si Pah na ibon, malaki ang bundok ng Bita ay napadidilim niyong kanyang pakpak. Ang lahat ng tao’y sa kuweba tumahan upang makaligtas sa salot na itong may matang malinaw at kukong matalas. Ang bundok Kurayang pinanahanan ng maraming tao ay pinapanlagim ng isa pang ibon na may pitong ulo. Walang nakaligtas sa bagsik ng kanyang matalas na kuko pagkat maaari na kanyang matanaw ang lahat ng dako. Ang kalagim-lagim na kinasapitan ng pulong Mindanaw ay nagdulot-lungkot sa maraming baya’t mga kaharian, si Indarapatra na haring mabait dakila’t marangal ay agad nag-utos sa kanyang kapatid na prinsipeng mahal.

“Prinsipe Sulayman, ako’y sumasamo na iyong iligtas ang maraming taong nangangailangan ng tulong mo’t habag.” “O mahal na hari na aking kapatid, ngayon di’y lilipad at maghihiganti sa mga halimaw ang talim ng tabak.”

Nang siya’y dumating sa bundok ng Bita ay kanyang binuhat ang pakpak ng ibon. Katawang napipis ay kanyang namamalas.Nahabag sa kanya ang kanyang bathala,biglang nagliwanag at ilang saglit pa ay nakita niya ang tubig na lunas.

Binigyan ng singsing at isang ispada ang kanyang kapatid upang sandatahin sa pakikibaka. Kanyang isinabit sa munting bintana ang isang halaman at saka nagsulit: “Ang halamang ito’y siyang magsasabi ng iyong nasapit”.

Kanyang ibinuhos ang tubig na yaon sa lugaming bangkay at laking himala! Ang kanyang kapatid ay dagling nabuhay, sila ay nagyakap sa gitna ng galak at ng katuwaan, saka pinauiwi itong si Sulayman sa sariling bayan.

Nang siya’y dumating sa tuktok ng bundok na tinatahanan nitong si Kurita, siya ay nagmasid at kanyang natunghan ang maraming nayong walang kahit isang taong tumatahan “Ikaw’y magbabayad, mabangis na hayop!” yaong kanyang sigaw.

Sa bundok Kurayan sinapit ay agad hinanap ang ibong sa tao’y nagbibigay-lagim at nagpapahirap dumating ang ibong kaylaki ng ulo at kukong matalas subalit ang kalis ni Indarapatra’y nagwagi sa wakas.

Di pa nagtagal ang kanyang sinabi, nagimbal ang bundok at biglang lumabas itong si Kuritang sa puso’y may poot. Sila ay nagbaka at hindi tumigil hanggang sa malagot ang tanging hininga niyong si Kuritang sa lupa, ay salot.

Sa kanyang tagumpay may isang diwatang dumating magalang “Slamat sa iyo, butihing bayani na ubod ng tapang, Kaming mga labi ng ibong gahaman ngayon ay nabubuhay.” At kanyang namalas ang maraming taong noo’y nagdiriwang.

Tumatag ang puso nitong si Sulayman sa kanyang tagumpay kaya’t sa Matutum, ang hinanap naman ay si Tarabusaw; sa tuktok ng bundok ay kanyang namalas ang nakahahambal na mga tanawin: “Ngayon di’y lumabas nang ikaw’y mamatay.”

Nabihag ang puso ng mahal na hari sa ganda ng mutya kaya’t sa naroon ay kanyang hiniling na lakip ang sumpa na sila’y ikasal. Noon di’y binuklod ng isang adhika ang kanilang puso. “Mabuhay ang Hari!” ang sigaw ng madla.

Noon di’y nahawi ang maraming puno sa gilid ng bundok at ilang saglit pa’y nagkaharap silang puso’y nagpupuyos. Yaong si Sulayma’y may hawak na tabak na pinag-uulos, ang kay Tarabusaw na sandata nama’y sangang panghambulas.

Ang tubig ng dagat ay tila hinigop sa kailaliman at muling lumitaw ang lawak ng lupang pawang kapatagan, Si Indarapatra’y hindi na bumalik sa sariling bayan at dito naghari sa mayamang lupa ng pulong Mindanaw.

At sa paghahamok ng dalawang iyong balita sa tapang, ang ganid na hayop sa malaking pagod ay napahandusay. “Ang takdang oras mo ngayo’y dumating na,” sigaw ni Sulayman at saka sinaksak ng kanyang sandata ang pusong halimaw.

b) Awit at Kurido - ang mga ito’y may mga paksang hango sa pangyayaring tungkol sa pagkamaginoo at pakikipagsapalaran, at ang mga tauhan ay mga hari’t reyna, prinsipe’t prinsesa. Ang dalawang ito’y nagkakaisa sa kaharian. Ang awit ay may sukat na labindalawang (12) pantig at inaawit nang mabagal sa saliw ng gitara o bandurya, samantalang ang kurido’y may sukat na walong (8) pantig at binibigkas sa kumpas ng martsa.

Noon di’y nilipad niyong si Sulayman ang bundok ng Bita, siya ay nanlumo pagka’t ang tahanan sa tao’y ulila; ilang sandali pa ay biglang nagdilim gayong maaga pa at kanyang natantong ang kalabang ibon ay dumarating na. Siya ay lumundag at kanyang tinaga ang pakpak ng ibon datapwa’t siya rin ang sinamang-palad na bagsakan niyon; sa bigat ng pakpak, ang pakpak niya’y sa lupa bumaon kaya’t si Sulayman noon ay nalibing nang walang kabaong. Kasawiang ito ay agad nabatid ng mahal na hari pagka’t ang halaman noon di’y nalanta’t sanga’y nangabali. “Siya ay patay na!” ang sigaw ng kanyang namumutlang labi, “Ang kamatayan mo’y ipaghihiganti buhay ma’y masawi!”

Halimbawa ng Awit – “Doce Pares sa Kaharian ng Francia” at “Florante at Laura” in Francisco Balagtas BUOD NG “DOCE PARES SA KAHARIAN NG FRANCIA” Nang ang Herusalem ay nasa ilalim ng kapangyarihan ni Patriyarka Aaron, ang mga tagaroon ay tumanggap ng balitang sasalakayin sila ng mga mrong tagaZaragosa. Nagpadala agad ng sulat si Patriyarka Aaron kay Carlo Magno ng Francia

upang humingi ng tulong. Hindi nag-aksaya ng panahon si Carlo Magno. Pinaghanda ang matatapang niyang Pares at sila’y naglakbay sa Herusalem. Tatlong buwan na silang naglalakbay nang malaman ni Carlo Magno na sila ay naliligaw. Nanalangin sila sa Diyos at kaagad ay maraming ibon ang naglalabasan at nag-awitan at sila’y sumunod dito patungong Herusalem. Pagdating nila sa Herusalem ay nalaman nila na a nasalakay na ito ng mga moro. Pininsala ang simbahan at pinagkukuha ang mga relikya. Pumatay rin sila ng mga taong bayan at si Aaron ay ipiniit nila. Nagimbal si Carlo Magno at nagpadala siya ng mga kawal sa Zaragosa. Ipinasabi sa pinuno nila na palayain si Aaron pati na ang mga kawal nito, isauli ang mga ninakaw at sila’y pabibinyag at kung hindi ay dirigmain sila ng mga kawalkristiyano. Nagkaroon ng madugong labanan sapagkat tumanggi ang mga moro sa nais ni Carlo Magno. Nagtagumpay si Carlo Magno at ibinalik ang kapangyarihan kay Aaron. Bilang pagtanaw ng utang na loob ay ipinagkaloob ni Aaron ang korona ni kristo. Pakaraan ng tatlong taon ay muli silang sinalakay ng mga moro sa pamumunao ni Fierabras, isang morong kilabot sa digmaan. Pinatay nila ang Papa at tinangay sa Turkiya ang mga relikya. Iniutos ni Carlo Magno na salakayin noon din ang Roma sapagkat doon nagtayo ng isang pamahalaan ang mga moro. Nag-alala ang mga Pares na baka hindi nila abutan si Fierabras kaya nagpadala na lamang si Carlo Magno ng isang embahador at ang napili ay si Gui ng Borgonya. Kinausap ni Gui ang Pangulo ng Roma ngunit ipinagpaliban nila ang unawaan sapagkat wala si Fierabras, ang heneral ng mga moro. Si Gui ay paalis na nang masalubong si Floripes at sa pagtatama ng kanilang paningin ay sumibol ang isang pag-ibig. Nang bumalik si Gui sa Francia ay nagalit si Carlo Magno at siya’y pinabalik na may kasamang tatlumpong libong kawal. Si Gui ay nagpasabi na kung hindi lilisanin ng mga moro ang Roma at isauli ang kanilang mga ninakaw ay dirigmain sila ng mga Taga-Francia. Tumanggi ang mga moro kaya’t sila ay sumalakay na. Nang makita ni Gui na ang namumuno sa pangkat na kaaway ay si Floripes ay hindi ipinagpatuloy ang pagsalakay. Nagalit si Carlo Magno sa nangyari at inutusan si Roldan na mamuno sa mga Pares na lulusob sa Roma. Inutusan naman ni Balan ang kapatid na si Corsubel na paumaroon sa Roma at magdala ng limampung libong

sundalo. Dinatnan ni Corsubel doon ang siyam na Pares at ang unang lumaban sa kanya ay si Ricarte. Napatay ni Ricarte si Corsubel. Nagalit ang mga moro at nagsilusob ngunit wala silang nagawa sa mga Pares. Napatay ang mga moro ngunit si Oliveros, isa sa mga Pares, ay nagtamong maraming mga sugat. Ang pangulo ngRoma ay humingi ng saklolo kay Balan at ito ay nagpadala ng sanlibong kawal upng lumaban sa siyam na Pares. Papasok na sana sila sa roma upng patayin ang Pangulo ngunit tumanggi si Roldan sapagkat ang mga Pares ay hapung-hapo na. Nagsibalik ang mga Pares sa Francia at ibinalita kay Carlo Magno ang pangyayari. Nagalit si Carlo magno sa kanilng pagbabalik at sinabing ang matatndang Pares ay hindi umalis sa labanan hangga’t hindi nagtatagumpay. Tiniis na lamang ng mga Pares ang kanilang narinig. Isinumpa ni Carlo Magno na hindi siya titigil hangga’t hindi nalilipol ang mga moro. Ang Doce Pares na pinangungunahan ng kanyng pamngking si Roldan ay binubuo nina Oliveros, na Konde sa Gones; Ricarte, ang Duke ng Normandia; Guarin, na tubo sa Lorena; Gute, na taga-Bordolois; Noel, Lamberto, Basin, Gui ng Borgonya, Guadabois, at iba pa. Nalaman naman ni Fierabras na ang kanyang amaing si Corsubel ay napatay ng mga Pares at isinumpa niyang ito’y ipaghihiganti. Si Fierabras ay pangalawang anak ni Balan at makapangyarihan sa Turkiya. Nang malaman ni Fierabras na si Carlo Magno at ang kanyang mga Pares ay nakipaglaban sa kanya. Inatasan ng Emperador si Roldan na humarap kay Fierabras ngunit tumutol ito at sinabing bakit hindi ang isa sa Matatandang Pares ang paharapin sa moro? Gayon na lamang ang poot ng Emperador sa pangungutya ni Roldan kaya’t dumampot ng isang bagay at inihagis kay Roldan. Pinaghanda niya ang kaniyang hukbo at lumusob sila sa Turkiya. Nagwagi sina Carlo Magno at nabihag nila si Balan. Tumangging pabinyag si Balan sa kabila ng pagsusumamo ng anak na si Fierabras kaya’t pinaputulan ito ng ulo. Nagpabinyag si Floripes at ikinasal siya kay Gui. Sila ay kinoronahan bilang kahalili ni Balan. Isinauling lahat ni Floripes ang mga relikyung sinamsam ng mga moro. Pagkaraan ng dalawang buwan ay nagpaalam na si Carlo Magno at nagsiuwi na sa Francia. Isang araw ay nakakita si Carlo Magno ng maraming tala sa kalangitan. Hiniling niya sa Diyos na ipaalam sa kaniya ang kahulugan ng gayong kababalaghan. Isang kaluluwa ang kaniyang nakita samantalang nananalangin at iyon si Santiago, ang apostol ni Kristo. Inutusan si Carlo Magno ng kalulwa na pumunta sa Galicia upang kunin sa mga moro ang kanyang katawan at sumunod naman si Carlo Magno at sila’y lumakad. Una nilang narating ang Pamplona at sila’y nagwagi roon. Maraming moro ang nagpabinyag. Sa Galicia ay nagtagumpay rin sila. Dumaan sila

sa Valende at nagwagi rin doon ngunit wala kahit isang nagpabinyag. Sa matinding galit ni Carlo Magno ay isinumpa ang pook na iyon at kapagdaka’y bumuka ang lupa at bumukal ang tubig. Maiitim na isda ang nagsilabas at nangaglanguyan. Nabalitaan niyang ang Haring Aigolante ng Africa ay maraming pinatay na Kristiyano. Nagpahanda siya ng isang armada upang hanapin si Aigolante ngunit hindi nila natagpuan. Isang sugo ni Haring Aigolante ang lumalabas sa kampo at sinabing sila’y maglabanan. Nagwagi si Carlo Magno, napatay si Aigolante, at sila’y umuwi na sa Francia. Mahabang panahon ang nagdaan bago napalaban si Carlo Magno kay Haring Marsirios na taga-Ronsevalles. Nagpadala ng sugo si Carlo Magno kay Haring Marsirios at ipinasabi niyang ang nasasakupan ni Haring Marsirios ay kailangang pabinyag at magsipagbayad ng buwis sapagkat ang bayang iyon ay sakop ng Emperador Carlo Magno. Lingid sa kaalaman ng emperador, si Galalon ay isa palang taksil. Dinaya niya ang kanyang mga kasamahan. Nang siya ay bumalik sa sa Francia, marami siyang dalang mga bagay katulad ng mga ginto, pilak, alahas, alak, at lahat ng buwis na hinihingi ng emperador. Ayon sa kaniya’y sumang-ayon na raw na paskop at pabinyag ang Hring Marsirios kaya’t inatasan agad ng emperador ang mga Pares sa dami ng mga kalaban, kaya’t labing-isa sa kanila ay napatay nang matgal-tagal na ang labanan. Ang isa’y sugatn ngunit hindi rin inabutang buhay ng emperador. Halos himatayin si Carlo Magno sa kasawiang inabot ng kanyang tapat na Pares. Ipinalibing niya ang mga mahal niyang mga Pares. Ang taksil na si Galalon ay ipinadakip, ipinagapos ang mga kamay at paa nito sa apat na kabayo na pinatakbo hanggang magkahiwa-hiwalay ang buong katawan ng lilo. Sa matinding pangunguilila ng emperador ay inihandog niya sa simbahan ang kanyang buong kayamanan. Kusa siyang pumasok sa Aquisgron at ipinagawa ang simbahan at monasteryo. Hindi nagluwat at namatay ang emperador Carlo Magno. Binawian siya ng buhay noong ika-16 ng Pebrero ng taong sanlibo’t labindalawang taon ni Kristo. Ito ang wakas ng buhay ni Carlo Magno at ng kilabot ng Doce Pares.

Magaling sa isang mag-aliw ang nasa, at sa makinig namang matiyaga, puno’t hanggang dulo ay kung maunawa, laging pakingga’t nanaising kusa. Pupulhin sa ibang trahedyang nangyari, dahas kabantugan di huli kay Marte kaya O nasasa kung may maling sabi’y, punan na husto mong bait sa sarili. Sapagkat alinmang marunong sa pantas, sumibol sa lupang alabok na hamak, ay mahihidwa rin di lalo ang pahat, laban sa Diyos ang di malilinsad. Sa iyong pagbasa’y iyong liwanagan, Iisa ang pagkutya’y dili dasal mahal, nang ang nakikinig mapanatag naman, sa matatamis mong sa bibig bumukal. Ang palaging lakad ay biglang nalagot, sa tuko’y ng nasa siyang ilalagos, upang hanggang wakas nang ating masayod, sasapitin ngayon bayaning guerreros. Bayaning Herusalem ng unang panahon, ang gumugubyerno’y patriyarka Aaron, nang salakayin at bigyang linggatong, taga-Zaragosang mga morong buhong.

Ang “Doce Pares sa Kaharian ng Francia” ay isang awit. Narito ang ilang mga saknong na kinuha sa naturang awit.

Nang mabalitaan nitong patriyarka, na ang Herusalem daratnang pangamba, nagpapadala agad ng sulat sa Francia, sa kay Carlo Magno bayani sa giyera.

Sa lubhang ligaya lahit gaganapin, pusong di mabaklang sa pagod tumitik, sa galak salitin ang siyang umikit, sa historiyang liham ng balitang Pares.

Matatag ang liham nitong emperador, biglang iginayak ang kaniiiyang kampon, at ang tanang Pares tinungo ang layon, naligaw sa lakad ng daang patuloy.

Naging tatlong buwan ang tropa sa landas, sa kay Carlo Magno nang ito’y matatap, na sa tutunguhi’y sila’y nalilinsad, pagdaka’y nagwikang manalanging lahat. Sa puspos at taos na panalangin, sa Diyos at inang Birheng mahabagin, dininig ng langit ang kanilang daing, sari-saring ibon ang nagbigay aliw. Huning kinakanta nilang pakinggan, tropa’y magtuloy na’t sila’y siyang sundan, sa marinig ito niyang kalahatan, lumakad na sila’t pawang nagdiwang. Halimbawa ng Kurido: BUHAY NA PINAGDAANAN NI DONYA MARIANG ASAWA NG AHAS BUOD: Ang kaharian ng Murcia ay malungkot sapagkat ang hari ay may sakit. Ipinatawag na lahat ng pinakamagagaling na mediko subalit hindi pa rin gumagaling ang hari. Nakarinig ang hari ng tinig mula sa langit na nagsasabing ang tanging makakapagpagaling sa kanya ay isang ahas na nasa aplaya at siya’y napadaing sa hirap. Gagamutin siya ng ahas kung isa sa tatlong anak niyang prinsesa ay pakakasal dito. Sina Prinsesa Clara, Prinsesa Catharina, at Prinsesa Maria ay kinausap ng hari. Ang panganay na si Prinsesa Clara ay tumangging pakasal sa ahas at sinabing mamatamisin pa niyang mamatay kaysa pakasal sa ahas. Ang pangalawang anank na si Prinsesa Catharina ay katulad din ng panganay na tumanggi sapagkat di raw niya maaatim na makasal sa isang ahas. Ang busong si Prinsesa Maria ang huling tinanong ng hari at lumuluhang sumang-ayon ang prinsesa alang-alang sa kaligtasan ng ama. Ipinatawag ng hari noon din ang ahas at ang Arsobispo. Ikinasal si Prinsesa Maria at ang ahas. Ginamot ng ahas ang hari at agad namang gumaling. Dinala na ng ahas si Donya Maria sa tahanan nito sa isang pulo sa gitna ng karagatan. Laging lumuluha si Donya Maria. Araw-gabi’y nananalangin siya kaya’t labis na nag-alala ang ahas. Nangamba siyang mamatay sa

pagdadalamhati ang asawa kaya siya ay nagalis na ng balatkayo at nagpakilala kay Donya Maria. Siya pala’y si Don Juan Rey del Mundo de Austria ng kahariang Espanya. Ipinagbilin ng ahas kay Donya Maria na huwag ipagtatapat kahit kanino ang kanyang lihim sapagkat kapag ito’y nangyari ay daranas ng mga kahirapan ang mga babae. Nangako naman si Donya Maria na itatago niya ang lihim ng ahas. Hiniling ni Donya Maria sa asawa na sila’y dumalaw sa kanyang mga magulang at kapatid. Pumayag naman ang ahas. Binigyan pa siya ng singsing na maaaring hilingin ang anumang naisin. Humiling siya ng magandang kasuotan, mga alahas, korona, karwaheng hila ng labindalwang kabayong pawang puti, at sampung alipin. Nagtuloy sa simbahan si Prinsesa Maria nang siya’y dumating sa kanilang kaharian sapagkat alam niyang naroon ang hari. Hindi siya nakilala ng ama. Gayon na lamang ang tuwa ng kanyang ina’t mga kapatid nang magtungo siya sa palasyo. Ang dalawang kapatid niya’y inggit na inggit sa kanya. Nagkasundo ang dalawa na yayain sa hardin si Maria at paaminin kung sino ang kanyang asawa. Gayon nga ang ginawa ng dalawa. Pilit na pinaaamin si Maria kung sino ang asawa at nang ayaw nitong magtapat ay ginapos nila ang mga kamay nito. Bumali sila ng mga sanga ng mga halamang matinik at painaghahampas ang kahabaghabag. Nang hindi na matiis ni Maria ang mga pahirap ng mga kapatid ay ipinagtapat niyang si Don Juan ng Espanya ang kanyang asawa. Noon lamang siya tinigilan ng dalawa. Nang pumanhik ang tatlo sa palasyo ay hindi ipinagtapat ni Maria sa mga magulang ang ginawa ng mga kapatid. Nagpaalam siya sa mga magulang at tinungo ang aplaya. Wala roon ang dalawa kaya’t napalugmok sa pagdaramdam ang prinsesa. Nang makalamay na niya ang kalooban ay bumalik na siya sa palasyo. Napansin ng hari ang paghihinagpis ng anak ngunit palibhasa’y may angking kabaitan ay hindi rin nito ipinagtapat sa ama ang ginawa ng dalawang kapatid. Hiniling lamang niya sa amang hari na ipagpagawa siya ng pitong balutang bakal na isusuot sa katawan sapagkat siya’y aalis upang hanapin ang asawa. Lumakad na ang prinsesa at hinanap ang asawa na walang baon kundi pitong tinapay. Si Don Juan naman ay umalis sa kanyang tirahang pulo sa gitna ng dagat. Nakarating siya sa kaharian ng Antioquia. Napag-alaman niyang kamamatay lamang ng emperador at ang kaharian ay naiwan sa isang magandang dalagang nagngangalang Valeriana na siyang magiging emperadora. Nagkakilala sina Don Juan at Emperador Valeriana. Naakit ng kakisigan ng prinsipe ang emperadora at sila’y nagkaibigan. Hindi nagtagal at sila’y ikinasal sa pagbubunyi ng buong kaharian.

Samntala naman ay maraming hirap ang tiniis ni Donya Maria sa paghahanap sa asawa. Kapag siya ay nakakasalubong ng mababangis na hayop tulad ng leon at tigre ay binabanggit niya ang pangalan ng asawang si Don Juan at lahat ay nangangayupapa sa kanya. Pitong bundok na ang kanyang nalakbay nang makakita siya ng isang higanteng babae. Ipinagtapat niya na siya ay asawa ni Don Juan at hinahanap niya ito. Naawa ang higanteng dalaga at itinago siya sa amang higanteng mahilig kumain ng tao. Hiiniling sa ama na tulungan at huwag patayin ang prinsesa. Naniwala naman ang higante sa pahayag ni Donya Maria sapagkat suot nito ang engkantadang singsing ni Don Juan. Si Don Juan pala’y pamangkin ng higante at sinabing ang hinahanap ay nasa kaharian ng Antioquia. Tinulungan ng mag-amang higante na makarating sa Antioquia sa Prinsesa Maria. Nagbalatkayo siyang pulubi at sumama sa palasyo upang manghingi ng limos. Napansin ni Donya Valeriana si Maria at nagandahan dito kaya inalok na manirahan sa palasyo. Gayon na lamang ang paghihirap ng kalooban ni Maria tuwing nakikitang magkaniig sina Don Juan at Donya Valeriana. Isang araw naisipan ni Donya Maria na humiling sa singsing ni Don Juan ng laruang inahing may labindalawang sisiw na ang balahibo ay ginto. Pinagkaguluhan ito sa palasyo at nang malaman ni Donya Valeriana ang tungkol dito ay sinabing bibilhin niya kahit magkano. Tumanggi si Maria at sinabing ibibigay na lamang niya ang mga ito kung patutulugin siya sa silid ng emperadora. Sinabi ni Donya Valeriana na maaari siyang magtungo roon kahit anong oras. Nang unang makita ng emperador si Maria ay naisip niyang kamukha ito ng asawang iniwan. Isang gabi ay hindi na nakatiis si Donya Maria kaya humiling siya sa sinsing ng damit ng isang prinsesa at nagpakilala kay Don Juan. Humingi siya ng tawad sa pagbubunyag ng lihim ni Don Juan. Hindi kumibo si Don Juan kaya’t sa sama ng loob ni Maria ay tinangkang saksakin ang sarili ng isang punyal ngunit pinigil siya ni Don Juan at sinabing kasalanan niya ang lahat sapagkat hindi siya sumunod sa tagubilin. Nang magising si Donya Valeriana ay hinanap niya si Maria at nang hindi natagpuan ay nagtungo sa silid ni Don Juan. Nagitla siya nang makitang magkasiping ang dalawa. Sinampal at inalimura ni Donya Valeriana si Maria ngunit pinigil siya ni Don Juan at sinabing anak din ito ng hari. Inalipusta ni Valeriana si Maria sa pagsiping nito sa asawa ngunit sinabi ni Maria na asawa rin niya si Don Juan at sinabi pang tanungin si Don Juan kung ito’y katotohanan o hindi. Hindi malaman ni Don Juan kung sino ang papanigan sa dalawa. Ipinatawag ang Arsobispo at ang mga konseho upang magbigay ng hatol. Ang hatol ng arsobispo ay dapat sumama si Don Juan kay Donya Maria sapagkat

siya ang unang pinakasalan nito. Si Donya Valeriana ay patuloy na naging emperadora ng Antioquia. Umuwi sa kaharian ng Murcia sina Don Juan at Donya Maria. Si Don Juan ay pinutungang hari ng Murcia sapagkat matanda na ang Amang Hari ni Donya Maria. Isang bahagi ng Kuridong “BUHAY NA PINAGDAANAN NI DONYA MARIA” May sinabi noong una doon sa Reyno ng Murcia, yaong hari at monarka, na may tatlong anak siya. Sabihin ang kariktan huwag sa tala’t buwan sila’y pinagkakaguluhan prinsipe sa madlang bayan Dito’y bayaan ko muna mga karikta’t ganda ang aking ipagbabadya nasapit ang haring ama. Itong haring nagkasakit buong baya’y naligalig tanang mediko’y nananhik ay wala ring nasasapit. Malaking pagkagulo mediko at siruhano sampung sa iba pang reyno naparoon at dumalo. Ano’y sa hinibik-hibik ng hininging mapapatid, may narinig siyang boses na nanggaling sa langit. May isang ahas ang badya na naroon sa aplaya,

kung ang gagamot ay siya, walang liwag gagaling ka.

Pasakayin yaring bata Pagdating sa Maynila Ipagpalit ng Manika.

Boses ay muling nangusap ito ay ipinahayag, kung sa hingi ko’y papayag, gagaling kang waliang liwag. Alin man sa tatlo baga mga anak mong dalaga, sa ahas ay mag-asawa wailang liwag gagaling ka. k) Balad – Ito ay may himig na awit dahilang ito ay inaawit habang may nagsasayaw. Ito ay nilikha noong unang panahon. Sa kasalukuyan ay napapasama na ito sa tulang kasaysayan na may anim hanggang walong pantig.

Ale, ale namamayong Pasukubin yaring sanggol Pagdating sa Malabon Ipagpalit ng bagoong. b) Soneto – ito’y tulang may labing-apat na taludtod hinggil sa damdamin at kaisipan, may malinaw na batiran ng likas na pagkatao, at sa kabuuan, ito’y naghahatid ng aral sa mambasa. Halimbawa: “SONETO NG BUHAY” (Fernando B. Monleo

2. Tula ng Damdamin o Tuilang Liriko – Ang uring ito ay nagpapahayag ng damdaming maaaring sarili ng sumulat o ng ibang tao, o kaya’y likha ng maharaya o mapangaraping guni-guni ng makata na batay sa isang karanasan. Karaniwang maikli, likas at madaling maunawaan ang mga ito.

Sa balabang niyog, aking minamalas ang palabang buwang lumantad-sumilip sa abot tanaw ko’y sultanang liwanag na napapaaasan sa aking pag-ibig..... sa lunday na puting kabigin-itulak pati paningin ko’y naglalakbay langit aling puso kaya ang di mangangarap kung ang kalikasa’y isang panaginip umigpa sa aking manlulumong diwa ang mga anino niring panimdim ang dalitang iwi’y nalimot na kusa madaling araw na, nang ako’y gumising pangarap! pangarap! pangarapang buhay! kaambil: ligaya; katapat; libingan!

MGA URI NG TULANG LIRIKO: a) Awiting Bayan – ang karaniwang paksa ng uring ito ay pag-ibig, kawalang pag-asa o pamimighati, pangamba, kaligayahan, pag-asa, at kalungkutan. Halimbawa: “CHIT CHIRIT CHIT” Chit chiritchit alibangbang Salaginto salagubang Ang babae sa lansangan Kung gumiri’y parang tandang. Santo Nino sa Pandacan, Puto seco sa tindahan Kung ayaw kang magpautang UUubusin ka ng langgam. Mama, Mama, namamangka

k) Elehiya – nagpapahayag ng damdamin o guniguni tungkol sa kamatayan o kaya’y tula ng pananangis lalo na sa paggunita ng isang yumao. Halimbawa: “AWIT SA ISANG BANGKAY” (Bienvenido A. Ramos) Ngayong hatinggabi’y nais kong awitin

ang ayaw marinig ng aking Diwata; awit na kaiba may bagong pagtingin may dugo ng buhay may tamis ng luha awit na hinabi ng buwang may silim ... (isinumpang awit ng mga bathala)

d) Dalit – awit na pumupuri sa Diyos o Mahal na Birhen at nagtataglay ng kaunting pilosopiya sa buhay. Halimbawa: O Mariang sakdal dilag Dalagang lubhang mapalad Tanging pinili sa lahat Ng Diyos Haring Mataas

Anila, ang awit ang kagandahan na nakaayubo sa ating paligid mabituing langit, bagwis ng amihan maingay na lunsod, at payapang bukid; (di iyan ang awit na ngayon ay alay... iya’y dati na’t mga lumang himig)

Itong bulaklak na alay Ng aming pagsintang tuinay Palitan mo Birheng Mahal Ng tuwa sa kalangitan

Ang awit kong ito’y pipi’t walang nota at dilat sa labi ng mga pulubi kalan ay nasagpang ng mga buwitre aninong madapa sa mga bangketa sa gabing ang buiwa’y ni ayaw ngumisi

(Koro) Halina’t tayo’y mag-alay Ng bulaklak kay Maria Halina’t magsilapit Dine sa Birheng marikit Ng isang kaibig-ibig Dakilang Reyna sa langit Ng ampuni’t saklolohan Tayong mga anak niya

Notang sa silabato’y nagbinhi ng takot at gintong makuyom sa bantay-salakay sa bawat lansanga’y uwak na magtanod laganap ang salot sa hulo’t luwasan .... (Sino ang pipigil, kung ito ay agos, kung pati ang puno ay yagit na lamang?) Inihimig pang pangako ring wasak sa binging pandinig ng mga naburol agunyas man ito’y makaaagnas sa pusong nagmoog sa daya at lason.... (May bunyi ang awit ng palayong uwak pagkat naging uwak ang lahat ng ibon!) Di para sa iyo ang awit kong ito (Naririnig mo ba ang paos kong tinig?) ang inaaawit ko’t para sa supling mo kung magsusupling ka sa baog mong hasik.... Ngayong hatinggabi ay aawitin ko ang kamatayan mong di magbagong-binhi

e) Pastoral – ito’y may layuning maglarawan ng tunay na buhay sa bukid. Halimbawa: “BAYANI NG BUKID” (Al Perez) Ako’y magsasakang bayani ng bukid Sandata’y araro matapang sa init Hindi natatakot kahit na sa lamig Sa buong maghapon gumagawang pilit. Ang kaibigan ko ay si kalakian Laging nakahanda maging araw-araw

Sa pag-aararo at sa paglilinang Upang maihanda ang lupang mayaman.

g) Oda – Nagpapahayag ng isang papuri, panaghoy, o iba pang masiglang damdamin; walang tiyak na bilang ng pantig o tiyak na bilang ng taludtod sa isang saknong.

Ang haring araw di pa sumisikat Ako’y pupunta na sa napakalawak Na aking bukiring laging nasa hagap At tanging pag-asa ng taong masipag. Sa aking lupain doon nagmumula Lahat ng pagkain nitong ating bansa Ang lahat ng tao, mayaman o dukha Sila’y umaasa sa pawis ko’t gawa. Sa aking paggawa ang tangi kong hangad Ang aki’y dumami ng para sa lahat Kapag ang balana’y may pagkaing tiyak Umaasa akong puso’y nagagalak. At pagmasdan ninyo ang aking bakuran Inyong makikita ang mga halaman Dito nagmumula masarap na gulay Paunang pampalakas sa aking katawan.

Halimbawa: “TUMANGIS SI RAQUEL” Tumangis si Raquel Wala na ang lusog ng hinubdang dibdib Wala na ang bango ng labing nilanta. Ang mga buwitre’y nagpipiging Sa katawang tinubos Ng tatlumpong putol na pilak. 3. TULANG DULA O PANTANGHALIAN: Saklaw ng uring ito ang mga sumusunod

Sa aming paligid namamalas pa rin Ang alagang hayop katulad ng kambing Baboy, manok, pato’y alay ay pagkain Nagdudulot lakas sa sariling atin. Ako’y gumagawa sa bawat panahon Nasa aking puso ang taos na layon Na sa bawat tao, ako’y makatulong At nang maiwasan ang pagkakagutom. Ako’y magsasakang bayani ng bukid Sandata’y araro matapang sa init Hidi natatakot kahit na sa lamig Sa buong maghapon gumagawang pilit.

a. Komedya – Isang gawa na ang sangkap ay piling-pili at ang pangunahing tauhan ay may layong pukawin ang kawilihang manonood. Nagwawakas ito ng masaya. Ang tunggalian ay karaniwang nagtatapois sa pagkakasundo ng mga tauhan na siyang nakapagpapasiya ng damdamin ng manonood. b. Melodrama – Ito ay karaniwang ginagamit sa lahat ng mga dulang musikal, kasama na ang opera. Ngunit ngayon ito ay may kaugnayan sa trahedya tulad din ng parsa sa komedya. Ang sangkap ng uring ito ng dula ay malungkot ngunit nagiging kasiya-siya ang katapusan para sa pangunahing tauhan ng dula. k. Trahedya – Angkop ang uring ito sa dula sa mga tunggaliang nagwawakas sa pagkasawi o pagkawasak ng pangunahing tauhan. d. Parsa – Isang uri ng dula na ang layuinin ay magpasiya sa pamamagitan ng mga kawing-kawing na mga pangyayaring nakakatawa.

e. Saynete – Ang paksa nga ganitong uri ng dula ay mga karaniwang paguugali ng tao o pook.

4. Higit sa lahat, saklaw ng Panitikang Filipino ang mga akdang sinulat ng mga manunulat na Pilipino at ang mga paksa’y nahihinggil sa lahi’t kalinangang Pilipino.

4. TULANG PATNIGAN: MGA TULONG SA PAG-AARAL Kabilang sa mga uring ito ang mag sumusunod: I. Sagutin ang mga sumusunod: a. Karagatan – Ito ay batay sa alamat ng singsing ng isang prinsesa na naihulog niya sa dagat sa hangarin nitong mapangasawa ang kasintahang mahirap. Hinamon niya ang mga binatang may gusto sa kanya na sisirain ang singsing sa dagat at ang makakakuha’y pakakasalan niya. Sa larong ito, isang kunwa’y matanda ang tutula hinggil sa dahilan ng laro; pagkatapos ay paiikutin ang isang lumbo o tabo na may tandang puti at ang sinumang matapatan ng tandang ito paghinto ay siyang tatan8ungin ng dalaga ng mga talinghaga. b. Duplo – Ito ang humalili sa karagatan.Ito’y paligsahan ng husay sa pagbigkas at pangangatwiran ng patula. Ang mga pangngatwiran ay hango sa Bibliya, sa mga sawikain, at mga kasabihan. Karaniwang nilalaro upang aliwin ang mga namatayan. k. Balagtasan – Ito ang pumalit sa duplo at ito’y sa karangalan ng Siense Ng Panginay na si Francisco “Balagtas” Baltazar. Ito’y tagisan ng talino sa pagbigkas ng tula, bilang pangngatwiran sa isang paksang pagtatalunan.

1. Ano ang panitikan? Magbigay ng kahulugan ng panitikan ayon sa paborito mong manunulat at ipaliwanag ang kaniyang pakahulugan. 2. Ano ang kasaysayan? Paano ito nauugnay sa panitikan? 3. Anu-ano ang iba’t ibang paraan ng pagpapahayag ng panitikan? Ipaliwanag ang bawat isa. 4. Bakit dapat mag-aral ng panitikan? 5. Anu-ano ang mga mahahalagang bagay na nakapangyayari sa panitikan? Ipaliwanag kung paano nakapagdudulot ng impluwensiya sa tao ang bawat isa? 6. Anu-ano ang labindalawang akdang pampanitikan na nagdala ng malaking impluwensiya sa buong daigdig? Saan saan nagmula ang bawat isa?

Kahulugang Saklaw ng Panitikang Filipino 7. Turan at ipaliwanag ang dalawang pangkalahatang uri ng panitikan. Saklaw ng Panitikang Filipino ang mga sumusunod: 1. Ang kasaysayang pinagdaanan ng Panitikang Filipino mula sa panahon bago dumating ang mga Kastila hanggang sa kasalukuyan.

8. Anu-anong mga akdang pampanitikan ang nabibilang sa tuluyan? Ipaliwanag ang bawat isa at magbigay ng halimbawa. 9. Ilang pangkalahatang uri ng tula mayroon? Turan at ipaliwanag ang bawat isa.

2. Ang mga akdang sinulat sa wikang banyaga ng mga Pilipino at dayuhang manunulat subalit ang nilalaman ay tungkol sa mga saloobin, damdamin, at kalinangang Pilipino. 3. Mga akdang sinulat ng ating mga dakilang manunulat na Pilipino bagamat ang mga paksain ay sa dayuhan.

10. Ano ang epiko? Magbigay ng halimbawa. 11. Ano ang pagkakaiba ng awit sa kurido? Magbigay ng halimbawa. 12. Turan ang mga uri ng tulang liriko. Ipaliwanag ang bawat isa at magbigay ng halimbawa. 13. Anu-ano ang mga uri ng dula? Ipaliwanag ang bawat isa.

kaugnayan sa buhay at damdamin ng tao

N. Komedya

14. Ano ang karagatan? Paano ang paglalaro nito? _____ 9. Mga bagay na naisatitik at tunay na nangyari

O. Liriko

15. Ibigay ang pagkakaiba ng pagtatanghal ng duplo sa balagtasan. _____ 10. Pinagmulan ng Kakristiyanuhan 16. Anu-ano ang kahulugang saklaw ng Panitikang Filipino? 17. Anu-anong mga kagandahang-asal ang napapaloob sa mga awit at kurido? 18. Anong kabutihan ang ating mapupulot sa mga awiting bayan?

_____ 11. Tulang nagpapahayag ng damdamin ng makata.

19. Paano makatuitulong ang dalit at duplo sa pananampalataya ng isang tao?

_____ 12. Dulang nagwawakas sa kasiya-siyang pangyayari at pagkakasundu-sundo ng mga tauhan.

20. Ano ang kaugnayan ng wika sa pananampalataya ng isang nilalang?

III. Turan ang mga sumusunod:

II. Pagtapat-tapatin. Hanapin ang sagot sa Hanay A sa Hanay B. Isulat lamang ang titik.

_______ 1. Aklat na kinatutuhan ng mga mitolohiya at paalamatan ng Gresya. _______ 2. Pinakabibliya ng mga Muslim.

Hanay A

Hanay B

_____ 1. Tulang may labing-apat na taludtod

A. Panitikan

_____ 2. Binubuo ng sukat na lala-bindalawahing pantig at inaawit nang mabagal sa saliw ng gitara

B. Awit

_____ 3. Binubuo ng wawaluhing pantig na sukat at binibigkas sa kumpas ng martsa

D. Epiko

_______ 3. Salaysaying nahahati sa mga kabanata at sumsakop sa mahabang kawing ng panahon. _______ 4. Tulang may layuning maglarawn ng tunay na buhay sa bukid.

K. Bibliya _______ 5. Paraan ng pagpapahayag na naglalayong humikayat sa mga bumabasa o nakikinig na pumanig sa opinyon ng sumulat o nagsasalita.

E. Soneto _____ 4. Tulang nagpapahayag ng damdamin tungkol sa kamatayan _____ 5. Mga awit na pumupuri sa Diyos o sa Mahal na Birhen

_______ 6. Aklat na naging batayan ng mga Intsik sa kanilang pananampalataya. G. Talambuhay H. Kasaysayan

_______7. Paraan ng pagpapahayag na nagbibigay katuturan sa isang ideya o konsepto.

I. Dalit

_______ 8. Aklat na naglalaman ng mga kulto ni Osiris at mitolohiya ng Ehipto.

L. Kurido

_______ 9. Aklat na kinapapalooban ng “Doce Pares” at “Ronces Valles” ng Pransya.

M. Elehiya

_______ 10. Aklat na nagpapahayag ng pag-uugali at pananampalataya ng mga Italyano.

_____ 6. Tulang nagsasalaysay ng Kabayanihan _____ 7. Tala ng kasaysayan ng buhay ng tao _____ 8. Anumang bagay na naisatitik at may

_______ 11. Ipinalalagay na pinakamahalagang epiko sa buong daigdig. _______ 12. Aklat na nagsasaad ng ugaling pampamahalaaan, pangkabuhayan, at panlipunan ng mga Arabo at Persyano. _______ 13. Tulang nagpapahayag ng isang papuri, panaghoy o iba pang masiglang damdamin. Wlang tiyak na bilang ang pantig o taludtod nito. _______ 14. Dulang paksa’y tungkol sa pag-uugali ng tao o pook.

KABANATA 2

_______ 15. Dula na nagtatapos sa pagkasawi o pagkawasak ng pangunahing tauhan.

Panahon Bago Dumating ang mga Kastila KAPALIGIRANG KSAYSAYAN

_______ 16. Tulang patnigan na ipinalalagay na kahalili ng karagatan. _______ 17. Tulang patnigan na ang pinakapaksa ay tungkol sa singsing ng dlaga ng nahulog sa dgat, na kung sino man ang makapagsasauli sa kaniya nito ay siya niyang pakakasalan. _______ 18. Tulang damdamin na ang karaniwang paksa’y pag-ibig, kawalang pagasa o pamimighati, pangamba, kaligayahan, pag-asa o kalungkutan. _______ 19. Aklat na nagpapahayag ng katangiang panlahi ng mga Kastila at ng kanilang kasaysayang pambansa. _______ 20. Aklat mula sa Estados Unidos at naging batayan ng demokrasya.

Noon pa mang hindi pa dumarating sa ating kapuluan ang mga Kastila, at maging ang iba pang mga dayuihan, ang ating mga ninuno ay may sarili nang panitikang nagtataglay ng kasaysayan ng ating lahi. Panitikan ang nagpapahiwatig ng tunay na pagkalahi natin. Nagsisilbi itong wika ng Pilipino na nagbubunyag ng panlipunan at panlahing kaugalian ng ating pang-araw-araw na buhay, na nababakas sa mga kuwentong bayan, alamat, epiko, kantahing bayan, kasabihan, bugtong, palaisipan, sinaunang dula, at maikling kuwento. Mayroon na rin ang ating ninuno noon ng sariling baybayin o alpabetong kaiba sa kasalukuyang ginagamit na dinadala ng mga Kastila. Ito ay ang alibata – ang abakadang kahawig ng Malayo-Polinesyo, na unang ginamit ng ating ninuno. Anumang talang pampanitikan ng ating mga ninuno ay sinunog lahat ng mga naturang pari sa paniniwalang ang mga iyon ay likha ng diyablo. Maliban sa katuwirang ‘yun, nabuo sa kanilang sarili na magiging sagabal ang mga talang nakuha nila sa madaling pagpapalaganap ng pananampalatayang Katoliko. Subalit mayroong mga talang di pa rin nasunog. Kabilang sa mga ito ay mga kantahing bayan na siya na mang magpapatunay ng pagkakaroon natin ng sariling kalinangan. Mabilis itong nagpaslin-salin sa bibig ng mga katutubong mamamayan hanggang sa dumating ang mga palimbagan na nagkaroon ng interes na iplimbag ang mga napulot na talang pampanitikan ng matatandang Pilipino.

Ang mga ninuno natin ay gumamit ng biyas ng kawayan, talukap ng bunga o niyog, at dahon at balat ng mga punongkahoy bilang sulatan. Ang mga panulat ay matutulis na kawayan o kahoy, dulo ng lanseta, at matutulis na bato at bakal. Kahit na ang bumbong na pansalok ng inuman ay tinatalaan nila ng mahahalagang pangyayari sa buhay. Pinatutunayan ng mga Kastilang nanakop sa Pilipinas na ang ating mga ninuno ay talagang mahihilig sa mga tula, awit, kuwento, bugtong, at palaisipan na mapaghanggang ngayon ay nagdudulot pa sa atin ng kasiyahan at nagiging tagapagbadya sa salinlahi ng tunay na kalinangan at kultura ng ating lahi. MGA BAHAGI NG PANITIKANG FILIPINO BAGO DUMATING ANG MGA KASTILA Bago pa dumating ang mga kastila, ipinalalagay na ang ating mga ninuno ay mayaman na sa mga alamat, kuwentong bayan, epiko, awiting bayan, mga karunungang bayan ng bugtong, sawikain, salawikain, palaisipan, at bulong. Mayroon na rin silang tula at dula noong panahong ‘yon. ANG ALAMAT Ang alamat ay isang uri ng panitikang tuluyan, na ang karaniwang paksa ay nagsasalaysay ng pinagmulan ng isang bagay, pook, kalagayan, o katawagan. Mababakas na ang mga pangyayari ay likhang-isip lamang, salat sa katotohanan at tunay na di-kapanipaniwala. Subalit ang mga matatandang kaugaliang Filipino ay masasalamin din sa mga akdang ito. Ang layuinin nito’y manlilibang. Narito ang isang halimbawa:

Ang mga kuwentong bayan ay binubuo ng mga kuwento tungkol sa buhay, pakikipagsapalaran, pag-iibigan, katatakutan, at katatawanan na kapupulutan ng magagandang aral sa buhay. Ang dulot nito sa atin ay totoong kapakipakinabang, sapagkat nakatuitulong ito upang mapahalagahan ang ating kapaligiran, masuri ang ating katauhan at pagbabago ng ating pananaw sa buhay.

“SI BULAN AT SI ADLAW” (Kuwentong bayan ng mga Tinggiyan) Noong unang panahon daw ay may mag-asawang nagngangalang Builan at Adlaw. Sa tamis ng kanilang pagsasama ay nagkaanak sila ng marami. Nagpatuloy ng pag-aanak si Bulan hanggang sa mapuna ni Adlaw na maraming-marami na pala ang mga anak nila at nagsisikap na sila sa kanilang buhay. Naisip ni Adlaw na kausapin si Bulan na pagpapatayin na lamang nila ang iba nilang mga anak upang muling lumuwag sa kanilang tinitirhan. Tumutol si Bulan sa mungkahi ni Adlaw at ito ang naging dahilan ng kanilang madalas na pag-aaway. Halos araw-araw ay nag-aaway sila. Nang hindi na makatiis si Bulan, ay nagpasiya siyang makipaghiwalay na lamang kay Adlaw. Lalong nagalit si Adlaw. Pumayag din siyang makipaghiwalay kay Bulan sa kundisyong isasama lahat ni Bulan ang kanilang mga anak at huwag ng pakikitang muli sa kanya. Kaya ngayon, makikitag si Adlaw o ang araw ay nag-iisang sumisikat sa araw, at si Bulan o ang Buwan ay sa gabi na lamang lumilitaw kasama ng kanyiyang mga anak na mga bituin. At kapag nagkakatagpo sila, sumisidhi raw ang galit ni Adlaw kay Bulan. Tinutugis niya ito na siya raw dahilan ng pagkakaroon natin paminsan-minsan ng laho o eklipse. PANAHON NG EPIKO Napakaraming epiko ang nagsilitaw sa panahong ito, subalit walang sinumang makapagsabi kung alin sa mga epiko ang pinakamatanda subalit maging sa Ingles at Kastila at sa iba pang wika, ang pagkakasalin nito ay hindi pa naluluma. Maging ang panahon ng pagkakasulat nito ay maaaring hula-hula lamang nang ayon sa nasasalig na panahon ng pangyayaring isinalaysay ng epiko. Sinasabing ang “Hudhud” at “Alim” daw ng mga Ipugaw ay maaaring sa panhon pa nang ang bakal ay hindi nakikilala ng tao at ang kanilang mga kagamitan ay yari pa sa bato. Ang “Ibalon” ng Bikol na natutungkol sa unang tao sa kabikulan ay ipinalalagay na nangyari bago pa mag-“Dilubyo”. At ang “Maragtas” ng mga Bisaya ay malinaw na naglalahad na panahon na ni Kristo nang mangyari ito. Bukod sa mga nabanggit na epiko, marami pang kahawig ng mga ito na maaaring mabasa at mapag-aralan tulad ng:

Narito ang halimbawa: a. Bidasari – epiko ng Moro

Sa kanya rin hango ang salitang “Bukanegan” na nangangahulugan sa Tagalog ng “Balagtasan”.

b. Biag ni Lam-Ang – epiko ng Iloko k. Maragtas – epiko ng Bisaya

Ang Banghay ng Kasaysayang Biag ni Lam-Angi

d. Haraya –epiko ng Bisaya Sa Nalbuan (sakop ngayon ng La Union) ay may nakatirang mag-asawa na nagngangalang Don Juan at Namongan. Nang malapit nang manganak si Namongan, si Don Juan ay napasa-bundok upang parusahan ang isang pangkat ng mga Igorot. Hindi pa siya nakababalik nang magsilang ng sanggol na lalaki si Namongan. Ang sanggol ay nagsalita agad at hininging “Lam-Ang” ang ipangalan sa kanya. Siya na rin ang pumili ng kaniyang magiging ninong. At dahil sa ang ina lamang niya ang kaniyang nakikitang nag-aalaga sa kaniya ay naitanong niya kung sino at nasaan ang kaniyang ama.

e. Lagda – epiko ng Bisaya g. Hari sa Bukid – epiko ng Bisaya h. Kumintang – epiko ng Tagalog i. Parang Sabir – epiko ng Moro l. “Dagoy” at “Sudsud” – epiko ng mga Tagbanua

epiko ng

Nang siyam na buwan na si Lam-Ang at ang ama ay di pa nagbabalik, ang bata’y sumunod sa kabundukan. Sa daan ay napanaginip niyang ipinagdiriwang ng mga Igorot ang pagkamatay ng kanyang ama. Galit siyang nagising at mabilis na nilakbay ang tirahan ng mga Igorot na inabot pa niyang nangagsasayawang paligidligid sa pugot na ulo ng kanyang ama. Pinatay ni Lam-Ang ang mga Igorot, maliban sa isang pinahirapan muna bago pinawalan.

sa

Nang magbalik sa Nalbuan, si Lam-Ang ay pinaliguan ng ilang babaing kaibigan sa Ilog ng Amburaya. Sa kapal ng libag at sama ng amoy na nahugasan sa katawan, ang lahat ng mga isda sa ilog ay nangamatay.

m. Tatuang – epiko ng mga Bagobo n. Indarapatra at Sulayman Moro na o. Bantugan bumubuo “Darangan” p. Daramoke-A-Babay Tunghayain natin ang ilan sa kabuuan ng mga epiko. Biag ni Lam-Ang (Epiko ng mga Iloko) Ang epikong ito ay isinulat ni Pedro Bukaneg. Ang may-akdang ito ay sinasabing itinapon ng mga magulang sa ilog ng Abra noong siya’y sanggol pa dahilan sa siya ay bulag ng inianak. Subalit isang babae ang nakapulot sa kaniya at siya’y ibinigay sa isang paring Agustino. Pinangalanan siyang Pedro Bukaneg, pinakalaki, at pinag-aral hanggang sa siya’y maging dalubhasa sa kastila at sa Samtoy (wikang Iloko). Sa kasalukuyan, kinikilala siyang “Ama ng Panitikang Iloko”.

May naibigan si Lam-Ang na isang babaing nagngangalang Ines Kanoyan, sa bayan ng Kalunatian, karatig-bayan ng Nalbuan. Dumayo siya sa bayan nito upang manligaw, na kasama ang isang puting tandang at isang aso. Nakasalubong niya sa daan si Sumarang na manliligaw rin kay Ines. Nag-away sila at madaling napatay si Sumarang. Sa harapan ng bahay nina Ines ay nakatagpo ni Lam-Ang iba pang lumiligaw rito. Pinatilaok ni Lam-Ang ang tandang at pagdaka’y isang bahay sa tabi ang bumagsak. Dumungaw si Ines. Pinatahol ni Lam-Ang ang aso, at sa isang iglap, ang bahay na natumba ay tumindig uli. Nanaog si Ines na kasama ang mga magulang. Ipinahayag ng tandang ang pag-big ni Lam-Ang. Ang mga magulang ni Ines ay sumagot na payag sila kung mapapantayan ni Lam-Ang ang kanilang kayamanan.

Umuwi si Lam-ang. Nang magbalik siya sa Kalanutian (bayan ni Ines) ay sakay siya sa kaskong puno ng gintong ang halaga ay higit sa kayamanan nina Ines. Kaya’t sila’y ikinasal at nagkaroon ng malaking pagdiriwang.

mangalunod ang lahat ng mga tao sa magkapatid na Wigan at Bugan. Ang lalaki, si Wigan, ay napadpad sa bundok ng Amuyaw at ang babae, si Bugan, ay ipinadpad ng baha sa bundok ng Kalawitan.

Ilang panahon ang lumipas, pinagsabihan ng apo ng bayan si Lam-ang na turno nito ang manghuli ng rarang (isda). Tungkulin ito ng lahat.

Sa wakas ay humupa ring ang baha. Si Bugan ay nakapapaningas ng apoy at ito’y nakita ni Wigan. Sumampa si Wigan sa bundok Kalawitan at nagkita silang magkapatid. Naglakbay sila sa iba’t ibang pook upang maghanap ng mga tao subalit wala silang natagpuiang isa man. Nagtayo si Wigan ng isang kubo at dito niya iiniwan si Bugan at siya’y nagpatuloy pang muli sa paghahanap. Sa wakas ay napagtanto niyang sila lamang magkapatid ang natira sa daigdig. Lumipas ang panahon at naramdaman ni Bugan na siya’y nagdadalang-tao. Dala ng kahihiyan sa sarili ay naisip niyang magpatiwakal subali’t hinadlangan siya ng kanilang Bathala, si Makanungan.

Ipinagtapat ni Lam-ang kay Ines na may kutob siyang siya’y makakagat at mapapatay ng berkakan (isdang kauri ng pating) kapag nanghuli ng rarang. At nagkatotoo nga. Namatay si Lam-ang. Sa laki ng lungkot ni Ines ay tinawag ng tandang ang isang maninisid at ipinatapon ang mga buto ni Lam-ang. Nang mapagbuu-buo ang kalansay sa pangangalaga ng tandang at sa tahol ng aso, si Lam-ang ay muling nabuhay. Ganap na naging maligaya ang mag-asawang Lam-ang at Ines at namuhay nang payapa. Alim (Epiko ng mga Ipugaw) Noong unang panahon, ang mga tao ay may masagana, maligaya, at tahimik na pamumuhay. Ang daigdig ay pawang kapatagan ang mamamalas maliban sa dalawang bundok, ang bundok Amuyaw sa silangan at bundok Kalawitan sa Kanluran. Doon sila naninirahan sa pagitan ng dalawang bundok na ito. Walang mga suliranin ang mga tao tungkol sa kabuhayan. Ang mga pagkain ay nasa paligid lamang nila. Mga biyas ng kawayan ang kanilang pinagsasaingan. Malaki rin ang butil ng kanilang bigas. Ang kanilang inumin ay nanggagaling sa katas ng tubo na kung tawagin ay bayak. Kung nais nila ng ulam na isda ay sumasalok lamang sila sa sapa at ilog. Maamo ang usa at baboy-ramo, kaya madaling hulihin kung nais nilang kumain nito. Anupa’t kahit na ano ang maisipan nilang pagkain ay mayroon at sagana.

Ikinasal silang magkapatid at sinabing ito’y hindi kasalanan sapagkat iyon lamang ang paraan upang dumaming muli ang tao sa daigdig. Nagkaanak sila ng siyam- apat na babae at limang lalaki. Ikinasal ang apat na babae sa unang sa apat na lalaki kaya’t ang huling lalaki o bunso ay walang naging asawa. Ang ngalan ng busong ito ay Igon. Sumapit ang panahong nagkaroon ng tagtuyot. Wala silang makain. Naisip nilang dumulog kay Makanungan. Bilang handog sa Bathala ay nanghuli si Wigan ng isang daga at inihandog sa Bathala. Nang hindi sila kaawaan ng Bathala ay iginapos si Igon at pinatay upng ihandog na naman sa Bathalang Makanungan. Nilunasan ni Makanungan ang tagtuyot at dumalo pa sa kanilang handaan subalit laban sa kanyang kalooban ang ginawa nila kay Igon. Dahil daw sa ginawa nilang iyon kay Igon ay parurusahan sila, ang angkan nila ay magkakahiwalay. Ang magkakapatid na mag-asawa ay magtutungo sa hilaga, sa timog, sa silangan, at sa kanluran. At sa pagkakataong sila’y magkatagpu-tagpo ay mag-aaway at magpapatayan sila. Ito raw ang sumpa ni Makanungan na tumalab sapagkat kahit ngayon, ang magkapatid, mag-aama, magpipinsan, o magkakamag-anak ay nagpapatayan. MGA AWITING BAYAN

Subalit dumating sa kanilang buhay ang isang napakalungkot na pangyayari. Nagkaroon ng tagtuyot. Hindi man lamang pumatak ang ulan. Namatay ang lahat ng mga halaman at mga hayop. Nangamatay rin ang ilang tao sa uhaw at gutom. Naisip ng iba na hukayin ang tubig. Dahil sa lakas ng pagbalong ng tubig ay may mga namatay. Nagdiwng din ang mga tao kahit may nangamatay, sapagkat sila’y may tubig na. Subali’t hindi naghinto ang patuloy na pagbalong ng tubig hanggang sa

Ang mga awiting bayan ay isa sa mga matatandang uri ng panitikang Filipino na lumitaw bago dumating ang mga Kastila. Ito’y mga naglalarawan ng kalinangan ng ating tinalikdang panahon. Karamihan sa mga ito ay may labindalwahing pantig. Tunghayan natin ang mga sumusunod:

Kundiman (Awit ng Pag-ibig)

at mabalaho.

Noong unang panahon ako ay bata pa, Natisod mo na ay di pa alintana, Nang ako’y lumaki at maging dalaga, Tila sa wari ko ay may pagbabanta pa. Pagsinta mo sa akin ay di ko tatanggapin, Pagkat akong ito ay alangan sa tingin, Ako ay mahirap, pangit pa sa tingin, Bakit naman ngayon ay iyong iibigin. Kumintang o Tagumpay (Awit ng Pandigma) Ang nuno nating lahat, Sa gulok di nasisindak, Sa labanan di naaawat, Pinuhunan buhay, hirap, Upang tayong mga anak, Mabuhay nang mapanatag. Ang Dalit o Imno (Awit sa Diyos-diyosan ng mga Bisaya)

Diona (Awit sa Kasal) Umawit tayo at ipagdiwang, Ang dalawang pusong ngayon ay ikakasal, Ang daraanan nilang landas, Sabuyan natin ng bigas. Suliranin (Awit ng mga Manggagawa) Hala gaod tayo, pagod tiisin, Ang lahat ng hirap pag-aralang bathin, Kahit malayo man, kung aking ibigin, Daig ang malapit na ayaw lakbayin. Kay–pagkasawing palad ng Ianak sa hirap, Ang bisig kundi iunat, Di kumita ng pilak. Talindaw (Awit sa Pamamangka)

Pumanaog, pumanaog si Mansilatan, Saka si Badla ay bababa, Mamimigay ng lakas, Pasayawin ang mga Baylan, Paligiran ang mga Baylan.

Sagwan, tayo ay sumagwan, Ang buong kaya ay ibigay, Malakas ang hangin, Baka tayo ay tanghaliin, Pagsagway pagbutihin. MGA KARUNUNGANG BAYAN

Ang Oyayi o Hele (Awit sa Pagpapatulog ng Bata) Tulog na bunso Ang ina mo ay malayo Di ka niya masundo Pagkat ang daa’y maputik

Mayamang-mayaman tayo sa mga karunungang bayan bago pa dumating ang mga Kastila. Binubuo ito ng mga salawikain, sawikain, bugtong , palaisipan, kasbihan, at mga kawikaan.

1. Salawikain – ito’y nakaugalian nang sabihan at nagsilbing batas at tuntunin ng kagandahang asal ng ating mga ninuno. Ayon sa iba, ito’y parang parabulang patalinghaga at nagbibigay ng aral, lalo na sa mga kabataan. Halimbawa:

12. Ang walang pagod magtipon, Walang hinayang magtapon. 2. Sawikain – mga kasabihang walang natatagong kahulugan. Halimbawa:

1. Aanhin pa ang damo, kung wala na ang kabayo. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

11.

Ang maniwala sa sabi-sabi, Walang bait sa sarili.

1.

2. Ang tunay na kaibigan Sa gipit nasusubukan.

Hamak mang basahan, May panahong kailangan. Sa paghahangad ng kagitna, Isang salop ang nawala.

Nasa Diyos ang awa Nasa tao ang gawa.

3.

Daig ng maagap Ang taong masipag.

4. Ang sakit kapag naagapan Madali itong malulunasan.

Kung ikaw ay may ibinitin, Mayroon kang titingalain.

5.

Huwag mong ipaglaban Ang magagawa sa kasalukuyan.

Kung sino ang matiyaga, siyang nagtatanong pala.

6.

Minsan kang pinagkatiwalaan Huwag mong pababayaan.

Hanggang maiksi ang kumot, Magtiis kang mamaluktot.

7.

Ang tao ay matatalos Sa kaniyang pananalita at kilos.

May tainga ang lupa, may pakpak ang balita.

8. Ang taong matiisin Nakakamit ang mithiin.

Ang masama sa iyo, Huwag mong gawin sa kapwa mo. Kahoy nababad sa tubig Sa apoy huwag ilapit, Pag nadarang sa init Sapilitang magdirikit. Ang buhay ng tao ay parang gulong, Magulungan at magkagulong.

9. 10.

Ang mabigat na gawain ay gumagaan Kung marunong ka ng paraan.

Sa pagsisikap ay nakasalalay Ang pagtatagumpay ng buhay.

3. Bugtong – ito’y binubuo ng isang o dalawang taludtod na maikli na may sukat o tugma. Ang pantig naman nito ay maaaring apat o hanggang labindalawa.

Halimbawa: 1.

Bungbong kung liwanag, Kung gabi ay dagat. (banig)

2.

Dalawang batong itim, Malayo ang nararating. (mata)

3.

Isang supot na uling, Naroo’t bibitin-bitin. (duhat)

4.

Isang tabo, Laman ay pako. (pako)

Palaisipan: May isang bola sa mesa. Tinakpan ito ng sombrero. Paano nakuha ang bola nang di man lang nagalaw ang sombrebro? Sagot: Butas ang tuktok ng sombrero. Palaisipan: May isang prinsesang sa tore ay nakatira, balita sa kaharian, pambihirang ganda. Bawal tumingala upang siya’y makita. Ano ang gagawin ng binatang sumisinta? Sagot: Iinom ng tubig upang kunwa’y mapatingala at makita ang prinsesa. Palaisipan: Paano tatawa ang dalaga na hindi makikita ang kaniyang ngipin? Sagot: Tatakpan ng kaniyang palad ang kaniyang ngipin? 5. Bulong – ang bulong ay ginagamit na pangkulam o pangingkanto.

5.

Hinila koang baging, Nagkakara ang matsing. (batingaw)

6.

Bumili ako ng alipin, Mataas pa sa akin. (sambalilo)

7.

Lumalakad ay walang humihila, Tumatakbo ay walang paa. (bangko)

8.

Dalawang katawan, Tagusan ang tadyang. (hagdan)

9.

Nanganak ang aswang, Sa tuktok nagdaan. (saging)

10.

May ulo’y walang buhok, May tiyan, walang pusod. (palaka)

11.

Pinipinlit, kineterman, Pinutungan ng mainam. (buyo)

4. Palaisipan – noon pa man ay may tawag na ring palaisipan ang ating mga ninuno.

Halimbawa: Ikaw ang nagnanakaw ng bigas ko Lumuwa sana ang maga mata mo. Mamaga sana ang katawan mo. mga anito. Dagang malaki, dagang maliit, Ayto ang ngipin kong sira na’t pangit, Sana ay bigyan mo ng bagong kapalit. Huwag magagalit, kaibigan, aming pinuputol lamang ang sa ami’y napag-uutusan.

Patayin ka ng

6. Kasabihan – ang kasabihan ay karaniwang ginagamit sa panunukso opagpuna sa kilos ng isang tao. Halimbawa: Putak, putak Batang duwag Matapang ka’t Nasa pugad. 7. Kawikaan – ay kauri ng sawikain na ang kaibahan lamang ay laging nagtatalagay ng aral sa buhay. Halimbawa:

Halimbawa: 1.

Ang panahon ay samantalahin

Sapagkat ginto ang kahambing. 2. 3.

Pag talagang palad Sasampa sa balikat. Ang kapalaran di man hanapin Dudulog, lalapit kung talagang akin.

Patunayan na ang ating mga ninuno ay mayroon nang sariling panitikan bago pa dumating ang mga Kastila. Anu-anong mga bagay ang ginamit ng ating mga ninuno bilang sulatan? Anu-ano ang bahagi ng panitikan na nakahiligan ng ating mga ninuno nang panahong ito? Ano ang alamat? Magbigay ng halimbawa.

4. 5.

Ang katamaran ay kapatid Kapatid ng kagutuman. Ang di marunong magbata Di magkakamit ng ginhawa. 6.

7. 8.

Walang ligaya sa lupa Na di dinilig ng luha.

Ang kasipagan ay Kapatd ng kariwasaan. Ang taong matiyaga Anuman ay nagagawa.

9.

Walang batong sakdal tigas Na sa patak ng uilan ay di-naaagnas.

10.

Ang ulang tikatik Siyang malakas magpaputik.

ANG UNANG TULANG TAGALOG Ipinalalagay na mga unang tulang Filipino ang mga awiting bayan, salawikain, sawikain, bugtong, bulong, at mga kasabihan dahil sa taglay na sukat at tuigma ng mga ito.

Ano ang kuwentong bayan? Paano ito naiiba sa alamat? Magbigay ng halimbawa at isalaysay. Ano ang epiko? Magbigay ng halimbawa at isalaysay. Ano ang katangian ng mga awiting bayan? Magbigay ng mga halimbawa ng uring ito ng panitikan at turan kung saan inaawit. Anu-ano ang ipinalalagay na mga karunungang bayan? Bakit? Ibigay ang pagkakaiba ng sawikain at salawikain. Magbigay ng halimbawa ng bawat isa. Ano ang bugtong? Magbigay ng halimbawa. Ano ang palaisipan? Magbigay ng halimbawa. Alin sa mga karunungang bayan ang ginagamit na pangkulam o pang-ingkanto ng ating mga ninuno? Magbigay ng halimbawa ng uring ito ng panitikan. Ano ang kasabihan? Magbigay ng halimbawa. Alin-aling akdang pampanitikan ang ipinalalagay ng mga unang tula? Bakit? Anong tulong ang magagawa ng mga salawikain sa paghubog ng kagandahang asal ng ating mga kabataan sa ngayon? May kaugnayan ba ang karunungang bayan sa ating pamumuhay? Maging gabay sa ating pamumuhay?

MGA TULONG SA PAG-AARAL II. Punan ang mga patlang. I. Sagutin ang mga sumusunod: Ang (1) ________ ay epiko ng Ilokano. Ito ay isinulat ni (2) ________ na kinilala bilang (3) ________ na nangangahulugan sa Tagalog ng Balagtasan.

_____ 9. Mga kasabihang may natatagong kahulugan Sa epikong ito ng mga Ilokano, ang pangunahing tauhan ay si (5) ________, na anak nina (6) ________ at (7) ________ ng Nalbuan. Ang (8) ________ at (9) ________ ay epiko ng mga Ipugaw na sinasabing nangyari nang hindi pa nakikilala ng tao ang bakal.

L. Tatuaang

_____ 10. Epiko ng Moro Oyayi

M.

_____ 11. Epiko ng Tagalog

N. Talindaw

Sa epikong Alim, ang natirang magkapatid sa daigdig na naging mag-asawa ay sina (10) ________ at (11) _______. Sila ay ikinasal ng kanilang bathalang si (12) _______. Nagkaanak sila ng (13) ________ na babae at (14) _______ lalake. Pinarusahan sila ng kanilang bathala dahil sa pagkakapatay nila sa kanilang bunsong anak na si (15) _______ bilang paghahandog sa nasabi ring bathala.

_____ 12. Ginagamit na pangkulam Tagumpay o

NG.

III. Pagtapat-tapatin: Hanapin ang sagot ng Hanay A sa Hanay B. Titik lamang ang isulat na sagot:

O. Kumintang _____ 14. Epiko ng Bisaya

Kumintang _____ 13. Epiko ng mga Bagobo

P. Bulong _____ 15. Epiko ng Bikol

Hanay A Hanay B

R. Bidasari

_____ 1. Awit ng Pag-ibig Ibalon

A.

_____ 2. Awit sa Pagkakasal Salawikain

B.

_____ 3. Awit na Pandigma

K. Sawikain

_____ 4. Awit sa Pamamangka Kundiman

D.

_____ 5. Awit sa Pagpapatulog ng bata

E. Maragtas

_____ 6. Awit sa Diyos-diyosan ng mga Bisaya

G. Suliranin

_____ 7. Awit ng Manggagawa Imno

H. Dalit o

IV. Turan ang mga sumusunod ________ 1. Akdang pampanitikan na naglalarawan ng kalinangan ng ating tinalikdang panahon. ________ 2. Mga kasabihang karaniwang ginagamit na panukso o pagpuna sa kilos ng tao. ________ 3. Mga kuwentong nagpasalin-salin sa bibig ng mga tao.

_____ 8. Mga kasabihang walang natatagong kahulugan

________ 4. Isang uri ng panitikang tuluyan na ang karaniwang paksa ay nagsasalaysay ng pinagmulan ng isang bagay, pook, kalagayan, o katawagan.

I. Diona ________ 5. Epiko na natutungkol sa mga unang tao sa kabikulan.

________ 6. Mga parabulang patalinghaga na nagbibigay aral sa mga kabataan. ________ 7. Binubuo ng isa o dalawang taludtod na maikli, may sukat at tugma, at nangangailangan ng mabilis na kasagutan. ________ 8. Epikong nagpapahayag ng sanhi ng away ng mga tao sa sandaigdigan. ________ 9. Ama ng Panitikang Iloko. ________ 10. Epiko ng mga Moro na nagpapahayag na ito’y panahon pa ng kaharian ng Bumbaran at lumubog sa dagat Pasipiko noong Dilubyo.

rito. Ang diwa ng pasimulang ito ay nagpatuiloy nang walang pagbabago hanggang sa pagkakaroon ng digmaan sa Kabite noong 1872. Higit sa tatlong dantaon din ang pananakop na ito ng mga Kastila. Sa mga panahong iyon, maraming pagbabago ang naganap sa buhay ng mga Pilipino. Tinangkilik nila ang relihiyong Katoliko. Nagpalit sila ng mga pangalan at nagpabinyag. Nagbago ang anyo ng kanilang pamamahay. Nagkaroon ng mga bahay na bato at tisa, mga magagandang kasangkapang tulad ng piyano, muwebles, at mga kagamitang pangkusina. Nagkaroon din ng mga sasakyang tulad ng karwahe, tren, at bapor. Natuto silang magdiwang ng mga kapistahan bilang parangal sa mga santo, sa Papa, at sa gobernador. Bilang libangan, nagkaroon ng mga sabong, karera ng kabayo, at teatro. Ang mga pagbabagong ito ay nagbigay din ng daan sa pagkakabuo ng ilang pangkat ng “may-kaya” na may mga ari-arian at lupain. May ilan din sa mga Pilipino ang nakapag-aral at nakakuha ng kurso tulad ng medisina, abugasya, agrikultura, at pagiging maestro. Ang mga kursong ito ay halos natapos nila rito na rin sa Pilipinas sa pagkat marami na rin namang paaralan ang naitatag nang mga panahong ‘yon. MGA IMPLUWENSYA NG KASTILA SA PANITIKANG FILIPINO Dahil sa matagal na pagsasakop sa atin ng mga Kastila, di maikakailang malaki ang impluwensyang naidulot nito sa Panitikang Filipino. 1. Ang “Alibata” na ipinagmamalaking kauna-unahang abakadang Filipino na nahalinhan ng alpabetong Romano. 2. Ang pagkakaturo ng Doctrina Cristiana na kinasasaligan ng mga gawang makarelihiyon.

KABANATA 3 Panahon ng mga Kastila KALIGIRANG KASAYSAYAN Ang isinasaalang-alang na unang pananakop ng mga Kastila sa ating kapulun ay ang pananatili rito ni Miguel Lopez de Legazpi noong 1565, bilang kaunaunahang Kastilang gobernador-heneral. At dito nagsimula ang panitikan ng mga tao

3. Ang wikang Kastila na naging wika ng Panitikan nang panahong yaon. Marami sa mga salitang ito ang naging bahagi ng wikang Filipino. 4. Ang pagkakadala ng mga alamat ng Europa at tradisyong Europeo rito na naging bahagi ng Panitikang Filipino tulad ng awit, corido, moro-moro, at iba pa. 5. Ang pagkakasinop at pagkakasalin ng makalumang panitikan sa Tagalog at sa ibang wikain.

6. Ang pagkakalathala ng iba’t ibang aklat pambalarila sa wikang Filipino tulad sa Tagalog, Ilokano, at Bisaya. 7. Ang pagkakaroon ng makarelihiyong himig ng mga lathalain ng mga panahong yaon. MGA UNANG AKLAT 1. Ang Doctrina Cristiana – Ito ang kauna-unahang aklat na nalimbag sa Pilipinas noong 1593, sa pamamagitan ng siklograpiko. Akda ito nina Padre Juan de Placencia at Padre Domingo Nieva. Nasusulat ang aklat sa Tagalog at Kastila. Naglalaman ito ng Pater Noster, Ave Maria, Regina Caeli, Sampung Utos ng Diyos, Mga Utos ng Sta. Iglesya Katoliko, Pitong Kasalanang Mortal, Pangungumpisal, at Katesisimo. Tatlong kopyang orihinal na lamang ang natitira sa aklat na ito na matatagpuan sa Batikano, sa Museo ng Madrid at sa Kongreso ng Estados Unidos. Nagtataglay lamang ng 87 pahina ang akdang ito subalit nagkakahalaga naman ng $5,000. 2. Nuestra Señora del Rosario – Ito ang ikalawang aklat na nalimbag sa Pilipinas. Akda ito ni Padre Blancas de San Jose noong 1602 at nalimbag sa Imprenta ng Pamantasan ng Sto. Tomas sa tulong ni Juan de Vera, isang mestisong Intsik. Naglalaman ito ng mga talambuhay ng mga santo, nobena, at mga tanong at sagot sa relihiyon. 3. Ang Barlaan at Josaphat – Ito ang aklat na nalimbag sa Pilipinas. Akda ito sa Tagalog ni Padre Antonio de Borja. Ipinalalagay itong kauna-unahang nobelang napalimbag sa Pilipinas. 4. Ang Pasyon – Ito’y aklat na natutungkol sa buhay at pagpapakasakit ni Hesukristo. Binabasa ito tuwing Mahal na Araw. Nagkaroon ng apat na bersyon sa Tagalog ang akdang ito at ang bawat bersyon ay ayon na rin sa pangalan ng mga nagsisulat. Ang mga ito ay ang Version de Pilapil (Mariano Pilapil), Version de Belen (Gasper Aquino de Belen), Version de la Merced (Aniceto de la Merced), at Version de Guia (Luis de Guia). Isinasaalang-alang na pinakapopular ang Version de Pilapil. 5. Ang Urbana at Felisa – Ito’y aklat na sinulat ni Modesto de Castro, ang tinaguriang “Ama ng Klasikang Tuluyan sa Tagalog.” Naglalaman ito ng pagsusulatan ng magkapatid na sina Urbana at Felisa. Pawang tungkol sa kabutihang-asal ang nilalaman ng aklat na ito, kaya’t malaki ang nagawang impluwensiya nito sa kaugaliang panlipunan ng mga Pilipino.

Narito ang buod ng UrBana at Felisa. URBANA AT FELISA ni Padre Modesto de Castro Ang aklat na ito ay pinamagatang “Pagsusulatan ng Dalawang Binibini na sina Urbana at Felisa.” Ang layunin ni P. Modesto sa pagsulat ay upang mangaral sa mga kabataan sa siyudad at sa lalawigan tungkol sa mga pag-uugali, kilos, at makabagong kabihasnan. BUOD: Sina Urbana, Felisa, at Honesto ay magkakapatid na tubo sa isang lalawigan. Nang sila’y magsilaki na, si Urbana ay nagtungo sa Maynila samantalang sina Felisa at Honesto ay nanatili sa lalawigan. Sina Urbana at Felisa ay laging nagsusulatan at sa kanilang mga pagsulat ay lagi nilang pinaaalaala sa bawat isa ang mga ginintuang aral tulad ng pakikipagkapuwatao, mga katungkulan ng tao sa Diyos, pag-iibigan, kalinisan ng kalooban, at mga dakilang aral ng ina sa anak o ng mga anak sa ina. katuilad ng sabi ni Pari modesto kay Urbana na, “Pagkatantuin ng ina na ang kalinisan ng isang dalaga ay parang bubog na kahit di nagkalamat, kahit di mabasag, mahingahan lamang ay nagdurungisan.” Tungkol naman sa pakikipagkapuwa-tao ay binanggit ni Felisa kay Urbana na, “Ang kabaitang di-hamak na ipinakikita mo sa eskuwela na tinitipid mo ang gawi ng kabataang kalaro sa kapuwa-bata, ang kahinhinan ng iyong asal na di-makitaan ng kagaslawa’t katalipandasang magpahangga ngayo’y di-malilimutan ay nagagalak ang loob ko’t nagnasang mahuwaran ang magandang kaasalan mo.” Likas kay Urbana ang mabining kilos at kabaitan sa kapuwa, kaya’t kahit wala na siya sa lalawigan ay bukambibig pa rin ng kaniyang mga guro dahil sa magandang-asal niya at katapatan sa pakikisama sa kapuwa. Ang magagandang gawa ay di-malilimutan kailanman.

Sa kanilang pagsusulatan ay nabanggit din ang tungkulin ng mga magulang sa pagtuturo ng kagandahang asal, mga dasal, at karunungan sa pagkilala sa Diyos. Kaya sinabi ni Urbana, na mapalad ang mga anak na may magulang na marunong magturo ng mga katungkulan ng isang anak sa kanilang Diyos. Napag-usapan din nila na kung magbinata si Honesto at magkaroon ng pagkakataong alukin ng katungkulan sa bayan ay di niya dapat tanggapin ang panunungkulan kung karangalan lamang ang nasa. Ngunit kung ito’y pinagkaisahan ng bayan ay dapat na tanggapin sapagkat kaloob ito ng Diyos. Nabanggit din nila na karamihan sa mga nanunungkulan ay may kasakiman at di marunong tumupad sa katungkulan at ang iniisip ay pansariling kapakanan lamang. Kung sakaling tanggapin ni Honesto ang panunungkulan ay dapat siyang maging matapat at di dapat na maging palalo upang di maparusahan ng Diyos. Ang huling tinalakay ni Urbana at Felisa ay ang “Kahatulang Ukol sa Pagsang-ayon sa Kalooban ng Diyos.” Sa pagkamatay ng ama nila pinayuhan ni Urbana si Felisa na umayon sa kagustuhan o kalooban ng Diyos. Ang kapalaran ng isang tao ay naitakda na at di dapat sisihin ang sinuman bagkus ay ipinalangin ang kaluluwa nito. MGA AKDANG PANGWIKA 1. Arte Y Reglas de la Lengua Tagala – sinulat ni Padre Blancas de San Jose at isinalin sa Tagalog ni Tomas Pinpin noong 1610. 2. Compendio de la Lengua Tagala – inakda ni Padre Gaspar de San Agustin noong 1703. 3. Vocabulario de la Lengua Tagala – kauna-unahang talasalitaan sa Tagalog na sinulat ni Padre Diego Bergano noong 1732. 4. Vocabulario de la Lengua Pampango – unang aklat pang-wika sa Kapampangan na sinulat ni Padre Diego Bergano noong 1732. 5. Vocabulario de la Lengua Bisaya – pinakamahusay na aklat pangwika sa Bisaya na sinulat ni Mateo Sanchez noong 1711. 6. Arte de la Lengua Bicolana – unang aklat pangwika sa Bikol na sinulat ni Padre Marcos Lisboa noong 1754.

7. Arte de la Lengua Iloka – kauna-unahang balarilang Iloko na sinulat ni Francisco Lopez. MGA KANTAHING BAYAN Naging malaganap ang mga kantahing bayan sa buong Pilipinas. May kanikaniyang kantahing bayan ang mga naninirahan sa kapatagan at maging sa bulubundukin ng Luzon, Bisaya’t Mindanaw. Ang mga kantahing bayan ay tunay na nagpapahayag ng matulaing damdamin ng mga Pilipino. Ipinakikilalang ang mga Pilipino ay likas na nagpapahalaga at maibigin sa kagandahan.Narito ang mga halimbawa ng kantahing bayan. Leron-Leron Sinta (Tagalog) Leron, leron sinta, buko ng papaya Dala-dala’y buslo, sisidlan ng sinta Pagdating sa dulo’y nabali ang sanga Kapos kapalaran, humanap ng iba. Ako’y iibigan mo, lalaking matapang Ang sundang ko’y pito, ang baril ko’y siyam Ang lalakarin ko’y sampu ng dinulang Isang pinggang pansit, ang aking kalaban. Pamulinawen (Iloko) Pamulinawen Pusok imdengamman Toy umas-asog agrayo ita sadiam Panunotermman, di ka pagintutulngan Toy agayat, agrayo ita sadiam Essem ti diak kalipatan Ta nasudi unay a nagan Uray sadin ti ayan, disso sadino man No malagipka, pusok ti mabang-aran.

Quing metong acaban Mewala ya iti Ecu camalayan

Dandansoy (Bisaya) Dandansoy, bayaan ta ikaw Pag-uli ako sa payaw Ugaling kon ikaw hidlawon Ang payaw imo lang lantawon Dandansoy, kon imo apason Bisan tubig di magbalon Ugaling kon ikaw uhawon Sa dalan magbobon-bobon.

Quing sucal ning lub cu Susucdul quing banua Mengurus cung gamat Babo ning lamesa Ninumang manaquit Queng singsing cung mana Calulung pusu cu Manginu ya que ya. MGA DULANG PANLIBANGAN

Sarong Banggi (Bikol) Sarong banggi sa higdaan Nakadangog ako, hinuni nin sarong gamgam Sa liba ko, katorogan

Napakarami ng mga dulang panlibangan ang ginanap ng ating mga kalahi noong panahon ng Kastila. Halos lahat ng mga dulang ito ay patula. Narito ang mga sumusunod: TIBAG

Bako kundi simong voces iyo palan Dagos ako banggon si sakuyang mata iminuklat Sa tahaw nin kadikluman ako nangangalagkalag Si sakuyang mata ipinasirang ko sa itaas Simong laog nahiling kong maluhaan. Duman sa inaaya bantog buayahon Lumangoy si nooy sa kalipongawon Dai pigbabakli ang mga tentasyon Basta mahiling niya ang saiyang kailusyon. Atin Cu Pung Singsing (Kapampangan) Atin cu pung singsing Metong yang timpucan Amana que iti Cang indung ibatan Sangcan queng sininup

Dala ito sa atin ng mga Kastila upang ipakita at ipaalaala ang paghahanap ni Sta. Elena sa kinamatayang krus ni hesus sa pamamagitan ng pagtitibag ng bundukbundukan. LAGAYLAY Sa mga Pilarenos ng Sorsogon, isang pagkakataon at pag-iipunipon kung buwan ng Mayo ang pagkakaroon ng lagaylay. Abril pa lamang, namimili na si Kikay, ang anak ng sakristan mayor ng mga dalagang sasali rito. Kung minsan, ipiniprisinta na ng mga magulang ang kanilang anak kahit hindi pa dalaga, dahil sa isang panata na ginawa dahil sa pagkakasakit o isang pabor na nais makamtan. Sa ibang bahagi ng Kabikulan, iba naman ang pagtatanghal ngunit ang layunin ay pareho: paggalang, pagpuri, at pag-aalay ng pagmamahal sa mahal na krus na nakuha ni Santa Elena sa bundok na tinibag. SINAKULO Pagtatanghal ito na natutungkol sa buhay at pagpapakasakit ng ating Poong si Hesukristo. Ang salitaan dito ay mula sa “Pasyon.”

PANUNULUYAN

“Prinsipe Rodante”

Isang pagtatanghal ito na isinagagawa bago mag-alas dose ng gabi ng kapaskuhan. Natutungkol ito sa paghahanap ng matutuluyan ng Birheng Maria at ni Joseph upang doon iluwal ang sanggol na si Hesukristo.

Ngayo’y dumating na itong takdang araw Dakilang Torneo sa plasang kalakalan May kabalyerong dito’y daratal Ay magpapamalas ng dangal at tapang.

PANUBONG Isang mahabang tulang nagpaparangal sa isang may kaarawan o kapistahan na kung tawagin ay panubong ay ginaganap bilang parangal sa isang panauhin o may kaarawan. Ang unang bahagi ay sinisimulang awitin sa may tarangkahan ng bahay ng may kaarawan. Ang ikalawang bahagi ay inawit habang umaakyat sa hagdan ang mga kumakanta. Ipinaliliwanag nila rito ang halaga ng bawat baitang. Kapag nasa huling baitang na sila, hindi agad sila papasok hanggang hindi natatapos ang awitin at hanggang hindi sila pinapapasok upang ipahiwatig na sila ay nahihiya. Dapat ay anyayahan sila ng may bahay, upang pagkatapos ng pag-aawit sila kung nasa loob na sila ng bahay. Ang pararangalan ay kailangang umupo sa isang silya at siya ay lalagyan ng isang koronang yari sa sariwang bulaklak at handugan bilang reyna. KARILYO Ito ay itinuturing na isang laro ng mga tau-tauhang ginagampanan ng mga aninong ginawa mula sa karton , na pinanonod na gumagalaw sa likod ng isang puting tabing at pinagagalaw naman ng taong di nakikita na siyang nagsasalita rin para sa mga kartong gumagalaw. MORO-MORO Tulad ng sinakulo ang moro-moro ay itinatanghal din sa isang ipinasadyang entablado. Ito’y itinatanghal sa mga araw ng pista ng bayan o ng nayon upang magdulot ng aliw sa tao at laging ipaalala sa mga ito ang kabutihan ng relihiyong Kristiyano. Ang mga moro-moro ay may hari’t reyna at mga mandirigmang kawal.

Halimbawa:

O mahal kong anak, Prinsesa Florinda Sabihin sa aki’t sa ina mong Reyna Kung ang iyong loob ay handang-handa na Sa larong torneo na magiging bunga. KARAGATAN Ito’y batay sa alamat ng singsing ng isang prinsesa na naihulog niya sa dagat sa hangaring mapangasawa niya ang kasintahang mahirap. Hinamon niya ang mga binatang may gusto sa kanya na sisirin sa dagat at ang makakuha’y pakakasalan niya. Sa larong ito, isang matanda ang kunwa’y tutula; pagkatapos ay paiikutin ang isang tabo na may tandang puti at ang sinumang matapatan ng tandang puti at ang sinumang matapatan ng tandang ito ay siyang tatanungin ng dalaga ng mga talinghaga. Kapag ito’y nasagot ng binata ay ihahandog niya ang singsing sa dalaga. Halimbawa: “KARAGATAN” Dalaga “Ikaw nga ang unang napili ng Diyos Sumisid sa aking singsing na aking nhinulog Subalit hindi upang siyang maging irog Kundi idaan lang muna sa pagsubok.” “Kaya’t sisirin mo ang tanong kong ito At singsing kong ito ay nang maangkin mo Sa sinsing na linao at walang pabato Turan mong simula at ang dulot nito” Binata “Karagatang ito’y kahit na malalim Pangangahasan kong aking lulusungin

Hustong bait ninyo ang titimbulanin Na inaasahang sasagip sa akin.” “Karagatan ito’y oo nga’t mababaw Mahirap lusungin nang hindi maalam Kaya kung sakaling ako’y masawi man Kamay mong isasagip yaong hinihintay.” DUPLO Ito ang humalili sa karagatan. Ito’y paligsahan ng husay sa pagbigkas at pangngatwiran na patula. Ang pangangatwiran ay hango sa Bibliya, sa mga sawikain, at mga kasbihan. Karaniwang nilalaro ito sa paglalamay sa gunita ng isang namatay.

Dito po ay taglay yaong katunayan bilang paghahabol sa naturang utang may dalawang saksi akong ililitaw na inilagak mo sa pagpapatibay. KURIDO Ang salitang “corrido” (baybay sa Kastila) ay nangangahulugang kasalukuyang mga balita (current events) sa mga Mehikano. Dito sa Pilipinas, ang kurido ay isang tulang pasalaysay na natutungkol sa katapangan, kabayanihan, kababalaghan, at pananmpalataya ng mga tauhan. Karamihan sa mga paksa ay galing sa Europa at dinala lamang dito ng mga Kastila.

Halimbawa: Hari: Yamang sa tuos ko ngayo’y natalastas na ang isinakdal dito’y nahaharap ang unang bigkas sa naritong dilag siyang tinutukoy na di nagbabayad. Bilyako: Bilyaka, mangyaring sumagot ka ngayon kung inaamin mo ang sinabing sumbong saging na nalugok, dahon may kuluntoy bayaran ang dapat sa takdang panahon. Bilyaka: Hari naming giliw na kagalang-galang, punong sinusunod nitong kalahatan ang kamunting tutol ay inyong pakinggan niring walang sala’t wala namang utang.

Naging tanyag na awitin noong ikalabinsiyam na siglo ang kurido dahil sa kakulangan ng babasahin, libangan, at panoorin ang mga tao. Ang ilan sa ating mga manunulat ng kurido ay sina Jose de la Cruz, Ananias Zorilla, at Francisco Baltazar. Narito ang isa sa mga kuridong sinulat ni Jose de la Cruz. Prinsipe Orentis ni Jose de la Cruz O Trinidad Santisima Dios na tatlong Persona Walang huili’t walang una Capangyarihan i iisa.

Hiwagang malaki ang paratang nila sapul magkaisip ay di nakilala saging na nasabing hindi kinukuha at di nangungutang kahit isang pera.

Sa lakas ng carunungan At tanang capangyarihan Balang inyong calooban Yari ng ano mang bagai.

Bilyako: O! Himalang dilag na mapagpasakit sa bayaning pusong lalong umiibig ano’t yaong utang ay wawaling-tikis at ikakaila yaring pag-uusig.

Linalang din namang tigis Yaong Imperio ng langit Sampo ng mga Angeles Arcangeles, Querubines.

At sa iyo Inang Virgen Virgeng dating maawain Ang tulong mo i papagcantim Matuto nang sasabihin. Yayang din sa camahalan Nagyon dito i napipisan Ang aquing capamanhican Munting tahimik ay bigyan. At aquing pupunuan na Corrido i ipagbadia Hangga’t salin sa historia Niyon buhay ni Cassandra.

nahihinggil sa paglalahad ng kaugalian ng isang lahi o katutubo, sa kaniyang pamumuhay, pangingibig, at pakikipagkapwa. Ang “La India Elegante Y El Negrito Amante” ni Francisco Baltazar ay ipinalalagay na isa sa mga nakaaaliw na libangang saynete nang panahong ito. La India Elegante Y El Negrito Amante (Sayneteng may isang yugto) Mga Tauhan: Uban, (pusong) Kapitang Toming, (ita) Menangge, (babae) Pook: dalang walis.

Isang kalsada ng bayan ng pagpipistahan. Lalabas si Uban na may

Uban: sa

Apwera, munti’t malaki babae man at lalaki at nang hindi makarumi plasa ng komedyante.

Caya ang hingi ko ngayon Ang ana mo’t papaampon Sa aquin ay iabuloy Sabi co i nang mapatuloy.

hanggang

Kay-hirap nitong magwalis, pigtas na ako ng pawis mula ulo singit kamukha’y ulang tikatik.

Ikalimang araw ngayon nitong aking pagkukumon, may isang daang nahakot kong taeng-baboy.

kareton

Sa historia i sinasambit Ang buhay ni Orandatis Doon naman i calaquip Buhay nitong si Orentis.

Plasang ito’y gayon liit ay di ko malinis-linis, binayaang naging silid o aso’t basig.

ikumon ng

At ang mundong Universo Linalang mo rin Dios co Madlang halaman at damo Isda, hayop, ibang tao.

Historiang wikang Castila At limbag ng pagcatala Tinatagalog at tinula Sa corrido i inilagda.

Saka ito’y linisin man ay wala ring kabuluhan gagawing suwagan lamang ng kambing, baka’t kalabaw. Dito’y walang makikita kundi nga giri, at salta, kunday at tadyak ng paa ng bituka.

pampalubid

SAYNETE

Kay-hirap nitong magkumon lalo’t biyuka’y maghilom, sakat ako’y walangpatron na magpalagok ng rom.

Itinuturing na isa sa mga dulang panlibangan nang mga huling taon ng pananakop sa atin ng mga Kastila ang Saynete. Ang paksa ng dulang ito ay

Bakit si Kapitang Toming ita kong katutulungin ay hindi pa dumarating, lubhang papagurin.

ako’y

Bamos, bata, mag-agwanta, alang-alang na sa pista; k’widado, aking masama ang maimpatsa!

bituka,

Tom

-

Sumisinta nang masusi.

Uban

-

At kanino?

Tom

-

Kay Menangge.

Uban

-

Taga-Kalungusang bungi?

Tom

-

Hindi, ahoy. kung makita ikaw may pilit sisinta.

Lalabas si Kapitang Toming. Tom

-

Uban!

Uban

-

He!

Tom

-

Uban! Uban

-

At biglang aayawan ka kung makitang de-lebita.

Uban

-

Tseng! Bakit ngayon ka lamang dumating?

Tom

-

De-lebita?

Uban

-

Tran, trin, trok... sama ng ita sa bundok.

Tom

-

Ang ita kung umirog kamukha rin ng Tagalog.

Tom

-

Ako Uba’y...Taran, tiring...

Uban

-

Ikaw nga’y si Kapitang Toming.

Tom

-

B’yen b’yen, hustong-husto: Si Kapitang Toming ako, Ang itang chickhiriquillo o “El Amante Negrito.”

Ita bagang kumakasi sa India Elegante. Uban, tingnan mong mabuti ang dikit ng aking talye. Uban Ha, ha,ha,hay; ho, haaaa...! ikaw nga’y de-lebita sama pala ng hitsura ng lokong putrilyong ita. Tom Baya! que tonto ni Uban nene ka taga-bayan man sabes tu ba ang dahilan nitong lebita kong taglay? Uban

-

At ano baga ang sanhi?

Uban Maski ka na nanininta maulang ulo hanggang paa, masama rin ang hitsura kung magsuot ng lebita. Tom Sa kiyas ko nagayo’t tindig, suot –Kastila ang damit, sukat na Ubang maibig ni Menanggeng sadyang dikit. Pagka’t nang siya’y ligawan ng damit-itang natural ay di man ako titigan kahit may regalong taglay. Ako naman ay nagsuot damit-mestisong Tagalog, nagpustiso pa ng buhok, hindi ko rin napairog. Umuli akong nanamit ng baro’t salawal Insik; regalo kong dala’y pagkit, hindi ko rin napaibig. Nagpatabas ako ngani, damit morong Balangingi, hindi ko rin napagiri, ang sinta kong si Menangge. A ber, kung siya’y suminta ngayong ako’y de-lebita pagka’t ang aking hitsura Kastila’t hindi na ita.

Uban Palibhasa’y itong burol isip ay palinsong-linsong; Bamos! magwalis ka ngayon, halinhan akong magkumon. Tom

-

Di ka baga nahihiya utusa’y damit-Kastila?

Uban

-

Maghubad ka at gumawa saka magsuot mamaya.

Tom Yao’y mahirap na, Uban, di ko na matutuhan, pagka’t tatlumpu at siyam bitones niring salawal Kaya, Uban, huwag pilitin na ako’y papagwalisin. Uban

-

Ay ang utang mo sa akin?

Tom

-

Agad ka nang naniningil?

Uban Pagka’t marami ikang utang ang mais ay walong pukyan ang bigas ay pitong gatang, ang tabako’y labing siyam. Tatlong puso’t, isang sibat saka limang barang bahag, at anim na ripang kawad at pitong tuhog na k’wintas. Tom

-

May pambayad akong taglay buloy at pulot-panilan.

Uban

-

Kanino mo ibibigay, sa sinta mong mukhang kulam?

Tom Uban, kung ibig mo sana, dinggin mo kung mabuti na ang itatapat kong kanta kay Menanggeng aking sinta. Uban

-

Kanta yata sa ambahan di ko na ibig pakinggan.

Tom

-

Marikit na kantang bayan bago kong pinag-aralan.

Uban Baya! Kantahin mong agad, totonohan ko ng lundag, mahiwalay man sa kumpas magagamot na ng tuwad.

- AWIT Tom Raudables de llanto vertian mis ojos, espinas y abrojos mi consuelo fue. Amor inconstante buscaba mi amor, y luego letrato me quiso mostrar. Adios, mi dulce Nangge, me amante perjura, conten la bravura de tu pecho cruel. Uban Baya! kanta mo’y mainam katono ng aking sayaw; nguni’t masarap isawsaw ang buloy sa pulot-panilan. Malinis na itong plasa na pagsusuwagan ng baka, sa bahay ko’y muwi lakad mo, Uba’y ikumpas sa marcha. (Tuloy pasok)

kita, ang

Lalabas ni Menangge Men Hirap nitong pasa-pista na walang kinakasama, ano mang makitang saya malungkot di’t di masigla. Nagsalawahan si Titoy dahil sa sinta kay Panggoy, siyang sinamahan ngayon, ako’y nalimutan tuloy. Si Andoy naman gayon din ang sinamaha’y si Neneng, si Inggo’y napasa kaingin at namimitas ng saging.

Saka malaki ang mukha na nakakaparis ng pusa. Si Iroy ay anhin ko pa kaya hindi nakasama kagabi ay nanalaba, walo ang sugat sa paa.

Men

(Uupo si Menangge sa isang luklukan.)

-

ay di yao’y kuwago na nga, ikaw na ang nagwiwika

Tom Kung ang ibong aking alay ay di mo po nagustuhan, ang ibong mula sa atay, tanggapin mong mahinusay.

Lalabas si Kapitang Toming na may dalang pana’t palaso sa kamay. Men

-

At anong hitsura ibon?

Tom

-

Tila po manok na kapon.

Men

-

Anong hitsurang kolor?

Tom

-

Dinggin mo po’t nang manuynoy.

- AWIT Tom Hermosa de los balcones el ruido se hace llegar, no turbes los corazones de los que van a cantar. El flechero cuando canta en vez de buscar dolor consuela don su garganta va diciendo “venga amor.” - SALITA Tom Aba! naririto ang sanhi ng dala kong dalamhati. (Titingnan sa dakong kinauupuan ni Menangge.) Buenas noches, Nora Menangge, kamusta ang kulasisi? Men

-

Ang Kulasisi bagang bigay mo?

Tom

-

At alin pa kundi ito.

Men

-

Di kulasisi’t kuwago o sabukot ang tingin ko.

Tom

-

Kulasisi’t pong marilag.

Men Ay di kulasising gubat, dito sa baya’y ang tawag kuwagong parang na mailap.

- AWIT Tom Oh! masinag na sula Dinggin mong magdalita at magdala kang awa sa sintang luluha-luha. Dahilan nga sa pag-ibig nalugmok ako sa sakit, at kung di ka mahahapis hininga ko’y mapapatid. Men Singgin kita ay malayo, di mo ako masisilo sa paraya mo at hibo at di ukol yaring puso. Ang laga’y mo’y titigan di kita magkakahusay, aba niring kapalaran sa dalita’y mamamatay! (Makalawa si Menangge at minsan lamang si Toming.)

Tom Kulasising namumutok ang ibon kong inihandog mapula ang tuka, maputi ang tuktok, balahibo’y berde, ang pakpak ay kusot.

- Salitaan -

Tom Ay! Menangge, kung makikitang si Titoy ay kausap ka, ang puso ko’y nag-aalsa nalulubid ang bituka. Lalo na’t kung mamamalas na ikaw ay kinakausap ng mayamang insik-Guat ang dibdib ko’y nabibiyak. Nagreregalo ng hamon, kandila, kakaw at litson, sa pagtanggap mo’y mayroon titig na paalon-alon. Men Anong masakit sa iyo tumanggap man ng regalo? Ito’y ugali sa mundo ang masok ay itago mo. Tom

-

Nguni’t hindi sa paggiliw.

Tom Kung tinitingnan mong si Pebo’y sisikat at ang Santinakpa’y pupunin ng sinag, nagsisipamuka ang tanang bulaklak, ang puso ko nama’y yuyuni sa hirap; Ang lahat ng ibo’y nangag-aawitan salubong sa galak na handog ng araw, ang puso ng iyong kinagagalitan, sumasayapak mo’t pagsinta ang alay. Kung matanghali na’t sumasal ang init sa payapa’y kusang lahat ay hihilig pakakandong naman ang aba kong dibdib sa masining dusa dahil sa pag-ibig. Men Pamimintana na ang masayang araw sa tahanang ginto sa Dakong Silangan, inisip ko na kung anong paraan, masok sa puso ko ang pagsintang tunay.

Men nanggaling.

Sa paano ma’y gayon din, balang bigay ay tanggapin kung sa puso

Kung magabi nama’t magkusang sumabog sa masayang langit ang bituing tampok, kung sa nakaraang maghapo’y umirog parang asong biglang papanaw sa loob.

Tom

-

Ang gayon ay nakokontra, tungkol sa utos ng sinta.

Ano pa’t ang sinta’y hindi kumakapit kundi nga sa balat na lamang niring dibdib, kung dini sa puso’y masok ang pag-ibig letra ang kaparang sinulat sa tubig.

Men

-

At sumisinta ka baga?

Tom

-

Banta ko’y talastas mo na.

- Salitaan Tom Men Kung yao’y natatap ko di tatanggapin ko iyong padalang regalo masamang ibong kuwago. At saka ako’y tagalog at ita kung taga-bundok, papaanong makukupkop ang iyong haying pag-irog? Tom

-

Ha, ha, ha, haaaa!... (Tatawa sa Toming.) Laki niring kamalian! isip ko’y di ka pihikan iyo palang tinitingnan, ang balat, hindi ang laman. Men

-

Malis ka sa aking harap, itang masamang mangusap.

Tom

-

Huwag kang magalit, liyag, sa aki’y magdalang habag!

- AWIT -

-

Kung kalakal mang marumi ang pag-ibig ng babae mahal, mura’y binibili ng pagsinta ng lalaki.

Pagka’t balang isang galaw ninyo kung nililigawan, lubhang malakas umakbay sa puso ng lumiligaw. Isang mapungay na sulyap o isang pagtinging kindat, sa lalaking sinasagap parang hamog ng pagliyag. Kaya ang hingi sa iyo ako ngayo’y ibigin mo, at kung makasal na tayo mabigla ka ng magpayo. Men Huwag mo akong biruin ng ulol na pagtuturing; ang hindi dapat galitin hindi sukat aglahiin.

Tom Hindi kita binibiro wika ko’y tunay sa puso at doon sa aming hulo ay ganito ang pagsamo. Kung ako’y iyong ibigin at mag-asawa sa akin ang sambong na tatanggapin kuwarentaydos binilang. Isang dosenang bukala ang paluhu’y pawang sadya may garing, pilak at tingga at kabit-kabit na taga. Ibibigay kong bangibang buntot ng talukapisan at saka dahon ng pandan, marikit ka nang titingnan! Kaya nga ako’y ibigin at wala kang hihilingin na di agad tatanggapin sa sintang Kapitang Toming. Men

-

Ako’y lubha ng galit, Umalis ka, itang buwisit!

Tom

-

Palamigin mo ang dibdib, at dinggin mo yaring hibik!

isipin ang puso kung sa sinta’y tukoy di mananatiling magiging maghapon. Ang pagsinta’y ang kamukha ay pag-iisip ng bata kung ngayo’y parang kandila baluktot na maya-maya. - Salitaan Tom Ako’y iyong pinapagon Menangge, sa suyo’t luhog, tingni’t may ita sa bundok na matibay na umirog. Kabibi nga ang kaparis sa aplaya ng pag-ibig, kung aluni’y matitirik, tataob o tatagilid. Tantui’t yaring pag-irog parang tiking natutulos, lubhang mahirap mahugot ng alo’t matuling agos. Men Walang kasinungalingan para ng iyong sinaysay, nakikilala kang tunay na tubo sa kabundukan.

- AWIT Tom dalita.

Titigan ang luha ng lingkod mong aba, hulugan ng awa akong may

Kung sa bayan ka tumubo ang pagsinta’y matatnto; yaring pinaghaluhalo ng sumpa, daya at biro.

Nang hindi malugmok ang palad kong kapos. Pilit malalagot dahil sa pag-irog.

Tom Gayon nga kung magsusulit ang di sumisintang dibdib, dapwa’t sa umiibig ng sinta’y tunay na langit.

Luluhog-luhog ang puso sa iyong alindog kung di mahahapis sa palad kong amis, sasabog na pilit dahil sa pag-ibig.

At nang iyong matatalastas ang ganang aking pagliyag. dinggin mo’t isiswalat sa awit kong ikukumpas.

Men Kung nagkakataong sa hangi’y ibuhos ang bagyo ‘sa mundo’y madla ang lulukob, nguni’t kamunti ma’y hindi malulukot sa bagyo ng sinta ang puso ko’t loob.

- Awit -

Palibhasa’y aking tatap aral ng sa mundo’y lakad ang pagsinta’t pagsusukab mahigpit ang pagkalapat. Kahabagan kita sa linungoy-lungoy kahit kamunti man sa puso ko ngayon,

Tom Sa mundo ang pagsnta siyang unang ligaya kayamanan at ginhawa, ay! tuwa ng kaluluwa. Kung ang buhay nati’y katipunang sakit at siyang sadlakan ng dalita’t hapis, ang buong ligaya’y nasa sa pag-ibig

ang pagsinta’y siyang gamot sa hinagpis. Toming at Menangge - Sabay –

Colegio de San Isabel (1632) Beaterio de la Compana Colegio de Santa Rosa (1750) Colegio de la Concordia (1869)

Toim-Men-Ang sinta’y ipagdiwang siyang tali ng buhay, lubhang mayamang bukal, ay! ng sigla’t katuwaan.

TULONG SA PAG-AARAL

Men Sa pagsinta’y walang hindi sumusuko ang lalong mailap ay napaaamo, ang tigreng mabangis na uhaw sa dugo daig ng pag-ibig at napasusuyo.

1. Alpabetong Romano

11. pasyon

2. duplo

12. dalit

Tom-Men-Ang sinta’y ipagdiwang siyang tali ng buhay, lubhang mayamang bukal ay! ng sigla’t katuiwaan.

3. karagatan

13. lagda

4. kurido

14. ditso

- Wakas -

5. moro-moro

15. pangangalulwa

SARSUELA

6. tibag

16. colado

Ang sarsuela ay isang melodrama o dulang musikal na tatluhing yugto. Ang paksa ay natutungkol sa pag-ibig, paghihiganti, panibugho, pagkasuklam, at iba pang masisidhing damdamin. Naglalarawan din ito ng pang-araw-araw na buhay ng mga Pilipino. Upang lalong magustuhan ng mga manonood, hinahaluan ito ng katatawanan na laging ginagampanan ng mga katulong sa dula. Sinasabing ito’y naging libangan nang mga huling taon na ng pananakop sa atin ng mga Kastila.

7. sarsuela

Mga Salita o Lipon ng mga Salitang Nararapat Unawain

8. pananapatan

17. harana 18. bilyako

9. karilyo 10. silograpiya

Ang isa sa pinakamagandang halimbawa ng sarsuela ay ang “Walang Sugat” ni Severino Reyes na namalasak mula sa huling taon ng pananakop ng mga Kastila hanggang sa mga unang taon dito ng mga Amerikano. Sapagkat ang isa sa pinakalayunin ng mga Kastila sa pananakop nila ng mga ibang bansa ay ang magpalaganap ng pananampalatayang Katolisismo, kaya’t ang una nilang itinuro sa mga Pilipino’y ang relihiyon. Nagbukas sila ng mga paaralan o kolehiyo sa ilalim ng pamamahala ng mga pari. Ang mga unang kolehiyong itinatag nila ay ang mga sumusunod: Colegio de San Jose – 1602 Colegio de Santo Tomas – 1611 (naging unibersidad - 1645)

1. Anu-ano ang mga layunin ng mga Kastila sa kanilang pananakop sa ibang bansa? 2. Patunayang ang Pilipinas ay nagapi sa pamamagitan ng krus at hindi ng sandata. 3. Banggitin ang mga paksa ng panitikang dinala nila rito. 4. Bakit masasabi nating ang mga unang misyonerong Kastila ay tapat sa kanilng tungkuling maka-Diyos?

5. Anu-ano ang mga unang aklat na panrelehiyong nilimbag dito? Anu-ano ang mga nilalaman nito?

11. Anu-ano ang mga akdang pangwika ng nailimbag sa ating kapuluan nang panahon ng mga Kastila? Isa-isahin at turan din ang may-akda ng bawat isa.

6. Isalaysay ang pagkakaunlad ng moro-moro.

12. Ano ang kantahing bayan? May pagkakaiba ba ito sa mga awiting bayan? Magbigay ng halimbawa ng mga ito.

7. Banggitin ang pagkakaiba ng moro-moro sa zarzuela. 8. Bakit si Francisco Balagtas ang kinilalang ama ng Panitikang Tagalog? 9. Ano ang kahalagahan ng “Florante at Laura” sa sambayanang Pilipino?

13. Anu-ano ang mga dulang panlibangan ng ating mga kababayan nang panahong ito. Magbigay ng ilang pahayag tuingkol sa bawat isa. 14. Ano ang nais nating maalaala sa senakulo? Sa paanong paraan ito nakatutulong sa isang tao?

10. Isa-isahin ang mga naiambag ng Kastila sa panitikang Filipino. 15. Ano ang nais ipamalas sa pagtatanghal ng moro-moro? I. Sagutin ang mga sumusunod: 16. Ano ang nililinang sa pag-aaral ng duplo? 1. Alin ang isinasaalang-alang na unang pananakop ng mga Kastila sa ating kapulaan? Bakit?

17. Napapanahon pa ba ngayon ang nilalaman ng Urbana at Felisa? Bakit?

2. Anu-anong mga pagbabago sa buhay ng mga Pilipino ang naganap nang panahon ng mga Kastila?

18. Anong aralang binanggit ni Padre Modesto de Castro tungkol sa Kapurihan at Karangalan ng mga kababaihan?

3. Turan ang impluwensya ng mga Kastila sa Panitikang Filipino.

19. Ano ang kaakit-akit na kilos ni Urbana na di-maaaring malimot ng kanyang mga kaibigan?

4. Alin ang ipinalalagay na kauna-unahang aklat na naiambag sa ating kapuluan nang panahong ito? Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa aklat.

20. Ayon kay Urbana, kailan masasabing mapalad ang isang anak sa kanyang magulang?

5. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa aklat na “Nuestra Señora del Rosario.” 21. Ano ang payo kay Honesto sa pagtanggap ng katungkulan? 6. Aling aklat ang ipinalalagay na kauna-unahang nobelang nalimbag sa Pilipinas? Sino ang may-akda nito?

22. Sa kasalukuyan, ano ang pangunahing layunin ng isang taong humahawak ng katungkulan?

7. Ano ang pasyon? Paano ito naiiba sa senakulo? II. Pagtapat-tapatin: Hanapin ang sagot sa Hanay A sa Hanay B. 8. Sinu-sino ang mga nagsisulat ng pasyon? Kaninong sinulat ang naging pinaka“popular”? 9. Sino ang ama ng tuluyang klasika sa Tagalog? Anong aklat ang kaniyang sinulat. 10. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa “Urbana at Felisa.”

Hanay A _____ 1. Kauna-unahang abakaJose dang Filipino B. Arte de la Lengua Bicolana

Hanay B A. Blancas de San

_____ 2. Ikatlong aklat na nalimbag sa Pilipinas. _____ 3. Ikalawang aklat na nalimbag sa Pilipinas.

K. Alibata D. Vocabulario de la Lengua Tagala

___________ 7. Vocabulario de la Lengua Tagala ___________ 8. Urbana at Felisa ___________ 9. Barlaan at Josaphat

_____ 4. May akda ng Urbana at Felisa _____ 5. May akda ng Nuestra Señora del Rosario _____ 6. Kauna-unahang talasalitaan sa Tagalog

E. Vocabulario de la Lengua Pampanga

___________ 10. Doctrina Cristiana

G. Barlaan at Josaphat

IV. Turan ang mga sumusunod:

H. Arte de la Lengua Iloko

___________ 1. Kauna-unahang aklat na nalimbag sa pamamagitan ng silograpiko.

I. Duplo _____ 7. Kauna-unahang balarilang Iloko Rosariio

L. Nuestra Señora del

_____ 8. Unang aklat pangwika sa Bikol

M. Karagatan

_____ 9. Unang aklat pangwika sa Kapampangan

N. Modesto de Castro

_____ 10. Dulang panlibangan na kinatatampukan ng mga bilyako at bilyaka III. Isulat ang may-akda ng mga sumusunod:

___________ 2. Dulang panlibangan na ang layunin ay magbigay galang, magpuri, at mag-alay ng papuri sa mahal na krus na nakuha ni Santa Elena sa bundok na tinitibag. ___________ 3. Dula na natutungkol sa paghahanap naman ng krus na pinagpakuan kay Hesukristo sa bundok. ___________ 4. Isang pagtatanghal sa entablado ng tungkol sa buhay at pagpapakasakit na dinanas ni Hesukristo. ___________ 5. Itinuturing na pagtatanghal ng mga tau-tauhang yari sa pirapirasong karton na pinagagalaw sa likod sa isang puting tabing.

___________ 1. Arte de la Lengua Bicolana ___________ 2. Vocabulario de la Lengua Bisaya

___________ 6. Dulang panlibangan na natutungkol sa paghahanap ng matutuluyan nina Birheng Maria at Joseph upang doon iluwal ang sanggol na si Hesus.

___________ 3. Arte de la Lengua Iloka ___________ 4. Vocabulario de la Lengua Pampanga ___________ 5. Compendio de la Lengua Tagala ___________ 6. Arte Y Reglas de la Lengua Tagala

___________ 7. Pagtatanghal na natutungkol sa pagpaparangal sa dalagang nagdiriwang ng kaniyang ikalabingwalong taong kaarawan. ___________ 8. Pagtatanghal na ang paksa’y tungkol sa paglalaban ng mga moro at kristiyano. Ang layunin nito’y maipakita ang kabutihan ng Kristiyano.

___________ 9. Kantahing bayan ng mga Tagalog.

3. Panumbalikan ang pagkakaroon ng kinatawang Pilipino Kortes ng Espanya.

___________ 10. Kantahing bayan ng mga Kapampangan.

4. Gawing mga Pilipino ang mga kura paroko. 5. Ibigay ang kalayaan ng mga Pilipino sa pamamahayag, pananalita, pagtitipon o pagpupulong, at pagpapahayag ng kanilang mga karaingan.

KABANATA 4 MGA TALUKTOK NG PROPAGANDA Panahon ng Pagbabagong Isip KAPALIGIRANG KASAYSAYAN Nagising pagkatapos nang higit sa tatlong daang taong pagkakahimlay ang mga natutulog na damdamin ng mga Pilipino nang isangkot sa digmaan sa Kabite ang tatlong paring sina Gomez, Burgos, at Zamora at patayin sa pamamagitan ng garote nang walang matibay na katibayan ng pagkakasala. Ito’y naganap noong ika17 ng Pebrero, 1872. Naragdagan pa ito nang makapasok dito ang diwang liberalismo sa pamamagitan ng pagkakabukas ng Pilipinas sa pandaigdig na kalakalan, at ang pagkakapadala sa kapuluan ng liberal na lider na tulad ni Gob. Carlos Maria de la Torre. Naging lalong mahigpit ang pagbabanta ng mga kastila, subalit di na nila nagawang pigilan pa ang nabuong mapanlabang damdamin ng mga Pilipino. Ang dating diwang maka-relihiyon ay naging makabayan at humihingi ng pagbabago sa pamamalakad ng simbahan at pamahalaan.

Tatlo ang taluktok o pinakalider ng Propaganda. Ang mga ito’y sina Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar, at Graciano Lopez Jaena. Tunghayan natin ang kanikanilang mga dakilang ambag sa bayan. Dr. Jose Rizal Jose Protacio Rizal Mercado Alonzo y Realonda ang buo niyang pangalan. Siya ay ipinanganak noong Hunyo 19, 1861 sa bayan ng Kalamba, lalawigan ng Laguna. Naging unang guro niya ang kanyang ina na si Teodora Alonzo. Nag-aral siya sa Ateneo de Manila. Nagsimula siyang mag-aral ng medisina sa Pamantasan ng Santo Tomas, nguni’t nagtapos sa Unibersidad Sentral ng Madrid. Nag-aral din siya sa pamantasan ng Berlin, Leipzig, at Heidelberg. Ang kanyang buhay ay nagwakas noong Disyembre 30, 1896, nang ipabaril siya ng mga Kastila na nagparatang sa kanya ng sedisyon at paghihimagsik laban sa pamahalaang Kastila. Ginamit niya ang sagisag na Laong-laan at Dimasalang sa kaniyang mga panulat.

ANG KILUSANG PROPAGANDA ANG KANIYANG MGA AKDA: Ang kilusang ito ay binubuo ng pangkat ng mga intelektuwal sa gitnang uri na tulad nina Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar, Graciano Lopez Jaena, Antonio Luna, Mariano Ponce, Jose Ma. Panganiban, Pedro Paterno, at iba pa. Paghingi ng reporma o pagbabago gaya ng mga sumusunod ang layunin ng kilusang ito. 1. Magkaroon ng pantay-pantay na pagtingin sa mga Pilipino at Kastila sa ilalim ng batas. 2. Gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas.

1. “Noli Me Tangere” – Ito ang una at walang kamatayang nobelang nagpasigla nang malaki sa Kilusang Propaganda at siyang nagbigay-daan sa himagsikan laban sa Espanya. Sa aklat na ito ay walang pakundangan niyang inilantad ang kasamaang naghahari sa pamamahala ng mga Kastila sa Pilipinas. Mahigpit na ipinagbawal ng mga Kastila ang pagbasa ng mga ito, ngunit maraming salin ang lihim na nakapasok sa kapuluan, bagama’t ito’y nangangahulugang kamatayan sa nag-iingat. Ang “Noli” ay nagbigay sa panitikang Pilipino ng mga di-malilimot na tauhang larawang-buhay na mananatili sa isip ng mga bumabasa, gaya nina Maria Clara, Juan Crisostomo

Ibarra, Elias, Sisa, Pilosopong Tasio, Donya Victorina, Kapitana Maria, Basilio at Crispin. Makapangyarihan ang panitik ni Rizal sa paglalarawang-tauhan.

8. “Junto Pasig” (Sa tabi ng Pasig) – Isinulat niya ito nang siya ay may 14 na taong guilang lamang.

2. “El Filibusterismo” – Ang nobelang ito’y karugtong ng Noli. Kung ang Noli ay tumalakay sa mga sakit ng lipunan, ang Fili ay lantad sa mga kabulukan ng pamahalaan, kasama rito ang katulong ngunit higit na naging makapangyarihan, ang simbahan. Kaya’t madalas uriin ang Noli na nobelang panglipunan at pampulitika naman ang Fili.

9. “Me Piden Versos” (Hinilingan nila ako ng mga Tula) – 1882 at “A Las Flores de Heidelberg” (Sa mga Bulaklak ng Heidelberg 1882) Ang dalawang tulang ito ay nagpapahayag ng mga dipangkaraniwang kalaliman ng damdamin.

Sa Fili ay naging Simoun si Ibarra. Ang dating malamig, mapagtimpi, at makabatas, at makapamahalaang si Ibarra ay naglagablab na kagubatan ng ngitngit, poot, at paghihiganti sa bulok at tiwaling pamahalaan. 3. “Mi Ultimo Adios” – (Ang Huli Kong Paalam) – Ito ay kanyang sinulat noong siya ay nakakulong sa “Fort Santiago.” Ipinalalagay ng marami na ang tulang ito ay maihahanay sa lalong painakadakilang tula sa digdig.

10. “Notas A La Obra Sucesos De Las Filipinas Por El Dr. Antonio de Morga” (Mga Tala sa Akdang mga Pangyayari sa Pilipinas ni Dr. Antonio de Morga) 1889. 11. “P. Jacinto: Memorias de Un Estudiante de Manila” (P. Jacinto: Memorias de Un Estudiante de Manila: Mga Guinita ng Isang Estudyante sa Maynila) 1882. 12. “Diario de Viaje de Norte Amerika” (Talaarawan ng Paglalakbay sa Hilagang Amerika) Marcelo H. del Pilar

Ang tulang ito’y di nilagyan ng pamagat ng umakda. Ang pamagat na ito’y inilapat lamang ng ibang tao nang si Rizal ay namatay na. 4. “Sobre la Indolencia de Los Filipinos” (Hinggil sa Katamaran ng mga Pilipino). Ito’y isang sanaysay na tumatalakay at sumusuri ng mga dhilan ng palasak na sabing ang mga Pilipino ay tamad. 5. “Filipinas Dentro De Cien Años” (Ang Pilipinas sa loob ng Sandaang Taon). Ito ay isang sanaysay na nagpapahiwatig na darating ang panahon na ang interes ng Europa sa Pilipinas ay mababawasan, samantalang ang impluwensiya ng Estados Unidos ay mararamdaman. Hula ni Rizal: Kung may sasakop uli sa Pilipinas, walang iba kundi ang Estados Unidos. 6. “A La Juventud Filipino” (Sa Kabataang Pilipino) – Ito ay isang tulang inihandog niya sa mga kabataang Pilipinong nag-aaral sa Pamantasan ng Santo Tomas. 7. “El Consejo De Los Dioses” (Ang Kapulungan ng mga Bathala) – Ito au isang dulang patalinghagang nagpapahayag ng paghanga kay Cervantes.

Si Marcelo H. del Pilar ay kilalang-kilala sa kaniyang mga sagisag sa panulat na Plaridel, Pupdoh, Piping Dilat, at Dolores Manapat. Siya’y isinilang sa Cupang, San Nicolas, Bulacan noong ika-30 ng Agosto, 1850. Ang kanyang mga magulang ay sina Julian H. del Pilar, kilalang manunulat sa Wikang Tagalog, at Ginang Biasa Gatmaitan. Kapatid niya ang paring si P. Toribio H. del Pilar na ipinatapon sa Marianas noong 1872. Marami silang magkakapatid at dahil doon, ang ginawa ni Plaridel ay hindi tumanggap ng mana at ang nauukol sa kaniya ay ibinigay sa mga kapatid. Si Plaridel ay nagsimula ng pag-aaral sa kolehiyo ni G. Flores at pagkatapos ay lumipat sa Kolehiyo ng San Jose. Di nagtagal ay lumipat siyang muli sa Unibersidad ng Santo Tomas. Ang kanyang pag-aaral ng huling kurso ng derecho ay napatigil nang walong taon. dahil sa pagkakagalit nila ng kura sa pag-aanak sa binyag sa simbahan ng San Miguel, Manila noong 1869. Noong 1880 ay nakuiha rin niyang matapos ang karunungan sa pagiging manananggol. Itinatag ni Plaridel ang pahayagang “Diariong Tagalog” noong 1882, na pinaglathalaan niya ng mga puna at pansin sa hindi mabuting pamamalakad ng pamahalaang Kastila at dahil sa iba’t ibang kasalanang ibinuhat sa kanya na bunga ng paghihiganti ng mga prayle at upang maiwasan ang gagawing pagpapatapon sa kanya ay napilitang maglakbay sa Espanya noong 1888.

Naging katulong niya si P. Serrano Laktaw sa paglalathala ng naiibang pasyon at katesismo na kababasahan ng masasakit na biro sa mga prayle. Ginawa rin nila ang “Dasalan at Tocsohan” at ang “Kaiigat Kayo,” galing sa salitang igat na isang uri ng isdang ahas na nahuhuli sa pulitika. Nang dumating siya sa Espanya, halinhan niya si Graciano Lopez Jaena bilang patnugot ng La Solidaridad na naging tagapamansag ng mga banal na mithiin na ikapagkakaroon ng mga kaluwagan sa pamahalaan ng mga Pilipino. Ngunit hindi tumagal nang mahabang panahon at napatigil siya dahil sa pagkakaroon niya ng karamdaman. Malubha na siya at hindi halos makalakad ay nagtangka pa ring makarating ng Hoingkong upang doon man lamang ay mapakilos na niya ang kanyang kababayan. Ngunit nabigo siya sa tangka niyang ito. Sa sakit na pagkatuyo ay namatay siya sa Espanya, nguni’t bago binawian ng buhay ay ipinagbilin sa mga kasama na paratingin sa kanyang asawa’t mga anak ang sumusunod na tagubilin: “sabihin ninyo sa aking pamilya na sila ay hindi ko napagpaalaman. Ibalita ninyo ang kapalaran ng ating mga kababayan. Ipagpatuloy ninyo ang pagtuklas ng ginawa at kagalingan ng ating bayan.”

“Amain namin sumaconvento ka, sumpain ang ngalan mo malayo sa amin ang kasakiman mo, quitlin mo ang liig mo dito sa lupa para nang sa langit. Saulan mo cami ngayon nang aming kaning iyong inarao-arao at patawarin mo kami sa iyong pag-ungal para ng taua mo kung kami’y nacucualtahan, at huwag mo kaming ipahintulot sa inyong manunukso at iadya mo kami sa masama mong dila. Amen.” 4. “Ang Cadaquilaan ng Dios” – ito’y isang hawig sa katesismo subalit pagtuiya laban sa mga prayle na inilathala sa Barcelona. Ito’y isang sanaysay ng pagtuligsa laban sa mga prayle ngunit nagtataglay ng mga pilosopiya tungkol sa kapangyarihan at katalinuhan ng Poong Lumikha, pagpapahalaga, at pag-ibig sa kalikasan. 5. “Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas” – isang tulang nagsasaad ng paghingi ng pagbabago ngunit ang Espanya ay napakatanda at napakahina na upang magkaloob ng anumang tulong sa Pilipinas. Ang tulang ito’y katugunan sa tula ni Herminigildo Flores na “Hibik sa Pilipinas, sa Inang Espanya.”

Iyan ang dahilan kaya si Plaridel ay may sariling pitak sa kasysayan ng ating bayan. Hindi na mabilang ang mga lansangang nagtataglay ng kanyang pangalan. Ang dating bayan ng Kingwa ay ginawang Plaridel, ang mataas na paaralan sa Malolos ay Marcelo H. del Pilar High School, nguni’t higit sa lahat, mananatiling buhay habang panahon ang kanyang kagitingan at pagkamakabayan.

6. “Dupluhan...Dalit...Mga Bugtong” – ito’y katipunan ng maiigsing tula at pang-aapi ng mga prayle sa Pilipinas.

1. “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” – salin sa tulang Kastilang “Amor Patrio” ni Rizal na napalathala noong Agosto 20, 1882 sa “Diariong Tagalog.”

8. “Por Telepono”

7. “La Soberana en Filipinas” – isang sanaysay na tungkol sa mga katiwalian at di makatarungang ginawa ng mga prayle sa mga Pilipino.

9. “Pasiong Dapat Ipag-Alab ng Puso ng Taong Babasa” 2. “Kaiigat Kayo” – ito’y isang pabiro at patuyang tuligsa at tugon sa tuligsa ni P. Jose Rodriguez sa “Noli” ni Rizal; inilathala sa Barcelona noong 1888. Gumamit siya ng sagisag na “Dolores Manapat” sa akda niyang ito. 3. “Dasalan at Tocsohan” – akdang hawig sa katesismo subalit pagtuya laban sa mga prayle na inilantad sa Barcelona, 1888. Dahil dito’y tinawag siyang “Pilibustero.” Kahanga-hanga ang himig na panunuya at ang kahusayan ng pananagalog. Halimbawa ng isang bahagi, “Amain Namin”

Si Graciano Lopez Jaena (1856-1896) Isinilang noong Disyembre 18, 1856, at binawian ng buhay noong Enero 20, 1896, ang isa sa pinakadakilang bayani at henyo ng Pilipinas, si Graciano Lopez Jaena. Siya ay pinagmamalaking anak nh Jaro, Iloilo, na ang katalinuhang taglay ay hinangaan ng mga Kastila at Europeo. Isa siyang kilalang manunulat at mananalumpati sa “Gintong Panahon ng Panitikan at Pananalumpati” sa Pilipinas. Siya ay nakagawa ng may 100 pananalumpati na magpahanggang ngayon ay binabasa ng mga makabagong Pilipino na tinipon at inilimbag sa imprenta ni Remigio Garcia, dating mayari ng tindahan ng aklat, “Manila Filatica.”

Si Graciano Lopez Jaena ay umalis sa Pilipinas noong 1887 sa tulong ng kanyang mayamang tiyuhing si Don Claudio Lopez upang makatakas sa pagpaparusa sa kanya ng kanyang mga kaaway, at humantong sa Valencia, ang pinakasentro ng kilusang Republicano ng mga Kastila tulad nina Pi y Margall, Morayta, Moret, Castelar, Salmeron, at iba pa. Simula sa Valencia ay lumipat siya sa Barcelona at itinatag niya ang kauna-unahang magasin, ang “La Solidaridad,” na hindi naglaon ay naging opisyal na bibig ng “Asociacion Hispano Filipina” na binubuo ng mga kastila at Pilipino na siyang lumalakad sa pagbabago ng mga reporma sa Pilipinas. Dahil dito, si Graciano Lopez Jaena ay nagtagumpay na ipamukha sa mga Kastila at sa mga tao sa mundo at ipakilala ang nagagawa ng isang mamahayag sa kanyang bayan sa pagpapasok ng pagbabago sa mga batas, reporma, tuingo sa mabuting kabuhayan, pag-unlad ng kabihasnan at sariling kapakanan.

prayle na masiba, ambisyoso, at imoral ang pagkatao. Ang “satire” o mapagpatawang Bisaya ay “malaki ang tiyan” o mapagpatawang kuwentong tuligsa sa kasamaang laganap noon sa simbahan. Narito ang pagsusuring salin sa Tagalog ng Fray Botod na sinulat ni Magdalena P. Limdico. Fray Botod ni Graciano Lopez Jaena Dis. 17, 1856 – Enero 20, 1896 Speeches, Articles & Letters nina:

Encarnacion Alzona Teodro Agoncillo

Sino si Botod? Si Lopez Jaena bagama’t hindi naging propesor ay isa ring guro sa pamamagitan ng kanyang mga kaibigan at kama-anakan sa Pilipinas. Tulad nina Antonio Maria Regidor, Tomas G. del Rosario, at Felipe Calderon, siya ay tumindig sa paghiwalay ng simbahan sa pamahalaan, para sa walang bayad na pagaaral, para sa mabuting pama-malakad ng edukasyon na pinamumunuan ng pamahalaang may kalayaan sa pananampalataya, at para sa pagtatatag ng isang nagsasarili at malayang pamantasan. Dahil sa pagkakahidwaan nina Dr. Jose Rizal at Marcelo H. del Pilar ukol sa kung sino ang namumuno sa Asociacion Hispano Pilipina sa Madrid, si Graciano Lopez Jaena ay pumanig kay Rizal. Naisipan ni Lopez Jaena ang magbalik na rin sa Pilipinas upang manghingi ng abuloy para sa pagpapatuloy ng bago niyang pamahalaan na may pangalang “El Latigo Nacional” o “Pambansang Latigo.” Ipinagbili na niya ang pag-aari sa “La Solidaridad” kay Marcelo H. del Pilar na noon ay abogado na at maraming dalang kuwarta sa simula ng pagtigil sa Espanya. Si Graciano Lopez Jaena ay nagkasakit ng tuberkulosis at namatay sa ospital na walang bayad sa Barcelona noong ika-20 ng Enero, 1896, labing-isang buwan bago binaril ang malapit niyang kaibigan, si Dr. Jose Rizal, sa Luneta noong ika-30 ng Disyembre, 1896. ANG MGA AKDA NI GRACIANO LOPEZ JAENA 1. “Ang Fray Botod” – isa sa mga akdang isinulat niya sa Jaro, Iloilo, noong 1876, anim na taon pagkatapos ng himagsikan sa Kabite, na tinutuligsa ang mga

May dalawang taong nag-uusap at ang kanilang pinag-uusapan ay tungkol kay Pari Botod. Nasa plaza sila at nakita nila ito na may kasamang babae. Sinasampal ang babae at napaluhod ito at nagmakaawa na wari ay humihingi ng kapatawaran. Kasumpa-sumpang pari-diyata’t magagawa niya ito – Sanay kami sa gayong eksena. Sabi ng kausap. Siya ang kura paroko sa aming bayan. Ang mga prayle pala ang may-ari ng mga paroko dito? – Di kapani-paniwala. Talagang naririto sila at nagmamalabis hindi lamang sa ispiritwal na bagay kundi sa (puilitiko) pamahalaan at sa kalaswaan. Dapat ay lasuinin ang ganyang uri ng tao. Darating ang araw at pagbabayaran din nila ang kanilang pagkakautang. Daig pa pala sa Tsina. Paglalarawan: Ang Pari Botod ay di niya pangalan o apelyido. Ang kahulugan ng Botod ay malaking tiyan at ito ang tinataguri sa kanya ng tao. Ang ngalang binyagan niya ay Ana dahil sa ipinanganak siya sa kapistahan ni Santa Ana – ina ng Mahal na Birhen. Nais pa niyang tawaging Fray Botod kaysa Pari Ana. Siya ay taga-Aragon at ang mga magulang niya ay di niya nakilala. Siya ay natagpuan ng isang mangingisda sa ilog ng Ebro malapit sa simbahan ng “Our Lady of Pillar” – nang sumapit sa ika-14 ay tumakas at nagpunta sa Villadolid sa kumbento ng mga Agustino.

Siya ay 21 nang naatasang magtungo sa Pilipinas. At isa pa rin sa mga ugali niya ay ang pagiging magaslaw. Siya ay nag-anyong mahiyain ngunit pagkaraan ng limang taong pagkain ng saging, papaya at pagkatapos na maging paroko sa bayan nila ay naging mapagmalaki na at napakayaman. Malaking tao na siya ngayon, di kapani-paniwala. Pandak, biluging mukha na parang buwan, bilugang pisngi. Makapal ang labi, maliliit na mga mata, mapulang ilong na malaki ang butas kaydaling makaamoy. Mamulamulang buhok, bilugan ang ulo tulad ng bao ng niyog. Kunot ang noo at matalas tumingin. Napakalaking tiyang nakausli. Maikli ang leeg iyan si Padre Botod. Ang buong katauhan ay kuha hay Don Quijote at katawa-tawang si Sancho Lanza. Pag-uugali: Mas matakaw kay Heliogabalus, uisurero, masahol sa Hudyong nagpapahiram ng pera, mahilig sa babae katulad ng isang sultan. Sa katapusan,ibig din niya ang magagarang regalo.

Mayroon, ngunit kaisa ni Padre Botod. Itinulad ang mga babae sa Mananayaw na taga- Indiya. Isa sa kanilang Diyosa ay nakipagtalik sa isang mortal na naakit sa mga awitin niya. Nanganak ng isang babae na di maaaring mabuhay sa langit dahil sa ama kaya ibinigay sa mga Brahman na siyang nagpaaral sa kanya sa loob ng pagoda at nagsasayaw sa harap ng mga Diyosa. Sa kanyang pag-ibig ay nagkaroon siya ng 7 anak na babae na mananayaw sa Templo at 3 lalaki na naging musikero. Ang mga mananayaw ay di nagpapakasal, naglilingkod lamang sa mga Diyosa. Itinutulad ang mga mananayaw sa mga Canding-Canding. May nagkakagulo at nang tingnan nila ay 5 batang lalaki ang ibig bumugbog kay Fr. Botod. Mabuti ngunit kaawa-awa sila pagkat mapupunta lang sila sa bilangguan. Magbabayad kayo balang araw.

Sa pagbubuod – kung ilalarawan siya ni Zola, siya ay humigit-kumulang sa mga sumusunod: Si Padre Botod ay patabaing baboy na kumakain, umiinom, natuitulog. at walang iniisip kundi ang malamang (appetite) sarap. Ayan, lumabas na naman na may kasunod na batang babaing umiiyak. Nilalambing siya ni Padre Botod, dinadamayan ang paghikbi ay napipigilan ng takot at sumunod siya ayon sa ipinag-uutos ng prayle. Maraming kabataang babae magaganda at magagarang pananamit ang nakakasama niya. Sila’y lalabas at kakain sa labas ng bayan. Sila ang mga candingcanding she-kids, Bataan o bata iyan. Sila ay tinatawag na bataan-galing sa mahihirap na pamilya at pinangakuang papag-aralin, tuturuan ng Doctrina Cristiana at Catesis – magbasa, sumulat, at mga bagay makapagpapahintulot sa mga magulang. Maaaring ito’y sapilitan o lubos na pagbibigay. Wala bang gurong babae rito?

Bumaba ka, duwag, baboy, malaswa. Bumaba ka at magbuntalan tayo. Tumakbo siya sa kumbento at noong hapon at natakot siya at nagkaroon ng pananakit ng tiyan. Di siya nakatulog nang magdamag. Madaling araw pa ay nagpunta na siya sa Kapitolyo at nagsumbong tungkol sa pag-aaklas ngunit di-binanggit ang katotohanan ng mga pangyayri. Pagkaraan ng 2 araw inaresto ng mga guwrdiya civil ang mga mag-aaral sa pangigipuspos ng mga magulang. Sinermunan pa ang mga magulang tungkol sa pagpapadala ng anak sa Maynila. Paano niya inaliw ang sarili? Halos araw-araw ay nagsusugal siiya maliban kung araw ng Linggo pagkat nakikipagsabong siya. Kung siya’y naglalaro at may mangungumpisal na mamamatay na ay itinaboy niya ang kumakaon at sinasabing magdasal na lamang ng “Sumasampalataya” at doon na niya ibinibigay ang kanyang bendisyon.

Nang mamatay ang taong yaon:

Pag may pupunta para mag-ayos ng daan-sasabihin niya na gawin muna ang kusina ng simbahan niya.

Humiling 3 pari Paano siya nagsisinungaling? Tama na ang isa na lang at ang bayad ay P150 segunda klase. Hinanap ng tao si Pari Marcelino at sa kanya raw ay P50- tatlong pari pa. Wala pong pera ang namatayan.

Mayaman kami sa Espanya- at lumalayo kami sa pinto. Pumupunta kami rito para maging sibilisado ang mga Indio.

Magdelihensiya kayo kundi ay di malilibing iyan. Ayaw niyang ipaturo ang Kastila. Baka laban daw siya ng mga Indiyo. Naglasing si Padre Marxcelino nang malaman ito at nang ipalit sa kanya ito ay pinasara ang kumbento. Baba ka riyan Botod kung talagang matapang ka, nakahihiyang pari, ulol, baba ka at pipilipitin ko ang leeg mo. Wala kang kahihiyan!

Paano siya kumain? Sa umaga, malaking tasang tsokolate – 4 na hiwang bibingkang kanin Sa tanghali alak – 15 duke

Nanahimik si P. Botod at pagkatapos ng 3 araw ay ipinatawag niya sa Obispo si P. Marcelino at ipinakulong sa seminaryo.

Siesta – lagi siyang may siesta sa tanghali.

Paano nagpipista ng Patron sa bayan?

Kuwarto – Paglalarawan:

Ipasasabi niya sa sakristan, na sabihin sa mga mayayamang ginang na magbigay ng iba’t-ibang pagkain para sa bisita niya. Ang kanyang paroko ay gagasta sa marangya niyang pista.

Resurreccion ni Hidalgo asawa ni Putifar (half nude) Kama – yari sa kamagong – Greco Romano – Tsina

Paano siya napapakalakal? Kama – may sedang jusi Isa siyang usurero. Larawan – nakaaaliw Pag may humihiram ng 300 ay di lamang niya pababayaran ng 600 kundi bibilhin niya ang palay ng murang-mura at ipagbili nang mahal kapag tag-araw na.

May malalaki at malalambot na unan sa tabi. Sa tabi, may mesang marble na may sinturon at pangkamot na maaabot ng kamay.

Gigipitin niya ang mga magsasaka. Sasabihin pa ngang lahat para sa mahal na birhen.

Ang sinturon ay pamalo sa mga kabataang babae na matigas ang ulo lumalaban.

Paano siya nagiging pulitiko?

Ang pangkamot.

Masahol pa siya kay Canovas o Lagasta.

Gawain ng mga Batang Babae:

Kikay – mamamaypay

2. Ang iba pang isinulat ay ang La Hija del Praile, at ang “Everything is Hambug” o (ang lahat ay kahambugan). Dito ay ipinaliliwanag ni Lopez Jaena ang mga kapahamakan at kabiguan kung mapakasal sa isang Kastila.

Paula – nangingiliti sa paa Loleng – naghihilot sa ulo Titay – nag-aalis ng kuto

3. “Sa Mga Pilipino” – 1891 – Isang talumpati na ang layunin ay mapabuti ang kalagayan ng mga Pilipino. Malaya, maunlad, at may karapatan. 4. “Talumpating Pagunita kay Kolumbus” – Noong ika-391 Anibersaryo sa pagkakatuklas ng Amerika na binigkas niya sa teatro ng Madrid.

Manay – nangingiliti sa tainga sa tulong ng pakpak ng manok (feather) Arang – nanghihila ng daliri Ansay – nang-aalis ng puting buhok Biray – pinakamaganda – nanghihimas sa tiyan Calay – bumubulong ng mga istorya sa tainga upang makatulong para mag-isip ng sarap sa buhay. May iba pa-ayokong sasabihin kapag naghihilik na – isa-isang umaalis. May misteriosang pintuan na spring. 2 – dalagang magaganda ang papasok, uupo sa silya sa tabi ng pari at maghihintay sa nais mangyari ng pari.

5. “En Honor del Presidente Morayta dela Asociacion Hispano Pilipino” – 1884 – pinuri ni Lopez Jaena si Hen. Morayta sa pagpapantay-pantay niya sa mga tao. 6. “En Honor del Artistas Luna y Resurreccion Hidalgo” – 1884 – Matapat na papuri sa kanilang mga iginuhit na naglalarawan ng mga kalagayan ng mga Pilipino sa kamay ng mga Kastila. 7. “Amor A España o Alas Jovenas de Malolos” – (Pag-ibig ng Espanya sa mga kababaihan ng Malolos. Pag-aaral sa Kastila ng mga babae na ang guro ay gobernador ng lalawigan ang magbibigay.) 8. “El Bondelerismo En Pilipinas” – Ipinagtanggol ni Graciano Lopez Jaena na walang tulisan sa Pilipinas at dapat magkaroon ng batas tungkol sa mga nakawan at kailangang (Pilipinas) baguhin upang hindi mahirapan ang Pilipinas.

Imahinasyon na ninyo ang bahalang humabi sa mga dapat mangyari.

9. “Honor En Pilipinas” – Karangalan sa Pilipinas – ang pagwagi sa exposisyon nina Luna, Resurreccion, at Pardo de Tavera na ang katalinuhan ay nagbigay ng karangalan sa Pilipinas.

Paano siya nagpaparusa?

10. “Pag-aalis ng Buwis sa Pilipinas.”

Pag may Indio na di nagtrabaho dahil sa maysakit ang asawa.

11. Isang paglinang sa “Institucion ng Pilipinas.”

Palo – 50 x 3 = 150 lagyan ng suka at paminta para madali

12. “Mga Kahirapan ng Pilipinas” – Tinutukoy rito ni Lopez Jaena ang maling pamamalakad at edukasyon sa Pilipinas – 1887.

Pagkaraan ng maraming araw may kausap si Fr. Botod naloka – nagmumura sa prayle.

IBA PANG MGA PROPAGANDISTA ANTONIO LUNA Si Antonio Luna ay isang parmasyotikong dinakip at ipinatapon ng mga Kastila sa Espanya. Sumanib siya sa Kilusang Propaganda at nag-ambag ng kaniyang mga sinulat sa La Solidaridad. Ang paksa ng kaniyang mga akda ay halos natutungkol sa kaugaliang Pilipino at ang iba’y tumutuligsa sa pamamalakad ng mga Kastila. Ang ginamit niyang sagisag sa panulat ay Taga-ilog. Namatay siya sa gulang na 33 noong ika-7 ng Hunyo, 1899. Pinatay siya diumano ng mga tauhan ni Aguinaldo, sanhi nang mabilis biyang kabantugan na naging kaagaw niya sa pagtingin ng bayan. Ang ilan sa kaniyang mga inakda ay ang mga sumusunod: Noche Buena – naglalarawan ng tunay na buhay Filipino. Sa Divierten – (Naglilibang Sila) – isang pagpuna sa sayaw ng mga Kastila na halos di-maraanang sinulid ang pagitan ng mga nagsisipagsayaw. La Tertulia Filipina – (Sa Piging ng mga Pilipino) – naglalahad ng isang kaugaliang Filipino na ipinalalagay niyang lalong mabuti kaysa kaugaliang Kastila. Por Madrid – tumutuligsa sa mga Kastilang nagsasabing ang Pilipinas ay lalawigan ng Espanya ngunit ipinalalagay na banyaga kapag sinisingilan ng selyo.

Isang dukhang angkan ang aking dadalawin. Isa siyang balo na may pito o walong anak na ang marangal at matapang na asawang kawal ay namatay sa Jolo sa harap ng kuta ng mga moro noong mga sandali pa namang matatamo na niya ang tagumpay, at walang iniwan sa kanyang mga anak kundi katapangang balot ng limot, luhang dumaloy, at pangungulilang puspos ng paghihikahos. Dahil sa pagluiluksa, ang balo’y nanirahan sa isang sulok na malayo sa marangyang Madrid: dahil sa lungkot at sa kagipitan ay napititan siyang magtira sa isang silid ng ikapat na palapag at tila baga paaglahing sinasabi ng kasaliwaan na ang sulok na iyon ay laang maging daigan ng mga sakit. Hindi ako tumigil sa tapat ng pinto gaya ng mga nakaraang pinakinggan ko ang tugtugin sa piyano ni Lucy, isa sa mga anak. Noon ay ibang tugtugin ang pumipintig sa aking kalulwa buhat sa loob, isang tinig ng batang lalaki ang nagsasabing paulitulit. Tinapay, mama, bigyan mo ako ng tinapay. (- Pan . . . mama . . . dame pan . . .) Nanag makapasok ako ay pahangos na itinago ng ina ang mga basahan at balutang nangakapatong sa mga kasangkapan at sinabi sa akin. - Tuloy kayo: ang bahay na ito’y tila isang kuwartel . . . ang lahat ay makakalat . . . sa dami ng bata . . . salamat at kayo’y . . . Ang mga anak na kinulong ng ina sa kalapit na silid ay nangangasisigawan at tinatadyakan ang pinto bilang pagutol sa gayong pagkakulong.

La Casa de Huespedes – (Ang Pangaserahan) naglalarawan ng isang pangaserahan na ang kasera’y naghahanap ng mangangasera hindi upang kumita, kundi upang maihanap ng mapapangasawa ang kaniyang anak.

Nag-uusap kami ng balo na inaabala ng padyak ng mga bata sa pinto na malapit nang mabuksan at sinasagot ng ina ng ganitong banta:

Impresiones – ito’y isang paglalarawan sa ibayong kahirapang dinaranas ng isang mag-aaral na naulila sa amang kawal.

Nandiyan na ako, Manalo, Ricardo, Antonio . . . makikita ninyo’t tatamaan kayo . . .

Ang sumusunod ay isang halaw sa akdang ito ni Taga-ilog. Taglay ang isang sulat para sa mga kamag-anak ng isang iniibig kong kaibigan, bukod sa maraming balak at pangarap, ay sumakay ako sa isang trambiyang patungo sa Madrid. Noon ay maningning ang sikat ng araw.

At binalingan akong nakangiti na marahil ay naawa sa kaing pagbabata: Kung saan may mga bata ay isang impiyerno . . . Huwag kayong magaasawa . . . huwag kayong mag-aasawa kailanman.

Ang batang may sakit ay parang pulubing gumagapang sa losa, lumapit sa kanyang ina, tumahan sa silya, itinulak ito, pinatatag ang mga paa, gumabay at ... sa di-kawasa’y nakatayo.

Kaawa-awang ina...walang nangyari. Nagsisingkilan ang mga bata upang makalapit sa akin at hindi nila alagatang may nagbabata dahil nga sa yapak.

Tinapay, mama ... Kahabag-habag ang aking anak! naibulalas ng ina na napaluha, niyapos ang anak, at pinaliguan ng halik. Sino ba ang umibig sa iyo?

Hoy, bastos! – anang isa sa kanila na hawak ng dalawang kamay ang paa ng sinigawan na nakatayong gaya ng manok na natutulog. – Tinutuntungan ako, Mama, tinutuntungan ako!

Inaako ng ina ang anak, idinuyan sa mga bisig, at wari bagang ibig bigyan ng lakas ang payat na katawan niyon na halos takasam na ng buhay.

Lumayo ang nakatuntung ngunit hindi katulinan kaya’t inabutan ito ng hampas ng ina na kumakalabog sa likod.

Nakikita mo ba siya? ...Siya’y iyong kaibigan, lapitan mo’t iyong hagkan ... Hindi mo na ba siya nakikilala?

Ang pinalo’y umiyak nang walang luha at binantaan ang tinuntungan: Marcia! Marcia!

Hinagkan ko ang maliit at walang malay na mukhang iyon na marusing, nanlalagkit, at kasing amoy ng lahat ng nahihipo ng isang bata, gayundin ang buhok na walang tiyak na kulay dahil sa alikabok at iyon ay kawangis ng isang pugad ng ibon. Dinalhan kita ng karamelo, ang sabi ko sa bata. Pagkasabi ko nito, nagibayo ang mga padyak sa kalapit na silid, sabay ng sigawang humimiling na sila’y palayain, gaya ng paghiling ng katipunan ng mga nanghihimagsik. Ang ina, gaya ng lahat ng ina ay naawa, binuksan ang pinto at nagsilabas na animo’y mga bulugan ang apat na batang lalaki ba ang mga gulang ay mula sa apat hanggang siyam na taon, halos marurusing na lahat, punit ang mga baro, nagsisitawa ang iba’t humihiyaw naman ang iba at sila’y naglulundagan. Nagsilapit sa akin at iniandat ang mga pisngi, ayaw magsilayo sa akin, nagsitabihan sa akin, hinila ang aking mga bisig at nagsiupo sa aking tuhod. Sa amoy ng karamelo, ang mga diyaskeng iyon ay nagpapaluan, gaya ng pukyutan sa kalabaw. Ako’y tinatakpan, kinakalmot, at ang pulutong na iyon ay nagtutulakang animo gumugulong na along bumabala sa aking matatag na upo. As vais a llever una paliza...Fuera de aqui! – (Baka kayo’y mangapalo ko. Lumayas kayo rito!)

Manalo! – Namumula ang ina sa pagsigaw. – Huwag mong panindigan ang aking balahibo’t alam mo na! Natulig akoii sa lahat ng iyon: ang kaingayang umuukilkil sa aking pandinig ay nakapipinsala; hindi laumalayo sa tabi ko ang mga bata, at naruimihan ng kanilang mga sapatos at marurusing na kamay ang aking damit. Nagsilayo ang mga bata nang pagbibigyan ko ng karamelo. Ngunit hindi pala ako nakapaghanda. Nag-ali-aligid sa akin ang pangkat na iyon ng mga manghihimagsik, samantalang nauubos ang kanilang karamelo ay bigla akong nilusob sa lahat ng gawi, gaya ng paglusob sa isang look na nagtatanggol. Ang dalawa’y kumabayo sa aking tuhod na parang tunay na bangkero; ang isa’y uimakyat sa aking likod, ikinapit ang dalawang kamay sa aking likod, ikinapit ang dalawang kamay sa aking balikat, umigpaw nang buong husay hanggang sa bumisaklat sa aking batok; ang dalawang huli’y abalang-abala sa pagsisiyasat at pagduro ng alpiler sa aking lukbutang pinaglagyan ng karamelo. Nawalan ng saysay ang mga hiyaw ng balo at sapagkat likas sa kaninuman ang pagtatanggol sa sarili, sinimulan ko ito nang buong ingat. Sa paraang hindi halata ay sinuintok ko ang isa, kinurot ang isa pa, at sinundot ng dulo ng sapatos ang nasa malayu-layo. Dahil sa akala ng malit na “ganid” na iyon na sila-sila ang nagsasakitan ay nangagbangayan.

Minamasdang walang bahala ang lahat ng iyon ng maliit na maysakit na nakalulungkot sa mga bisig ng ina’t humahanap ng init, gaya ng sisiw na nilulukuban ng pakpak ng inahin...Dahan-dahang ipinikit ang mga mata’t tuloy na nahimbinghimbing na kapatid ng kamatayan. Sino ang nakaaalam kung namatay iyon!

A Mi Madre (Sa Aking Ina) – nagsasaad ng kahalagahan ng isang ina, na naging malungkot ang isang tahanan kung wala ito.

MARIANO PONCE

JOSE MA. PANGANIBAN

Si Mariano Ponce ay naging tagapamahalang patnugot, mananalambuhay, at mananaliksik ng Kilusang Propaganda. Ang kaniyang mga ginamit na sagisag sa panulat ay Tikbalang, Kalipulako, at Naning. Tungkol sa kahalagahan ng edukasyon ang karaniwang paksa ng kaniyang mga sanaysay. Inilahad din niya ang pang-aapi ng mga banyaga at ang mga karaingan ng bayan. Ang ilan sa kaniyang mga akda na naiambag niya sa Panitikang Filipino ay ang mga sumusunod:

Ikinubli ni Jose Ma. Panganiban ang kaniyang tunay na pangalan sa ilalim ng sagisag ng Jomapa. Kilala rin siya sa pagkakaroon ng “Memoria Fotografica.” Siya ay halos kabilang sa mga kilusang makabayan.

Sampaguitas Y Poesias Varias – katipunan ng kaniyang mga tula.

Ang ilan sa kaniyang mga naisulat ay ang mga sumusunod: Ang Lupang Tinubuan

Mga Alamat ng Bulakan – naglalaman ng mga alamat at kuwentong bayan ng kaniyang bayang sinilangan. Pagpugot kay Longino – isang dulang Tagalog na itinanghal sa liwasan ng Malolos, Bulacan.

Sa Aking Buhay Su Plan de Estudio El Pensamiento

Sobre Filipinas Ang Mga Pilipino Sa Indo-Tsina

ANG PANAHON NG TAHASANG PANGHIHIMAGSIK KALIGIRANG KASAYSAYAN

PEDRO PATERNO Si Pedro Paterno ay isang skolar, dramaturgo, mananaliksik, at nobelista ng Kilusang Propaganda. Sumapi rin siya sa Kapatiran ng mga Mason at sa Asociacion Hispano-Pilipino upang itaguyod ang layunin ng mga Propagandista. Siya ang unang manunulat na Pilipinong nakalaya sa sensura sa panitikan noong mga huling araw ng pananakop ng mga Kastila. Ang mga sumusunod ay ilan lamang sa kaniyang mga sinulat: Ninay – kauna-unahang nobelang panlipunan sa wikang Kastila na sinulat ng isang Pilipino.

Hindi naipagkaloob sa mga Pilipino ang mga hinihinging pagbabago ng mga Propagandista. Naging bingi ang pamahalaan, nagpatuiloy ang pang-aapi at pagsasamantala, at naging mahigpit pa sa mga Pilipino ang pamahalaan at simbahan. Ang mga mabuting balakin sana ng Inang Espanya sa Pilipinas ay nasasalungat pa rin ng mga prayleng nangaghari rito. Nang dahil sa mga pangyayaring iyon, ilan sa mga mamamayang Pilipinong kabilang sa pangkat ng “La Liga Filipina” (isang samahang sibiko na pinaghihinalaang mapanghimagsik at naging dahilan ng pagkakataon sa Dapitan ng nagtatag na si Jose Rizal) na tulad nina Adres Bonifacio, Emilio Jacinto, Apolinario Mabini, Jose Palma, Pio Valenzuela, at iba pa., ay nagsipagsabi na “wala nang natitirang lunas kundi ang maghimagsik.” Ang naging laman ng panitikan ay pawang pagtutuligsa sa pamahalaan at simbahan at pagbibigay-payo sa mga Pilipino upang magkaisa at maghanda nang matamo ang inaasam na kalayaan.

MGA TALUKTOK NG TAHASANG PAGHIHIMAGSIK Ang kanilang taluktok o pinakalider ng tahasang paghihimagsik ay sina Andres Bonifacio, Emilio Jacinto, at Apolinario Mabini. Tunghayan natin ang kanikanilang naging dakilang ambag sa bayan. ANDRES BONIFACIO Kilalang- kilala si Andres Bonifacio bilang “Ama ng Demokrasyang Pilipino,” ngunit higit sa lahat, bilang “Ama ng Katipunan” sapagkat siya ang namuno sa pagtatatag ng samahang “Kataastaasan, Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan.” Hamak ang pinanggalingang kalagayan sa buhay ni Andres Bonifacio, kaya’t sinasabing ang kaniyang mga natutuhan ay pawang galing sa “paaralan ng karanasan.” Lubha siyang mapagbasa. Kabilang daw sa kaniyang mga nabasa na lalong nagpatingkad ng kaniyang diwang mapanghimagsik ay ang “Noli” at “Fili” ni Rizal. Umanib siya sa “La Liga Filipina” na itinatag ni Rizal noong 1892. Itinatag niya ang Katipunan na siyang naging saligan ng diwang malaya nang ipatapon si Rizal sa Dapitan, Mindanao. Si Bonifacio ay lalong kilala sa pagiging dakilang mandirigma kaysa manunulat, ngunit mayroon din naman siyang naging akdang nagpaalab sa himagsikan at naging bahagi ng ating Panitikan. Narito ang ilan sa kaniyang mga akda: Katungkulang Gagawin ng Mga Anak ng Bayan – nahahalintulad sa Sampung Utos ng Diyos ang pagkakahanay ng kartilyang ito. Huling Paalam – salinsa Tagalog ng “Mi Ultimo Adios” ni Rizal. Pag-ibig sa Tinubuang Lupa – isang tulang naging katulad din ng pamagat ng kay Marcelo H. del Pilar. Narito ang tula. Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya sa pagkadalisay at pagkadakila

gaya ng pag-ibig sa tinubuang lupa? aling pag-ibig pa? wala na nga, wala. Ulit-ulitin mang basahin ng isip at isa-isahing talastasing pilit ang salita’t buhay na limbag at titik ng sangkatauhan ito’y namamasid. Banal na pag-ibig pag ikaw ang nukal sa tapat na puso ng sino’t alin man Umawit, tumula, kumatha’t sumulat Kalakhan din nia’y isinisiwalat. Walang mahalagang hindi inihandog ng may pusong mahal sa Bayang nagkupkop dugo, yaman, dunong, katiisa’t pagod. buhay may abuting magkalagot-lagot. Bakit? alin ito na sakdal ng laki na hinahandugan ng buong pagkasi na sa lalung mahal nakapangyayari at guinugugulan ng buhay na iwi. Ay! ito’y ang Inang bayang tinubuan siya’y ina’t tangi na kinamulatan ng kawiliwiling liwanag ng araw na nagbigay init sa lunong katawan. Sa kania’y utang ang unang pagtanggap ng simuy ng hanging nagbibigay lunas sa inis na puso na sisingap-singap sa balong malalim ng siphayo’t hirap. Kalakip din nito’y pag-ibig sa Bayan ang lahat ng lalung sa gunita’t mahal. Naging pinakakanang-kamay ni Emilio Aguinaldo nang itatag ang Republika ng Malolos. Ang kaniyang naging ambag sa panitikan ay karaniwang nahihinggil sa pamahalaan, lipunan, pilosopiya, at pulitika. Narito ang ilan sa kaniyang mga naisulat:

El Verdadero Decalogo – (Ang tunay Na Sampung Utos) – Ito ang ipinalalagay na kaniyang pinaka “obra maestra” na ang pinakahangarin niya rito ay ang magpalaganap ng nasyonalismong Pilipino. Narito ang kabuuan ng “Tunay na Sampung Utos” ni Mabini. Ang Tunay na Sampung Utos Una – Ibigin mo ang Diyos at ang iyong karangalan nang higit sa lahat ng bagay: Ang Diyos ay batis ng lahat ng katotohanan, na lahat ng katarungan, at ang lahat na gawain; at ang karangalan mo’y siyang tanging kapangyarihang mag-uutos sa iyo na ikaw ay maging matapat, mabait, at masipag. Ikalawa – Sambahin mo ang Diyos sa paraang minamabuti at minamarapat ng iyong budhi: sapagkat sa iyong budhi, na humahatol sa masama mong gawa at pumupuri sa mabuti ay nakakausap ma ang iyong Diyos. Ikatlo – Linangin mo ang mga sadyang katangiang kaloob ng Diyos, sa paggawa at pag-aaral ayon sa iyong kakayahan, na di lumalayo sa landas ng kagalingan at katarungan upang matamo ang sariling kadalisayang ikatutupad mo sa tungkuling ipinataw sa iyo ng Diyos sa buhay na ito, at sa ganito’y ikaw ay pararangalan, at sa dangal mong ito’y luluwalhati ang Diyos mo. Ikaapat – Ibigin mo ang iyong bayang sunod sa Diyos at sa iyong karangalan at mahigit sa iyong sarili: pagkat ang bayan mo’y siyang tanging Paraisong kaloob ng Diyos sa iyo sa buhay na ito, ang tanging lupang tinubuan ng iyong lahi, ang tanging pamana ng iyong mga ninuno, at ang tanging pag-asa ng iyong kinabukasan; dahil sa bayan mo, ikaw ay may buhay, pag-ibig, kapakanan, ligaya, karangalan, at Diyos. Ikalima – Pagsumikapan mo ang kaligayahan ng iyong bayan una kaysa sarili mo, na gagawin mo siyang maging kaharian ng katwiran, ng katarungan, at ng paggawa; pagkat kung ang bayan mo’y maligaya, ikaw at sampo ng iyong pamilya ay magiging maligaya rin. Ikaanim – Pagsumikapan mo ang kasarinlan ng iyong bayan: pagkat ikaw lamang ang maaaring magkaroon ng tunay na adhika sa kaniyang ikauunlad at ikatatayog, sapagkat ang kaniyang kasarinlan ay siyang magbibigay ng iyong kalayaan; ang kaniyang kaunlaran ay siyang panggagalingan ng iyong kagalingan; at

ang kaniyang ikatayuan ay siyang pagkukunan ng sarili mong luwalhati at pagikawalang kamatayan. Ikapito – Huwag mong kilalanin sa iyong bayan ang kapanyarihan ninumang hindi inihalal mo at ng iyong mga ikababayan: sapagkat ang kapangyarihan ay galing sa Diyos, at dahil sa ang Diyos ay nagsasalita sa pamamagitan ng budhi ng bawat tao, ang sino mang hinirang at inihayag ng budhi ng kabuuan ng mga tao ay siyang tanging maaaring gumamit ng tunay na kapangyarihan. Ikawalo – Pagsumikapan mong makapagtatag ng isang Republika at kailanma’y hindi ng isang kaharian para sa iyong bayan: sapagkat ang huli’y nagpapatayog sa isa o iilang pamilya lamang at may paghaharing manahan, ang una’y nakapagpaparangal at nagpapaging marapat sa isang lahi sa pamamagitan ng katwiran, nakapagpapadakila sa pamamagitan ng kalayaan, at nakapagpapasagana at ning ning sa pamamagitan ng paggawa. Ikasiyam – Mahalin mo ang kapuwa tao gaya ng pagmamahal sa sarili mo: sapagkat ikinatang ng Diyos sa kaniya at sa iyo rin ang tungkuling ikaw ay tulungan at huwag gawin sa iyo ang hindi niya nais gawin mo sa kaniya; ngunit kung ang kapuwa mo, na di makatupad sa ganitong tungkulin, ay maghangad ng laban sa iyong buhay, kalayaan, sa gayo’y sa ilalim ng batas ng pagtatanggol sa sarili ay igugupo mo siya’t lilipulin. Ikasampu – Itatangi mo ang iyong kababayan higit sa kapuwa mo; ipalalagay mo siyang kaibigan, kapatid, o kasamang kaugnay mo sa iisang kapalaran, kasukob sa ligaya at lungkot at sa magkakatulad na hangarin at kapakanan. El Desarollo Y Caida de la Republika Filipina (Ang Pagtaas at Pagbagsak ng Republikang Pilipino) Sa Bayang Pilipino Pahayag EMILIO JACINTO (1875-1899) Sagisag ng kabataang mapanghimagsik. Si Jacinto ay kinilalang utak ng Katipunan, sapagkat tumayo siyang kanang-kamay ni Bonifacio, na hindi niy hiniwalayan liban na lamang sa huling yugto ng paghihimagsik, nang mapasugo siya

saLaguna at si Bonifacio nama’y sa Cavite. Anak-mahirap din, si Jacinto ay nagkaroon ng matiising magulang na nagsikap na mapapasok sa kolehiyo ang anak. Sa ganito, si Jacinto ay nakapag-aral at naging bihasa sa Kastila, na una niyang natutuhan sa lansangang pinaglumagian niya ngng bata pa. Lalong bihasa sa Kastila, napakahusay si Jacinto sa Tagalog, sapagkat ito ang wikang kailangan para makasapi sa Katipunan, hanggang sa makasulat ng mga maaalab na katha bilang pagsunod sa tanging layuning makaakit ng mga kaanib sa samahang mapanghimagsik. Matapat na makabayan, si Jacinto ay sumulat ng mga paksang makabansa at mapanghimagsik sa Tagalog at Kastila. Sa mga sinulat niya sa Tagalog, na nilagdaang Dimas Ilaw, ibinibilang ang tinanggap na Kartilya ng Katipunan na pinagtibay gamitan sa halip na kartilya na inihanda ni Bonifacio, saka ang Pahayag, Sa mga Kababayan, Ang Kasalanan ni Cain, Pagkatatag ng Pamahalaan sa Hukuman ng Silangan, at Samahan ng Bayan sa Pangangalakal. Isa sa lalong malaking nagawa niya para sa kapakanan ng Katipunan, at samakatuwid sa rebolusyon, ay ang pagkakatatag at pagkakapamahala niya ng Kalayaan, ang tagapamansag ng Katipunan na miminsang lumitaw noong Enero 18, 1896, na sa pagkalaganap ay nakaakit ng libu-libong kaanib ng samahan. Si Emilio Jacinto ang naging matalinong katulong ni Andres Bonifacio sa pagtatatag ng Katipunan. Siya ang tinaguriang “Utak ng Katipunan.” Pinamatnugan din niya ang “Kalayaan” – ang pahayagan ng Katipunan. Iniurong ni Bonifacio ang kaniyang sinulat na Kartilya bilang paggalang sa tungkulin ni Jacinto bilang kalihim ng Katipunan. Ang kaniyang Kartilya ang nasunod bilang kautusan ng mga kaanib sa samahan. Narito ang ilan sa kaniyang mga sinulat. Kartilya ng Katipunan Liwanag at Dilim – Katipunan ng kaniyang mga sanaysay na may iba’t ibang paksa, tulad ng kalayaan, paggawa, paniniwala, pamahalaan, at pag-ibig sa bayan. A Mi Madre (Sa Aking Ina) – isang madamdaming oda. A La Patria – ang ipinalalagay na kaniyang obra-maestra. Buhat sa Liwanag at Dilim Pinapag-alab ng layuning makaakit ng kaanib sa Katipunan, si Jacinto ay nagsikap na sumulat ng mga kathang naglalahad ng mga katangian at mga karapatan na

angkin, at dapat maangkin, ng tao. Sinisipi rito ang lalong makakabuluhan, na kumakatawan sa istilong maliwanag, kung payak man, ni Jacinto. Ang Ningning at Liwanag Ang ningning ay nakasisilaw at nakasisira sa paningin. Ang liwanag ay kinakailangan ng mata, upang mapagwari ang buong katunayan ng mga bagaybagay. Ang bubog kung tinatamaan ng nag-aapoy na sikat ng araw ay nagniningning; ngunit sumusugat sa kamay ng nagaganyak na dumampot. Ang ningning ay madaya. Ating hanapin ang liwanag, tayo’y huwag mabighani sa ningning. Sa katunayan ng masamang kaugalian: nagdaraan ang isang carwaheng maningning na hinihila ng kabayong matulin. Tayo’y magpupugay at ang isasaloob ay mahal na tao ang nakalulan. Datapua’y marahil naman ay isang magnanakaw, marahil sa isang malalim ng kaniyang ipinatatanghal na kamahalan at mga hiyas na tinataglay ay natatago ang isang sukaban. Nagdaraan ang isang maralita na nagkakanghirap na pinapasan. Tayo’y napapangiti, at isasaloob: Saan kaya ninakaw? Datapua’t maliwanag nating nakikita sa pawis ng kaniyang noo at sa hapo ng kaniyangkatawan na siya’y nabubuhay sa sipag, kapagalang tunay. Ay! sa ating nangungugali ay lubhang nangapit ang pagsamba sa ningning at pagtakwil sa liwanag. Ito na nga ang mag bayan ay namumuhay sa hinagpis at dalita. Ito na nga ang dahilang isa pa na kung kaya ang tao at ang mga bayan ay namumuhay sa hinagpis at dalita. Ito na nga ang dahilan na kung kaya ang mga loob na inaakay ng kapalaluan at ng kasakiman ay nagpupumilit na lumitaw na maningning lalung-lalo na nga ang mga hari at mga pinuno na pinagkatiwalaan ng sa ikagiginhawa ng kanilang mga kampon, at walang nasa kungdi ang mamalagi sa kapangyarihan sukdang ikainis at ikamatay ng Bayan na nagbigay sa kanila ng kapangyarihang ito.

Tayo’y mapagsampalataya sa ningning, huwag nating pagtakahang ang ibig mabuhay sa dugo ng ating mga ugat ay magbalat-kayong ningning. Ay! kung ang ating dinudulugan at hinahayin ng puspos na galang ay ang maliwanag at magandang-asal at matapat na loob, ang kahit sino ay walang mapagpapaningning pagkat di natin pahahalagahan, at ang mga isip at akalang ano pa man, hindi hihiwalay sa maliwanag na banal na landas na katuiran.

kawal na kinabibilangan niya ay nakahimpil sa Bautista, Pangasinan. Ang mga letra ni Palma ay bihira nang awitin ngayon sapagkat ang salin sa Ingles at Tagalog ang siyang lalong gamitin, ngunit naito ang kaniyang orihinal. (Ang salin sa Tagalog ay itinapat sa mga taludtod at hindi ang saling inaawit.) “HIMNO NACIONAL FILIPINO” (Pambansang Awit na Pilipino)

Ang kaliluhan at ang katampalasan ay humahanap ng ningning upang huag mapagmalas ng mga matang tumatanghal ang kanilang kapangitan; ngunit ang kagalingan at ang pag-ibig na dalisay ay hubad, mahinhin, at maliwanag na mapatatanaw sa paningin.

Tierra adorada, Hija del Sol de Oriente Su fuego ardient En ti latiendo esta.

Ang lumipas na pinanginoon ng Tagalog ay labis na nagpapatunay na katotohanan nito.

Lupang pinipintuho, Anak ng Araw ng Silangan, Ang apoy niyang naglilingas Ay tumitibok sa iyo.

Mapalad ang araw ng liwanag! Ay! ang Anak ng Bayan, ang kapatid ko, ay matuto kaya na kumuha ng halimbawa at lakas sa pinagdaanang mga hirap at binatang mga kaapihan. IBA PANG MAGHIHIMAGSIK JOSE PALMA y VELASQUEZ (1876-1903) Si Palma ay inianak sa Tundo noong ika-6 ng Hunyo, 1876. Kapatid siya ni Rafael Palma na naging pangulo ng Unibersidad ng Pilipinas. Nakatagpo ni Jose Palma, noong nag-aaral siya sa Ateneo de Manila, si Gregorio del Pilar na naging pinakabatang heneral ng mga hukbong manghihimagsik. Kahit bata pa sa Ateneo, si Jose Palma ay kumatha ng mga lirikong tula at pinahanga ang marami sa pamamagitan ng pagpapalimbag ng isang aklat ng mga tula noong siya’y 17 taong gulang pa lamang. Sumama sa himagsikan laban sa mga Amerikano. Ngunit kahit taglay niya ang damdamin at sigla ng panghihimagsik, ang mahina niyang katawan ay hindi mailaban sa higpit at hirap ng buhay-sundalo, kaya’t ginugol niya ang kaniyang panahon sa panlilibang sa mga kawal ng manghihimagsik sa pamamagitan ng kanyang mga kundiman. Ang kanyang mga tula ay tinipon sa isang aklat na pinamagatang “Melanconlicas” (mga panimdim) na inilathala ng kanyang kapatid na panahon na ng Amerikano. Ngunit ang pinakadakilang ambag niya sa panitikang Filipino ay ang titik ng “Pambansang Awit ng Pilipinas” sa Kastila, na nilapatan ng musika ni Julian Felipe. Sinulat niya ang mga titik na ito habang ang pulutong ng

Patria de Amores, Del heroismo cuna. Los invasores No te hollaran jamas. Bayan ng mga Pag-ibig, Duyan ng kabayanihan, Ang manlulusob Ay di makayuyurak sa iyo kailanman. En tu azul cielo, en tus aulas, Entus montes y en tu mar, Esplende y late el poema. De tu amada libertad. Tu pabellon, que en las lides La Victoria ilumino, No vera nunca apagados Sus estrellas y su sol. Sa bughaw mong langit, sa mga ulap mo, Sa iyong mga bundok at sa dagat mo,

Kumikinang at tumitibok ang tulain Ng itinatangi mong kalayaan. Ang watawat mong sa mga paghahamok Ang tinanglawan ng Tagumpay, Ay di makikitang pagdimlan kailangan Ng mga bituin mo’t ng iyong araw. Tierra de dichas, de sol y amores, En tu regazo dulce es vivir; Es una gloria para tus hijos, Cuando te ofenden, por ti morir. Lupa ng ligaya, ng liwanag at mga pag-ibig, Sa kalungan mo’y kay tamis mabuhay; Ikinaluluwalhati ng iyong mga anak, Na kapag inapi ka’y mamatay dahil sa iyo. ANG MGA PAHAYAGAN NANG PANAHON NG HIMAGSIKAN Sa layuning maipaabot sa daigdig ang kahilingan at mithiin para sa bayan ng mga manghihimagsik nating mga kababayan, marami ring mga pahayagan ang naitatag at nalimbag nang panahon ng himagsikan. Heraldo de la Revolucion – naglalathala ng mga dekreto ng pamahalaang mapanghimagsik, mga balita, at mga akda sa Tagalog na pawang gumigising sa damdaming makabayan. La Independencia – pinamatnugan ni Antonio Luna na naglalayon ng pagsasarili ng Pilipinas.

2. Anu-ano ang sanhi ng pagkakagising ng mga natutulog na damdamin ng mga Pilipino? 3. Ano ang Kilusang Propaganda? Turan ang mga layunin nito. 4. Sinu-sino ang taluktok ng Kilusang Propaganda? Anu-ano ang kanilang mga naging ambag sa bayan? 5. Anu-ano ang dalawang walang kamatayang nobela ni Dr. Jose Rizal? Ibigay ang pagkakaiba ng bawat isa. 6. Anu-anong mga sagisag sa panulat ang ginamit ni Marcelo H. del Pilar? Bakit? 7. Sino si Graciano Lopez Jaena? Ano ang kaniyang naging dakilang ambag sa bayan? sa panitikan? 8. Magbigay ng ilang pahayag tungkol kay Antonio Luna. Banggitin ang kaniyang mga inakda at turan ang patungkol niya sa mga ito. 9. Sino si Pedro Paterno? Ano ang naging ambag niya sa bayan at panitikan? 10. Turan ang iba pang mga Propagandista at ang kanilang mga naging ambag sa bayan at sa panitikan. 11. Alin ang tinatawag na panahon ng tahasang paghihimagsik sa ating kasaysayan? Bakit? 12. Sino si Jose Palma? Ano ang kaniyang nagawa sa bayan?

La Libertad – pinamatnugutan ni Clemente Zulueta. MGA TULONG SA PAG-AARAL I. Sagutin ang mga sumusunod:

13. Anu-anung mga pahayagan ang nailimbag nang panahon ng himagsikan? Magbigay ng ilang pahayag ukol sa mga ito. 14. Anu-anung mga katangian ni Dr. Jose Rizal ang dapat tularan ng ating mga kabataan sa kasalukuyan?

1. Bakit tinatawag na panahon ng pagbabagong isip ang panahong ito? 15. Paano naipamalas ng mga bayani ang kanilang nasyonalismo?

16. Ano ang nais ipahiwatig ni Graciano Lopez Jaena sa kaniyang mga panulat?

_______________ 4. Fray Botod

17. Anong aral ang mapupulot sa una at ikaapat na dekalogo ni Mabibi?

_______________ 5. Se Divierten

18. Sa ikalima at ikalawang dkalogo, anong aral naman ang binaggit? Ano ang ninais ni Mabining makamtan ng mga Pilipino?

_______________ 6. Himno Nacional Filipina _______________ 8. El Verdadero Decalogo

19. Anong uri ng pag-ibig ang nais niyang ituro sa ikasiyam at ikasampung dekalogo?

_______________ 9. Mga Alamat ng Bulakan

II. Turan kung kani-kaninong sagisag ang mga sumusunod:

_______________ 10. Noche Buena

_______________ 1. Dolores Manapat

IV. Bilugan ang tamang sagot:

_______________ 2. Tagailog

1. Nobela ni Rizal na tumatalakay sa malalang sakit ng lipunan. a. Noli Me Tangere b. El Filibusterismo k. Filipinas Dentro de Cien Años d. Wala rito ang sagot

_______________ 3. Kalipulako _______________ 4. Dimasalang _______________ 5. Plaridel

_______________ 7. Laong Laan

2. Nobela ni Rizal na naglantad ng bulok na sisitema na pamahalaan. a. Noli b. Fili k. Mi Ultimo Adios d. Sobre La Indolencia de los Filipinos

_______________ 8. Pupdoh

3.

_______________ 6. Jomapa

_______________ 9. Tikbalang _______________ 10. Piping Dilat III. Isulat ang may-akda ng mga sumusunod: _______________ 1. Sobre La Indolencia de los Filipinos _______________ 2. Dasalan at Tocsohan _______________ 3. Ninay

Naging patnugot ng La Solidaridad a. Antonio Luna b. Marcelo H. del Pilar k. Jose Ma. Panganiban d. Jose Palma 4. Kilala sa pagkakaroon ng “Memoria Fotograpica” a. Pedro Paterno b. Apolinario Mabini k. Emilio Jacinto d. Marcelo H. del Pilar 5. Tanyag sa pagiging “Ama ng Demokrasyang Pilipino.” a. Andres Bonifacio

b. Apolinario Mabini k. Emilio Jacinto d. Marcelo H. del Pilar

KABANATA 5

6. Kauna-unahang nobelang panlipunan sa wikang Kastila na sinulat ni Pedro Paterno. a. A Mi Madre b.Ninay k. Melancholias d. El Pensamiento

KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN

7. Isang lathalaing sinulat ni Antonio Luna na natutungkol sa pagpuna sa ayaw ng mga Kastila na halos di na mahulugang sinulid ang pagitan ng mga nagsisipagsayaw. a. Por Madrid b. La Tertulia Filipina k. Se Divierten d. La Casa de Huespedes 8. Kilala sa pagiging “Utak ng Himagsikan” a. Apolinario Mabini b. Emilio Jacinto k. Andres Bonifacio d. Jose Palma 9. Pahayaganag naglathala ng mga dekreto ng pamahalaang mapanghimagsik, mga balita, at mga akda sa Tagalog na gumising sa damdaming makabayan. a. La Independencia b. La Republica Filipina k. La Libertad d. Heraldo de la Revolucion 10. Kilala sa pagiging Utak ng Katipunan a. Apolinario Mabini b. Emilio Jacinto k. Andres Bonifacio d. Jose Palma

Panahon ng Amerikano

Ang mga Pilipinong mapanghimagsik ay nagwagi laban sa mga Kastila na sumakop sa atin nang higit sa tatlong daang taon. Nawagayway ang ating bandila noong ika-12 ng Huinyo, 1898, tanda ng pagkakaroon natin ng kalayaan.i Nahirang si Hen. Emilio Aguinaldo noon bilang unang pangulo ng Republika ng Pilipinas, subalit ang kalagayang ito’y naging panandalian lamang sapagkat biglang lumiusob ang mga Amerikano na siyang naging sanhi ng pagsuko ni Hen. Miguel Malvar noong 1903. Gayuin pa man, ang kilusang pangkapayapaan ay nagsimuila noon pang 1900. Maraming Pilipino noon ang nagsalong ng sandata at muling nanulat, sapagkat ang diwa at damdaming makabayan ng mga kababayang ito ay hindi nakuhang igupo ng mga Amerikano, bagkus ay lalong naging maalab pa. Pinasok ng mga manunulat na Pilipinoi ang lahat ng larangan ng panitikan tulad ng lathalain, tula, kuwento, dula, sanaysay, nobela, at iba pa. Maliwanag na mababasa sa mga akda nila ang pag-ibig sa bayan at pag-aasam ng kalayaaan. Ang masiglang kilusan sa larangan ng panitikan ay nagsimulang mabasa sa mga sumusunod na pahayagan. 1. El Nuevo Dia (Ang Bagong Araw) – itinatag ni Sergio Osmeña noong 1900. Makalawang pinatigil ng mga sensor na Amerikano ang paglalathala nito at binalaan si Osmeña at ang kaniyang mga kasamahan na ipatatapon dahil sa mga lathalaing makabayan. 2. El Grito del Pueblo (Ang Sigaw Ng Bayan) – itinatag ni Pascual Poblete noong 1900. 3. El Renacimiento (Muling Pagsilang) – itinatag ni Rafael Palma noong 1900. Marami ring mga dula ang naisulat noon, ngunit sa una o ikalawang pagtatanghal pa lamang sa Teatro Zorilla ay ipinatigil din ng mga Amerikano dahil sa diwang makabayan pa rin ang pinapaksa. Kabilang dito ang mga sumusunod:

1. Kahapon, Ngayon At Bukas – sinulat ni Aurelio Tolentino. Naglalahad ito ng panlulupig ng mga Amerikano at ang tangka nila ng mananakop sa Pilipinas.

Kastila ng mga pagpuri sa kaniya at sa iba pang mga bayani ay sina Cecilio Apostol, Fernando Ma. Guerrero, Jesus Balmori, Manuel Bernabe, Claro M. Recto, at iba pa.

2. Tanikalang Ginto – ni Juan Abad

CECILIO APOSTOL

3. Malaya – ni Tomas Remegio

Si Cecilio Apostol ay may tulang handog kay Rizal, Jacinto, Mabini, at halos sa lahat ng mga bayani ng lahi, ngunit ang kaniyang tulang handog kay Rizal ang ipinalalagay na “pinakamainam na tulang papuri” sa dakilang bayani ng Bagumbayan. Tunghayan natin ang kaniyang sinulat:

4. Walang Sugat – ni Severino Reyes MGA KATANGIAN NG PANITIKAN SA PANAHONG ITO Tatlong pangkat ng mga manunulat ang kumatawan sa Panitikang Filipino nang Panahong ito. Sa mga unang taon ng panahon ng mga Amerikano, ang mga wikang ginamit sa panulat ay Kastila at Tagalog, at ang mga sari-sarili at katutubong wika sa mga lalawigan, ngunit Kastila at Tagalog ang namayani. Sa may dakong 1910, isa na namang bagong pangkat ng mga manunulat ang nagsimulang magpahayag sa Ingles. Bagama’t nagkakaisa sa kaisipan at diwa ang nasabing tatlong pangkat ng mga manunulat ay nagkakaisa naman sila sa hilig ng pamamaksa at pamamaraan. Ang mga manunulat sa Kastila ay naging mahilig sa pagpapahayag ng damdaming makabayan at pagpaparangal kay Rizal at sa iba pang naging bayani ng lahi. Ang mga manunulat sa Tagalog ay nagpatuloy sa maligayang pagpapahayag na may daing sa kaapihan ng bayan at may pagpapasigla sa pagmamahal at pagtatangi sa sariling wika. At ang mga manunulat sa Ingles ay nagtataglay ng mababaw na panunulad sa pamamakasa at pamamaraang Amerikano. Ngunit sa kalahatan, ang Panitikang Filipino sa panahong ito ay sumusunod sa romantisismo ng Europa. Naging palasintahin ang himig ng halos lahat ng mga naisulat na sa bayan, sa kapwa, at iba pa.

“A Rizal” Heroe inmortal, colose legendario Emerge del abismo del osario en que duermes sueño de la gloria! Ven! Nuestro amor, que tu recuerdo inflama, de la sombrosa eternidad te llama para cenir de flores tu memoria. Duermo en paz en las sombras de la nada, redentor de una patria esclavizada! !No llores, de la tumba en el misterio, del español el trumfo momotaneo, que si una bala destrozo tu craneo tambien tu idea destrozo un imperio!! !Gloria a Rizal! Su nombre sacrosanto, que con incendios de Thabor illamea, el la mento del sabio es luz de idea, vida en el marmol y en arpa canto. Salin sa Tagalog:

PANITIKAN SA KASTILA

“Kay Rizal”

Naging inspirasyon ng ating mga manunulat sa Kastila si Rizal hindi lamang sa kanyang pagiging makabayang lider kundi dahil pa rin sa kaniyang naisulat na dalawang nobelang Noli at Fili. Sinasabing ang dalawang nobelang ito ang nagtataglay ng pinakamahusay na katangian sa lahat ng naisulat na nobelang pampanitikan, maging sa Ingles at Pilipino. Kaya’t ang mga nagaganyak sumulat sa

Bayaning walang kamatayan, kadakilaang maalamat Sumungaw ka mula sa bangin ng libingan na kinahihimbingan mo sa maluwalhating pangarap! Halika! Ang pag-ibig naming pinapagliyab ng iyong alaala, mula sa madilim na walang wakas ay tumatawag sa iyo

upang putungan ng mga bulaklak ang iyong gunita. Matulog kang payapa sa lilim ng kabilang-buhay tagapagligtas ng isang bayang inalipin! Huwag iluha, sa hiwaga ng libingan, ang sandaling tagumpay ng Kastila, pagkat kung pinasabog man ang utak mo ng isang punglo, ang diwa mo nama’y gumiba ng isang imperyo! Luwalhati kay Rizal! Ang ngalan niyang kabanal-banalan na parang sunog sa Tabor sa pag-iinapoy sa talino ng pantas ay ilaw ng kaisipan, sa marmol ay buhay, at sa kudyapi’y kundiman. FERNANDO MA. GUERRERO Si Fernando Ma. Guerrero ay ipinalalagay na nating kasukob ni Apostol sa paghahari ng balagtasan sa Kastila noong kanilang kapanahunan. Sumulat din siya ng tulong handog kay Rizal, ngunit ang pinakamagaling niyang mga tula ay tinipon niya sa isang aklat na pinamagatang “Crisalides” na nangangahulugang “Mga Higad.” Tunghayan natin ang ilang saknong ng kaniyang panawagan kay Rizal na isinulat niya noong ika-19 ng Hunyo, 1901 bilang paggunita sa kaarawan ni Rizal.

sa mabangis na sakit na dumudurog sa aking laman Ang makausap ka, ikaw na nag-iwang nakatitik ng ebanghelyo ng kalayaan ng iyong lahi. Ang bayan natin, ang iyo! ay! nagdurusa pa Ang sugat ng lipunang iyong kinalaban ay nagbalik, nangyayamot, lumalaking gaya ng sa kahapong madilim at malungkot. JESUS BALMORI Kilalang-kilala si Jesus Balmori sa sagisag na “Batikuling.” Naging kalaban niya si Manuel Bernabe sa balagtasan sa Kastila sa paksang “El Recuerdo y el Olvido.” Nahirang siyang “poeta laureado sa wikang Kastila” dahil tinalo niya sa labanang ito si Manuel Bernabe. Narito ang isang saknong na binigkas niya sa nasabing balagtasan: Mi tema el Recuerdo, mi moto la hidalguia Mi divisa un laurel, mi corazon un peñasco! En mi frente una blanca, pluma de poesia Ondula sobre el aquila de oro de mi casco Salin sa Tagalog:

INVOCACION A RIZAL Te invoco porque no? – Yo necesito en el fiero dolor que me atenza hablar contigo que dejaste escrito el evangelio libre de tu raza

Ang aking paksa’y Gunita, kamaharlikaan ang bansag Sagisag ko’y laurel, baluti ko’y malaking bato Sa harapan ko’y isang puting bagwis ng tinlain na wumawagayway sa ibabaw ng gintong agila ng aking bangka. MANUEL BERNABE

Niuestra tierra, la tuya, aun! ay padece La ulcera social que combatiste Ha retoñada y se xacerba y crece Como en aquel ayer obscuro y triste Salin Sa Tagalog: PANAWAGAN KAY RIZAL Tinatawagan kita – bakit hindi? – kailangan kong

Si Manuel Bernabe ay isang makatang liriko at ang sigla ng kaniyang damdaming makabayan ay hindi nagbabago sa alin mang paksang kaniyang sinusulat. Sa pakikipagbalagtasan niya kay Balmori, higit siyang naging kaakit-akit sa madla dahil sa melodiya ng kaniyang pananalita. Ipinagtanggol niya ang “Olvido” na nangangahulugang “Limot.” Narito ang ilang taludtod na pinili sa kaniyang binigkas. Recorder! Ay del alma que recuerdo! la quiebra que ha sufrido la ilusion la memoria es la fiera que nos muerde

el pobre corazon.

Macario Adriatico – sumulat ng magandang alamat ng Mindoro na pinamagatan niyang “La Punta de Salto.” (Ang Pook na Pamulaan.)

Salin sa Tagalog: Gumunita! Kaawa-awang kaluluwang may gunita! Ang pagkadurog na dinanas ng tagimpan Ang gunita ay halimaw na sumila sa kaawa-awang puso.

Epifanio de los Santos – nakilala sa tawag na “Don Panyong.” Ipinalalagay siyang magaling na mamumuno, at mananalambuhay sa buong panahon ng panitikang Kastila. Pedro Aunario – sumulat ng Decalogo del Protocionismo

CLARO M. RECTO

PANITIKAN SA TAGALOG

Sa katayugan at kadakilaan ng pananalita at pamamakas, hindi nagpahuli si Claro M. Recto sa iba pang manunulat sa Kastila. Tinipon niya ang kaniyang mga tula sa aklat na pinamagatan niyang “Bajo Los Cocoteros” (Sa Lilim ng Niyugan). Narito naman ang ilang bahagi ng kaniyang sinulat para kay Rizal na pinamagatan niyang !Ante El Martir” (Sa Harapan ng Martir).

Ang “Florante at Laura” ni Francisco Balagtas at “Urbana at Felisa” ni Modesto de Castro ang naging inspirasyon naman ng mga manunulat sa Tagalog.

Tagalo Redentor! La idea santa que sembraste en Las almas Filipinas hoy se irgue en coda pecho y se agiganta Florida de patrioticas doctrinas

Makata ng Puso – kinabibilangan nina Lope K. Santos, Iñigo Ed. Regalado, Carlos Gatmaitan, Pedro Gatmaitan, Jose Corazon de Jesus, Cirio H. Panganiban, Deogracias del Rosario, Ildefonso Santos, Amado V. Hernandez, Nemecio Carabana, Mar Antonio, atbp.

Salin sa Tagalog:

Makata ng Buhay – pinangungunahan nina Lope K. Santos, Jose Corazon de Jesus, Florentino Collantas, Patricio Mariano, Carlos Gatmaitan, Amado V. Hernandez, atbp.

Tagalog na Manunubos! Ang banal na isip Na ipinunla mo sa kaluluwang Pilipino Ay matipuno nang pananim ngayon Na ninibol sa bawat dibdib at lumalaki Pinamumulaklakan ng mga simulaing makabayan. MGA IBA PANG MANUNULAT SA WIKANG KASTILA Adelina Gurrea – kauna-unahang makatang babae sa Pilipinas na magaling sa Kastila. Nagkamit siya ng gantimpalang “Premyo Zobel” sa kaniyang tulang awit na “El Nido.” Isidro Marpori – napatanyag siya sa pamamagitan ng kaniyang apat na aklat na pinamagatang “Aromas de Ensueño.” (Halimuyak ng Pangarap).

Inuri ni Julian Cruz Balmaceda sa tatlo ang mga makatang Tagalog. Narito ang mga sumusunod:

Sa panunulat naman ng maikling katha na nagpasimulang lumabas sa mga pampitak na “Panandaliang Libangan” at “Dagli” nahanay rito ang mga pangalan nina Lope K. Santos, Patricio Mariano, Rosauro Almario, atbp. Sa pahayagang “Liwayway” naman ay sina Deogracias Rosario, Teodora Gener, Cirio H. Panganiban, atbp. Naging tanyag namang nobelista o mangangathambuhay sina Valeriano Hernandez Peña, Lope K. Santos, Inigo Ed. Regalado, Faustino Aguilar, atbp. Tunghayan natin ang talambuhay at mga inakda ng ilan sa ating mga nabanggit na manunulat. LOPE K. SANTOS

Ang nobelista, makata, mangangatha, at mambabalarilang si Lope K. Santos sa tatlong panahon ng panitikang Tagalog: panahon ng Amerikano, ng mga Hapones, at bagong panahon. Kung si Manuel L. Quezon ang “Ama ng Wikang Pambansa”, si Lope K. Santos naman ang “Apo” ng mga mananagalog. Ang nobelang “Banaag at Sikat” ang siyang ipinalalagay na kaniyang pinka- Obra-Maestra. Ang sumusunod ay isang tulang malimit niyang bigkasin sa tuwing hihingan siya ng tula. “Pagtatapat” Ibig kong ikaw ay may iniisip, sa ulo mo’y ako ang buong masilid; ibig kong kung iyang mata’y tumititig sa balintanaw mo ako’y mapadikit; Ibig kong tuwi mong bubukhin ang bibig, ang labi ko’y siyang lumasap ng tamis; ibig kong sa bawat pagtibok ng dibdib, bulong ng dibdib ko ang iyong marinig.

huwag marungisan ng munting balisa; nais kong sa buhay ng ating pag-asa’y walang makatagpong anino ng dusa. Mithi kong sa lantang bulaklak ng nasa’y hamog ng halik mo ang magpapasariwa; mithi kong sa minsang pagsikat ng tala, ay wala nang ulap na makagambala; Mithi kong ang tibay ng minsanang sumpa’y mabaon ko hanggang tabunan ng lupa; mithi kong kung ako’y mabalik sa wala, ay sa walang yao’y huwag kang mawala. JOSE CORAZON DE JESUS Kilalang-kilala si jose Corazon de Jesus sa sagisag na “Huseng Batute”. Tinagurian din siyang “Makata ng Pag-ibig” noong kaniyang kapanahunan. Ang “Isang Punong Kahoy” na tulang elehiya ang ipinalalagay na kaniyang obra-maestra. Tunghayan natin ang isa sa 800 tulang naisulat ni Jose Corazon de Jesus.

Hangad kong kung ikaw’y siyang nag-uutos akung – ako lamng ang makasusunod; hangad kong sa iyong mga bungang-tulog kaluluwa ko lang ang makapupulot; hangad kong sa harap ng iyong pag-irog, kamanyang ko lamang ang naisusuob. Nasa kong ikaw’y may tinik sa puso, dini sa puso ko maunang tumino; nasa kong ang iyong tampo’t panibugho’y maluoy sa halik ng aking pagsuyo; nasa kong ang bawat hiling mong mabigo, mabayaran ko ng libong pangako; nasa kong sa bawat luha mong tumulo, ay mga labi ko ang gamiting panyo. Nais kong sa aklat ng aking pagsinta ang ngalan ng lumbay ay huwag mabasa; nais kong ang linis ng ating panata’y

“KAHI’T SAAN” Kung sa mga daang nilalakaran mo may puting bulaklak ang nagyukong damo na nang dumaan ka ay biglang tumungo tila nahihiyang tumunghay sa iyo Irog, iyo’y ako! Kung may isang ibong tuwing takipsalim, nilalapitan ka at titingin-tingin kung sa iyong silid masok na magiliw at ikaw’y awitan sa gabing malalim Ako iyon, Giliw! Kung tumingala ka sa gabing payapa at sa langit nama’y may ulilang tala; na sinasabugan ikaw sa bintana ng kanyang malungkot na sinag ng luha

Iya’y ako, Mutya! Kung ikaw’y magising sa dapit-umaga isang paru-paro ang iyong nakita nasa masetas mong didiligan sana ang pakpak ay wasak at nanlalamig na Iya’y ako, Sinta! Kung nagdarasal ka’t sa matang luhaan ng Kristo’y may isang luhang nakasungaw at nalulungkot ka sa kapighatian Yao’y ako, Hirang! FLORENTINO COLLANTES Isa ring batikang “duplero” tulad ni Batute itong si Florentino Collantes. Siya ang unang makatang Tagalog na gumamit ng tula sa panunuligsang pampolitika sa panahon ng Amerikano. Kilalang-kilala siya sa sagisag na “Kuntil Butil” at ang kanyang obra maestra ay ang “Lumang Simbahan”. Narito ang nasabing tula. ANG LUMANG SIMBAHAN Sa isang maliit at ulilang bayang Pinagtampuhan na ng kaligayahan, Ay may isang munti at lumang simbahang Balot na ng lumot ng kapanahunan; Sa gawing kaliwa, may lupang tiwangwang Ginubat ng damo’t makahiyang-parang, Sa dami ng kurus doong nagbabantay Nakikilala mong yaon ay libingan. Sa gawing silangan ay simbahang luma May isang simboryong hagdanan ma’y wala, Dito ibinitin yata ng tadhana Ang isang malaki’t basag na kampana, Ito raw’y nabasag na ang matanda Noong panahoin pa ng mga Kastila Nang ito’y tugtugin dahilan sa digma Sa lakasng tugtog bumagsak sa lupa.

Sa lumang simabaha’t sa kampanang basag Ay may natatagong matandang alamat,’ May isang matanda akong nakausap Na sa lihim niyo’y siyang nagsiwalat; Ang Lumang Simbaha’y nilimoit ng lahat, Pinagkatakutan, kay-daming nasindak, Umano, kung gabi ay may namamalas, Na isang matandang doo’y naglalakad. Sa suot ay puti’t may apoy sa bibig, Sa buong magdamag ay di matahimik, Nguni’t ang hiwagang di sukat malirip, Kung bakit sa gabi lamang nagmamasid; Kung araw, ang tao, kahit magsaliksik Ang matandang ito’y hindi raw masilip, Nguni’t pagdilim na’t ang gabi’y masungit Ano’t ang simbahan ay lumalangitngit? Magmula nga noo’y pinagkakatakutan, Ayaw nang pasukin ang lumang Simbahan; Saka ang isa pang sa baya’y gumimbal, Ang kampanang basag na bahaw na bahaw Kung ano’t tumunog sa madaling araw, At ang tinutugtog agunyas ng patay; Saka nang dumating ang kinabukasan May puntod ng libing sa harap ng altar. Lumaki ang ahas sa mga balita’y Lalong di pinasok ang Simbahang Luma, Kung kaya ang hindi makurong hiwaga’y Nagkasalin-salin sa maraming dila, Hanggang may nagsabing sa gabing payapa May mga hinaing doong nagmumula, Taghoy ng maysakit na napakalubha Himutok ng isang papanaw sa lupa. Humanap ng palang panghuikay sa lupa Itong sawing-palad na aping binata;

Habang humuhukay ang kaawa-awa Sa habag sa sinta’y nanatak ang luha. Nguni’t ano ito? Kay-laking hiwaga! Puno ng salapi at gintong Kastila! Ang magkasing-giliw ay nagitlahanan At nalimot tuloy ang magpatiwakal; Ang mutyang dalaga ang siyang tumanglaw, Ang binata naman ang siyang nagbilang. Oh, daming salapi! laking kayamanan, Libo’t laksa-laksa itong natagpuan, Kaya’t sa malaki nilang kagalakan Lumuhod sa birhen at nagsidasal. At sila’y umuwing pasan ng binata, Nagkakang-uuyad sa malaking tuwa. Ang Lumang Simbahan ay ipinagawa, At ipinabuo ang kampanang sira; At saka nagdaos ng pistang dakila, Tugtog ng musiko’y sampung araw yata Inalis ang takot sa puso ng madla. Ang inihalili’y sayang di-kawasa. Sa ginawang bago sa Lumang Simbahan Ang magkasing ito ang unang nakasal; Nang sila’y lumuhod sa harap ng altar Ang lahat ng tao’y nangasipagdiwang; Dito (laha) nabatid ng takot na bayan Ang simbahan pala ay pinagtaguan Ng isang matandang Puno ng Tulisan Na may ibinaon doong kayamanan. Ngayo’y di na takot kundi saya’t tuwa Ang madudulang mo sa Simbahang Luma, At sa Birhen doong kay-amo ng mukha, Oh! Kay-rami ngayong nagmamakaawa. Ito’y katunayan; Ang ano mang gawa, Dapat isangguni muna kay Bathala, Taong sawimpalad, kung magkabihira, Sa awa ng Diyos nagtatamong pala.

AMADO V. HERNANDEZ Si Amado V. Hernandez ang tinaguriang “Makata ng Mga Manggagawa” sa ating panitikan sa dahilang nasasalamin sa kaniyang mga tula ang marubdob na pagmamahal sa mga dukhang manggagawa. Para sa kanya, ang tula ay halimuyak, taginting, salamisim, aliw-iw. Ang panitik ay makapangyarihan at ayon sa kaniya pati hari ay napayuyuko ng panitik. Marami siyang akdang naihandog sa panitikan tulad ng Isang Dipang Langit, Mga Ibong Mandaragit, Luha ng Buwaya, Bayang Malaya, Ang Panday, Muinting Lupa, at iba pa, ngunit ang pinaka-obra-maestra niyang isinaalang-alang ay ang tulang “Ang Panday”. Tunghayan natin ang nasabing tula. “ANG PANDAY” Kaputol na bakal na galing sa bundok, Sa dila ng apoy, kanyang pinalambot; Sa isang pandaya’y matyagang pinukpok At pinagkahugis sa nasa ng loob. Walang anu-ano’y naging kagamitan Araro na pala ang bakal na iyan; Ang mga buikiri’y payapang binungkal, Nang magtanim na’y masayang tinamnam. Nguiniit isang araw’y nagkaroon ng gulo At ang buong bayan ay bulkang sumubo, Tanang mamamaya’y nagtayo ng hukbo Pagka’t may laban nang nag-aalimpuyo! Ang lumang araro’y pinagbagang muli At saka pinanday nang nagdudumali. Naging tabak namang tila huimihingi Ng paghihiganti ng lahing sinawi; Kaputol na bakal na kislap ma’y wala, Ang kahalagahan ay di matangkala, Ginawang araro , pambuihay ng madla; Ginawang sandata, pananggol ng bansa! Pagmasdan ang panday, na sa isang tabi,

Bakal na hindi man makapagmalaki; Suibali’t sa kanyang kamay na maruimi, Nariyan ang buihay at pagsasarili! VALERIANO HERNANDEZ PEÑA Kasabay na nanaluiktok sa larangan ng pagsuilat ng nobela ni Lope K. Santos si Valeriano Hernandez Peña. Kilalang-kilala siya sa tawag na “Tandang Anong” at sa sagisag na “Kintin Kulirat.” Ang kaniyang ipinalalagay na pinaka-obramaestra niya ay ang “Nena at Neneng”. IÑIGO ED. REGALADO Si Iñigo Ed. Regalado ay anak ng isang tanyag na manunuilat noong panahon ng Kastilia sa sagisag na “Odalager”. Pinatunayan ni Regalado na hindi lamang siya nanalunton sa dinaanan ng kaniyang ama, kundi nakaabot pa sa karuirukan ng taguimpay o “sumpong” sa panitik. Naging tanyag di siyang kuwentista, nobelista, at peryodista. Ang kalipunan ng kaniyang tula ay pinamagatang Damdamin. ANG DULANG TAGALOG Sa pagpasok ng Panahon ng mga Amerikano, sina Severino Reyes at Hermogenes Ilagan ay nagsimula ng kilusan laban sa moro-moro at nagpilit na magpakilala sa mga tao ng mga lalong kapakinabangang matatamo sa sarsuela at tahasang dula. Ang mga taong hindi dapat malimutan sa larangan ng panitikang ito ay ang mga sumusunod: Severino Reyes – “Ama ng Dulang Tagalog”, at may akda ng walang kamatayang dulang “Walang Sugat”.

Patricio Mariano – sumulat ng nobelang “Ninay” at “Anak ng Dagat” na ipinalalagay na kaniyang obra-maestra. Julian Cruz Balmaceda sumulat ng “Bunganga ng Pating”. Ito ang nagbigay sa kaniya ng higit na karangalan at kabantugan. ANG NOBELANG TAGALOG Maganda rin ang naging kalagayan ng nobelang Tagalog nang Panahon ng Amerikano. Bukod kina Lope K. Santos at Valeriano Hernandez Peña, naging dakila rin namang nobelista sina Faustina Aguilar at Inigo Ed. Regalado. ANG MAIKLING KUWENTONG TAGALOG Dalawang akalat na kalipunan ng mga kuwento ang napalathalal noong Panahon ng mga Amerikano. Una’y ang “Mga Kuwentong Ginto” na napalathala noong 1936, at ang ikalawa’y ang “50 Kuwentong Ginto ng 50 Batikang Kuwentista” noong 1939. Ang una’y inakda nina Alejandro Abadilla at Clodualdo del Mundo na naglalaman ng 25 pinakamabuting kuwento, ayon sa kanila. At ang ikalawa ay kay Pedrito Reyes. Ang “Parolang Ginto” ni Clodualdo del Mundo at “Talaang Bughaw” ni Abadilla ay napatanyag din nang panhong ito. ANG TULANG TAGALOG Lahat halos ng manunulat natin sa Tagalog nang panahon ng Amerikano ay nakalikha ng magagandang tula na sadyang napakahirap tarukin kung alin ang pinakamaganda. Palibhasa na kahit na sintanda na ng kasaysayan ang pitak panulaan, sa tuwing ito’y lilitaw ay nagpapakita pa rin ito ng katamisan, kagandahan, at kalamyuan. MGA IBA PANG PANITIKANG FILIPINO

Aurelio Tolentino – ang ipinagmamalaking mandudula ng mga Kapampangan. Kabilang sa kaniyang mga dulang isinulat ay ang “Luhang Tagalog” na itinuturing niyang obra-maestra, at ang “Kahapon, Ngayon at Bukas” na siya niyang ikinabilanggo.

PANITIKANG ILUKANO

Hermogenes Ilagan – nagtayo ng isang samahang “Compaña Ilagan” na nagtatanghal ng maraming dula sa kalagitnaang Luzon.

Pedro Bukaneg- “Ama ng Panitikang Iloko”. Sa pangalan niya hinango ang salitang “Bukanegan” na nangangahulugan sa Tagalog ng Balagtasan.

Ang mga sumusunod ay ang mga dapat kilalanin sa pagiging maningning ng panitikang Ilukano.

Claro Caluya – “Prinsipe ng Mga Makatang Ilukano”. Kilala siya sa pagiging makata at nobelista. Leon Pichay – kinilalang “pinakamabuting bukanegero”. Isa rin siyang makata, nobelista, kuwentista, mandudula, at mananaysay.

Mapapansin na ang mga kuwento noon ay kadalasang tungkol sa pag-ibig at ang mga paksa at pangyayari ay pawang mga ginaya lamang. Sa larangan naman ng tula, pinunang pawang mga mukhang artipisyal ang gayon sa paglalarawan ng mga makatang Amerikano. Sa madaling salita, walang orihinalidad ang mga akdang pampanitikang naisulat noong panahon ng Amerikano. Narito ang ilan sa ating mga manunulat:

PANITIKANG KAPAMPANGAN Kapag panitikang Kapampangan ang pinag-uusapan, tiyak na nangunguna ang mga pangalan ng salawang haligi nito. Juan Crisostomo Soto – “Ama ng Panitikang Kapampangan”. Ang salitang “Crisotan” na nangangahulugan ng “Balagtasan” sa Tagalog ay hinango sa kaniyang pangalan. Aurelio Tolentino – palibhasa’y nananalaytay sa kaniyang mga ugat ang dugong Kapampangan, ang kaniyang “Kahapon, Nagayon at Bukas” ay iginawa niya ng salin sa Kapampangan at pinamagatan niyang “Napon, Ngeni at Bukas”. PANITIKANG BISAYA

Jose Garcia Villa – pinakatanyag na Pilipinong manunulat sa Ingles sa larangan ng maikling katha at tula. Kilala rin siyasa sagisag na “Doveglion”. Jorge Bocobo – isang manananaysay at mananalumpati. Ilan sa kaniyang mga sinulat ay ang “Filipino Contact with America, A Vision of Beauty” at “College Education”. Zoilo Galang – sumulat ng kauna-unahang nobelang Pilipino sa Wikang Ingles na pinamagatang “A Child of Sorrow”. Angela Manalang Gloria – umakda ng “April Morning”. Nakilala siya sa pagsulat ng mga tulang liriko noong panahon ng Komonwealth.

Narito naman ang mga pangalang nanaluktok sa panitikang Bisaya.

Zulueta de Costa – nagkamit ng unang gantimpala sa kaniyang tulang “Like the Molave” sa Commonwealth Literary Contest noong 1940.

Eriberto Gumban – “Ama ng Panitikang Bisaya”. Nakasulat siya ng sarsuela, moro-moro, at mga dula sa Bisaya.

NVM Gonzales- may-akda ng “My Islands” at “Children of the Ash Covered Loom”. Ang huli ay isinalin sa iba’t ibang wika sa India.

Magdalena Jalandoni – nag-ukol naman ng panahon sa nobelang Bisaya. Isinulat niya “Ang Mga Tunuk San Isa Ca Bulaclac”.

Estrella Alfon – ipinalalagay na pinakapangunahing manunulat na babae sa Ingles bago magkadigma. Siya ang sumulat ng “Magnificence” at “Gray Confetti”.

ANG PANITIKANG FILIPINO SA INGLES

Arturo Rotor – may-akda ng “The Wound and the Scar” na siyang kaunaunahang aklat na nalimbag sa Philippine Book Guild.

Nagsimulang ituro sa mga paaralang Filipino ang Ingles noong 1900. Mula sa taong ito hanggang 1930 ay maraming naisulat na mahahalagang sanaysay, maikling kuwento, at mga tula. Ang ilan sa mga sanaysay ay madaling unawain dahil pawang mga katatawanan subalit ang iba nama’y nauukol sa mga paksang pormal, tulad ng tungkol sa edukasyon, kasaysayan, pulitika, at mga suliraning panlipunan.

MGA TULONG SA PAG-AARAL I. Sagutin ang mga sumusunod: 1. Kailan natamo ng mga Pilipino ang unang kalayaan?

2. Sino ang kauna-unahang pangulo ng Republika ng Pilipinas?

Amerikano?

3. Ano ang naging kalagayan ng panitikan nang Panahon ng Amerikano?

II. Pagtapat-tapatin: Hanapin ang sagot ng Hanay A sa Hanay B. Titik lamang ang isagot:

4. Anu-anong mga pahayagan ang nailimbag nang Pnahong ito? Sinu-sino ang mga nagsipagtatag nito? 5. Sinu-sino ang mga tanyag na mandudula nang Panahon ng Amerikano? Banggitin ang kani-kanilang mga dulang isinulat. 6. Ilang pangkat ng mga manunulat ang kumakatawan sa panitikang Filipino nang panahong ito? Sinu-sino ang mga pangkat na ito? 7. Anu-anong paksang diwa ang nakahiligang isulat ng bawat pangkat ng manunulat ng panhong ito. 8. Sino ang naging inspirasyon ng ating mga manunulat sa Kastila nang panahong ito? Bakit?

Hanay A Hanay B _______ 1. Batikuling _______ 2. Kintin Kulirat

A. Jose Corazon de Jesus B. Jose Garcia Villa

_______ 3. Kuntil Butil

K. Ang Muling Pagsilang

_______ 4. Odalager ‘ _______ 5. Doveglion

D. Inigo Ed. Regalado E. Severino Reyes

9. Turan ang mga Pilipinong manunulat sa Kastila. Banggitin din ang kani kanilang inakda.

_______ 6. Huseng Batute Collantes

G. Florentino

10. Sino sa mga manunulat sa Kastila ang nakasulat ng pinakamahusay na papuri kay Rizal?

_______ 7. Lola Basyang

H. Malaya

_______ 8. El Nuevo Dia Bayan

I. Ang Sigaw ng

11. Sinu-sino ang naging inspirasyon ng mga manunulat sa Tagalog nang panahong ito? Bakit? 12. Anu-ano ang tatlong uri ng makata ayon kay Julian Cruz Balmaceda? Turan ang bumubuo ng mga ito.

_______ 9. El Renacimiento Peña

L. Valeriano Hernandez

_______ 10. El Grito del Pueblo

M. Ang Bagong Araw

13. Sinu-sino ang mga naging dakilang nobelista nang panahong ito? Turan ang kani-kanilang mga naobelang sinulat.

N. Jesus Balmori

14. Ano ang kalagayan ng kuwentong Tagalog nang panahong ito?

III. Isulat ang May-Akda ng mga sumusunod:

15. Bumanggit ng iba pang panitikang Filipino na nabigyan ng puwang nang Panahon ng Amerikano.

1. El Nuevo Dia _________________________________________________________

16. Anong damdamin ang nais ipalagay ng mga manunulat noong Panahon ng

2. El Renacimiento ______________________________________________________

15. Invocacion A Rizal ___________________________________________________

3. El Grito del Pueblo ____________________________________________________

IV. Kani-kanino obra-maestra ang mga sumusunod? ____________________ 1. Walang Sugat

4. Kahapon, Ngayon at Bukas _____________________________________________ 5. Malaya _____________________________________________________________

____________________ 2. Ang Panday ____________________ 3. Banaag at Sikat ____________________ 4. Lumang Simbahan

6. Tanikalang Ginto ______________________________________________________ 7. Crisalidas ___________________________________________________________

____________________ 5. Nena at Neneng ____________________ 6. Isang Punongkahoy ____________________ 7. Ibong Mandaragit

8. Aromas de Ensueno ___________________________________________________ 9. La Punta de Salto _____________________________________________________

____________________ 8. Ninay ____________________ 9. Bunganga ng Pating ____________________ 10. Kahapon, Ngayon at Bukas

10. Pagtatapat _________________________________________________________ 11. Bunganga ng Pating __________________________________________________ 12. A Child of Sorrow ____________________________________________________ 13. Children of the Ash Covered Loom _______________________________________ 14. Kahit Saan _________________________________________________________

V. Turan ang mga sumusunod: ____________________ 1. Sumulat ng pinakamainam na papuri kay Rizal ____________________ 2. Naging “poeta laureado” sa wikang Kastila noong Panahon ng Amerikano. ____________________ 3. Kauna-unahang makatang babae sa Pilipinas na mahusay sa Kastila. ____________________ 4. Pinak-“apo” ng mga mananagalog. ____________________ 5. Makata ng Pag-ibig.

____________________ 6. Makata ng mga manggagawa ____________________ 7. Ama ng Dulang Tagalog

Tagalog, dahil sa mahigpit na pagbabawal ng pamahalaang Hapon tungkol sa pagsulat ng anumang akda sa Ingles. Ang lingguhang Liwayway ay inilagay ng mga Hapones sa mahigpit na pagmamatyag hanggang sa ipabahala ito sa isang Hapong nagngangalang Ishikawa.

____________________ 8. Ama ng Panitikang Iloko ____________________ 9. Ama ng Panitikang Kapampangan

Sa madaling salita, nabigyan ng puwang ang Panitikang Tagalog nang panahong ito. Marami ang mga nagsisulat ng dula, tula, maikling kuwento, at iba pa. Ang mga paksain ay pawang natutungkol sa buhay lalawigan.

____________________ 10. Ama ng Panatikang Bisaya ANG MGA TULA SA PANAHONG ITO ____________________ 11. Kinikilalang “pinakamabuting bukanegro” ____________________ 12. Prinsipe ng mga Makatang Ilokano ____________________ 13. Pinakatanyag na Pilipinong manunulat sa Ingles sa larangan ng maikling katha at tula. ____________________ 14. Ama ng Balarila ng Wikang Pambansa ____________________ 15. Ipinalalagay na naging kasukob ni Apostol sa paghahari ng balagtasan sa Kastila noong kanilang kapanahunan.

KABANATA 6

Ang karaniwang paksa ng mga tula noong Panhon ng Hapon tungkol sa bayan o sa pagkamakabayan, pag-ibig, kalikasan buhay lalawigan o nayon, pananamapalataya, at sining. Tatlong uri ng tula ang lumaganap sa panahong ito. Kinabibilangan ito ng: a. Haiku – isang tulang may malayang taludturan na kinagigiliwan ng mga Hapones. Ito’y binubuo ng labimpitong pantig na nahahati sa tatlong taludtod. Ang unang taludtod nito ay may limang pantig., ang ikalawa ay pitong pantig, at ang ikatlo ay limang pantig ang una. Maikli lamang ang haiku, ngunit nagtataglay ng masaklaw at matalinghagang kahulugan. b. Tanaga – tulad ng haiku, ito’y maikli ngunit may sukat at tugma. Ang bawat taludtod nito ay may pitong pantig. Nagtataglay din ng mga matatalinghagang kahulugan.

Panahon Ng Mga Hapones KALIGIRANG KASAYSAYAN

k. Karaniwang Anyo – ang mga katangian nito ay natalakay na sa panimulang pagaaral ng aklat na ito.

Ang Panitikang Filipino sa wikang Ingles sa pagitan ng taong 1941-1945 ay nabalam sa kaniyang tuluy-tuloy na sanang pag-unlad nang muli tayong sakupin ng isa na namang dayuihang mapniil – ang mga Hapones. Natigil ang panitikan sa Ingles. Maliban sa Tribune at Philippine Review, ang lahat halos ng pahayagansa Ingles ay pinatigil ng mga Hapones.

Narito ang halimbawa ng haiku, tanaga, at karaniwang anyo ng tula:

Naging maganda naman ang bunga nito sa Panitikang Tagalog. Patuloy na umunlad ito sapagkat ang mga dating sumusulat sa Ingles ay bumaling sa pagsulat ng Tagalog. Si Juan Laya na manunulat sa Ingles ay nabaling sa pagsulat sa

TUTUBI

HAIKU Ni Gonzalo K. Flores

Hila mo’y tabak ...

Ang bulaklak nanginginig Sa paglapit mo. TANAGA Ni Ildefonso Santos PALAY

ANG MGA DULA SA PANAHONG ITO Nagkaroon ng puwang ang dulang tagalog nang Panhon ng hapon dahil napinid ang mga sinehang nagpapalabas ng mga pelikulang Amerikano. Ang mga malalaking sinehan ay ginawa na lamang tanghalan ng mga dula sa Ingles. Ang mga nagsipagsalin ay sina Francisco Rodrigo, Alberto Cacnio, at Narciso Pimentel. Sila rin ay nagtatag ng isang samahan ng mga mandudulang Pilipino na pinangalan nilang “Dramatic Philippines”. Ilan sa mga nagsisulat ng dula ay ang mga sumusunod:

Palay siyang matino Nang humangi’y yumuko Nguni’t muling tumayo Nagkabunga ng ginto

1. Jose Ma. Hernandez – sumulat ng “Panday Pira” 2. Francisco Soc. Rodrigo – sumulat ng “Sa Pula sa Puti”

KARANIWANG TULA PAG-IBIG

3. Clodualdo del Mundo – sumulat ng “Bulaga” 4. Julian Cruz Balmaceda – sumulat ng “Sino ba Kayo” “Dahil sa Anak” at “Higanti ng Patay”

Ni Teodoro Gener MGA MAIKLING KUWENTO SA PANAHONG ITO Umiibig ako at ang iniibig Ay hindi dilag na kaakit-akit Pagkat kung talagang ganda lang ang nais Hindi ba nariyan ang nunungong langit? Lumiliyag ako at ang nililiyag Ay hindi ang yamang pagkarilag-rilag Pagkat kung totoong perlas lang ang hangas Di ba’t masisisid ang pusod ng dagat? Umiibig ako’t sumisintang tunay Di sa ganda’t hindi sa ginto ni yaman Ako’y umiibig sapagkat may buhay Na di nagtitikim ng kaligayahan. Ang kaligayahan ay wala sa langit Wala rin sa dagat ng hiwang tubig Ang kaligayaha’y nasa iyong dibdib Na inaawitan ng aking pag-ibig.

Naging maunlad ang larangan ng maikling kuwento noong panahon ng Hapon. Maraming mga nagsisulat ng maikling kuwento. Kabilang dito sina Brigido Batungbakal, Macario Pineda, Serafin Gunigundo, Liwayway Arceo, Narciso Ramos, NVM Gonzales, Alicia Lopez Lim, Ligaya Perez, Gloria Guzman at iba pa. Ang pinakamahusay na akda ng taong 1945 ay pinili ng lupon ng mga inampalan na binubuo nina Francisco Icasiano, Jose Esperanza Cruz, Antonio Rosales, Clodualdo del Mundo, at Teodor Santos. At ang 25 maikling kuwentong pinili ay pinasuri naman kina Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaceda, at Inigo Ed. Regalado. Ang kinawakasan ng pagsusuri ay nagsasabing ang mga sumusunod ang nagkamit ng unang tatlong gantimpala: Unang Gantimpala: Lupang Tinubuan – ni Narciso Reyes Pangalawang Gantimpala

Uhaw Ang Tigang na Lupa – ni Liwayway Arceo Pangatlong Gantimpala

mahilig sa maraming tao. Isinalaysay niya ang kabataan ng kaniyang ama. Ang pagsasaranggola sa bukid, ang pagkahulog sa kalabaw, ang pagtatago sa Kastila, ang pagsulat ng tula, ang dalaga sa bunton ng palay, na siyang naging sanhi ng pagkaluwas niya sa Maynila.

Lunsod Nayon at Dagat-dagatan – ni NVM Gonzales

Unti-unting pinutol niya ang pakikipag-usap sa matanda upang magbalik sa bahay.

Narito ang buod ng bawat isa: LUPANG TINUBUAN Ni Narciso Reyes Ang kuwento ay nagsimula sa isatasyon ng tren. Sa paglalarawan ng kapaligiran ay makikita at maririnig ang iba’t ibang ingay ng kapaligiran tulad ng pagsigaw ng mga batang nagtitinda ng diyaryo, pagbibilin sa mga magsisiuwi sa probinsya, at pangungumusta sa mga kaanak sa lalawigan.

Kinabukasan ay inilibing ang patay sa isang libingan na nasa gilid ng simbahan, bagay na nagpagunita kay Dandingng sumpa ng Diyos kay Adan at sa mga anak nito. Nagunita niya na sa bakuran ding ito nahihimlay ang alikabok ng kanyang mga ninuno, at mga labi ng katipunan, kaya sinikap niyang huwag masaling angmaliliit na halamang naroroon. Bago tuluyang inihulog ang bangkay ay binuksang muli ang takip upang masulyapan ang mga naulila at nabasag na muli ang katahimikan ng mga impit na hikbi ng mga ulila. Naluha rin si Danding.

Si Danding ay uuwi sa probinsya kasama ang kaniyang Tiya Juana at Tiyo Gorio. Sila ay tutungo sa lalawigan upang makipaglibing sa kanyang Tata Inong na pamangkin ni Lola Asyang at pinsan ng ama niya . Itinanong ni Danding sa kaniyang Tiya Juana kung ano ang itsura ng Malawig na siyang bayang sinilangan at pinagkalakhan ng kaniyang ama. Ang Malawig ay tuilad din ng ibang Nayon sa Luzon na may makikitid, palikuliko, at maalikabok na daan. May mga puno ng Akasya, mangga, niyog, at kawayan. Ang mga nahay roon ay yari sa pawid. Walang maganda roon kundi langit, sabi ng kutseroi ng karitelang sinakyan nila. Pagdating nila roon ay kay-rami pala nilang kamag-anak at halos napudpod ang kaniyang sarat na ilong sa kahahalik ng kamay. Halos lahat pala ng naroroong mga bata’t matatanda ay kamag-anak niya at halos di-matapus-tapos ang pagpapakilala sa kaniya.

Nagpaunang umuwi si Danding at nagtuiloy sa bukid at muling ginunita ang kabataan ng kanyang ama. Marahan siyang natawa. Sa sandaling iyon ay lihim na nadama ni Danding ang pag-ibig sa lupang tinubuan. Doon niya naunawaan kung bakit ang pagpapatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa, at kung bakit ang nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo makauwi lamang sa Inang Bayan. Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio. UHAW ANG TIGANG NA LUPA (1943) Liwayway Arceo Ang kuwento ay tungkol sa uhaw na pagmamahal ng isang anak sa kaniyang magulang at uhaw na pagmamahal din ng ina sa kaniyang asawa na inihahambing sa pagkauhaw ng tigang na lupa sa tubig, sa hamog.

Pagdating doon sa itaas ng bahay ay lumapit siya sa kabaong at namalas niya ang pagkakahawig nito sa kaniyang ama.

Naging kapansin-pansin ang ilang gabi nang hindi makatulog ang ina. Malalim ang kaniyang paghingi at laging malungkot kung tumitig at kung minsan ay may impit na paghikbi.

Pagkapananghali ay nagtungo siya sa bukid at nakita niya si Lola Tasyo. Sinabi ng kaniyang Lola Tasyo na ang ugali niya ay tulad ng kaniyang amang di-

Ilang araw na ring hindi niya nadadalaw ang aklatan at ilang araw nang hindi niya nasasalamin ang isang larawang mahal sa kanya. May bilugangmukha,

malapad na noo, at singkit na mga mata. Ang kaniyang noo at mata ay kuha sa ama niya samantalang ang ilong niya na parang tuka ng loro at maninipis na labi ay sa kaniyang ina.

Kinabukasan may bakas na luha sa mata ng ina at lalong naging palakibo at malungkot. Ano ang nasa talaarawan?

Hindi palakibo ang kaniyang ina. Matipid siyang mangusap. Bihira siyang magalit at maikli ang kaniyang pananalita, Pag sinabi niyang, “lumigpit ka!” ay di ka niya ibig makita. Ang ngiti niya ay parang patak ng ulan kung tagaraw. Ang batang puso ng anak ay tigang na lupang uhaw na uhaw ...

Isang gabi nalasing na naman ang ama, kakaiba ang kalasingan ngayon at hinilamusan ng inang hindi kumikibo ngunit nasa mata ang pagtutol.

Ni minsan ay di –niya nakita na nagkagalit ang kaniyang ama’t ina. Marahil ay sapagkat kapwa sila laging nagbibigayan sa isa’t isa.

Isang panyong basa ng malamig na tubig ang itinali ng anak sa ulo ng ama at binuhusan ng mainit na tubig na pinaglagaan ng dahon ng alagaw at nakangiting sinabi ng ama na: Manggagamot pala ang aking dalaga!

Kung minsan ay hinahanap niya ang pagkukuwentoi ng isang ama at pagmamasid ng isang ina at may mga batang masasayang nakikinig. Sa halip ay lagi niyang minamalas ang ama na nagsasalita sa kaniyang pagmamakinilya, sa kanyang pagbabasa. Minamasdan niya ang pagkamot ng noo nito, ang pagbuga ng sigarilyo at kung paano mag-isip at magpatuloy sa pagsulat. Ang kaniyang ina ay isang magandang tanawin kung nanunulsi at nagbuburda at para siyang kapana-panabik na kuwento ngunit ito ay napawi. Nababagot ang anak sa kaniyang pag-iisa, nananabik siya sa isang sanggol na kapatid, o isang mapaghihingahan ng sama ng loob. Kung hindi man nagkakagalit ang kaniyang ama’t ina ay hinahanap rin niya ang magiliw na paglalambingan o pagbibiruan. Kung nagpapaalam ang ama ay isang sulyap na, “alis na ako” at isang panakaw na sulyap. Mabibilang sa daliri ang pamamasyal ng mag-anak. Malimit ay ang ina ang kasama: hindi rin namamasyal ang mag-asawa.

Idinaing ng ama ang dibdib at ulo at sinabi ng ina na marahil ay sisipunin ka.

Ngumiti ang dalaga at naisip niyang sana’y siya ng kaniyang ina sa mga sandaling yaon. Naratay ang ama nang ilang araw. Hindi humiwalay ang ina. Ayaw ipagtapat sa anak ang tunay na karamdaman nito. Ipinaayos ng ama sa anak ang kanyang hapag. Idinikit ang kuwentong kalalathala pa lamang. May nakita siyang pelus na rosas at isang salansan ng nakasalansan na mga liham. Nakatitik ang pangalan ng ama at tanggapan sa mga sobre. Ang larawan sa kahitang pelus ay hindi yaong hawas na mukha at ilong na parang sa loro at nakasulat ang: Sapagkat ako’y hindi nakalimot. Walang lagda ang larawan at bigla ang dalaga ay napoot at naghinanakit sa ama. Sa isang liham ay nakasaad ang sumusunod: Na sila ay pinaglapit ng tadhana sa isang pagkakataong mayroon nang sagwil o hadlang sa kanilang kaligayahan. Wala na sila sa gulang ng kapusukan upang dayain ang kanilang mga damdamin ngunit mayroon nang nakapagitan sa kanila kaya sa pangarap na lamang nila ito bubuhayin at sanay huwag na silang magising sa katotohanan.

Inuumaga ng pag-uwi kung minsan ang ama niya. Ngunit di-kapapansin-pansin ng kakaibang kilos ng ina. Wala kang maririnig na pagsisisi sa ina.

Nakita siya ng babae sa panaginip; sinusumbatan siya ngunit di niya balak magwasak ng tahanan sapagka’t ang sinumang bahagi ng kaniyang buhay ay mahal rin niya at di dapat paluhain.

Ilang taon na ngayon ang nakararaan nang minsan may ibinalik na maliit na aklat ang tagapaglaba; nakuha niya sa lukbutan ng ama at ibinigay sa ina, yaon ay talaarawan.

Ang pag-ibig nila ay isang dula na sila ang pangunahing tauhan: sila ang nagsimula at sila ang magwawakas. Humihiling lamang siyang tulungang pawiin ang kalungkutang halos ay papatay sa kanya.

Tiyak niyang liligaya na ang kaluluwa nito. Nadama na lamang nga anak ang kamay ng ina sa balikat di niya namalayang pumasok ito sa aklatan. Nakita niya ang larawan sa kahitang pelus na rosas. Natunghayan din niya ang liham. Dumating at umalis ang ina na walang nasambit ni isang kataga. Tanging bigat ng kaniyang kamay sa balikat ng anak ang nadama. Lalong nanahimik ang ina at iniwasang magsalubong ang titig ng anak nguinit nakabadha anh labis na kalungkutan. Hiningi ng ama ang mga panulat sa aklat-talaan ngunit nang sinabi ng anak na makasasama sa kanya ay sinabing, Ngayon ang aking anak ay susulat ng ukol sa akin. Ibig niyang tumutol ngunit di niya oyon nabigkas. Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatiian ko! anang ama. Huwag kang padala sa simbuyo ng iyong kalooban, ang unang tibok ng puso ay hindi pag-ibig sa tuwina... Halos kasinggulang siya ng anak nang pakasalan niya ang ina ng dalaga. Labing walong taong gulang at ayon sa kanya kung minsan ay ikaw na rin ang nagbibigay ng kalungkutan o pahirap sa iyong sarili at dalahin habang buhay.

ANG PANITIKANG FILIPINO SA WIKANG INGLES NG PANAHONG ITO Kung baga sa langit, naging makulimlim ang Panitikang Filipino sa wikang Ingles noong panahon ng Hapon dahil sa mga mahigpit na pagbabawal ng mga Hapones ng pagsulat at pagtatanghal ng akda sa Ingles. Ilan lamang ang naglakas loob sumulat nito at kabilang sa mga nagsipagsulat ay sina Salvador Lopez, Francisco Icasiano, Federico Mangahas, Manuel Aguilla, Carlos P. Romulo, at Carlos Bulosan. MGA TULONG SA PAG-AARAL I. Sagutin ang mga sumusunod: 1. Ano ang naging kalagayan ng Pnitikang Ingles nang Panahon nang Panahon ng Hapon? 2. Ano ang nangyari sa Panitikang Tagalog nang panahong ito?

Malimit nang mawala ang diwa ni ama samantalang ang ina ay patuloy sa dipagkibo, di pagkain, di pag-idlip, patuloy sa pagluha kung walang makakita.

3. Talakayin ang mga naging paksa ng tula nang panahon ng Hapon?

Dumantay ang kamay ng ina sa noo ng ama at pinatakas ang tinitimping sama ng loob sa pagdadaop ng ngipin at labi nito.

4. Anu-ano ang tatlong uri nang tulang lumaganap nang panhong ito? Magbigay nang pahayag sa bawat isa.

Nagsalita ang ama... Magaling na ako, Mahal ko, maaari na tayong tumungo... ang moog na kinabibilangan ko’y aking wawasakin... sa ano mang paraan.

5. Talakayin ang naging kalagayan ng dulang Tagalog nang panahong ito.

Naluha ang ina at pumatak sa bisig ng ama. Iminulat ng ama ang mabigat na talukap ng mga mata at nagkatitigan sila ng ina. Hawak ng ina ang kamay ng ama nang muli itong magsalita... Sabihin mo, mahal ko, na maaangkin ko na ang kaligayahan ko...

6. Anu-anong mga dula ang naisulat nang panahong ito at sinu-sino ang mga nagsisulat? 7. Ano naman ang nangyari sa maikling kuwento nang panhon ng Hapon? Talakayin.

Kinagat ng ina nang mariin ang mga labi at sinabing! Maaangkin mo na, Mahal Ko!

8. Sinu-sino ang mga naging lupon ng inampalan sa pagpili ng pinakamahusay na akda sa larangan ng maikling kuwento nang panahong ito?

Hinagkan ng ina ang ama at sabay paglisan ng isang kaluluwa at wala nang luhang dumaloy sa mga iyon.

9. Turan ang unang tatlong gantimpalang nagkamit sa larangan ng maikling kuwento nang panahon ng Hapon?

10. Bumanggit ng ilang manunulat na nagpapatuloy pa ring magsulat sa Ingles nang panahong ito.

________ 3. Uri ng tula na mikli ngunit may sukat at tugma at ang bawat taludtod nito ay may pitong pantig.

11. Ano ang pagkakaiba o pagkakatulad ng Haiku sa Tanaga? ________ 4. Uri ng tulang may labimpitong pantig na nahahati sa tatlong taludtod. II. Kani-kaninong akda ang mga sumusunog. Pagtapat-tapatin ang sagot. ________ 5. May-akda ng “Dahil Sa Anak”. Hanay A

Hanay B ________ 6. May akda ng Sino Ba Kayo?

_____ 1. Higanti ng Patay Hernandez

A. Jose Ma.

_____ 2. Sa Pula Sa Puti Balmaceda

B. Julian Cruz

________ 7. Itinatag na samahan ng mga mandudula nang panahon ng Hapon. ________ 8. Naging lupon ng inampalan sa pagpili ng unang ________ 9. tatlong gantimpala sa 25 maikling kuwento

_____ 3. Panday Pira

K. Narciso Reyes ________ 10. unang napili nang panahong ito.

_____ 4. Bulaga Flores

D. Gonzalo K.

_____ 5. Uhaw ang Tigang na Lupa

E. Teodoro Gener

_____ 6. Lunsod, Nayon at Dagat-dagatan

G. NVM Gonzales

_____ 7. Lupang Tinubuan Mundo

H. Clodualdo del

_____ 8. Palay (Tanaga)

I. Ildefonso Santos

_____ 9. Tutubi (Haiku)

L. Liwayway Arceo

_____ 10. Pag-ibig III. Turan ang mga sumusunod: ________ 1. Dating manunulat sa Ingles na nabaling sa pagsulat sa Tagalog dahil sa mahigpit na pagbabawal ng pamahalaang Hapon tungkol sa pagsulat ng anumang akda sa Ingles. KABANATA 7 ________ 2. Hapong namahala ng Lingguhang Liwayway nang panahong ito.

Panahon Ng Isinauling Kalayaan KALIGIRANG KASAYSAYAN Ang paghihintay ng mga Pilipino sa pangakong pagbabalik ng mga Amerikano ay natupad noong 1945. Nagdiwang ang mga Pilipino at ang mga namundok na gerilya nang mahigit sa tatlong taon ay kasa-kasama na ng mga hukbong mapagpalaya ng mga Amerikano. Naging makasaysayan sa ating mga Pilipino ang ika-4 ng Hulyo, 1946 sapagkat dito isinauli ang kalayaan. Ibinaba sa tagdan ang bandilang Amerikano at mag-isang winagayway ang bandilang Pili-pino. Nawala ang tanikala, nawala ang gapos. Sa unang pagkakataon ay naging malaya sa turing ang mga Pilipino. Tulad ng sinumang may katuwaang biglang mag-iisa, naging napakabigat para sa mga Pilipino ang naging labi ng digmaan. Marahil, kung hindi nagkadigma, naging maganda sana kiaagad ang pagsasarili ng Pilipinas. Maraming mabigat na suliranin ang iniwan ng digmaan sa nagsasariling Pilipinas. Ang ekonomiya ng bansa ay humantong sa kababaan. May mga salaping ipinamudmod sa mga gerilya bilang gantimpala ng kagitingan at pagkamakabayan subalit walang pag-uukol ng pansing ginawa sa kabuhayang bansa. Walang puhunang ibinigay sa mga pangunahing gawain tulad ng pagsasaka, pangingisda, pag-aalaga ng hayop, at pagtatatag ng mga pabrika o pagawaan. Sa madaling salita, walang naging balangkas na ekonomiya ng bansa bago ito pinalaya. Ang Hukbalahap (Hukbong Bayan Laban Sa Hapon) na binubuo ng pangkat ng mga gerilyang may pagkiling sa komunismo, ay isa pang pamana ng digmaan na naging malaking sagabal sa pambansang kaunlarang pang-ekonomiko. Maraming bayan sa gitnang Luzon noong 1950 ang may “tagong pamahalaan ng mga huk” na nakapaniningil ng buwis, nakapagpapakalat ng mga kautusan, nakapagpapataw ng parusa laban sa sariling paglilitis. Maraming mga naging tiwangwang na bukirin sa mga bayang nalaganapan ng mga huk. Ngunit ang pakikipaglaban ng mga Huk, ay naging daan ng maraming pagbabago para sa mabuting pamumuhay ng mga mamamayan. Nakakilala ng kahit bahagyang katarungan ng mga dukha. ANG KALAGAYAN NG PANITIKAN NG PANAHONG ITO

Tila naging mapaghangad sa makukuhang gantimpala ang mga manunulat nang panahong ito sapagkat bago pa sumulat ng anumang akda ay inaalam muna kung aling pahayagan kaya ang magbabayad dito ng malaking halaga. Gayun pa man ay hindi rin natin tahasang masasabing walang-wala nang sinumang nagtataglay ng pag-ibig sa sining ng panulat. Isa sa naging kapansin-pansing pangyayari sa panitikang Pilipino sa panahong ito ay ang pagsulpot ng mga kabataang mag-aaral sa larangan ng panulat. Naging mga ulirang manunulat na Amerikano sina Ernest Hemingway, Wiliam sarayon, at John Steinbeck sa kanilang mahusay na teknesismo ng panulat. Ang mga panunulad sa estilo ng tatlong manunulat na Amerikanong nabanggit ang nagbigay ng diwang mapanghimagsik at kapangahasan sa panitikang Tagalog at Ingles. ANG BAGONG PANITIKAN SA TAGALOG NG PANAHONG ITO Muling sumigla ang panitik ng mga Pilipino nang panahong ito. Ang halos naging paksa ng mga akda ay tungkol sa kalupitan ng mga Hapones, ang kahirapan ng pamumuhay sa ilalim ng pamamahala ng mga Hapones, ang kabayanihan ng mga gerilya at iba pa. Nabuksang muli ang mga palimbagan ng mga pahayagan at mga magasin, tulad ng Liwayway, Bulaklak, Ilang-ilang, Sinag tala, atbp. Nagkaroon ng “laman” at hindi salita’t tugma lamang ang mga tulang tagalog. Nagtataglay na nang mabutibuting tauhan, mga pangyayaring batay sa katotohanan at mga paksaing may kahulugan ang mga maikling kuwento. May mga nobela ring namalasak subalit binabasa ng mga tao bilang libangan lamang. Ang pagkagiliw ng mga tao sa pakikinig sa bigkasan ng tula ay higit kaysa rati at pinagdadayo ng pulu-pulutong na mga tao ang pakikinig sa sinumang mambibigkas. Maraming mga aklat ang nalimbag nang panahong ito. Naririto ang mga sumusunod: Mga Piling Katha (1947-48) ni Alejandro Abadilla Ang Maikling Kuwentong Tagalog (1886-1948) ni Teodoro Agoncillo. Ako’y Isang Tinig (1952) – Katipunan ng mga tula at sanaysay ni Genoveva Edroza Matute. Mga Piling Sanaysay – (1952) – ni Alejandro Abadilla

- Rizal, Ang Bayani at Guro at iba pa Maikling Katha ng Dalawampung Pangunahing Autor (1962) – nina A.G. Abadilla at Ponciano B.P. Pineda.

nina Domingo

Landicho - Gabay sa Pag-aaral ng Noli

Parnasong Tagalog (1964) Katipunan ng mga piling tula mula kina Huseng Sisiw at Balagtas na tinipon ni A.G. Abadilla.

nina Efren Abueg at iba pa

Sining at Pamamaraan ng Pag-aaral ng Panitikan (1965) – ni Rufino Alejandro. - Gabay sa Pag-aaral ng Fili Inihanda niya ang aklat na ito bilang panturo sa pamumuno o pagpapahalaga sa tula, dula, maikling kuwento, at nobela.

ANG MULING PAGSIGLA NG PANITIKAN SA INGLES

Manlilikha, Mga Piling Tula (1961-1967) ni Rogelio G. Mangahas Mga Piling Akda ng Kadipan (Kapisanang Aklat nig Diwa at Panitik) (1965) ni Efren Abueg. Makata (1967) Ito ang kauna-unahang tulong-tulong na pagsasaaklat ng mga tula ng may 16 na makata sa wikang Pilipino.

Muling sumigla ang Panitikang Filipino sa wikang Ingles nang panahong ito. Maraming pahayagang Ingles ang lumabas, tulad ng Philippines Free Press, ang Morning Sun nina Sergio Osmeña, Sr., ang Daily News nina Ramon Roces, ang Philippines Herald ng mga Soriano, ang Chronicle ng mga LIopez, at ang Bulletin ni Menzi. Sa karamihan ng mga pahayagang ito, madaling masasabi ng nagmamasid na higit na marami ang mambabasa sa Ingles kaysa iba nating wika tulad ng Tagalog, Ilokano, at Hiligaynon.

Pitong Dula (1968) ni Dionisio Salasar Manunulat: Mga Piling Akdang Pilipino (1970) ni Efren Abueg. Sa aklat na ito naipakita ni Abueg na “posible ang pambansang integrasyon ng mga kalinangang etniko sa ating bayan.”

Maraming aklat na mamahalin ang inilimbag ng mga manunulat sa Ingles. Ang ilan ay ang mga sumusunod: - Heart of the Islands – (1974) ni Manuel Viray – Ito’y kalipunan ng mga tula.

Mga Aklat kay Rizal – Sa panahong ito lumabas ang maraming aklat tungkol kay Rizal. Ang batas na nag-aatas ng pagdaragdag ng pag-aaral sa buhay ni Rizal ay nakatulong nang malaki sa sigla ng ating mga manunulat na makasulat ng aklat tungkol kay Rizal. Kabilang ay ang mga sumusunod:

- Phil. Cross-Section (1950) – nina Maximo Ramos at Florentino Valeros. Ito’y kalipunan ng mga tula at tuluyan.

Nang Musmos Pa Si Rizal sinulat ni Diosdado Capino

- Phil. Writing – (1953) – ni T.D. Agcaoli - Phil. Harvest – (1953) – nina Maximo Reyes at Florentino Valeros

- Ulirang Mag-aaral si Rizal - Ang Buhay at Mga Akda ni Rizal

- Prose and Poems – (1952) ni Nick Joaquin

ni Ben C.

- Horizon’s East – (1967) nina Artemio Patacsil at Silverio Baltazar. Ito’y kalipunan ng mga akda ng mga propesor ng University of the East na karamihan ay sa Ingles short stories, essays, research papers, poems, at drama.

Ungson Bawat malaki-laking paaralan ay may pahayagang may pitak – pampanitikan

para sa mga kuwento, tula, dula at artikulong Ingles. Magaan-gaan na ngayon sa mga Pilipino ang Ingles at ang karunungan sa teknisismo ay lalong malawak ngayon kaysa rati. ANG TIMPALAK – PALANCA Isa ring nakapagpasigla sa ating mga manunulat na Pilipino ang pagkakalunsad ng Timpalak – Palanca o “Palanca Memorial Awards for Literature” na pinamumunuan ni Ginoong Carlos Palanca, Sr. noong 1950. Magpahangga ngayon ay patuloy pa rin sa pagbibigay gantimpala ang timpalak na ito bagama’t ang nagtatag ay yumao na. Ang larangang pinagkakalooban dito ay ang maikling kuwento, dula, at tula. Ang kauna-unahang mga nagwagi sa unang taon (1950-51) ng timpalak sa larangan ng pagsulat ng maikling kuwento ay ang mga sumusunod: Unang Gantimpala – “Kuwento ni Mabuti” ni Genoveva Edroza Ikalawang Gantimpala – “Mabangis na Kamay ... Maamong Kamay” ni Pedro S. Dandan Ikatlong Gantimpala – “Planeta, Buwan, at Mga Bituin” ni Elpidio P. Kapulong

Siya ay isa sa pinakakaraniwang guro roon. Walang sino mang nag-ukol sa kanya ng pansin. Mula sa kanyang pananamit hanggang sa paraan ng pagdadala niya ng mga panangutan sa paaralan, walang masasabing ano mang dipangkaraniwan sa kanya. Siya’y tinatawag naming lahat na si Mabuti kung siya’y nakatalikod. Ang salitang iyon ang bukambibig niya. Iyon ang pumapalit sa mga salitang hindi niya maalaala kung minsan, at nagiging pamuno sa mga sandali ng pag-aalanganin. Sa isang paraang hindi malirip, iyon ay naging salamin ng uri ng paniniwala niya sa buhay. “Mabuiti,” ang sasabihin niya, “ ... ngayo’y magsisimula tayo sa araling ito. Mabuti nama’t umabot tayo sa bahaging ito... Mabuti...Mabuti!” Hindi ako kailan man magtatapat sa kanya ng ano man kundi lamang nahuli niya akong minsang lumuluha: nang hapon iyo’y iniluluha ng bata kong puso ang isang pambata ring suliranin. Noo’y magtatakipsilim na at maliban sa pabugsu-bugsong hiyawan ng mga nagsisipanood sa pagsasanay ng mga manlalaro ng paaralan, ang buong paligid ay tahimik na. Sa isang tagong sulok ng silid-aklatan, pilit kong lutasin ang aking suliranin sa pagluha. Doon niya ako natagpuan.

Tunghayan natin ang Kuwento ni Mabuti: KUWENTO NI MABUTI ni Genoveva Edroza- Matute Hindi ko na siya nakikita ngayon. Ngunit sinasabi nilang naroon pa siya sa dating pinagtuturuan, sa luma at walang pintang paaralang una kong kinakitaan sa kanya. Sa isa sa mga lumang silid sa ikalawang palapag, sa itaas ng lumang hagdang umiingit sa bawat hakbang, doon sa kung manunungaw ay matatanaw ang maitim na tubig ng isang estero, naroon pa siya’t nagtuturo ng mga kaalamang pangaklat – at bumubuhay ng isang uri ng karunungang sa kanya ko lamang natutuhan. Lagi ko siya iuugnay sa kariktan ng Buhay. Saan man may kagandahan: sa isang tanawin, sa isang tanawin, sa isang isipan o sa isang tunog kaya, nakikita ko siya at ako’y lumiligaya. Ngunit walang ano mang maganda sa kanyang anyo ... at sa kanyang buhay ....

“Mabuti’t may tao pala rito,” ang wika niyang ikinukubli ang pagaagam-agam sa tinig. “Tila may suliranin ka ... mabuti sana kung makakatulong ako.” Ibig kong tumakas sa kanya at huwag nang bumalik pa kailan man. Sa bata kong isipan ay ibinilang kong kahihiyan at kaabahan ang pagkikita pa naming muli sa hinaharap, pagkikitang magbabalik sa gunita ng hapong iyon. Ngunit hindi ako nakakilos sa sinabi niya pagkatapos. Napatda ako at napaupong bigla sa katapat na luklukan. “Hindi ko alam na may tao rito ... naparito ako upang umiyak din.” Hindi ako nakapangusap sa katapatang naulinig ko sa kanyang tinig. Nakababa ang kanyang paningin sa aking kandungan. Maya-maya pa’y nakita ko ang bahagyang ngiti sa kanyang labi.

Tinanganan niya ang aking mga kamay at narinig ko na lamang ang tinig ko sa pagtatapat ng suliraning sa palagay ko noo’y siya nang pinakamabigat. Nakinig siya sa akin, at ngayon, sa paglingon ko sa pangyayaring iyo’y nagtataka ako kung paanong napigil niya ang paghalakhak sa gayong kamusmus na bagay. Ngunit siya’y nakinig nang buong pagkaunawa, at alam kong ang pagmamalasakit niya’y tunay na matapat. Lumabas kaming magkasabay sa paaralan. Ang panukalang maghihiwalay sa ami’y natatanaw na nang bigla akong makaalala. “Siyanga pala Ma’am kayo? Kayo nga pala? Ano ho ang ipinunta ninyo sa sulok na iyon na ... iniiyakan ko?” Tumawa siya nang marahan at inulit ang mga salitang iyon: “Ang sulok na iyon na ... iniiyakan natin ... nating dalawa.” Nawala ang marahang halakhak sa kanyang tinig: “Sana’y masasabi ko sa iyo, nguni ... ang suliranin ko’y hindi para sa mga bata pang gaya mo. Mabuti sana’y hindi maging iyo ang ganoong uri ng suliranin .. kailan man. Ang ibig kong sabihi’y maging higit na mabuti sana sa iyo ang ... Buhay.” Si Mabuti’y naging isang bagong nilikha sa akin mula nang araw na iyon. Sa pagsasalita niya mula sa hapag, nagtatanong, sumasagot, sa pagngiti niya nang mababagal at mahihiyain niyang mga ngiti sa amin, sa paglalim ng mga kunot sa noo niya sa kanyang pagkayamot, naririnig kong muli ang mga yabag na palapit sa sulok na iyon ng silid-aklatan. Ang sulok na iyon na ... “iniiyakan natin,” ang sinabi niya nang hapon iyon. At habang tumataginting sa silid namin ang kaniyang tinig sa pagtutiuro’y hinuhulaan ko ang dahilan o mga dahilan ng pagtungo niya sa sulok na iyong ... aming dalawa. At sapagkat natuklasan ko ang katotohanang iyon tungkol sa kanya, nagsimula akong magmasid, maghintay ng mga bakas ng kapaitan sa kanyang mga sinabi. Nguni tuwina, kasayahan, pananalig, pag-asa ang taglay niya sa aming silidaralan. Pinuno niya ng maririkit na guniguni ang aming isipan at ng mga kaaya-ayang tunog ng aming pandinig at natutuhan naming unti-unti ang kagandahan ng buhay. Bawat aralin namin sa Panitikan ay naging isang pagtighaw sa kauhawan namin sa kagandahan. At ako’y humanga.

akin ang pagtuklas na ito sa kariktan kundi pagkatapos na lamang ng pangyayaring iyon sa silid-aklatan. Ang pananlig niya sa kalooban ng Maykapal, sa sangkatauhan, sa lahat na, ay isa sa pinakamatibay na aking nakilala. Nakasasaling ng damdamin. Marahil ang pananalig niyang iyon ang nagpakita sa kaniya ng kagandahan sa mga bagay na karaniwan lamang sa amin. Iyon marahil ang nagpataginting sa kaniyang tinig sa pagbibigay-kahulugan sa mga bagay na para sa ami’y walang kabuluhan. Hindi siya bumanggit ng ano man tungkol sa kaniyang sarili sa buong panahon ng pag-aaral namin sa kanya. Nguni bumanggit siya tungkol sa kanyang anak na babae, sa tangi niyang anak ... nang paulit-ulit. Hindi rin siya bumanggit sa amin kailanman tungkol sa ama ng batang iyon. Nguni dalawa sa mga kamag-aral namin ang nakababatid na siya’y hindi balo. Walang pag-aalinlangang ang lahat ng maririkit niyang pangarap ay nakapaligid sa batang iyon. Isinalaysay niya sa amin ang mga katabilan niyon, ang palaki nang palaking mga pangarap niyon, ang nabubuong layunin niyon sa buhay. Minsan, tila hindi namamalayang nakapagpahayag ang aming guro ng isang pangamba: ang pagkatakot niyang baka siya hindi umabot sa matatayog na pangarap ng kanyang anak. Maliban sa iilan-ilan sa aming pangkat, ang paulit-ulit niyang pagbanggit sa kanyang anak ay isa lamang sa mga bagay na “pinagtitiisang” pakinggan sapagkat walang paraang maiwasan iyon. Sa akin, ang bawat pagbanggit na iyo’y nagkaroon ng bagong kahulugan sapagkat noon pa ma’y nabubuo na sa aking isipan ang isang hinala. Sa kanyang mga pagsasalaysay ay nalaman namin ang tungkol sa kaarawan ng kanyang anak, ang bagong kasuotan niyang may malaking lasong pula sa baywang, ang mga kaibigan niyong mga bata rin, ang kanilang mga handog. Ang anak niya’y anim na taong gulang na. Sa susunod na tao’y magsisimula na iyong mag-aral. At ibig ng guro naming maging manggagamot ang kanyang anak – at isang mabuting manggagamot. Nasa bahaging iyon ang pagsasalita ng aming guro nang ang isa sa mga batang lalaki sa aking likuran ay bumulong “Gaya ng kanyang ama!” Narinig ng aming guro ang sinabing iyon ng batang lalaki. At siya’y nagsalita.

Wala iyon doon kangina, ang masasabi ko sa sarili pagkatapos na maipadama niya sa amin ang kagandahan ng buhay sa aming aralin. At hindi naging

“Oo, gaya ng kanyang ama,” ang wika niya. Nguni tumakas ang dugo sa kanyang mukha habang sumisilay ang isang pilit na ngiti sa kanyang labi.

Iyon ang una at huling pagbanggit sa aming klas tungkol sa ama ng batang magkakaarawan. Natiyak ko noong may isang bagay ngang nalisya sa buhay niya. Nalisya nang ganoon na lamang. At habang nakaupo ako sa luklukan, may dalawang dipa lamang ang layo sa kanya, kumirot sa puso ko ang pagnanasang lumapit sa sulok ng silid-aklatan, at hilinging magbukas ng dibdib sa akin. Marahil, makakagaan sa kanyang damdamin kumg may mapagtatapatan siyang isang tao man lamang. Nguni ito ang sumupil sa pagnanasa kong yaon: ang mga kamag-aral kong nakikinig nang walang ano mang malasakit sa kaniyang sinabing, “Oo, gaya ng kanyang ama,” habang tumatakas ang dugo sa kanyang mukha.

MABANGIS NA KAMAY ... MAAMONG KAMAY ni Pedro S. Dandan Nagising kay Battling Kulas ang simbuyo ng isang kamalayan, na tila siya nagtatayo ng bantayog ni Kamatayan na habang kinakapal sa luiwad ay nagkakahugis sa katotohanan. Kaya malimit na mawala siya sa pagmamasid sa kanyang anak, sa di-mawaring pagkabahala sa dinaranas na buhay nito, sa pagtitining sa kanyang kalooban na makabuo ng isang pasiya kung nararapat sumuko sa simbuyo ng kamalayang iyon.

Pagkatapos, may sinabi siyang hindi ko na malilimutan kailan man. Tiningnan niya akong buong tapang na pinipigil ang panginginig ng mga labi at sinabi ang ganito: “Mabuti ... mabuti! Gaya ng sasabihin nitong si Fe – iyon lamang nakararanas ng mga lihim na kalungkutan ang maaaring makakilala ng mga lihim na kaligayahan. Mabuti, at ngayon, magsisimula tayo sa ating aralin...”

Mainit na ang sikat ng araw. Naghahakot ng basura ang kanyang anak sa tambakan sa may puno ng tulay. Itinuon niya ang kanyang paningin sa mukha at katawang naliligo sa nangingitim na pawis at sa malalapad na paang bahagya nang maangat sa lupa samantalang hila-hila ng bata ang isang malaking tiklis ng basurang nag-iiwan ng nag-aalimpuyong alikabok.

Natiyak ko noon, gaya ng pagkakatiyak ko ngayon, na hindi akin ang pangungusap na iyon, ni sa aking mga pagsasalita, ni sa aking mga pagsusulat. Nguni samantalang nakatitig siya sa akin nang umagang iyon, habang sinasabi niya ang pangungusap na iyon, nadama kong siya at ako ay iisa. At kami ay nakakikilala ng mga lihim na kaligayahan ...

Naghiyawan ang ilang batang naglalaro sa pampang ng ilug-ilugan, “Arya Ito! Arya Ito ... sumayaw ka, Arya Ito! Kumanta ka, Arya Ito! Ayaw mooo? Eto ‘yo ... Pak! Pak!” at inulan si Arya Ito ang pukol.

At minsan pa, nang umagang iyon, habang unti-unting bumabalik ang dating kulay sa kanyang mukha, muli niyang ipinamalas sa amin ang mga natatagong kagandahan sa aralin namin sa Panitikan: ang kariktan ng katapangan, ang kariktan ng pagpapatuloy ano man ang kulay ng Buhay.

Tila namumutok na bariles ang katawang pagiwang-giwang sa pagbab-pagtaas ng mga balikat at pag-imbay ng mga kamay; ang bilog ng mga matang animo’y palawit ng isang orasang pandingding kung ibinababala ang hatinggabi ay palipat-lipat sa magkabilang sulok; siya’y isang laruang may kuwedras na pinakikilos nang walang patuimanggang panghaharot ng kanyang kapwa bata.

At ngayon, ilang araw lamang ang nakakaraan buhat nang mabalitaan ko ang tungkolsa pagpanaw ng manggagamot na iyon. Ang ama ng batang iyong marahil ay magiging isang manggagamot din balang araw, ay namatay may ilang araw lamang ngayon ang nakalilipas. Namatay at naburol ng dalawang araw at dalawang gabi sa isang bahay na hindi siyang tinitirhan ni Mabuti at ng kanyang anak. At naunawaan ko ang lahat. Sa hubad na katotohanan niyon at sa buong kalupitan niyo’y naunawaan ko ang lahat ... Ikalawang Gantimpala 1950-51

“Sasayaw na... kakanta na!” Binitiwan ni Arya Ito ang tiklis at sumayaw siya.

Humihingal na ang kanyang anak. Naapuhap ni Battling Kulas ang isang pamalo sa tabi ng kanilang hagdanan at hinabol niya ang mga batang nangagsikarimot ng takbo. Bumagtas ang mga bata sa tulay at hindi na sumunod si Battling Kulas Nang balikan niya si Arya ito’y nakatukop sa mukha ang dalawang bisig. “Hindi po ako ... sila po, sila ...” Nasilip ni Arya ito sa pagkakapuwang ng kanyang mga bisig na napalis ang mga nambubuska at napangisi siya ... ngising naging walang gatol na halakhak.

Umiiling na tinungo ni Battling Kulas ang harapan ng kanilang bahay. Tumalungko siya at pinanood si Arya Ito samantalang itinataas ang tiklis sa gabay ng tulay. Nakadadalawang hakot na si Arya Ito. Nais niyang sawatain ang kanyang anak. Ngunit nagbabangon sa kanya ang isang pagtutol ... gayong batid niyang mapanganib magtapon ng basura sa ilug-ilugan, sapagkat pumuputi na ng buhay sa kanilang pook ang magkasaping trangkaso’t iti.

Ngunit isang biro yata ng Langit sa kanilang mag-asawa. Nagkasakit ang kanilang anak. Isang uri ng sakit sa utak na pumipinsala sa mga mata at nagpapalambot sa laman at kasukasuan, kaya wala pang isang taon si Benito ay minamasahe na niya. Tinutudyo siyang madalas ng kanyang manedyer na Amerikano. “A boxing champ starts young,” sabi nito. Panay yes lamang ang kanyang panugon kaya kasundungkasundo sila.

Isang linggo nang walang patlang ang inihahatid na patay sa libingan sa lunsod bunga ng tila ibig kumalat na salot. Isang araw lamang ang pagitan ng pagkamatay ng dalawang anak ni Aling Bestrang nakatira sa ibayo ng ilog at di-iilang sanidad ang nakita niyang dumadalaw sa bahay-bahay at binobomba ng agua pinicada ang mga pook na marurumi. Natitigatig na rin siya ng usap-usapang tila kolera ang kumakalat na sakit ...

Hindi pa rin nakapagtatalalan si Benito gayong kalikutan na. Pinatingin niya ang bata sa isang dalubhasang manggagamot na saiyang tumiyak na nagkaanak siya ng lunosapagkat malabis na ininda ni Benito ang karamdaman.

Narinig niya ang labusaw ng maruming tubig nang itaob ni Arya Ito ang laman ng tiklis. Maghapong maghahakot ng basura ang kanyang anak ... maghapon? Nagtungo rin si Battling Kulas sa lumang papag sa silong ng kanilang bahay na pawid at nahiya siya. Hindi niya alumana ang mga insektong nagmumula sa mahalumigmig at nangangamoy na paligid at sumisigid sa kanyang balat. Iniwaksi niya sa isipan ang bagay sa kanyang anak. Nguni... sa kanyang nakalipas ay makabubuo siya ng isang makatarungang pasiya ... makatarungan ...

Gumuho ang kanyang pananalig sa maaari pang magawa ng tao ... Sumama silang mag-asawa sa mga banal na paglalakbay sa Antipolo. Namanata kay San Pascual Baylon. Nagtulos ng kandila at nagdasal nang paluhod sa Kiyapo. Sa mga santa at santong pinipintakasi’y isinamo nila na paghimalaan ang kanilang bunso. Wala ring ipinagbago si Benito. Ang pag-asa sa mahiwagang kapangyarihan ... nasaan? Muli niyang nasumpungan iyon ... sa payo ng isang matandang babaing magkakandila. Samakatuwid po, kung di na ‘ko magbuiboksing, magbabago ang aking anak?

Hindi magkamayaw na sigawan ng mga tao: Pak ... sapukin mo! Sige pa ... sa bodega ... sa panga ... Pak! ... Dumauri ... Isa ... dalawa .... tatlo .... apat .... Panalo na si Battling Kulas ... Panalooo!

‘Yan ang totoo, mama. Masamang hanapbuhay ang boksing. Biro bang kalakalin mo ang iyong kalupitan at lakas. Biro bang halos patayin mo sa suntok ang iyong kalupitan at lakas. Biro bang halos patayin mo sa suntok ang iyong kalaban dahil lamang sa salapi.

Nakaibis na siya ng ring ay natutulig pa rin siya sa sigawan, Aba, hindi na yata gigising. Napatay yata.Hindi na humihinga si Moro ... Napatay ni Battling Kulas ....

Nagunita niya si Moro. Ang mga luha’t hinanakit sa mga mata ng asawa’t anak ni Moro.

Ipinagdiwang nila sa Manila Hotel ang kanyang panalo. Nang umuwi sila’y kasabay niyang idinating sa kanilang tahanan ang ekstrang pahayagan. “Napatay ni Battling Kulas si Moro.” Ngunit lalong matunog sa kanya ang balita ng hilot, “Anak na lalaki. Kamukhang-kamukha mo.” Isinabisig niya ang sanggol. Sumibol sa kanya ang isang luwalhati: sa kapirasong buhay na magmula sa kanya...

Sa kauna-unahang pangyayari’y tinugon niya ng no ang kanyang manedyer nang itakda ang lalong malaking pakikipagsagupa niya sa ring.

“Mabuhay! Anak ng kamp’yun ... ito ang kahalili ko! Amang kamp’yun... anak na kamp’yun .... Benito ... Benito ang ibibinyag ko sa aking bunso. Isusunod ko sa tunay na pangalan ni Moro, bilang paggunita sa aking maningning na tagumpay.”

Noong mamatay ang kanyang kabiyak ay walang sukat tumingin sa kanyang anak samantalang nagbubuhat siya ng mga sako ng asukal sa pinaglilingkurang pintungan. Lumaboy ito sa lansangan. Lumaboy ito sa kawalang-tiyak, kaya tumigas-

Hindi na siya maglalaro ng boksing. Ayaw na niyang maging kampiyun. Ayaw na niya ... at nakapagtalalan naman si Benito ... nakalakad ...

tigas ang mga buto ... ang mga laman – ngunit inaabala din ng mga kapitbahay at binansagang “Arya Ito” ng mga kapwa bata ... Lumikha sa kanyang kalooban ng isang kakatuwang pagtutol ang mga pag-ayop na yaon sa kanyang anak ... ng isang malupit na pagkahabag, na gumising sa kanya ng simbuyo ng kamalayang tila siya nagtatayo ng bantayog ni Kamatayan na habang kinakapa sa luwad ay nagkakahugis sa katotohanan. Isang hatinggabi’y dinama niya ang mukha ng kanyang anak. Naghihilik. Idinantay ang kanyang mabigat na kamay sa leeg. Idiniin. Hindi na makahinga ... hindi na! Bigla niyang inangat ang kanyang bisig. Tila naaalimpungatang nagbangon at nanaog. Tinungo ang isang poste sa tabing-daan at sinuntok ... duguang nabilad ang buto ng kamao sa nanisnis na balat. Isinusi niya sa dibdib ang pagkahabag na umaalipin sa kanya. Ang pagsuligi sa kanyang isip. Ang patuloy na pagtakas sa pag-uusig ng kakatuwang budhi ... Mariing pumikit si Battling Kulas. Tumatama sa kanyang mukha ang sinag ng araw na naglalagos sa butas ng bubong at sa siwang ng sahig. Humawak siya sa gilid ng papag ... namutla ang kanyang kamao sa pagkakapit ng mga daliri. Narinig niya ang kaluskos ng mga paa ng mga sanidad na sinusundan ng mababagal na hakbang ni Arya Ito. Kumakanta-kanta pa si Arya Ito. Tumigil ang kaluskusan sa paanan ng sirang tulay samantalang mahinang inihahatid ng hangin sa kanyang mga taynga: Silaban mo, Arya Ito, Iyon ... iyong nakatumpok ... Hale ... at nang hindi kumalat ang sakit. Mabuti pa ang inutil .... may silbi. Nagtindig si Battling Kulas. Ni hindi niya tinanaw ang pangkat ng tauhan ng kalusugang-bayan. Gaya ng nakaugaling pag-inom, humingi siya ng alak sa tindahan ni Tsikito, at tinungga. Susuray-suray na nagbalik sa kanyang lumang papag at muling nahiga... Nagising siya na wala na ang mga taong nagtutupada. Sumasabo na ang mababagsik na lamok mula sa pinamumugarang ilug-ilugan. Nakauwi na ang mga sanidad. Sa silong ng ilang kapitbahay ay nagsisiyapan na ang mga sisiw at nangagngasabngasab ang mga hayop sa tabi ng pakainan. Nag-inat siya. Nangangalam na ang kanyang sikmura. Tiningala ang kanilang paminggalan ... Subali ... nasulyapan niya ang malaking katawan ni Arya Ito: nakalatag sa sahig at walang kakilus-kilos.i Pumanhik siya.

Inaapoy ng lagnat si Arya Ito. Inilipat niya sa kabahayan at tinabihan. Pinagmasdan niya sa paghihilik. At inunan niya ang kanyang nagkakasalikop na mga kamay, na sa paraang iyon ay waring naibibilanggo niya ang kabangisan ... ang pagpupumiglas. Naghuhulagpos din ang mga daliri ng kanyang kanang kamay, napakukuyom. Nagbangon siya ... at tinungo ang pasugalan ni Tandang Pruto. Nang umuwi siya ay noong magmamadaling-araw. Wala sa bahay si Arya Ito! Hindi na sumayad sa hagdanan ang kanyang mga paa sa pagmamadali. Waring nililindol ang kanyang dibdib. Patakbu-takbo siya sa loobang tahimik na tahimik, matangi sa malakas at sunod-sunod na pagtawag niya ng, “Arya Ito ... Anak ko ... anak ko!” Kumotob sa kanya kung saan dako maaaring matagpuan si Arya Ito. Napadalas ang kanyang mga paa ... Hindi man niya lubusang mahugisan sa karimlan ang animong kumikilos sa ibabaw ng malaking bunton ng basura sa may puno ng tulay ay lumutang sa katahimikan ang isang tinig na humu-huni, at natiyak niya na nasa tambakan ang kanyang anak. Nagtutumulin siya at halos padaliuhong na inagaw niya kay Arya Ito ang hila-hilang tiklis at ikisambulat ng basuira. “Uimuwi ka, Ito ... Umuwi ka ... nilalagnat ....” “Demonyo! ... Demonyo! ... Impiyerno! ....” at sa pagkabigla ni Arya Ito ay pinalo siya ng isang putol na kahoy. Tumama ang pamalo sa pilat ng noo ni Battling Kulas. Likha iyon ng pakikipagsagupa niya kay Moro. Pumutok ang pilat at humilam ang tumigis na dugo sa kanyang isang mata. Sa sang-iglap ay napahulagpos niya ang isang ubos-kayang suntok na ikinatimbuwang ni Arya Ito sa tabi ng tiklis. Naramdaman niya ang kasiyahang umali sa kanya noong mapatay niya sa suntok si Moro, at makaraan iyon ay natulad siya sa isang namulat sa isang nakahihindik na bangungot ... Hindi na humihinga ang kanyang anak. Tinakasan siya ng lakas at sumuko ang kanyang mga tuhod sa bigat ng kanyang katawan. Napaluhod siya at tila ang-uusal ng isang mataos na dalangin ay maamung-maamong kinalong si Arya Ito, nilukban sa mga bisig ng kanyang dibdib. Unti-unting nabuhay ang kanyang paligid: umalingangaw ang mga yabag at sigawan ng dumalong mga kapitbahay. Ngunit hindi rin siya nagtaas ng mukha. Patuloy na

minamasdan niya si Arya Ito – ang mukhang bahgyang nasisinagan ng bagong umaga at ang pasa sa puno ng leeg.

pagsapit sa harapan ng mandirigma ayi nangayiuiiiipapa ait ihuimalk sa kanyang mga yapak.

Siya lamang ang nakatatalos niyon. Siya lamang? Nabasag ang luha sa kanyang mga mata at nanariwa sa kanyang puso ang luwalhating naramdaman niya noong unang sandaling isinabisig niya ang pagkasanggol ni Arya Ito. Nagkurus si Battling Kulas.

Napaigtad siyang papalayo. Ang kawal ay patingalang luimuihod sa kanyang paanan na nakabukas ang dalawang bisig.

Ikatlong Gantimpala 1950-51 PLANETA, BUWAN AT MGA BITUWIN ni Elpidio P. Kapulong Umaapaw sa luningning ang gintong himlayang iyon – ang gintong himlayan, niya at ni Cleopatra. Hindi na batid ni Cesar kung siya’y nakapikit o nakadilat pa. Ngunit malinaw na namamalas niya ang larawang iyon. Isang malaking eroplanong napakababa ang lipad ang nagsusumabog na sumibat sa kanilang tapat. Kasabay ng pagsibad ng sinasakyan nilang kalabaw ay sumambulat naman sa kanyang guiniguni ang binubuo niyang magandang daigdig. Muila sa kanyang panagarap ay nahulog siya sa katotohanan; ngunit hindi pa man lubos na nakababalik ang kamalayan sa kanyang paligid ay nahulog na sa kanyang pagkapigil ang kaangkas niyang babaing may mahabang buihok at kayumangging kulay. Humulagpos sa kanyang lalamunan ang isang sigaw na biglang naputol sa kalagitnaan nang maramdaman niya ang pagtama sa kanyang ulo ng isang napakatigas na bagay. At bago lubos na naparam ang kutitap ng mga bituing sumabog sa kanyang balintanaw ay naramdaman na niyang siya’y puimapailanlang sa itaas upang pagkatapos ng isang iglap ay dahan-dahan lumapag sa isang likmuang nahihiyasan ng mga diyamante. -1Pabalikwas na tuimindig buihat sa isang trono ang isang maharlikang mandirigma. Nakarinig siya ng kaluskos sa dakong harapan at napakisliot na wari’y handang tumakbo sa pag-iwas sa panganib. Biglang nabuksan ang malaking pintong nasa kabilang dulo ng builwaganig kanyanig kinaroroonan, at sa paghahawi ng kurtinang suitla ayi kasaima ring nahawi ang dalawang inaantok na tanod na siyang ikinabuwal ng mga iyon. Humahangos na pumasok ang isang kawal na may mahabang sibat at

“O, Dakilang Cesar!” ang humihingal na wika nito. “O, Dakilang Emperador ng mga mandirigmang bininyagan ng apoy ng mga bathala ... Narito ang hamak na alipin, at hindi malaman kung paano mapagagalaw ang dilang ito sa pagsasabi ng isang nakasusuikliam na bagay buhat sa Impiyerno ni Dante! Isinumpa ako ni Hupiter upang siyang maghatid sa Dakilang Cesar ng balitang pinangimiang ihatid maging ng makapangyarihang mga diyoses sa paanan ng isang may bakal na laman at may leon sa puso. Nauuimid ako, O, Panginoon, ngunit ... ang mga ... ang mga kaaway ... ” Tinutop ni Cesar ang dalawang tainga at nakamulagat na minalas ang kawal sa kanyang paanan na may kagila-gilalas at kakatwang ayos at pananalitang anaki’y isang tauhang nagbangon buhat sa dahon ng isang aklat ng lumang panahon. Nais niyang sumigaw at sumibad ng takbo, ngunit biglang sumundot sa kanyang gunita ang isang bagay na siyang nagpauntol sa kanyang pagkilos; at siya’y dahan-dahang napasadlak sa kanyang luklukan na ang mga mata’y nakapikit nang mariin. Naalaala niyang siya ay napaidlip samantalang tahimik na binabalangkas sa kanyang isipan ang gagawing pagsalakay sa mga kaaway, at sa bisa ng isang dumalaw na panagarap ay nakalimot na siya nga pala ay si Cesar – si Cesar, ang dakilang Mandirigma ng Roma, ang dakilang Panginoon ng mga walang gulat, ang walang kasing ... Dahan-dahang hinaplos ni Cesar ang kanyang mukha at minalas ang kanyang sarili – ang namumutok na kaalaman ng bisig na nabibigkis ng bitling na gintong sagisag ng pagka-mandirigma, at ang kasuutang namumutiktik sa mga hiyas na sagisag naman ng pagkaemperador. Muli siyang napatindig at saka pilit na huimialakhak nang ubos-lakas na ikinalundag ng nakaluhod na kawal. “Ha! ha! ha! ha! Si Cesar nga pala ay nakalimot! Nakalimot ang isang Cesar dahilan sa isang mulitong panaginip na dapat lamang sanang panakot sa isang aso!. Ha! ha! ha! Nakatatawa, ang isang dakila ay nakalimot! Ha! ha! ha! ...”

Napaudlot sa kalagitnaan ang halakhak na iyon. Naramdaman ni Cesar na ang laman ng kanyang puso ay tila nawalang lahat na kasama ng napawing alingawngaw. Walang kaluluwa ang tawang iyon at siya ang unang nakapuna. Nakangunot na minalas niya ang buong paligid. Naroon pa rin sa kanyang paanan ang nakaluhod at nakadipang kawal, na sa pagkakatingala sa kanya ay manganingani niyang tadyakan sa mukha. Sa paligid-ligid ng malaking bulwagang iyon ay nangakatindig na unat na unat ang ilang nagtatayugang kawal na ang tangang sibat ay lumagpas pa ng isang dipa sa ulo; may malalapad na espada sa tagiliran; nangakadamit bagaman litaw rin ang mga bisig at malulusog na hita at binti; sa ulo ay nakasaklob ang tila kung anong uri ng salakot na sa tuktok ay papaspaspaspas ang anaki’y malaking palong ng isang tandang, na sumusunod sa pagtangu-tango ng ulong hindi mawari kung nabibigatan lamang sa sunong o inaantok na. Ibinaling ni Cesar ang kanyang tingin sa maluluwang na mga bintana at pinto – mga kurtinang yari sa sutla at sarisaring kayo na may matitingkad na kulay at namimigat sa halimuyak ng pabangong napapasangkap sa amoy ng insensong nakalutang sa kalawakan ng bulwagan. Ang mga kuwadro sa oleo ng iba’t ibang larawan ng mga tanawin sa parang ng digma, ang mga palarindingang marmol, ang mga haliging marmol din na nagsisilbing panapo sa kisaming marmol pa rin – isang buong larawang anaki’y pahinang pinilas lamang sa isang alamat at napakaliwag upang magkatotoo. Ang pagkakaayos sa mga sulok ng naroong mga estatwang kahoy, bronse, at marmol, at ng kay Venus na lantay na ginto, ay nagbibigay ng pagkabaghan sa makatutunghay dahil sa kanilang walang tinag na anyo, at ang matigas na katahimikan ng kawalang-buhay na nasa kanilang malalamig na katawan ay parang tinatanuran pa ng kaluluwa ng mga taong kinakatawan ng nangabuhay noong unang panahon.

ng nararamdaman niya ngayon. Si Cesar ay nababaliw sa paghahangad sa isang babae? sa babaeng noong una’y naging aliwan lamang niya? Ang buong paligid ay muli niyang minalas. Sumalubong ang mga iyon sa kanyang paningin na tila isang anyo ng mahiwagang kulay na noon lamang niya natitigan, kaya sumilaw sa kanyang mga mata. Para siyang nabaghan. Ang mga iyon ay tila nakatunghay rin sa kanya _ nakatitig at para bang ang bawat piraso ng kayamanang naroon ay mga matang nanunuri – nangingilala – sa isang linikhang napaligaw lamang doon. Ang bulwagang iyon – ang lahat – ay tila isang daigdig ngayong bago na sa kanya – na siya’y napasok doon bunga lamang ng di-sinasadyang pagkakamali. At naalaala niya ang kanyang napangarap. Doon ay nakita niya ang kanyang sarili sa isang malawak na kaparangan na nakasakay sa isang hayop na maitim. Kaangkas niya sa likod ng hayop ang hinahanap niyang babaing may mahabang buhok at kayumangging kulay. Sapupo niya sa baywang ang babaing iyon habang siya’y humuhuni-huni ng isang malambing na awitin. Iba ang ayos niya at pananamit sa pangarap na iyon. Kayumanggi rin ang balat niya, may katingkaran nga lamang kaysa babaing kaangkas niya sa maitim na hayop. Ngunit doon ay kung bakit palagay ang kanyang loob. Hindi siya nagkaroon ng alinlangan sa kinatagpuang bagong daigdig, hindi nag-usisa sa isip kung bakit siya naroon at naiiba ang kanyang anyo. Tinanggap niya ang daigdig na iyon nang walang pagbabantulot na tulad ng pagtanggap sa talagang kanya, at ang tunay na Cesar – ang makapangyarihang Mandirigma ng Roma – ay hindi ang dakilang Cesar na nagbubulay-bulay ngayon, kundi ang hamak na Cesar sa piling ng babaing may mahabang buhok at kayumangging kulay.

Naramdaman ni Cesar ang manipis na hanging humahaplos sa kanyang katawan buhat sa pamaypay ng isang busabos. Bigla siyang napaupong ang mga mata’y naititig sa malayo. Hindi siya nakaramdam ng kasiyahan sa kanyang namalas. Para siyang tuimungga sa isang kopang ginto upang mabatid lamang na ang alak pang naroroon ay linipasan na ng ispirito. Ibig niyang ipagsabog ang mga bungang-kahoy sa mga bandehadong hawak ng ilang aliping itim upang kumalat sa mga alpombrang mga nakalatag sa sahig. Mayroon siyang hinahanap sa kanyang paligid na hindi makita at matagpuan. Wala roon ang isang babaing may mahabang buhok at kayumangging kulay ...

Kumurap-kurap si Cesar at umanyong titindig. Sa kanyang pagninilay-nilay ay sumapit siya sa bahagi ng kanyang pangarap na lalong kagila-gilalas. Nakita niya ang kanyang sarili roon na tila isang gumaganap sa isang palabas, na ang kilos at salita at pati iniisip ay nakita lamang niyang tila binabasa sa isang aklat. Nakita niya ang kanyang sariling iyon na nahibang at ilang sandali ring nangarap, at ang napangarap naman – ng sarili niyang iyon – ay ang Cesar na tunay niyang sarili, hanggang sa pumailanlang ang kanyang guniguni at mabuong mga larawan sa kanyang diwa.

Pilit na pinag labanan ni Cesar ang damdaming sumaklot sa kanyang pagkatao, ngunit siya’y tila nawalan ng lakas. Namuhi siya sa kanyang sarili; hindi niya akalaing magkakaroon siya kahit sa guniguni ng malabis na pananabik sa isang babae tulad

Magkayakap sila ni Cleopatra sa guniguni ng kanyang sariling-pangarap at sila’y nagpalitan ng mga pangungusap na tila salita ng mga bathala at bathaluman sa Olimpo, at kaya lamang nabalik siya sa piling ng babaing may kayumangging kulay

ay nang gulantangin siya ng isang malakas na ugong na nagdaan sa kanilang tapat. Napasibad ang hayop na kanilang sinasakyan at ang babae ay tumitiling nahulog sa lupa. Saka niya naramdamang tila sumabog ang kanyang ulo nang mahampas ito ng isang nakaluindong sanga ng isang punongkahoy ... Di malaman kung sa anong dahilan ay ibig niyang mabatid kung ano ang nangyari sa nahulog na babae,na bagama’t pangarap lamang ay kung bakit pinanabikan din niyang malaman ang naging wakas. Tulad ng isang palabasang nakatunghay sa isang magandang kasaysayan na nang nasa kasarapan na ay saka nabatid na ang mga huling dahon pala ay wala at inubos na ng anay, si Cesar ay hindi matahimik at hindi mapalagay na tila ginagatungan. “Panginoon ..” Nagulantang si Cesar. Nakita niyang nakaluhod pa rin ang kawal na tila hindi nangangalay at ang kanyang loob ay nagsiklab. Hinawakan niya ang puluhan ng kanyang patalim. “Sulong!” ang kanyang bulyaw. “Saan nakatanglaw ang liwanag ng iyong mata at hindi nakitang ang iyong Cesar ay nasa sandali ng pagkabagabag?” “Ngunit patawarin ang hamak na alipin ng kanyang panginoon ...” Hinugot na bigla ni Cesar ang kanyang tabak at ibabagsak na sana sa ulo ng kawal ngunit napatigili nang makarinig ng biglang ingay na likna ng mga sigawan sa labas. May bumagsak na kung anong malaking bagay sa nakapinid na pinto at iyon ay biglang nagiba. Ang mga tanod sa bulwagan ay nagpulasan sa iba’t ibang suilok at ang dalawa sa kanila ay sa likuran pa ni Cesar napasiksik. Hugos na pumasok sa nawasak na pinto ang maraming sandatahang kawal at sa isang iglap ay nakilala niyang iyon ay mga kalaban. Sa loob ng ilang saglit pa, ang kalansing ng mga nagpipingkiang tabak ay nilunod na ng mga daingan ng mga naghihingalo at sigawan ng mga nakatama. Sa kabiglaanan ay natabig ni Cesar ang dalawang malalaki rin namang kawal na nagkubli sa kanyang likod at ang dalawa ay gumulong sa daanan ng mga kaaway. Hinarap na ni Cesar ang unang tatlong sumugod at ang mga ito’y pawang nagsibagsak sa isang unday ng kanyang sandata. Sa kanyang harapan ay humadlang naman ang isang lalong may matipunong mga bisig na nakilala niyang pinakapuno ng mga lumusob.

Nailagan ni Cesar ang tulos ng kalaban kasunod ng pagbagsak ng kanyang sariling patalim sa katawan nito. Ngunit iyon ay hindi man lamang natinag at sa pakiramdam niya’y sa hangin lamang siya tumaga kaya siya ay napatigagal. Sinamantala ito ng kaaway at siya’y inundayan. Bago nakaiwas ay tumama na sa kanyang ulo ang tabak niyon at ang kanyang kinatatayuan ay biglang natunaw at siya’y bumagsak na tila may nauulinigan pang isang mahiwagang tinig na nakiangkas sa sumisibat niyang diwa: “Ako ang dakilang Cesar! ...Ang hamak na magbubukid ...Ang dakila ... ang hamak ... dakila ... Cesarrrrr...!” -2Nang imulat ni Cesar ang kanyang mga mata ay nakalatag na siya sa isang matigas na himlayan. Hindi niya kilala ang pook na ito, at lalong hindi niya kilala ang mukha ng isang nakaputing taong nakatunghay sa kanya at nagbabalot sa kianyang noo ng isang basahang puti na basa ng kung anong bagay na nakahihilo ang amoy. Sa isang iglap ay sumurot sa kanyang isipan ang paniniwalang siya ay nasa kamay ng mga kaaway! Napabalikwas si Cesar at nag nakaputing taong inabot ng kanyang sipa ay gumulong sa sahig. Nahagip din niya at naisaksak sa sulok ang isa pang matandang babaing umiiyak sa tabi ng higaan, na sinugad naman ng yapos ng isang magandang babaing may mahabang buhok. Tumilapon ang mga botelyang nakapatong sa nabuwal na mesita at nakabasag, at ang amoy na masansang ng laman ng mga iyon ay pumuno sa pook na iyon. Hindi man nakahuma ang ilang taong naroroon na parang napatiran na ng mga ugat sa tuhod at bisig. Sumandal si Cesar sa dingding at hinarap ang mga ito. Nangungunot ang kanyang noong tinitigan ang kanilang mga bihis. Ang mga iyon ay nakamaang na lahat sa kanya, at siya’y natigilan nang biglang sumagi sa kanyang hinagap na ang mga iyon at ang lahat ng ito ay nakita na niya at nangakilalang minsan. Minalas niya ang kanyang sarili ngunit bigla siya nangilabot. Sa kanyang diwa ay nagtibay ang isang hinalang siya ay nasa pugad ng kanyang mga kaaway na higit na makapangyarihan. Nagbalik sa kanyang gunita ang isang matandang paniwalang iniwi ng kanyang panahon at naging sangkap nang kanyang pagkatao buhat pa sa mga unang araw ng kanyang kabataang pinanday ng paaralan ng mga taon. Ang mga taong ito’y mga engkantadong lahat ... at siya’y kinulam ng mga ito upang magiba ng anyo, at nang sa gayo’y matulad sa kanila. Ang napangarap niya sa kanyang luklukan sa trono ay isang uri ng engkanto na naipasok sa kanyang diwa sa sandali ng pagkaidlip upang malimot niya ang kanyang kamaharlikaan. Ibig ng mga iyon ay

malimot niya ang kanyang sarili upang maipailalim na lubos sa kanilang kapangyarihan. Napahalakhak si Cesar. “Ha! ha! ha! Ako’y si Cesar! Nalalaman kong ako ay si Cesar! Ang Dakilang Mandirigma! Hindi malilinlang ng mga uwak ang isang Romanong may putong na lawrel ng kadakilaan! Isasauli ninyo siya sa kanyang kamaharlikaan at kung hindi ...” Nadampot ni Cesar ang isang tukod ng bintana at asaka iwinasiwas sa hangin. Ang mga kaharap ay natilihan, nagtinginang tila nagtatanong sa isa’t isa. “Nababaliw na!” Ang bulong-bulungan ay nagpalipat-lipat. “Nababaliw si Cesar! Nababaliw sa lakas ng pagkahampas ng ulo!” Namula si Cesar nang maulinigan ito at humanda sa pagsugod. Nababaliw? At sasabihing nababaliw si Cesar ng mga taong ito na sa ayos at pananamit ay siyang karapat-dapat kapitan ng salitang baliw?

-3Natauhan si Cesar na nakagapos na ang kanyang buong katawan sa ibabaw ng higaan at ang ulo ay balot na balot ng mahabang benda. Hindi niya gustong kumilos pagkat nangingirot ang kanyang ulo at mga buto. Ipinikit na lamang niya ang kanyang mga mata. Ayaw niyang mag-isip ng anuman. Malabung-malabo ang kanyang diwa at ang bahagyang pagpupunyagi sa pag-iisip ay ikinahahapo nito. Nagmulat siya ng mga mata nang makarinig ng nag-aanasang mga tinig. Nakita niya ang isang matandang babaing nakaupo na malapit sa durungawan sa harap ng isang matandang lalaking may mahabang balbas na halos umabot na sa dibdib. Ang matandang babae ay nakatungong nagpapahid ng mga mata, samantalanghinahagud-hagod naman ng lalaki ang mahabang balbas at tila nagiisip. May pinag-uusapan ang dalawa na siya ang tila pinapaksa ngunit hindi lamang niya lubos na matiyak pagka’t pati ang makinig ng usapan ay tila pumapagod sa kanya.

Ang matandang babaing tumatangis ay dahan-dahang umipod na papalapit.

Umiiyak na ang babae. Humarap na bigla rito ang balbasing matanda na sa sulok ng labi ay nakakunyapit ang isang ngiting mahiwaga.

“Anak!” May pagsusumamo ang tinig ng babae. “Hindi mo ba ako nakikilala? Ako ang iyong ina, a!”

“Ngunit, Rosa,” ang marahang wika nito, marahang-marahang tila sinadya, “si Cesar ay di nababaliw!”

Ngunit si Cesar ay nandilat lamang. Pinaglabanan niya ang biglang pagsagi ng pagnanasang suguring niya at yakapin ang matanda, at ang magandang babaing naiwang nababaghan sa sulok. Naniniwala siyang inaakit lamang siya ng masamang ispiritu upang gawin ang gayon.

Naramdaman ni Cesar na namigat ang kanyang ulo at siya’y napapikit nang mariin. Ang mga tinig na naririnig niya ay pumuno sa kanyang ulo, na aanhin man niyang iwaksi ay pilit na nasusumiksik sa kanyang isipan. Nahiwatigan niyang tila may pagtatalong ilang saglit ang dalawa na sinundan ng isang mahabang pangungusap ng lalaki, paminsan-minsan ay tila may nasusundot sa kanyang gunita at nakapagpapaalaala sa kanya ng ilang malalabong bagay na nagdaan. Pilit niyang inunawa ang kahulugan ng ikanyang mga naririnig ngunit nag-agtingan lamang ang mga ugat sa kanyang ulo.

“Ina?” pilit ang kanyang tugon. “Walang nakikilalang ina ang isang dakila kundi si Minerva. Puputulin ni Cesar ang dilang naglubid ng kasinungalingang narinig ko!” Ang matanda ay biglang dinaluhong at inamba ang kanyang hawak. Napatili ang magandang babaing naroroon, kasabay ng paghadlang ng isang lalaki at ang kamay ni Cesar ay sinalag. Nagpambuno ang dalawa hanggang sa madagananan ang matanda. Parang nahipan ng hangin ang mga taong naroon at nagkakagulong sumugod upang umawat. “Huwag! Huwag!” tili ng magandang babae. Ngunit bago napawi ang alingawngaw niyon ay naipalo na ng isang lalaki ang tukod ng bintana sa ulo ni Cesar.

Narinig niyang nabanggit ang isang pangalan – Meding ... Meding ... kababata ng aking anak ... anak ...anak ... ng aming kapitbahay ... muntik na ring mapahamak ... dumadalaw ritong madalas buhat nang si Cesar ay ... marahil ay dadalaw na muli ... Nag-alumpihit si Cesar sa kanyang higaan. Ang pangalang iyon ... ang pangalang iyon! Ang ... at nang hindi na makatiis ay nagtangkang bumangon sa pagkakahiga, ngunit pinigilan siya ng lubid na nakapulupot sa kanyang katawan. “Cesar,” narinig

niyang tawag ng balbasing lalaki na noo’y nakalapit na sa kanyang hihigan. “Cesar ...”

at planeta, na bawa’t isa’y nagtataglay ng mga larawan ng isang taong mandi-rigma, na isang taong magbubukid, ng isang taong mandirigma, ng isang ...

Napagulantang si Cesar at napadilat na muli. Ngunit hindi siya tumugon. Hinipo siya ng lalaki. Tumutol ang mga laman niya, ngiunit ang salat ng mga palad ng lalaking iyon ay hindi niya iniwaksi pagkat nakapaginhawa sa kanyang pakiramdaman. Yumuko iyon at siya’y tinitigang mabuti ng mga matang malalamlam ngunit nanunuot hanggang sa kaliit-liitang hibla ng kanyang laman. Sinalat ang kanyang mga mata. Ipinakadilat ang mga talukap. Tinitigan at tinapatan ng isang kung anong mabilog na salamin. Nang malao’y napapikit na lamang siya at nakiramdam. Pinulsuhan siya ng matanda, sinalat ang iba’t ibang bahagi ng kanyang katawan, upang ibalik lamang muli ang pansin sa kanyang mga mata.

Nagsala-salabat sa kanyang isip ang mga larawang iyon hanggang sa biglang magsiinog sa kanyang isip ang mga larawang iyon hanggang sa biglang magsiinog sa kanyang paningin ang lahat, hanggang sa siya’y matangay at mapasama sa mga iyon. Uminog siya nang uminog na kasabay ng mga bituin at planeta, na kasama ng mga kumeta at buwan. Uminog siya nang uminog ... inog ... inog ... inog nang inog ...

“Cesar,” pagkaraan ng mahabang sandali ay muli siyang tinawag ng matanda. Dumilat siya at sinalubong ang nanunuuot na titig niyon, ngunit hindi pa rin siya sumagot. “Cesar ... Cesar ....” Nag-unat ng katawan ang matanda at pagkuwa’y hinudyatan ang babae upang lumabas, saka ipininid ang kurtina ng pinto. Nagbalik sa kinaroroonan ni Cesar at siya’y isinandal sa pinagpatung-patong na mga unan. Saglit iyong nagpalakad-lakad sa loob ng silid at tinungo ang nakabukas na bintana. Saglit iyong nagpalakad-lakad sa loob ng silid at tinungo ang nakabukas na bintana. Saglit ding huminga nang malalim, at pagkatapos ay muling lumapit sa kanya. Dumukot ng isang bagay na makislap at itinapat sa mga mata ni Cesar. “Titigan mo ito,” ang wikang marahan, at ang tinig ay nag-iba ng himig. Hinagod ng mga daliri niyon ang pagitan ng kanyang kilay, at sa salat ng daliri ay parang may hinugot na salimuot sa kanyang utak. “Huwag kang mag-iisip kahit ano. Pumanatag ka. Huwag mong papansinin ang mga sinabi ko. Ayan ... parang pinapaypayan na ang iyong mga mata ... at ikaw ay mag-aantok ... mag-aantok ...”

At sa kanyang pag-inog ay tila may isang matinis na tinig na nagbubuhat sa pinakaliblib na sulok ng kanyang utak, na nanunuot sa kanyang diwa. Limutin mo si Cesar na Mandirigma ... isipin mo si Cesar na magbubukid ... limutin mo si Cesar na Mandirigma .... isipin mo si Cesar na magbubukid ... ikaw si Cesar na magbubukid ... magbubukid .... magbukid .... At patuloy ang kanyang pag-inog na kasama ng mga bituin at planeta, ng mga kumeta at buwan. Uminog siya nang uminog ... inog nang inog ... inog .... inog ... i ..n.. o .. g.. i ..n.. o .. g.. i ..n.. o .. o .. o .. o .. g.. g.. g.. g...... -4Nagising si Cesar na wala nang gapos at nakatunghay na sa kanya ang kanyang ina sa tabi ng matandang balbasin. Walang kurap ang pagkatitig sa kanya ng mga mata niyong may luha ... titig na nanabik at naghihintay. Kumurap-kurap si Cesar nang ilang saglit, at nang biglang maunawa ang lahat ay saka pabalikwas na nagbangon. Ngunit hindi ang matanda niyang ina ang kanyang nasugod ng yakap. Hindi, kundi ang isang babaing nasa may likuran ng matanda ... ang isang babaing dumating doon habang siya’y natutulog ... ang isang babaing may mahabang buhok at kayumangging kulay. “Meding!” ang kanyang tawag.

Naramdaman ni Cesar na tila matutulis na sibat ang mga salitang iyon na naglagos sa kanyang noo at tumusok sa kanyang utak, hanggang sa ang kanyang ulo ay untiunting lumaki at ang kanyang paningin ay unti-unting nanlabo at ang kanyang katawan ay unti-unting lumaki at ang kanyang paningin ay unti-unting nanlabo at ang kanyang katawan ay unti-unting gumaan. Humina nang humina ang tinig na naririnig niya hanggang tuluyang mawala na sa kanyang pandinig. At sa sandaling hindi pinakaaasahan ay bigla na lamang siyang pumailanlang sa itaas. Sumibat ang kanyang diwa sa kalawakang namumutiktik sa mga bituin at buwan, sa mga kumeta

At sa ilang saglit pa’y nasa mga bisig niya ito, pinupupog ng halik – sa pisngi, sa liig, sa buhok, sa dibdib, sa labi, samantala’y walang tigil naman ang pagtulo ng kanyang luha, ng luha ng babaing nakayapos din sa kanya, at ng kanyang inang ... umiiyak at dumadalangin at nagpapasalamat sa Maykapal. DULANG UNANG NAGKAMIT NG GANTIMPALA SA TIMPALAK – PALANCA

Sinimulan noon (1953-1954) ng Timpalak-Palanca ang pagpili sa pinakamahusay na dula – at ang nagwagi ng unang gantimpala ay ang Hulyo 4, 1954 A.D. ni Dionisio Salazar. Ang dulang ito ay naglalahad ng pagsasagawa ng isang mapanganib at madugong misyon ng Hukbong Mapagpalaya ng Bayan (HMB) na ibagsak ang pamahalaang Pilipino noong panahon ni Pangulong Magsaysay.

kamisadentrong panlalaki at “pedal-pusher” na maong ay wala siyang iniwan sa isang “tomboy.”

Hulyo 4, 1954 A.D.

Pablo

ni Dionisio S. Salazar Mga Tauhan:

Loida : Oo, dito sa isa sa mga puno na malapit sa monumentoi. (May alinlangan) Palagay mo kaya ay saan sila naroon, ha, Pabling?

Pablo . . . . . . . . . . . . . . . . Ang “nagbalik-loob” Loida . . . . . . . . . . . . . . . . Ang kanyang kasintahan Kintin . . . . . . . . . . . . . . . . Ang kanilang pinuno Islaw . . . . . . . . . . . . . . . . Ang “bata” ni Kintin Koronel Santos . . . . . . . . .Isang upisyal ng NBI Isang pulis, at ilang ekstrang babae at lalaki Panahon: Gabi ng Hulyo 3, 1954 Lunan: Lumang Luneta Pagbubukas ng tabing ay makikita sa may gawing likod ng tanghalan, dakong kanan, ang dalawang-katlong bahagi ng bantayog ni Rizal. Sa may gitna naman ng tanghalan ay mamamalas ang isang malagong puno ng adelpa. May isang mahabang upuan sa tabi nito.

Palinga-linga silang dalawa na tila may hinahanap. Pagtapat sa may puno ng adelpa ay titigil sila. : Natitiyak mo ba, Loida, na sa lugar na ito tayo magtatagpo?

Pablo : Baka naghahagilap pa sila ng balut na mailalako. O kung hindi man ay nasa may grandstand sila at ... alam mo na. Loida : (Patawa) Para kong nakikita ang kanilang ayos na animo tunay na magbabalot, subalit ... (magbabago ang tinig at anyo) a, kung alam lamang ng makakikita ang nasa ilalim ng mga balut na yaon. Pablo : (Mabilis na ilalagay nang pakurus sa bibig ang isang daliri) Ssst, dahandahan ka’t baka may makarinig sa atin. (Masusulyapan ang bangko) Halika’t maupo kata. Loida : (Hahawakan sa balikat si Pablo; masuyo) Hindi ka ba natatakot, Pabling? Dahil sa akin ay tiyak na malalagay ka sa mapanganib na kalagayan. Ang ating gagawin ay maaaring maging sanhi ng ating kamatayan, kung sakali. Hindi ka kaya magsisi?

Walang anu-ano’y darating buhat sa gawing kanan si Pablo at si Loida. Si Pablo, na bago pa lamang tumutuntong sa 25 taon, ay mataas, malapad ang sukob at mabulas ang pangangatawan. Mukha siyang matalinoi at matapang ... Bilugan ang kanyang mukha at ang kanyang malagong buhok ay nahahati sa gawing kanan. Kaki ang kanyang pantalon at kulay-kumot ang suot niyang diyaket. Pangkaraniwan ang taas ni Loida. Ang kanyang balingkinitang katawan ay may kaakit-akit na hubog. Kulot ang kanyang putol na buhok. Malamig ang kanyang tinig at wala rito ang katigasang dapat asahan sa isang “amazona.” Mapamihag ang kanyang ngiti at may halina ang kanyang titig. Dalawampu’t dalawang taon na siya. Masigla ang kanyang kilos at magiliw siyang mangusap. Sa suot niyang

Pablo : (Hahawak at pipisilin nang buong suyo ang isang kamay ni Loida) Minamahal kita, Loida, ito’y alam mo. At dahil dito’y kalabisan na marahil sabihin kong nahahanda akong hamakin ang lahat – maging kamatayan man – alang-alang sa iyo. Natatakot’ka mo? Ba, duwag lamang ang natatakot mamatay. Wika nga ni Shakespeare ay “Cowards die many times before their death.” Itong tandaan mo: Mula ngayon, magkasama kita sa buhay at kamatayan – sa hirap at ginhawa! Loida : (Masaya) Salamat, Pabling. Ngayon ko napatuinayan na sadyang tapat ang iyong pag-ibig. Ikinararangal kita. At hintay, saulado mo pa ang iyong pag-ibig. Ikinararangal kita. At hintay, saulado mo pa ang iyong napag-aralan!

Pablo : Ang isang diwa o simulain, kailanma’t maganda at kapuri-puri ay manantiling buhay. Ngunit mula ngayon, adyos Marx, Engles, Lenin, Lava, at iba pa. Salamat sa iyo, sa amain mong senador, at nag-liwanag ang aking isipan. Loida

: Ang ating isipan, ang sabihin mo.

Pablo : Natatandaan ko pa ang sinabi ng isa kong guro na anya’y “Ang tao raw na katutubong mabuti, sumama man, ay bubuti rin, ngunit ang likas na masama, mabalot man ng mga hiyas at karangalan, ay masama rin.” Loida

: (May makahulugang ngiti) Ang ibig mong sabihi’y ...?

Pablo : Na ikaw at ako’y hindi likas na masama. Manapa’y natangay tayo at nalason ng H.M.B. sa oras ng ating kahinaan. Loida : May katwiran ka, Pabling. At lalo na si Tiyo Pepe. Ano pa nga naman ang dahilan at ipagpapatuloy natin ang pamumundok ay sa ibinibigay naman ni Magsaysay ang lahat ng ating kagustuhan? Di nga ba binibigyan ng lupa ang mga walang lupa? Pinatatawad ang mga nagkasalang humihingi ng tawad? Kinikilala at ipinagtatanggol ang mga karapatan ng mga maliit? Tinatangkilik at binubuhay ang sariling atin? ... Maliban sa hibang na nasang pailalim sa Pulang Bituin ay ano pa nga naman ang sanhi at tayo’y si umahon at sumuko at manahimik? May katuwiran si Tiyo Pepe na sabihing “matatakot tayo sa kasaysayan.” Pablo : (Buong paghangang nakatitig kay Loida) Maniwala ka, Loida, bilib na ako sa amain mong senador: Inuulit kong kung hindi sa iyo at sa kanya, at saka pala sa ilan nating kakilalang manunulat, ay malamang na masasawi ako sa kamay ng isang kabalat din, at mamamatay pang may tatak ng pagka-Hudas sa sariling lahi. Loida : Kung sa bagay ay hindi tiniyak sa atin ni Tiyo Pepe na maikukuha tayong homestead sa Mindanaw. Subalit mahigpit naman ang kanyang pangakong gagawin ang makakaya uipang hindi tayo mabilanggo. Pablo : Malaki ang tiwala ko sa kanyang kakayahan at sa kanyang lakas. Ang iniisip ko ngayon ay kuing paano natin bubuksan sa dalawa ang paksa.

Loida

: Sino ang magsasabi, ako o ikaw?

Pablo : (Waring hindi narinig ang katanuingan ni Loida) Dapat nating isipan na kapwa pusakal na kriminal ang dalawang ‘yon. Dahil dito’y kailangan natin ang bilis ng pagiisip at tining ng loob. Ngunit iwasan ta, hangga’t maaari, ang paggamit ng sandata. Loida

: (Pagdadaupin ang mga palad) Kahimanawari’y magtagumpay kita.

Pablo : (Munti ma’y walang bakas ng pagkasindak) May awa ang Diyos. (Masaya at madamdamin) Lubhang makasaysayan sa akin ang araw na ito (waring nakikimi pa), giliw. Una, sa hindi ko inaasahang mangyayari ay natamo ko ang iyong pagmamahal. Ikalawa, ito ang sasaksi sa aking, este, sa ating ... (hindi makukuhang tapusin ang sasabihin, sapagkat may isang pulis na makalalapit sa kanila nang hindi nila namamalayan.) Pulis : (Pabigla at pagulat) Hoy! Kayong dalawa! Ano’ng inyong ginagawa rito? Hindi ba n’yo alam na bawal dito ang magneking? Pablo : (May pagtataka subalit mahinahon pa rin) Hindi ho naman kami nagneneking,a. Pulis : (Paaglahi) Ku ... hindi pala. E anong ginagawa n’yo rito sa ganitong oras, nagbibilang ng bituin? (Kunwa’y dudukot ng lapis at papel sa bulsa) Pablo

: Hindi ho. Nagpapalamig lamang kami at nagkukuwentuhan.

Pulis : Sawa na ‘ko sa ganyang mga katwiran. Bueno, tayo na at doon kayo mangatwiran nang husto sa kuwartel. Loida : (Titindig) Maniwala ho kayo, Mamang Pulis, wala hu kaming ginagawang masama. Hindi ho kami nagneneking na gaya ng inyong palagay. Pulis : (Magpapahalatang galit na) Kung hindi n’yo ibig maperyodiko ay mabuti pang sumama na kayo sa ‘kin ngayon din.

(Magtitinginan si Pablo at si Loida. At magkakaunawaan. Sasama sila sa pulis na wala ni munti mang agam-agam sa kanilang mga mukha. Lalabas sila sa gawing kanan ng tanghalan.)

dahil sa paghuli niyang minsan sa mga naggugudtaim dito. Perooo .. mahina pa rin siya. Kung ako siya e gagabi-gabihin ko ang reid at tangko lang kung hindi madala ang mga lekat na ‘yan.

(Pagkaalis nila ay darating naman si Kintin at si Islaw namang gagaling sa gawing kaliwa. Kapwa sila may sakbat sa kanilang mga leeg na dalawang maliliit na tiklis. Mistula silang tunay na magbabalut. Si Kintin ay pandak subalit siksik ang pangangatawan. Nakabalanggot siya at nakasalamin. Mukhang masungit at mabalasik. Pangahan siya. Malikot ang kanyang mga mata bagaman baha-bahagya lamang ang galaw ng kanyang ulo. Mag-aapatnapu na siya.)

Islaw

Kintin : (Maagap at halos pabulong) Psst, huwag mo ’kong tatawaging Kumander, lalo na kung mey lumalapit. Este ano na nga ‘yung sinasabi mo? Islaw

(Si Islaw, bagaman malaki ang kataasan kay Kintin, ay hukot naman at payat. Bago pa lamang siyang nagdadalawampung taon. Halatang-halata sa kanyang mga kilos na lubos siyang nasa ilalim ng kapangyarihan ni Kintin. Mababakas din sa kanyang hawas na mukha ang katapangan. Ang mga “polo shirt” nila ay hindi nangakaparagan. Paglipat nila sa may puno ng adelpa ay hihinto sila at pagagalain ang mga tingin.) Islaw : Terible pala itong Luneta, ano po? Hatinggabi nang malalim e me naggugudtaim pa. Kintin : (Mangingiti) At nakita mo ba, Islaw, na yaong ilang nabulabog natin sa mga puno e may kipkip pang mga libro? Islaw : ‘Yan nga po ang naririnig kong sabihan, a – na karamihan daw ng nagugudtaim dito e mga istudyante. Lekat, kung alam lang ng kanilang mga magulang ang kanila ginagawa! Kintin : Oo, sayang lamang ang ginagasta sa mga ganyan. Pero, maniwala ka, ‘yan naman ang pagnagsiuwi sa prubinsya e siyang masyadong magpasikat.

Kintin : Kaya nga ba kahit na mangawngaw si Lacson e napupuri ko rin kung minsan

: Pag nagkagayon po, e sasine naman dadagsa ang magnonobyo.

Kintin : Kung ako pa rin si Lacson e ipagbabawal ko ang halikan sa mga sine lalo na sa balkoni at sa lodge. Nagkasisirang puri sa ating kababaihan. (Susundan ito ng pagupo) Islaw : ‘Yan nga po ang hirap sa ‘ting mga Pilipino, e. Manggagaya tayong de primera klase. Kintin : (Himig pagmamagaling) Ang panggagaya, Islaw, e hindi masama. Ang masama e kung gagayahin mo yung masama. Pero, kapag mabuti ang pinarisan at saka pinabuti pa e ito ang magaling. (Tatanglawan ng isang “lighter” ang relo sa bisig.) Aba, at mag-aala-una na pala! Bakit kaya wala pa sila? (lilinga.) Islaw : (Matapos maupo) Ano po bang oras, Kumander, ang sabi ni Kapatid na Loida na babalik sila? Kintin

Islaw : Ba, dapat silang mangahiya. Nagpapakamatay sa hirap ang kanilang mga magulang sa paghahanap ng pera samantalang sila’y gudtaim lang naman ang inaatupag at hindi pag-aaral.

: Pag nagkataon, Kumander, ay ...

: Ang sabi ko sa kanya e dapat siyang narito bago mag-alas dose.

Islaw : (May pananabik) E si Kasamang Pablo po naman? Anong naisipan niya’t sumama-sama pa? Palagay ko po’y ... Kintin : (Mabilis na hahadlangan si Islaw; pagalit) Torpe! Anong kaululan ang sinasabi mo? (may maaaninag na lumalapit.) O, teka, baka sila na ‘yang dumarating.

(Aaninawin nilang mabuti ang dumarating. Mabibigo sila pagkat ang daraan sa kanilang tabi ay isang bata at isang marinong Amerikano. Magkaakbay ang dalawa... Ang lalaki na may bote pa ng alak sa bulsa, ay sumusuray sa paglakad. Aalukin sila ni Islaw ng balut. Bibili ang babae. Ang ibabayad ay sa bulsa ng marino kukunin. Lalayo sila pagkatapos.)

Kintin : (Magkikibit ng balikat) Ewan ko ba. Pero tandaan mong oras na magtagumpay tayo e irerekomenda ko kay Heneral na mataas kayo sa katungkulan.

Islaw : (Iiling at ngitngit nang makahulugan). Kawawang lalaki. Nagsisilbing palabigasan.

Islaw : (Matutuwa) Salamat po… Sa palagay kaya n’yo e husto na itong ating dala paraaa…?

Kintin : (Nakangiti rin at tatangu-tango) Talagang ganito lang ang buhay, Islaw: isang manluluko at isang lulukuhin. Paris niyang Amerika, kunwa e tagapagtanggol ng mga karapatan ng maliliit na bansa na paris ng Pilipinas bagkus e siyang mangangamkam na de primera klase. Pero, ku, pasasaan ba’t di rin siya babagsak – silang lahat na bansang imperyalista at kapitalista! Ba, para silang nagtampo sa bigas oras na sumagupa sila sa Rusya. At akala nila’y sila lamang ang may atomic at haydrodiyen, hmm… Teka, bakit ba kung saan-saan nasusuot an gating usapan? Ang dapat nating pag-usapan e ang tungkol sa ating misyon. Kailangang magtagumpay tayo – kahit anong mangyari!

Kintin : (Pangungunahan ang kausap) Husto? Ang sabihin mo’y labis-labis ‘to. Ito lang nasa aking tiklis e sapat na para todasin ang lahat ng naro’n.

Islaw

Islaw : Pagnagkataon e nganganga sa hangin ang mga nasyonalistang ‘yon. At pihadong matutuwa naman ang mga liberal, ano po?

: (Puspus-alinlangan) E pa’no po kaya ang mabuti sa mga guwardiyang …?

Kintin : (Mabilis) Natatakot ka ba? Huwag mo silang intindihin. Madali yang remedyuhan. (Muling tatanglawan nang patago ang relo. Mahahalata sa kanyang tinig na yamot na siya sa paghihintay.) Pag hindi pa sila dumating sa loob ng kalahating oras e malaking hirap ng kanilang katad pagnagkataon, hm… Islaw

: Magtagumpay sana tayo, Kumander, at nanggg…

Kintin

: Meyroon tayong tig-isandaan libong piso bilang gantimpala.

Islaw : (Parang hindi ibig maniwala sa narinig) Ano po? Tig-isandaang libong piso? E saan naman poi to kukunin e saa…? Kintin : (Makabuluhan ang ngiti) Kung saan ito manggagaling e isang lihim. Basta ang isipin mo e ito: Magtagumpay tayo! Islaw

: Totoo po ba ang balitang kumakalat sa kampo na ipadadala raw kayo sa

Moskow pagkatapos ng misyong ito?

Islaw

: Ang inaalala ko lang, Kumander. e maraming. . .

Kintin : Bakit ba sila ang iintindihin mo? Ang intindihin mo’y Siya. At ang ating pabuya. Saka, karamihan naman doo’y es-es-bi at mga pulitikong Knin. Basta siya lang an gating malagot e.

Kintin : Hindi rin, pagkat ang hahalili e nasyonalismo rin. Hindi mo baa lam na En-Pi rin si Garcia? Ang sabihin mo e tiyak na maloloko ang administrasyon. At sa oras na magkaga-nito, eh makasisigaw na tayo ng “Amanos!” at “Mabuhay ang Hukbong Mapagpalaya ng Bayan!” Hm, ang akala lamang ng mga nasa gubyerno e baldado na tayo. Hmm, malalaman din nila. Malalaman nila hanggang bukas. Islaw : (May pagmamagaling) At isa pa po! Ang akala ng marami e mahina na tayo porke sumuko ang taksil at duwakang na si Taruc. Malalaman nila hanggang bukas ng hapon – sa oras ng parada. Kintin : Isipin natin kung paano madidispatsa ang mga guwardiya sa ilalim ng grandstand nang hindi natin babarilin. Sabagay e may silencer itong akin. Islaw : (Matapos makapag-isip) Me naisip ako, Kumander! Bumili tayo ng alak at palapitin natin sa kanila si Kapatid na Loida oras na siya’y dumating.

Kintin

: At pagkatapos?

Islaw : Pagkatapos po e gawin niya ang dapat gawin, halimbawa’y ibigay niya ang kanyang sarili kung kinakailangan. Walang tatanggi sa kanya. Me itsura siya. Materyales p’werte, ‘ika nga. Kintin : Magaling! (Mapapadagok sa hita.) At habang abala ang isa kay Loida e kakausapin ko naman ang isa pa. Bibigyan ko ng balut. At bahala na ‘ko pagkatapos. Si Kasamang Pablo naman e siya nating pagbantayin sa ibang maaaring lumapit.

Islaw : (Gagayahin ang isang bakla) Nar-on ang –ma-ram-ing ma-rin-o, (mariin) mga kumpare. (Titingnan siya nang masakit ng dalawang “alanganin”.) Ikalawang Binabae : (Pairap) Yui don’t heb to teach uis an ‘more, mister balut. We knows awer bisness. Les go, Claring. (Tuluyang lalayo, nguni’t haharaping muli ang mga magbabalut na nakapamaywang) Tse! Ang pangit lang! ... (Mawawala) Islaw

Islaw

: Totoo po ba, Kuimander, na me dala raw malas ang mga taong ganyan?

: (Lipos pananabik) E ako po naman?

Kintin : Ikaw ang magtatanim ng ating dala. Oras na magawa mo ito e sisibat tayong apat sa isang taksing paghihintayin natin. Areglado? Islaw : (Mapapatayo sa tuwa) Superyor na ideya, Kumander! O, ayan na ‘ata sila! (Ang darating ay dalawang binabae. Kikilalanin silang mabuti ng mga ito at pagkatapos ay magbubulungan at magtatawanan.) Kintin

: (Pabulyaw) Hoy, kayo riyan! Ano’ng inyong pinagtatawanan?

Islaw

: H’wag kayong luluku-luko at baka kayo samain, hmm!...

Unang Binabae : (Sa karaniwang puntung-bakla) Oyyy, how-ag kayong mag-alit. Hendi keyo ang aming pinagtaw-anan. Suya! Ikalawang Binabae : (Hihilahin sa kamay ang kasama) Ow, c’mon, Claring. Les not mine dem. Jes plane balut vendors. No dice. Mabantut ‘yan. Islaw : (Susurutin sa mukha ang huling nagsalita) Hoy, ikaw na me malalaking masel! Huwag kang iinglis-inglis d’yan at baka pipilitin ko’yang leeg mo. Hala, lumayas na kayo rito, mga buwisit! (Akmang lalayo ang dalawang binabae na lihim na nagkakalabitan.) Kintin : (Bago tuluyang makalayo ang mga bakla) Sandali lang! Alam ba n’yo kung saan kayo dapat magpunta para kumita nang malaki? Doon sa piyer.

Kintin : Ayon sa iba, pero bakit ba tayo maniniwala riyan ... A, palagay ko’y sila na ‘yang dumarating na ‘yan! (Darating buhat sa gawing kanan si Pablo at si Loida. Masaya sila.) Kintin

: Bakit kayo natagalan, ha?

Pablo ...

: Kanina pa hu kami rito ngunit napagkamalan kami ng isang pulis naaa ... na

Kintin

: (May pananabik) Na ano?

Pablo

: Na nagneneking hu.

Kintin : (Matapos mawala ang bakas ng pagkamangha at kauinting kaba sa mukha) Pinakaba mo ako nang kaunti. (Pabiro) O baka naman totoo, ha? Loida

: (Maagap) Aba, hindi po, Kumander! Talaga pong hindi.

Islaw

: (Sakbibi rin ng pananbik) E’no’ng ginawa senyo ng pulis pagkatapos?

Pablo

: Dadalhin sana kami sa kuwartel subalit nahimas rin namin siya.

Kintin

: Ano’ng inyong ginawa?

Loida : Pinakiusapan po namin nang mabuti at pagkatapos ay binigyan ng pantabako. Kintin ang

: Buweno, yamang narito na tayong lahat e pag-usapan natin nang mabuti

tungkol sa ‘ting lakad. Halikayo’t maupo tayo. (Magsisiupo nang pasalampak sa damuhan. Si Islaw ang bukod-tanging mananatili sa pagkakatayo.) Kintin : (Mahina, halos paanas) Heto ang ating plano. Makinig kayong mabuti. Ikaw, Islaw, (titingalain ito) magmatyag kang mabuti at baka mey makalapit sa atin nang hindi natin namamalayan. Islaw

: Opo.

Pablo : (Pangungunahan ang kanilang “Kumander”) Kumander, mayroon hu sana akong nais sabihin sa inyo, e. Tuingkol hu sa ... saaa... Kintin

: Ituloy mo.

Pablo : Nais ko hung ipagtapat na nagkakaibigan na kami ni Loida. At dahil dito’y iniisip naming mamuhay na nang tahimik. (Hindi hihiwalayan ng titig si Kintin na parang ibig basahin sa mukha nito ang tunay na niloloob.) Kintin : (Mapapatindig at mapapalakas ang boses) Mamuihay nang tahimik! Ano’ng ibig sabihin, Kasamang Pablo? Pablo

: (Tatayo naman bago sumagot) Gaya hu ng inyong narinig.

Kintin

: (Kay Loida) Totoo ba ang sinasabi ng hangal na ito?

: (Titindig rin bago tumugon) Opo. (Sa galit ni Kintin ay akmang pagbubuhutan ng kamay ang dalawa, danga’t makapagpipigil siya.) Kintin : (Halatang nagtitimpi) Saka na nga natin pag-usapan ang bagay na ‘to. Sa ngayo’y hindi tayo dapat mag-aksaya ng panahon. Kailangang magtagumpay muna tayo sa’ting lakad. Ganito, Loida, ang iyong gagawin...

Pablo : (Hindi kahahalataan ng anumang sama ng loob; matimpi at mahinahon) Bayaan ninyo, Kumander, na magpaliwanag ako. Kintin

: Ginagalit ba n’yo ‘kong talaga?

Pablo

: (Parang walang narinig) Tingnan ninyo ... Kung sa halip na ituloy natin ang ating layon ay ... ay sumuko tayo ...

(Isang mabilis at unat-kilikiling suntok mula kay Kintin ang magpapatumba kay Pablo. Magbubunot si Islaw ng rebolber at talagang pagpuputukan si Loida na nakayukyok sa sandalan ng upuan at nagkukunwang walang malay-tao at saka si Pablo kung hindi lamang sasawayin siya ni Kintin.) Kintin : Huwag, Islaw! Huwag tayong gumawa ng iskandalo hangga’t hindi natutupad ang ating misyon!... Itago mo’ng baril mo’t paraanin muna natin ang dumarating na pangkat na ‘yan. (Muling isusukbit ni Islaw ang kanyang rebolber. Sa pagkakalugmok ni Pablo na naghihilu-hiluhan lamang ay mailalabas niya nang palihim ang kanyang sandata. Sa sangkisap-mata ay makababalikwas siya at matututukan ang dalawa. Si Loida ay palihim ring naghahanda. Manlalaki ang mga mata nina Kintin at Islaw. Pamumutlaan rin sila nang labis.)

Loida

Loida : (Malumanay ngunit matatag) Palagay ko po, Kumander, ay ... ay hindi makatarungan ang ... ang ating ... ang gagawin nating pagtatanim ng ... (Hindi makukuhang tapusin ni Loida ang sasabihin sapagkat bibigyan siya ng isang matinding sampal ni Kintin. Mapapasadsad siya. At kung hindi sa upuan na kanyang kasasadlakan ay gumulong sana siya sa damuhan. Sasaklolohan siya ni Pablo subalit ito’y mabilis na hahadlangan ni Islaw.)

Pablo : (Makapangyarihan at paaglahi) Kumander Lenin! Islaw! Itaas ninyo ang inyong mga kamay! Madali! (Ang dalawang napaglalangan ay akmang lalaban subalit makikita nilang hindi nagbibiro si Pablo. Magkahalong sindak at poot ang mababasa sa mga mukha ni Kintin at ni Islaw. Si Loida ay tatayo na pigil sa kamay ang kanyang “Colt” na de25. Samantala, ang pangkat na binubuo ng apat na tao ay patuloy sa paglapit sa kanila.) Pablo

: Huwag! Huwag kayong magkakamaling kumilos nang masama pagkat hindi

kayo igagalang ng aking trenta’y otso! ... Ikinalulungkot kong humantong tayo sa ganito, Kumander. Subalit dumating na ang paghihiwalay natin ng landas.

(Ang pulis na humuli kina Pablo ay darating. Maririnig din, buhat sa ibang ang gumuguhit at papalapit na ugong ng sirena ang isang “police car.”)

Kintin : (Nagngangalit ang mga bagang) Mga taksil! Papatayin ko kayo! Hindi kayo makaliligtas sa ginawa n’yong ‘to! Oo, magbabayad kayo!

Koronel Santos: Salamat sa iyo, Loida. Gayundin sa iyo, Pablo. At, higit sa lahat, kay Senador. (Naino ang dalawang tiklis. Patawa at patuya.) At magbabalut pa ang labas ng mga karahote! (Kay Kintin) Kumander Lenin, talagang tuso ka. Pero, tuso man daw ang matsing ay napaglalalangan din! (Tawanan ng mga nakapaligid.)

Loida : (Lalapit nang may dalawang hakbang; malumanay) Huwag ninyong isipin, Kumander, na kaya kami nagkakaganito ay dahil sa singkuwenta mil pesos na nakapatong sa inyong ulo. Pablo : Ginawa namin ito sapagkat sa wakas ay nakilala namin ang aming mga pagkakamali. Salamat sa ilang kaibigang manunulat, kay Loida, at sa kanyang amaing si Senador ... a, hindi na nga bale ang kanyang pangalan. (Si Islaw, na walang katinag-tinag sa pagkakatayo, ay biglang dadaluhong. Susunggaban niya si Pablo upang agawan ng baril subalit papuputukan siya nito. Sa kabilisan ng kanyang pagdaluhong ay hindi siya karaka-rakang mabubulagta. Mayayapos pa niya si Pablo at maibubuno. Sasamantalahin naman ito ni Kintin danga’t mararamdaman niya ang nguiso ng rebolber ni Loida sa kanyang likod. Matutumba si Islaw. Lalapit naman ang pangkat na pinamumunuan ni Koronel Santos. Nakapaisano silang apat.) Loida : (Makikilala si Kor. Santos; himig pagmamalaki) Koronel Santos, narito ho ang inyong pinaghahanap. Ang kasama niya ay ... patay na ... (Lalapitan ng dalawang sekreta si Kintin at poposasan ... Manlalaban ito subalit wala ring magagawa.) Koronel Santos : (Pauyam at patangu-tango) Talagang “pahaba-haba man ng suga, sa dulo ay may gasa.” Ang ibig kong sabihin ay pailapilap man ni Kumander Lenin, sa kamay ng batas ay mahuhulog din! (masusulyapan ang nakabulagta.) Aha, iyan ang sinasabi ni Rizal na , “I die without seeing the dawn.” Que pobre! Pablo

: Isa pala kayong poeta, Koronel. (Ngitingiti ang pinagsabihan.)

Kintin : Magbabayad kayong lahat! oras na magkagiyera ay kawawa ang inyong labas, mga taksil!

Pablo

dako,

: Sa ilalim ng mga balut na ‘yan ay nakahimlay ang kamatayan.

Koronel Santos : (Sa dalawang sekreta na nag-uusisa sa mga laman ng dalawang tiklis) Bacani, Silos, sa headquarters na ninyo usisain ang mga time bomb na ‘yan. Ikaw naman, Cruz, sabihin mo kay Baylon na dalhin ditong madali ang pick-up. (Susunod ang mga inuitusan. Samantala, iaabot naman ni Pablo at ni Loida ang kanilang mga sandata kay Koronel Santos. Kakamayan sila sat babatiin ng lahat.) Koronel Santos : Ang kabayanihan ninyong ito, Loida, ay tiyak na makararating kay Presidente. Iniligtas ninyo ang kanyang buhay sa kamatayan. At naiwasan din natin ang kaypala’y pinakamadugong “Hulyo Kuwatro” sa kasaysayan ng ating lahi. Loida

: Marami pong salamat, Koronel.

Pablo

: Ginawa lamang namin ang aming tungkulin.

(Darating ang inutusang NBI at sasabihing naroon na ang “pick-up.” Aalis silang lahat. May bubuhat kay Islaw at may bubuhat sa mga tiklis. Pagigitnaan ng mga sekreta si Kintin. Samantala ay ibinababa naman ang tabing.) TULANG UNANG NAGKAMIT NG GANTIMPALA SA TIMPALAK-PALANCA Ang pagsisimula naman ng Timpalak-Palanca sa pagpili ng pinakamahusay na tula ay ginawa noong 1963-1964. At ang nagkamit ng unang gantimpala ay “Ang Alamat Ng Pasig” ni Fernando B. Monleon. Tunghayan natin ang tula:

Hayaang ibulong ng amihang hangin; Buksan ang dibdib mo, unahin ang damdam Ngumiti na sana, Ipinid ang puso sa dilang hilahil. Alamat ng Pasig ni Fernando B. Monleon O DIWATA I Bakit hahambalin ang ating pagsuyo? Buhay niring buhay Bakit hahamakin ang sumpa’t pangako? Nagtanim ng lumbay – hindi biru-biro Dapat na malamang Tanging aanhin: siphayo, siphayo? II Halinang maglalakbay, giliw ko’y halina, Tayo na sa laot, Kita’y magliliwaliw sa tuwa’t ligaya, Sa lunday kong munti, halika’t sumama, Pagmasdan mo, irog Hayun naghihintay mula sa kangina – III Ako ang gagaod, ikaw ang aawit Mutyang prinsibini, Sasaliwan tayo ng kalawkaw-tubig; Sasaksi sa ati’y ang nanungong langit Habang ang pagkasi – Nag-aliw-aliw sa tinamong sakit. IV Hinampo kahapon ay iyong limutin, ang bulong ang dusa;

V Hala na, mahal ko ... ang luha mong buhog huwag mong sayangin. Huwag mong hayaang sa lupa’y madurog; Sadyang ang pagsinta’y liku-likong ilog, Ang masisindakin, masasawan agad sa matuling agos! VI Di ngani miminsang pulpol sa panulat, sa kaligayahan Kumita ng isang balighong liwanag; Di anong gagawin? Sa pakawakawak, Sintang bathaluman, Nahihiya ako’y ikaw rin ang hanap. VII Paanong di gayon ... ikaw ang dinsulan niring salamisim Na sa kariktan mo’y namamaraluman; Iyong hinanakit kundi mapaparam, sa pagkahilahil, Hahangga pa yata ang ako’y pumanaw. VIII Kaya’t panimdim mo’y tulutang mapawi, sa bahagyang hapis, Isang kabaliwang magpakalugami ... Ang katotohanan ay sadyang lalagim saanman sumapit, Tanging ikaw lamang yaring luwalhati.

IX Kasakdalan mang ang sintang magbago, kahit sa pangarap, Bukal ng pagsuyo’y hindi maglililo ... Kung kita’y limutin, buhay ko’y paano? kung kapos ang palad, Kamataya’y langit – na makalilibo!

sa aklat ng lahi’y Lipos ng pag-ibig, tigib ng linggatong; Sa dalampasigan, sa damong nagyabong, Tayo’y manakati’t Pagal na gunita muling magbabangon. MGA TULONG SA PAG-AARAL I. Sagutin ang mga sumusunod:

X 1. Kailan natupad ang pangakong pagbabalik ng mga Amerikano sa Pilipinas? Pahirin na ngani sa nimintang diwa, ang sugat ng puso, Ang lagim ng dusang lason sa siphayo sa aking pagyao’y Saka na lumuha; ulilang pagsuyo – Maghapon – magdamag na magpakasawa!

2. Kailan isinauli ng mga Amerikano ang kalayaan ng mga Pilipino? 3. Anu-ano ang mga naging balakid ng Pilipinas sa kaniyang pagsasarili? 4. Sinu-sino ang mga bumubuo ng Hukbalahap? Anong mahalagang bagay ang nagawa ng mga ito sa mga mamamayan?

XI 5. Talakayin ang kalagayan ng panitikan Filipino nanag panahong ito? Habang naglalakbay ang ating pagkasi, sa iklapsaw ng alon; Wariin mo hirang, ang aking sinasabi, Iyong panibugho – limit na mangyari saanman iukol ... Mabuting-masama, masamang-mabuti.

6. Sinu-sino ang mga naging ulirang manunulat na Amerikano nang panahong ito? Bakit? 7. Bumanggit ng ilang aklat na nalimbag nang panahong ito at tuiran din ang mayakda.

XII

8. Ano naman ang naging kalagayan ng panitikang Ingles nang panahong ito?

Kita ay dadalhin sa Taal na Bayan, Hayun lang sa dulo ... Isang munting pulo sa Bombom, Batangas At magmula roon ay pasisilangan, Tayo’y magtutungo Sa bayan ng Pasig, sa gulod sumilang.

9. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa Timpalak – Palanca. 10. Saan natutungkol ang dulang Hulyo 4, 1954 A.D. ni Dionisio Salazar? II. Turan ang mga sumusunod: ________ 1. Binubuo ng mga gerilyang may pagkiling sa Komunista.

XIII ________ 2. Kahulugan ng Hukbalahap. Doo’y may alamat ang isang Kahapong

________ 3. Kahulugan ng HMB.

_____ 9. Ulirang Mag-aaral si Rizal

________ 4. Aklat ni Efren Abueg na nagpapahayag ng pagkakaroon ng posibleng pambansang integrasyon ng mga kalinangang etniko sa ating bayan.

_____ 10. Rizal, Ang Bayani at Guro

________ 5. Akdang kauna-unahang nagkamit ng unang gantimpala sa larangan ng kuwento sa Timpalak – Palanca.

KABANATA 8

________ 6. Dulang unang nagkamit ng gantimpala sa Timpalak – Palanca.

Panahon ng Aktibismo

________ 7. May-akda ng sagot sa bilang 6.

KALIGIRANG KASAYSAYAN

________ 8. Tulang unang nagkamit ng gantimpala sa Timpalak Palanca.

Ang pagiging malaya sa turing ng mga Pilipino ay hindi maatim tanggapin ng ilang mga mamamayang Pilipino, lalo na ng mga kabataan.

________ 9. May-akda ng sagot sa bilang 8. Naging mainit ang pamamalasak ng aktibismo ng mga kabataan noong 1970-72. Samutsaring paniniwala ang dahilan ng kanilang pagiging aktibista.

________ 10. Kahuilugan ng Kadipan. III. Pagtapat-tapatin. Isulat ang titik bilang sagot. Hanay A Hanay B _____ 1. Ako’y Isang Tinig

A. Pedro S. Dandan

_____ 2. Mga Pilipinong Katha

B. Teodoro Agoncillo

_____ 3. Mabangis na kamay – Maaamong kamay

K. Genoveva E. Matute

_____ 4. Planeta, Buwan at Mga Bituin

E. Alejandro Abadilla

_____ 5. Maikling Kuwentong Tagalog

G. Elpidio Kapulong

_____ 6. Manlilikha, mga Piling Tula

H. Domingo Landicho

_____ 7. Sining at Pamamaraan Ng Pag-aaral Ng Panitikan

I. Ben Ungson

_____ 8. Ang Buhay at Mga Akda ni Rizal

Sa masusing pagmamasid at pag-aaral sa takbo ng pamahalaan, marami sa ating kabataan ang naniniwalang di na “demokratiko” kundi isa nang “gobyernong Kapitalista” ang umiiral sa ating bayan sapagkat damang-dama raw nila ang lalong paghihirap ng mga mahihirap at lalong pagyaman ng mga mayayaman. Ang iba naman ay patuloy na nanalig na matatag ang pamahalaang demokratiko at mga tao lamang na nagpapatakbo ng pamahalaan ang mga kakulangan. At ang iba naman ay may paniniwalang dapat nang palitan ng “sosyolismo” o “komunismo” ang bulok na pamahalaan. Iba’t ibang samahan ang naitatag at nasapian ng ating mga kabataan nang panahong ito. May mga kabataang napabilang sa Bagong Hukbo ng Bayan (New People’s Army), may mga inaging “Burgis” radikal o rebelde at mayroon ding mga nanatiling parang mga walang pakialam sa takbo ng pamahalaan. Sa kalahatan, maraming mga kabataan ang naging aktibista upang humingi ng pagbabago sa takbo ng pamahalaan. Subalit sa kanilang pamamahayag hinggil sa pagbabagong ito na dala na rin marahil ng matinding damdaming makabayan at upang mabigyang diin na rin ang kahalagahan ng kanilang kahilingan ay naging matalim at mabalasik ang panunulat ng ilan nating kabataan. At dahil dito, kasama ng ilang rebel-deng manunulat, marami sa kanila ang nangapiit sa mga kampong militar ng bansa. Marami ring akda ang naisulat sa panahong ito, ngunit dahil sa ang mga akda’y mahigpit na ipinagbawal sa una pa lang na paglalathala at karamihan sa mga

umakda’y kailangang lapitan pa’t makapanayam, ang pangangalap at pagpapahalaga ng mga akdang ito ay ipinauubaya na ng mga naghahanda ng aklat na ito sa mga manananliksik at palaaral. ANG BINHI NG AKTIBISMO Humantong sa pagkaka “deklara ng Batas Militar (Martial Law)” noong 1972 ang binhi ng aktibismo. Ngunit masasabing ang binhi ay naihasik na sa mga kabataan maging noong mga panahon pa nina Lapu-lapu, Lakandula, Rizal, at iba pa. Sadya pa ring masasabi na monopolohiya ng kabataang may init ng dugong dumadaloy sa kanilang ugat ang dahilan ng paghihimagsik laban sa makapangyayaring lakas ng Pilipinas. Kaya’t balido ang sinabi ni Rizal na ang mga kabataan ang pag-asa ng bayan.

Naging ganap na mapanghimagsik ang mga kabataan nang panahong ito. Ito’y mapatutunayan hindi lamang sa madugo at mapangwasak na demonstrasyon at mga pagpapahayag. Ang mga pahayagan ng mga mag-aaral sa kani-kanilang pamantasan ay punong-puno ng damdaming mapanghimagsik. Ang mga dating aristokratang manunulat ay nagkaroon ng kamulatang panlipunan. At maliban sa makinilya ay gumamit din sila ng pinsel at isinulat sa mga plakard, sa pulang pintura ang mga kaugnay na salitang nagpapahayag ng karaingan at pakikibaka. Tinalakay nila ang kabulukan ng lipunan at pulitika. Ang alinmang establisimento ay naging sagisag ng kabulukang dapat baguhin. Madarama sa simbahan, sa paaralan, at maging sa tahanan ang lason ng kawalang pag-asa ng mga kabataan sa pamahalaan. Maging ang mga pari, mga guro, at mga magulang bilang awtoridad o mga dapat taong dapat igalang ay niyanig ng mga kabataang radikal bilang kalaban na pabigat sa hinihingi nilang pagbabago.

PANAHON NG DUGUANG PLAKARD Wika ni G. Ponciano Pineda sa kaniyang aklat na pinamagatang ang “Panitikang Pilipino sa Kaunlaran nang Bansa”, ito ang panahong minsan pang pinatunayan ng kabataang Pilipino na hindi laging pagyuyuko ng ulo at pag-ilag sa hangin ang bumubuo ng kaniyang pagkalahi at pagkabansa. May sukdulan ang kaniyang pagtitimpi, Sumasabog parang Taal, kung puno na sa ngitngit ang matimping kalooban. Dugo? Ano ang dugo ng isang tao kung ihahambing sa Dugong ibinubo upang ikulay sa pula ang ating bandila? Buhay? Ano ang buhay kung itatapat sa habang panahong hintuturong nakatundos sa mukha ng isang duwag at di nagkakaroon ng paninindigan para sa sarili at gayun din sa kasunod na salinlahi? Sa kabuuan, maraming kabataan ang nagbuwis ng buhay, nagpamalas ng buong giting sa pagtatanggol ng karapatan ng masang Pilipino, walang takot na suungin ang kamatayan basta maipaglaban lamang ang mga prinsipyo at tunay na karapatan. ANG KALAGAYAN NG PANITIKAN SA PANAHONG ITO

Humangga ang panitikang ito ng mga aktibista sa pagsasaad ng dapat gawin upang lutasin ang suliranin. Ang ilan sa mga kabataang bumandila sa panitikang rebolusyunaryo ay sina Rolando Tinio, Rogelio Mangahas. Efren Abueg, Rio Alma, Clemente Bautista, at iba pa. ANG PANULAANG FILIPINO SA PANAHON NG AKTIBISMO Masasabing halosi nagtataglay ng tatlong katangian ang mga tulang naisulat ng mga batang makata at mananalumpati sa panahong ito ng aktibismo. Una ay ang pagsusuri sa kalagayan ng bayian; pangalawa ay ang pagsisiwalat ng mga katiwalian at dayukdok na pagpapasasa ng mga nanunungkulan at ang ikatlo ay ang tahasang masasabing labag sa kagandahang-asal na panunungayaw at karahasan sa pananalita. Ang mga sumusunod ay ilan lamang sa naging akda sa panahon ng aktibismo. Tunghayan natin ang ilang saknong mula sa tula ni Rio Alma na nagpapahayag ng matimping pagngangalit ng damdamin. “Marahil dahop ang diwa ko upang isaulo’t ipaliwanag. Ang panaginip at kamatayan ng sanlaksang anak-pawis.”

“Saksi ako sa palahaw ng mga dalagitang tila kinakatay na baboy habang ginagahasa ng mga hayok na pulitiko’t negosyante” “Sa sabuyan ng putik ng mga kongresistang pagkuwan, kapiling ang kani-kaniyang alipures at tagapayong Puti ay nag-uunahang ibenta ang bayan.” “Ano ang silbi ng kabayanihan? Ng limos na laurel at ginto? ipangangalan sa iyo’y isang kalyeng bakui-bakui o kaya’y lumuting monumentong ihian ng mga lasenggo.” Ang pagkadakila sa mga mahihirap o anakpawis ay umabot din sa taluktok ng panahong rebolusyong pangmasa. Narito ang pagpapatunay mula sa ilang saknong ng mga tula ni Federico Licsi Espino na sinulat niya sa wikang Ingles. “Hands that broadcast sweat Brandish placards of protest” “In the haciendas of Negros Sugar Cane tuirns bitter” “In the rice granaries of Luzon. Hatred hammers sickles” “On old newspapers Students write the rubrics of dissent” “Why should they who roast The suckling grow lean on verbiage?” “Why should they who plant and grind The corn grow thin on grit and homing?” Strike! Strike! Strike! A dormant hate errupts Bundok Buntis! Arayat! Kanlaon!

Sitsit Sa Kuliglig (1972) – ni Rolando S. Tinio Mga Gintong Kaisipan (1972) – ni Segundo Esguerra ANG DULA, MAIKLING KUWENTO, AT NOBELA SA PANAHONG TIO Labis na naging mapangahas ang mga manunulat ng dula, maikling kuwento o maging ng nobela sa panahong ito, hindi lamang sa paksa kundi maging sa usapan o salitaan ng kanilang mga tauhan sa akda. Payak ngunit makatotohanan ang salitaan o lengguwaheng ginagamit nila ngunit kadalasa’y ang payak at makatotohanang usapan o lengguwaheng ito, bagamat nasa makabagong panahon na ay hindi pa rin makayanang basahin nang hindi pamumulahan ng mukha ng mga babaeng may bakas pa ni Maria Clara, lalo’t ang usapan ay usapang lalaki o ginagamit sa tagpo sa pagtatalik.

ANG MGA PELIKULA AT KOMIKS Nang panahon ding ito ng aktibismo, nagsimulang napanood ang mga pelikulang malalswa na nakasisira sa kaugaliang silanganin – ang tinatawag na mga Pelikulang Bomba. Dito rin ang mga komiks at iba pang babasahin na ang mga larawang iginuhit ay walang mga saplot sa katawan. MGA TULONG SA PAG-AARAL

May mga katipunan din ng mga tula ang naisa aklat nang panahon ng aktibismo. Ilan sa mga ito ay ang mga sumusunod:

I. Sagutin ang mga sumusunod:

Mga A! ng Panahon (1972) – ni Alejandro Q. Perez

1. Anong taon ang sumasakop sa panahon ng aktibismo?

Kalikasan (1970) – ni Aniceto Silvestre

2. Anu-ano ang mga dahilan ng pagiging aktibismo ng ating mga kabataan noon?

Peregrinasyon at Iba Pang Tula (1970) ni Rio Alma

3. Ano ang kinasapitan ng pagkakaroon natin dito ng aktibismo?

Mga Tula Ng Bayan Ko at Iba pa (1972) – ni V.G. Suarez

4. Balido nga ba ang sinabi ni Rizal na nasa mga kabataan ang pag-asa ng bayan? Patunayan.

Panahon ng Bagong Lipunan 5. Bumanggit ng ilan sa mga kabataang manunulat na bumandila nang panahong ito. KALIGIRANG KASAYSAYAN 6. Anu-ano ang halos tatlong katangiang taglay ng mga tulang naisulat nang panahon ng aktibismo? 7. Magbigay ng ilang pamagat ng mga katipunan ng tulang isinaaklat nang panahong ito. 8. Anu-ano ang mga katangian ng dula, maikling kuwento, at nobela nang panahong ito? 9. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa mga pelikulang naipalalabas nang panahong ito. 10. Ano ang taglay ng mga komiks at iba pang babasahin nang panahong ito? III. Kani-kaninong akda ang mga sumusunod. Pagtapat-tapatin. Titik lamang ang isagot. Hanay A

Hanay B

_____ 1. Mga Gintong Kaisipan

A. Rolando S. Tinio

_____ 2. Mga A! ng Panahon

B. Segundo Esguerra

_____ 3. Sitsit Sa Kuliglig

K. V.G. Suarez

_____ 4. Kalikasan

D. Ancieto Silvestre

_____ 5. Mga Tula Ng Bayan Ko at Iba Pa

E. Alejandro Q. Perez

_____ 6. Peregrinasyon at Iba pang Tula

G. Rio Alma

Nagsimula ng Bagong Lipunan noong ika-21 ng Setyembre, 1972. Nagpatuloy pa rin ang Gawad Carlos Palanca sa pagbibigay patimpalak. Halos tungkol sa ikauunlad ng bayan ang naging karaniwang paksain ng mga akda tulad ng Luntiang Rebolusyon (Green Revolution), pagpaplano ng pamilya, wastong pagkain (Nutrition), “drug addiction,” “polusyon,” at iba pa. Pinagsikapan ng Bagong Lipunan na maputol ang malalaswang mga babasahin, gayundin ang mga akdang nagbibigay ng masasamang impluwensya sa moral ng mga mamamayan. Ang lahat ng mga pahayagang pampaaralan ay pansamantalang pinahinto, at maging ang mga samahang pampaaralan. Nagtatag ang pamahalaang militar ng bagong kagawaran na tinawag na “Ministri ng Kabatirang Pangmadla” upang siyang mamahala at sumusubaybay sa mga pahayagan, aklat, at mga iba pang babasahing panlipunan. Muling naibalik ng dating unang Ginang Imelda Marcos sa pagpapanibagong-buhay ang ating mga sinaunang dula tulad ng Senakulo, Sarsuela, Embayoka ng mga Muslim, at iba pa. Ipinatayo niya ang Cultural Center of the Philippines, Folk Arts Theater, at maging ang Metropolitan Theater ay muli rin niyang ipinagawa upang mapagtanghalan ng mga dulang Pilipino. Naging laganap din ang pag-awit noon sa wikang Pilipino. Maging ang mga ipinadadala sa ibang bansa ay awiting Pilipino rin ang inaawit. Ang mga lingguhang babasahin tulad ng Kislap, Liwayway, at iba pa ay malaki ang naitulong sa pagpapaunlad ng Panitikan. Naging lagusan ito ng manunulat upang mailathala ang kanilang mga akda. Tahasang masasabi na nagningning din ang Panitikang Filipino nang panahong ito.

H. Federico Licsi

KABANATA 9

ANG PANULAANG TAGALOG SA BAGONG LIPUNAN Ilang buwan ang nakalipas pagkatapos idiklara ang Batas Militar, ang mga sumusunod na “Slogan” ng Bagong Lipunan ay nabasa at narinig ng mga mamamayan:

1. “Sa ikauunlad ng bayan Disiplina ang kailangan” 2. “Tayo’y kumain ng gulay Upang humaba ang buhay” 3. “Magplano ng pamilya Nang ang buhay ay lumigaya” 4. “Ang pagsunod sa magulang Tanda ng anak ng magulang” 5. “Tayo’y magtanim Upang mabuhay” 6. “Tayo’y magbigayan at huwag magsiksikan” Naging paksa rin ng mga tula ang pagkakaisa, tiyaga, pagpapahalag sa pambansang kultura, ugali, kagandahan ng kapaligiran, at iba pa. Kabilang sa mga nagsisulat ng tula nang panahong ito sina Ponciano Pineda, ang kasalukayang Direktor ng Surian ng Wikang Pambansa, Aniceto Silvestre, Jose Garcia Relevo, Bienvenido Ramos, Vicente Dimasalang, Cir Lopez Francisco, Pelagio Sulit Cruz, at iba pa. Tunghayan natin ang isa sa mga tula ni G. Ponciano Pineda. Pilipino : Isang Depinisyon ni Ponciano B. P. Pineda Ano ka? Ano siya? Ano ako? Ano tayo? Sabi nila’y Pilipino Ugat natin ay silangan anak-dagat ang ninunong hatid dito ng barangay Galing doon sa malayo, sa matandang ikalupaan dito sila ipinadpad ng magandang kapalaran. Naibigan itong pulo kaya’t dito nangagkuta Nanirahan, nangaglahi, nangabuhay nang sagana May ugaling katutubo, may gobyerno at bathala May samahan at ibigan, maayos at payapa May sariling wika

Tayo raw ito Sa ante-panahon ng kolonyalismo. Walang abog Mula sa kanluran ang dayo’y sumapit Ako ay hinamak, siya ay inapi, ikaw ay hinamig Siniil ang laya, kinamkam ang yaman Barangay ay binuwag Mga tala ay sinunog Abakada’y ibinawal Ipinasiyang mga mangmang Ang lahat ng katutubong kayumanggi ang kulay At naging alipin ang bayan kong irog Ma-iloko, ma-bisaya, ma-kapampangan, ma-tagalog Ito tayo Pilipino ... At sa halip, at sa halip Pinalitang lahat-lahat Ang gobyerno, ang relihiyon,ang ugali, ang kultura Kinastila itong dila Itong puso’y kinastila. Edukasyon ay hulog ng langit Mga tao ay dumunong sa pagbasa at pagsulat Kastilaloy ang panturo, kastilaloy ang balangkas Kaya’t ako’y nakastila Sa kaluluiwa at sa balat Pinagtilad-tilad – ikaw, ako, siya Sa adhika’y paghatiin: divide at impera. At yumabong Ilukano’y ilukano Kapampanga’y kapampangan Bikulano’y bikulano Pangasina’y pangasinan Ang Cebuano ay cebuano Iyang Waray laging waray Ang Ilongo ay ilong Mga Muslim laging muslim Ang Tagalog ay tagalog

Kanya-kanya, tayu-tayo Masawi na ang sampangkat, malipol man ang santribu Huwag lamang tayo Huwag lamang ako Pagka’t tayo’y ito Mga Pilipino ..... Ang naamis ay nagbangon, lumaban, naghimagsik Kamatayan ay sinuong, sinagupa ang panganib Bumagsak ang mapaniil na nag-iwan ng bakas Kolonyal na edukasyon, ekonomiya at sosyedad kaya’t laya’y itinindig sa kislap ng mga tabak At sa Kawit nawagayway ang maningning na sagisag Datapwat sasansaglit pagsasarili ay inagaw ng malakas Dinagit ng dambuhalang diumano’y bagong Mesiyas Diumano’y naparito upang noon ay iligtas Ang barbarong walang dunong, walang alam sa paghawak ng Gobyerno at ng layang para lamang sa di-lusak. Di gayon nga Awtoridad ay naiiba Napalitan ang balangakas, nangabago ang sisitema Ngunit yon din: ang dayuha’y panginoon Pilipino ang busabos, nakayuko, tagasunod Walang tutol ... Edukasyong popular: kinano ang sistema Umunlad, di nga kasi: Pilipino ay dumunong Naging kano sa ugali, naging kano sa damdamin Naging kano sa isipan, naging kano sa pagsulong Sadyang gayon ang katwiran Masterin mo iyang wika’t Ang kultura niyang wika’y ikaw yang mamasterin Ang nagyari: ang produkto nitong ating edukasyon: prospektibong mandarayo, Di-grawadong makabansa, hinding-hindi Pilipino. Divide et impera Ilukano’y ilukano

Kapampanga’y kapampangan Bikulano’y bikulano Pangasina’y pangasinan Ang Cebuano ay cebuano Iyang Waray laging waray Ang Ilongo ay ilong Mga Muslim laging muslim Ang Tagalog ay tagalog, Kundi rin lang itong akin mabuti pa ang sa dayo ito tayo Pilipino Isang lahing makaako, tayu-tayo. At nagdilim At kumulog at kumidlat at lumindol At ang ulan ay bumuhos at umunos Ang sanlahi’y nagliliyab nalulunod nagliliyab nalulunod... At salamat sa karimlan ay, salamat sa magdamag At sumilay ang liwayway ng maningning na liwanag Isang phoenix ang nabangon sa abo ng lumipas Nagmistulang manunubos ng naamis nating palad Kaguluhan ay inayos, mga giba ay binuo Nilipol ang kasamaan, kayarian ay binago Tenancy, ekonomiya, sosyedad, gobyerno Edukasyo’y nakaangkop sa lahat ng kailangan nang sa gayo’y bumalikwas ang duhagi nating bayan Pinabubulas ngayong muli ang kulturang katutubo Bilang tanda ng luwalhati ng kahapong siniphayo Isang bansang hindi dayo Isang lahi’t bansang Pilipinong-pilipino Kailangang natin ngayon ay uri ng paturuang magbubuklod

Sa biyaya ng magandang katubusan Sambandila’t isang awit, isang wikang hindi hiram Dapat itong maging bunga nitong bagong kaayusan\ At pag ito’y natupad na At pag ito’y naganap na Ikaw, siya, saka ako’y Mga bagong Pilipino!

Lahat ng makakain ay ating itanim Magtanim, magtanim tayo’y magtanim II Gawing kulay luntian ang kapaligiran Magtanim, magtanim tayo’y magtanim (koro)

ANG AWITING FILIPINO SA BAGONG LIPUNAN Ganito ang ilan sa mga awit na lumitaw nang mga unang taon ng Bagong Lipunan.

Magtanim, magtanim Magtanim tayo upang mabuhay (2x)

BAGONG LIPUNAN

Noong 1975, nagbago ang takbo ng kasaysayan ang awiting Pilipino nang ang “TL Ako Sa Iyo” ay awitin ng pangkat Cinderella. Ang awiting ito ay naging popular sa tawag na himig-Maynila. Binubuo ito ng ilang “balbal” na Pilipino na may kakaibang kumpas kaya mabilis na tinanggap ng mga tao. Narito ang awit:

I.

May Bagong silang / may bago nang buhay Bagong bansa, bagong dangal / sa Bagong Lipunan.

TL AKO SA’YO

II.

Nagbabago ang lahat / tungo sa pag-unlad sa ating itanghal / Bagong Lipunan

III.

Ang gabi’y nagmaliw nang ganap/ At lumipas na ang magdamag/ Madaling araw / ay nagdiriwang/ Sa umagang daratal/

IV.

Ngumiti na ang Pag-asa/ Sa umagang anong ganda (ulitin ang I)

Ewan ko ba kung bakit type kita/ di ka naman guwapo Kahit malabo ang pagpili ko/ TL ako sa iyo Panay kantyaw ng mga utol ko/ Dehins ka raw bagay sa kagandahan ko/ Malabo na raw ba ang mata ko/ at na TL – kita. (koro)

TAYO’Y MAGTANIM I

Kalye liku-liko ang takbo ng isip ko/ Sabi ng lolo may toyo ang utak ko. Sabi ng lola ay humanap ng iba/ May porma’t mayaman/ TL wala naman.

(ulitin ng I) at na – TL – kita ...... Ikaw ang true love ko. Naging tanyag din si Rico J. Puno sa pag-awit ng himig-Maynila tulad ng kaniyang “The Way We Were”. Narito ang isang saknong ng kanyang awit.

At nais mo’y maging malaya Di man sila payag walang magagawa Ikaw nga ay biglang nagbago Naging matigas ang iyong ulo At ang payo nila’y sinuway mo. IV

Alaala / nang tayoy magsweetheart pa Namamasyal pa sa Luneta / Nang walang pera / So it’s the laughter / we will remember / The way we were / Remember the way we were. Sa kaligirang ito, ang ilan pang mang-aawit na kompositor ay nadagdag pa. Kabilang dito sina Freddie Aguilar, Florante, Jose Marie Chan, at ang magkakasamang Tito, Vic and Joey. Naging matagumpay ang “Anak” ni Freddie Aguilar dahil sa dalang diwa at damdaming ipinahahayag ng awiting ito. Sa katunayan ay nagkaroon pa nga ito ng salin sa Hapon at sa iba pang wika. Narito ang awit: ANAK I No’ng isilang ka sa mundong ito Laking tuwa ng magulang mo. At ang kamay nila ang iyong ilaw At ang nanay at tatay mo Di malaman ang gagawin Minamasdan pati pagtulog mo.

Di mo man lang inisip na ang kanilang ginagawa’y para sa’yo. Pagkat ang nais mo’y masunod ang layaw mo Di mo sila pinapansin. V Nagdaan pa ang mga araw At ang landas moy naligaw Ikaw ay nalulong sa masamang bisyo At ang una mong nilapitan Ang iyong inang lumuluha At ang tanong “Anak, ba’t ka nagkaganyan?” VI At ang iyong mga mata’y biglang lumuha Nang di mo napapansin Pagsisisi ang sa isip mo’t nalaman mong ikaw’y nagkamali (3x)

II Sa gabi’y napupuyat ang iyong nanay Sa pagtimpla ng gatas mo. At sa umaga nama’y kalong ka ng iyong amang Tuwang-tuwa sa iyo.

Narito pa ang awit ni Florante na kaisa ng Bagong Lipunan sa panawagan na kaisa ng Bagong Lipunan sa panawagan sa lalong makabuluhang pamamayan. AKO’Y PINOY

III I Ngayon nga ay malaki ka na

Ako’y isang Pinoy sa puso’t diwa Pinoy na isinilang sa ating bansa Ako’y hindi sanay sa wikang mga banyaga Ako’y Pinoy na mayroong sariling wika.

Si Imee Marcos na anak ang ating naging Pangulo ng bansa ay isang artista ng dulaan sa kaniyang pagkakaganap bilang pangunahing papel sa “Santa Juana ng Koral” at “The Diary of Anne Frank.” Lalong nakapagpasigla sa dula nang panahong iyon at maging sa kasalukuyan ang mga sumusunod na samahang pandulaan.

Koro Wikang Pambansa / Ang gamit kong salita Bayan kong sinilangan/Hangad kong lagi ay kalayaan

1. PETA – nina Cecile Guidote at Lino Brocka 2. Repertory Philippines – nina Rebecca Godines at Zenaida Amador

II 3. UP Repertory – ni Behn Cervantes Si Gat Jose Rizal noo’y nagwika Siya ay nagparangal sa ating bansa Ang hindi raw magmahal sa sariling wika Ay higit pa ang amoy sa mabahong isda. (ulitin koro at I) ANG DULA SA BAGONG LIPUNAN Nanguna sa pagpapanibagong-buhay ng ating mga sinaunang dula ang ating naging Unang Ginang ng bansa na si Gng. Imelda Romualdez Marcos. Binuhay niya ang sarsuela ng mga Tagalog, Sinakulo, at Embayoka ng mga Muslim na pawang itinanghal sa ipinakumpuni niyang Metropolitan Theater at ipinatayong Folk Arts Theater at Cultural Center of the Philippines.

4. Teatro Filipino – ni Rolando Tinio ANG RADYO AT TELEBISYON Ang radyo ay patuloy pa ring tinatangkilik nang panahong ito. Ang kaniyang mga dugtungang dula tulad ng “Si Matar”, “Dahlia”, “Ito ang Palad Ko,” “Mr. Lonely,” at iba pa ay siyang naging pampalipas oras o libangang pakinggan ng mga wala pang telebisyon. Maging ang mga awitin ay rito unang napakinggan ng ating mga kabataan. Subalit di maikakaila na maraming artista sa radyo na lumipat sa telebisyon sa dahilang mas malaki ang bayad sa pagganap sa telebisyon nang panahong ito na labis na tinangkilik ng marami ay ang Gulong ng Palad, Flor de Luna, Anna Liza, at iba pa.

Marami ring mga paaralan at samahan ang nagtanghal ng naiibang dula. Ang “Superman” at “Tarzan” ay kinagigiliwan din ng mga bata nang panahong ito. Ang Mindanao State University ay nagtanghal sa Cultural Center of the Philippines ng isang dulang pinamagatang “Sining Kambayoka.” Ang “Tales of Manuvu” na isang makabago o istilong rock na operang ballet ay nakadagdag din sa dulaang Pilipino noong 1977. Ito’y tinampukan nina Celeste Legaspi, Leah Navarro, Hajji Alejandro, Boy Camara, Anthony Castelo, Rey Dizon, Gina Mariano, at iba pa. Sinulat ito ni Bienvenido Lumpera at ang koryograpi ay kay Alice Reyes.

ANG PELIKULANG PILIPINO Nagkaroon ng taunang Pista ng mga Pelikulang Pilipino sa panahong ito. Sa tuwing may ganitong kapistahan ay pawang mga pelikulang Pilipino lamang ang ipinalalabas sa mga sinehan sa Metro Manila. Ginagawaran ng gantimpala at pagkilala ang nagwawaging mga pelikula at artista. Nagsilabas sa panahong ito ng Bagong Lipunan hanggang 1979 ang mga pelikulang walang romansa o seks subalit tinangkilik dahil sa kakaibang kayarian nito, tulad ng:

“Maynila .... Sa mga Kuko ng Liwanag” – sinulat ni Edgardo Reyes. Isinapelikuila sa direksiyon ni Lino Brocka at sa pangunguna ni Bembol Roco. “Minsa’y Isang Gamu-gamo” – ang pangunahing bituin dito ay si Nora Aunor.

8. Evening Post Sadyang nakahiligan nang basahin ng mga mamamayang Pilipino ang magasing Liwayway simula pa noong 1922. Bukod sa Liwayway, ang ilan pang magasing mababasa nang panahong ito ay ang:

“Ganito Kami Noon .... Paano Kayo Ngayon” – pinangunahan nina Christopher de Leon at Gloria Diaz.

1. Kislap

“Insiang” – pinangunahan ni Hilda Coronel.

2. Bulaklak

“Aguila” – pinangunahan nina Fernando Poe Jr, Jay Ilagan, at Christopher de Leon.

3. Extra Hot

Ngunit hindi pa rin napahindian nang panahong ito ang mga pelikulang nahihinggil sa sex na kinagigiliwan ng mga tao. Mula sa mga inaangkat na pelikula sa ibang bansa na natutungkol dito at maging ang ibang pelikulang Pilipino ay ito ang naging kasangkapan ng mga prodyuser sa pagkita ng salapi mula sa takilya.

4. Jingle Sensation

ANG MGA PAHAYAGAN KOMIKS, MAGASIN, AT IBA PANG BABASAHIN Sa panahong ito ng Bagong Lipunan, nagbihis ng panibagong anyo ng nilalaman ng mga pahayagan. Ang mga balitang dati’y naglalahad ng karahasan tulad ng patayan, nakawan, panggagahasa, at iba pa ay napalitan ng mga balitang pangkaunlaran, pangekonomiko, disiplina, pangkultura, turismo, at iba pa. Narito ang mga sumusunod na pahayagan:

Bukod sa mga magasin, para namang mga kabuteng nagsisulpot ang mga komiks na siyang kinagiliwang basahin ng marami. Kabilang dito ang mga sumusunod: 1. Pilipino 2. Extra 3. Love Life 4. Hiwaga

1. Bulletin Today

5. Klasik

2. Times Journal

6. Espesyal

3. People’s Journal

KABUUANG TANAW SA PANITIKAN SA PANAHON NG BAGONG LIPUNAN

4. Balita 5. Pilipino Express

Sa kabuuang tanaw, masasabing ang sangay ng Panitikang Pilipino na nanaluktok sa Bagong Lipunan ay ang mga sanaysay, awit, mga talumpati, at tula.

‘ 6. Phil. Daily Express 7. Evening Express

Walang pinag-iba ang mga maikling kuwento nang panahong ito sa mga naisulat noong bago magkaroon ng aktibismo, gayun din naman ang mga nobela at dula.

MGA TULONG SA PAG-AARAL I. Sagutin ang mga sumusunod:

__________ 5. Nanguna sa pagpapanibagong-buhay ng ating mga sinaunang dula nang panahon ng Bagong Lipunan. __________ 6. Isang babasahing Pilipino na tinatangkilik ng mga mambabasa simula pa noong 1922 magpahangga ngayon.

1. Kailan nagsimula ang Bagoing Lipunan? 2. Ano ang karaniwang paksain ng panitikan nang panahon ng Bagong Lipunan?

__________ 7. Isang makabago at istilong rock na operang ballet ang nakadagdag sa ating dula noong 1977.

3. Ano ang Ministri ng Kabatirang Pangmadla?

__________ 8. Ang gumanap sa pangunahing papel ng “Santa Juana ng Koral.”

4. Magbigay ng halimbawa ng mga “Slogan” na maririnig nang panahong ito.

III. Pagtapat-tapatin. Titik lamang ang isulat na sagot.

5. Isalaysay ang mensahe ni G. Ponciano Pineda sa kaniyang tulang Pilipino: Isang Depinisyon.

Hanay A

Hanay B

_____ 1. TL Ako Sa Iyo

A. Ponciano Pineda

_____ 2. Pilipino: Isang Depinisyon

B. Freddie Aguilar

_____ 3. Anak

K. Florante

6. Anu-anong mga uri ng awitin ang namalasak nang panahon ng Bagong Lipunan? 7. Isalaysay ang naging kalagayan ng dula sa Bagong Lipunan. 8. Anu-anong mga samahang pandulaan ang naitatag nang panahong ito? _____ 4. Ako’y Isang Pinoy

D. Cinderella

9. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa naging kalagayan ng radyo at telebisyon nang panahon ng Bagong lipunan.

_____ 5. The Way We Were

E. Rolando Tinio

10. Ano ang kabuuang tanaw ng ating Panitikan sa Bagong Lipunan?

_____ 6. Teatro Filipino

G. Behn Cervantes

II. Turan ang mga sumusunod:

_____ 7. Maynila ... Sa Mga Kuko ng Liwanag

H. Rico Puno

__________ 1. Isang pagawaang itinatag ng pamahalaang militar na namamahala at sumusubaybay sa mga pahayagan, aklat, at mga iba pang babasahin panlipunan.

_____ 8. UP Repertory

I. Hilda Coronel

_____ 9. Insiang

L. Edgardo Reyes

__________ 2. Direktor ng Surian ng Wikang Pambansa. _____ 10. Tales of Manuvu __________ 3. Mga awiting binubuo ng ilang “balbal” na Pilipino na may kakaibang kumpas. __________ 4. Awit ni Freddie Aguilar na tinangkilik maging sa ibang bansa dahil sa diwa at damdaming ipinahahayag nito.

KABANATA 10 Panahon ng Ikatlong Republika

M. Bienvenido Lumbera

KALIGIRANG KASAYSAYAN Makaraan ang sampung taong pagkakasailalim ng Pilipinas sa Batas Militar at sa tinamasang bahagyang pagbabago sa kalakarang buhay ng mga Pilipino na nagsimula sa panahon ng Bagong Lipunan, muling inalis ang bansa sa ilalim ng nasabing batas noong ika-2 ng Enero, 1981.

marahas, makulay, at tila mapagtungayaw. Tunghayan natin ang ilan sa mga tula nang panahong ito: UOD ni Rodolfo S. Salandanan

Isa namang mananalaysay ang nagsabi na ito ang panahon ng ikatlong Republika. Ang unang republikang kaniyang isinasaalang-alang ay ang Republikang Pilipinas sa panahon ni Emilio Aguinaldo; ang ikalawa ay ang paglaya natin sa ilalim ng pamahalaang Amerikano; at itong ikatlo, dahil muli na naman daw naging malaya ang bansa dahil sa pagkakaalis nito sa ilalim ng Batas Militar.

Isang subong kanin sa lipaking palad, Ang tinititigan ng matang malungkot, ‘Sang kimis na awa na magiging lunas Sa nanghapding tiyan sa pamamaluktot. ... nahan, O, Bathala ... ang iyong kalinga! ‘Sang yayat na pisngi ang dinadaluyan Ng namuong luhang hindi masawata, Mga labing mamad at tiim na bagang Ang naghihimagsik pagdaralita; O, nahan ang tunay ... Na batas ng buhay!

Ngunit nang panahong ito, di-mapasusuibaliang maraming mamamayan ang tumututol at nagpupuyos ang kalooban dahil sa patuloy na paghihirap ng bansa at dipagdama sa tunay na ikalayaan. Lalo pang nag-alab ang ganitong damdamin nang patayin noong Agosto 21, 1983 ang dating Senador ng bansa na si Benigno Aquino, Jr., ang idolo ng masang Pilipino na matagal na nilang mithing maging pangulo ng bansa.

Isang pinggang tigib at saganang hapag Ang buong ganang pinagsasaluhan, Ng mga nilikhang kung saan nabuhay At saan nanggaling ay hindi malaman, O, Bayan kong sinta ... Ikaw ba’y akin pa?

Sa pagpapatuloy ng ganitong kalagayan nang panahong ito, masasabing malaki ang naging pagbabago sa ating panitikan. Maraming mga manunulat ang nangagsisulat ng mga paksang nadarama sa buhay tulad ng pakikisama, paggawa, pagdadalamhati, kahirapan, pulitika, at imperyalismo.

-Sanlaki - - Bisa, Bisa, Ventura – (1983)

Ang pagkakaalis ng bansa sa ilalim ng Batas Militar ay isang pagbabago sa tingin ng mga naglilingkod sa pamahalaan. Sa kanilang pananaw, ang Pilipinas noon ay isa na namang bagong bansa, kaya’t ito’y tinawag ng dating Pangulong Marcos na “Ang Bagong Republikang Pilipinas.”

Masasabing maningning pa rin ang Panitikang Filipino nang panahong ito. ANG PANULAANG TAGALOG SA PANAHON NG IKATLONG REPUBLIKA Ang mga tula sa panahon ng ikatlong Republika ay may pagkaromantiko at rebolusyonaryo. Lantaran kung ito’y tumuligsa sa mga nagaganap noon sa ating pamahalaan. Ang hinaing ng mga mamamayan ay nakatambad sa wikang maapoy,

PILIPINAS, SAWI KONG BAYAN ni Francisco ‘Soc’ Rodrigo Pilipinas, sawi kong Bayan Naging bihag ka ng dayuhan; Kay-tagal mong nakipaglaban Upang ang laya ay makamtan. Alay mo ay dugo at luha Sa altar ng iyong paglaya; Nataboy ang mga banyaga, At ngalan mo ay naging dakila.

Ngunit ngayon, O Bayan kong kulang palad, Anak mong sarili ang sa iyo’y bumihag; Ginapos ka, tinakot ka at hinamak, Sa lupa mong sarili, dangal mo’t laya ay umiyak.

Ang hiniling, saan ka papanig ha ... ha ... ha ... ha ... ha ...

II Bayan, kumilos ka! Ang kalayaan ay ipaglaban! O Pilipinas, dahil sa iyo, kami’y laban hanggang kamatayan -Malaya: Editoryal / Opinion (January 3, 1986) ANG AWITING FILIPINO SA PANAHON NG IKATLONG REPUBLIKA Mga paksang madarama sa buhay ang nilalaman ng mga awiting Filipino nang panahong ito. Ang kalungkutan o pagdadalamhati, kahirapan, paghahangad ng tunay na kalayaan, pag-ibig sa Diyos, sa bayan, at sa kapwa, ay ang mga damdamin ng mga awit. Maraming kompositor ang nalungkot nang paslangin si Ninoy Auino, Jr. noong Agosto 21, 1983. Kabilang na rito sina Coritha, Eric, Freddie Aguilar, at iba pa. Sina Coritha at Eric ay bumuo ng isang awiting pinamagatang “Laban Na” at unang inawit ito ni Coritha sa isinagawang National Unification Conference ng oposisyon noong Marso, 1985. Inawit din ito sa idinaos na “Presidential Campaign Movement for Cory Aquino” upang magbigay inspirasyon sa kampanya sa pagpapabagsak sa marcos Movement noong Pebrero 5, 1986. Narito ang awit: LABAN NA (ni Coritha at Eric) I Ang hangin ay humuhuni May sinasabi Tila may daing Ang lahi natin, Mga alon sa dagat ay May kinakampay

Nangangamba ka ba oh! Pedro Na baka ika’y mahuli ng bombero Magpakatatag at huwag dungisan Ang kalayaang pinaglalaban Laban na (4x) At kung ika’y handang sumama Naririto ang pagkakataon Repeat II Laban (12x) Laban na (6x) Muling binuhay naman ni Freddie Aguilar ang awiting “Bayan Ko” na sinulat naman nina Jose Corazon de Jesus at C. de Guzman noong panahon ng Amerikano. At dahil sa madamdaming nilalaman at pagiging popular nito, iminumungkahing tunghayan natin ang awit. BAYAN KO Ang bayan kong Pilipinas Lupain ng ginto’t bulaklak Pag-ibig na sa kaniyang palad Nag-alay ng ganda’t dilag At sa kaniyang yumi at ganda Dayuhan ay nahalina Bayan ko, binihag ka Nasadlak sa dusa. -korus-

Ibon mang may layang lumipad Kulungin mo at umiiyak Bayan pa kayang sakdal dilag Ang di-magnasang makaalpas? Pilipinas kong minumutya Pugad ng luha at dalita Aking adhika Makita kang sakdal laya Kay-sarap mabuihay sa sariling bayan Kung walang alipin at may kalayaan Ang bayang sinisiil, bukas ay babangon din Ang silanga’y pupula sa timyas ng paglaya

Harapin mo ang bayan Harapin mo, Pilipino ANG PELIKULANG FILIPINO SA PANAHON NG IKATLONG REPUBLIKA Nagpatuloy pa rin ang pagdiriwng ng taunang Pista ng mga pelikulang Filipino nang panahong ito. Lalong di napigil ang pagkagiliw ng mga tao sa pelikulang nahihingil sa sex. Kaya naman sinamantala ng mga ganitong uri kahit na ito’y nakapagpapababa sa moralidad ng mga Pilipino.

(ulitin ang korus) Bukod sa pagbuhay ni Freddie Aguilar sa awiting “Bayan Ko”, lumikha rin siya ng awiting pinamagatan niyang “Pilipino”. Narito ang awit. PILIPINO Pilipinas, Pilipinas Ano ang nangyari sa anak mo’t ika’y iniwanan? Nasilaw sa ganda at ayos ng mga dayuhan Kahit nagdurusa minsan man ay di nagbago Ika’y nanatiling tapat sa mga anak mo, Pilipinas, Pilipino, Pilipino Oras na upang harapin mo ang katotohanan Na ikaw ay binulag at niloko ng mga dayuhan Ikaw ay magbago, harapin ang sariling bayan Bigyan mo naman ng daan ang sariling atin Pilipino.

ANG MGA PAHAYAGAN, KOMIKS, MAGASIN, AT IBA PANG BABASAHIN Tila pulitikang biglang nahati sa dalawang partido ang mga pahayagan nang panahon ng ikatlong Republika. May mga pahayagang binansagang mga “crony newspapers” ng marami nating mga kababayan dahil sa mga di –makatotohanang pahayag na taliwas sa mga tunay na nagaganap sa ating kapaligiran. Kabilang sa mga ito ay ang Bulletin Today, Peoples Journal, at Peoples Tonight. Ang mga pahayagang tinangkilik naman ng marami at pinaniniwalang nagpapahayag ng mga totoong pangyayari at pinaniniwalaang nagpapahayag ng mga totoong pangyayari ay ang Forum, Daily Inquirer, Manila Times, at Malaya. Patuloy pa ring tinangkilik ng maraming kabataang Pilipino ang mga komiks at magasin tulad ng Kislap, Modern Magasin, Bulaklak, Liwayway, Extra Hot, Jingle Sensation, Lovelife, Extra, Aliwan, Hiwaga, Holiday, at marami pang iba. ANG TIMPALAK-PALANCA SA PANHON NG IKATLONG REPUBLIKA Ang Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, pinakaprestihiyosong gawad pampanitikan ng bansa ay nagpatuloy pa rin sa pagbibigay-gantimpala taun-taon sa larangan ng pagsulat ng pinakamahusay na tula,

maikling kuwento, sanaysay, at iisahin o tatatluhing yugtong dula. Ang mga nagkamit ng unang gantimpala sa mga larangang nabanggit simula noong 1981 hanggang 1985 ay ang mga sumusunod:

Sanaysay

Tula

1981 – “Sa Sariling Panunuring Pampanitikan; mga hamon at Pananagutan” – sinulat ni Pedro L. Ricarte, na gumamit ng sagisag na “Priscilla R. Moreno.”

1981 – “Taga Sa Bato” – isang matalinghagang tulang isinulat ni Romulo A. Sandoval na gumamit ng sagisag na “Victor Buenviaje”.

1982 – “Isang Liham Sa Baul Ng Manunulat” – ni Fanny A. Garcia, sa sagisag na “Simone.”

1982 – “Odyssey Ng Siglo” – isang madamdaming tula ni Cresenciano C. Marquez, Jr. na ikinubli ang tunay na pangalan sa sagisag na “Eva A. Dan.”

1983 – “Ang Kontemporaryong Nobelang Tagalog” – ni Rosario Torres Yu, sa sagisag na “J. de la Cruz”

1983 – “Sa Panahon Ng Ligalig” – ni Jose F. Lacaba na gumamit ng sagisag na “Bernardo Makiling.”

1984 – “Mga Tinik Sa Dambuhalang Bato” – ni Lilia Q. Santiago sa sagisag na “Abante Altamonte.”

1984 – “Bakasyunista” – ni Tomas F. Agulto na kumubli sa sagisag na “Sarhento J. de la Cruz.”

1985 – Walang nagkamit ng unang gantimpala sa larangan ng sanaysay noong taong ito. Subalit isang espesyal na gantimpala ang natanggap ni Fidel Rillo, Jr. sa kaniyang sanaysay na nasusulat sa Tagalog at may pamagat sa Ingles na “Now For The Fun of the Flowing Gutter.” Ang sagisag sa panulat na ginamit dito ng may-akda ay “Don Miguel del Vino.”

1985 – “Punta Blangko” – ni Mike L. Bigornia, sa sagisag na “Haraya Negra”

Ang mga sumusunod ay sipi ng mga maikling kuwento na nagkamit ng unang gantimpala sa Timpalak-Palanca noong 1981-1985. Maikling Kuwento 1981 – “Di Mo Masilip Ang Langit” – ni Benjamin P. Pascual, sa sagisag na “Radamen” 1982 – “Tatlong Kuwento Ng Buhay ni Julian Candelabra” – sinulat ni Luialhati Bautista de la Cruz, sa sagisag na “Joy Marela.” 1983 – “Pinagdugtong-dugtong Na Hininga Mula Sa Iskinitang Pinagpiyestahan ng mga Bangaw” – akda ni Agapito M. Lugay na nagtago sa sagisag na “Peping de la Cruz.” 1984 – “Sa Kaduwagan Ng Pilikmata” – Fidel D. Rillo, Jr. sa sagisag na “Virginia Rivera.” 1985 – “Unang Binyag” – ni Ernie Yang sa sagisag na “Homer”

DI MO MASILIP ANG LANGIT ni Ramaden (Benjamin Pascual) Waswas ko ‘yong dumalaw sa ‘kin, pare. Dinalahan nga ‘ko ng ‘sang kahang yosi. Kumuha ka, pare. Huwag mo lang ipapatanaw ang baga sa labas. ‘Yong bagong trasti natin ayaw ng me naninigarilyo sa ganitong oras ng gabi. Mag-aalasnuwebe na siguro, o baka lampas na. Dito sa oblo, pare, kailangang hulaan mo lang ang oras. Walang me relo rito. At di ka dapat magrelo rito, pare. Makakatuwaan lang ng mga trasti. Aarborin lang sa’yo. Pag di mo naman ibinigay, wala kang dalaw – ang ibig kong sabihin, hihigpitan ka sa dalaw mo – at pag-iinitan ka pa. Bago ka lang dito, pare. ‘Yan ang unang matutuhanan mo rito sa ob-lo pagtagal-tagal mo.

Umiyak kanina ang waswas ko, pare. Isi ka lang, sabi ko. Ito ang kapalaran natin, eh. Naaawa rin ako sa waswas ko na di alam kung pa’no talaga nabubuhay ngayong narito ‘ko sa ob-lo. Pare, sindihan mo ‘yan. Huwag mo lang ipatatanaw ang baga sa labas. Takpan mo ng lukong ng palad mo. Ano’ng kaso ko, pare? Arson, pare. Ha-ha! Isang ospital ang sinunog ko – o pinagtangkaang sunugin. Dahil hindi nasunog na lahat, pare. Tersiya parte lang ng bilding ang kinain ng apoy. Hindi ka siguro maniniwala, pare, kami ang gumawa ng ospital na ‘yon. Sa Quezon City ‘yon, pare, ‘yong pribadong ospital na ari ng magkapatid na mestisong Intsik, Lim ang apelyido. Ang ibig kong sabihin, pare, isa ako sa mga peon na nagtayo no’n. Kantero ‘ko, pare – ‘yon bang tagapaglaho ng semento. Nang magawa namin ‘yon, pare, para ‘kong pintor na nakagawa ka, pag nakabuo ka, ng isang magandang bagay. ‘Yon lang kasi ang magandang bagay na nagawa ko sa buong buhay ko. Alam ko, ang arkitekto ang nagplano no’n, pero, pare, isa ‘ko sa mga gumawa. Kung masasabi niyang siya ang gumawa n’non, masasabi ko rin na ako. Pa’no mo maitatayo ang isang bilding, pare, kung wala kang tagahalo ng semento? Di mo ‘yon maitatayo sa pamamagitan ng lapis at papel lang. Nang mayari namin ‘yon, pare, di ko pagsawaang tingnan. Paulit-ulit kong minamasdan. Lalagay ako sa malayo, sa harapan, at hahagurin ko ng tingin. Para bang isang magandang babae, pare, na maya’t maya’y gusto mong ukulan ng humahanga at nagmamalaking tingin dahil alam mong mga kamay mo ang katulong na gumawa at bumuo. At ito ang pinagtangkaan kong sunugin, pare! Ha-ha! Sasabihin ko sa’yo kung bakit. Uumpisahan ko sa simula. Mahigpit na ‘sang taon naming ginawa ang ospital na ‘yon, pare. Nang mayari ang pundasyon, marami sa mga kasama ko do’n na natutulog. Alam mo na, para makatipid sa pasahe. Nang malaon, sinabi ko ke Luding – Luding ang pangalan ng waswas ko, pare – na do’n na rin ako matutulog. Kasi, kahit na sa Quezon City rin kami nakatira e malayo ang amin sa ginagawang bilding. Kailangang magdalawang sakay ka sa bus at dyip. Pumayag naman si Luding.

“Sige,” sabi lang ng waswas ko. “Nang makatipid tayo nang konti sa gastos.” Kasi, pare, minimumu lang ang pagana sa ‘kin sa ginagawang ospital. Ang minimum no’n e disiotso, hustong-husto lang sa pagkain at pangangailangan naming mag-asawa. Sasabihan ko muna sa’yo kung sa’n kami nakatira no’n, pare. Ang haybol namin no’n e hindi talagang bahay kundi isang maliit na kubo – mas tama sigurong tawaging barungbarong ‘yon dahil mas marami ang yero – na unti-unti naming naitayo sa isang bakanteng lote sa tabi ng isang bagong tayo ring subdibisyon. Pinsan ng waswas ko ang inhinyerong nagtayo ng subdibisyon at naipakiusap niya sa kanyang pinsan na umiskuwat muna kami sa bakante ngang loteng ‘yon na di na sakop ng lupa ng subdibisyon kundi ari pa rin ng talagang me lupang binilhan ng subdibisyon, na kaibigan naman ng inhinyerong pinsan ng waswas ko. Ang ibig ko lang sabihin dito, pare, legal naman ang pagkakatira namin sa subdibisyon, hindi kami talagang iskuwater na basta na lang nagtatayo ng bahay sa lupa ng me lupa. Sabihing nakikitira pero hindi iskuwater. Ang hirap ng lagay namin do’n, pare. Para kaming etat. Parang etat sa tabi ng ‘sang basong gatas. Bakit e medyo maaskad ang kara ko. Kung tingnan ako ng mayayamang taga-subdibisyon e para bang sa anumang sandali’y lolooban ko ang malalaki at magaganda nilang bahay. Ang talagang dahilan lang nama’y nakakapagpapangit ang aming barungbarong, sa tingin, sa magaganda nilang bahay sa subdibisyon at ibig nilang kami’y umalis! Hirap kami ro’n pare. Ang layo ng iniigiban ko ng tubig. Wala pang ilaw. Ayaw kaming pakabitin sa koryente sa subdibisyon. Ang ibig nga nila’y umalis kami ro’n. Sa itinatayong bilding na nga ‘ko natutulog at umuwi lang kung Sabado ng hapon. Me kasama naman sa bahay ang waswas ko, ang kanyang ina na nakapisan na sa ‘min mula pa lang nang kami’y ikasal. Kung gabi, masaya kami sa ginagawang bilding. Me magpapabili ng kuwatro-kantos at pararaanin namin ang mga oras sa kantahan at kuwentuhan. O gagalain namin ang buong bilding na kung baga sa tao e kalansay pa lang. Ang pasikut-sikot ng bilding e alam na alam namin, pare, na parang guhit ng aming palad. Nang matapos na ang bilding – nang tapos na tapos na, ang ibig kong sabihin, at me mga doktor na at tumatanggap na ng pasyente – siya namang pagbubuntis ng waswas ko. ‘Yon ang una naming anak, pare. Wala pa kaming ‘sang taoing kasal nang umpisahan naming gawin ang ospital.

“Hanggang maaga’y magplano tayo,” sabi ko sa waswas ko isang gabi, at sinabi ko sa kanya na mabuti siguro’y sa ospital na itinayo namin siya manganak.

“Pa’no kung dumating ang oras ng panganganak mo nang wala ako rito sa bahay?” sabi ko ke Luding. Mangyayari lang ‘yon, pare, sa araw na nasa trabaho ako. Me ginagawa kaming bahay no’n sa Pasay.

“Mahal do’n,” sabi ng waswas ko. “Mayayaman lang ang nanganganak at nagpapagamot do’n.”

“Lalakad ako hanggang sa abangan ng sasakyan at tatawag ng dyip o taksi at magpapahatid sa ospital,” sabi ng waswas ko.

“Me pri ward do’n,” sabi ko naman.

“Makaya mo kayang lumakad hanggang sa kalsada?” tanong ko.

“Hindi ko alam,” sabi niya.

“Kakayanin ko,” sabi niya.

“Alam ko,” sabi ko. “Kami ang gumawa no’n, di ba? Gamot at pagkain lang ang babayaran mo sa pri ward do’n at magbibigay ka lang ng konting donasyon.”

“Pa’no kung di mo makaya?” sabi ko. “Pa’no kung mapanganak ka sa daan?” “Bahala na,” sabi niya.

“Ikaw, kung gusto mong do’n ako manganak e di do’n,” sabi ng waswas ko. “Sana’y narito ‘ko pag manganganak ka na,” sabi ko. “Meron ka bang alam na ibang ospital na maaari mong panganakan?” sabi ko. Tumingin lang sa ‘kin ang waswas ko at hindi sumagot. Alam niya na ang pinakamalapit na ospital sa ‘min e ang ospital na ginawa namin. Me ilang ospital naman na me pri ward din, pero iyo’y malayo na sa ‘min o nasa Maynila na. Wala pa ‘kong nasasabi sa’yo tungkol sa waswas ko. Mabait siya, pare. Siya ‘yong kung sisigawan mo’y tatalungko lang sa isang sulok. Sunudsunuran sa gusto ko, pare. Maganda pa. Nakita mo naman sa bisitors rum kanina. Me mukha naman, di ba? Tayung-tayo pa’ng suso, di ba? Pagkatapos naming mag-usap ng waswas ko kung sa’n siya manganganak, isang araw na mapagawi ako sa ospital na ginawa e nagtuloy ako sa loob. Wala naman akong ipagagamot. Gusto ko lang mag-usyoso. Ginala ko uli ang palibot, sinundan ng tingin ang nagsasalimbayang mga nars at doktor. Pare, gusto kong sabihin sa lahat ng tao ro’n na isa ako sa mga gumawa n’on. Sa madaling salita’y lumaki ang tiyan ng waswas ko. Nang walong buwan na ang kanyang kabuntisan e pinag-usapan uli namin ang kanyang panganganak. Para kaming nagdidril kung ano ang dapat gawin kung magkakasunog. Sabagay, kailangan ‘yon. Malayo ang subdibisyong aming iniiskuwatan sa kalsada na daanan ng mga sasakyan. Kaya halos lahat ng taga-subdibisyon e me kotse.

Tumawa ang waswas ko at ang sabi, “Di gano’n din ‘yon. Maglalakad din ako hanggang sa abangan ng sasakyan.” “Iba ‘yong narito ‘ko,” sabi ko. “Sabagay,” sabi niya. “Sana’y sa gabi ka manganak,” sabi ko. “Narito ‘ko. Huwag namang hatinggabi o madaling-araw. Baka mahirapan tayong makakita ng taksing maghahatid sa ‘tin sa ospital.” Naging problema sa ‘kin ang panganganak ng waswas ko. Unang anak ko ‘yon, pare, unang pagkakataon na magiging tatay ako. Maiintindihan mo naman siguro kung bakit gano’n na lang ang paghahangad kong malagay sa ayos ang panganganak niya, huwag malagay sa panganib ang aming magiging anak. Pare, halos gabi-gabi’y pinag-uusapan namin kung ano ang ipapangalan sa ‘ming magiging anak. Ang waswas ko’y mahilig sa mga pangalang Amer’kano at gusto niya ang mga pangalang Michael at Leonard at Robert, kung lalaki ang bata, at kung babae nama’y gusto niya ang pangalang Elizabeth at Jocelyn at Rhoda. Ang gusto ko nama’y Lualhati, kung babae ang bata, at Joselito kung lalaki. Me kapatid kasi akong namatay na Jose ang pangalan at ikinabit ko ang lito dahil ‘yon ang gusto kong maging palayaw niya. Paborito ko kasing artista si Lito Lapid, pare. Gaya ng

nasabi ko na, sunuid-sunuran sa ‘kin ang waswas ko at nagkasundo kami sa mga pangalang gusto ko. Me isa pang dahilan kung bakit ayokong malagay sa panganib ang buhay ng aming magiging anak, pare. Gustong-gusto ng waswas ko ang kanyang pagbubuntis. Ang ibig sabihin nito, pare, gustong-gusto niyang maging ina. Napapakiramdam ko iyon sa ‘ming mga pag-uusap tungkol sa batang isisilang, kung nagsasabi siya ng mga pangalang Amer’kano na ibig niya para sa bata, kung pinag-uusapan namin kuing sa’n pag-aaralin ang bata. Likas lang siguro ‘yon sa bawat babae. Bawat babae’y gustong maging ina. At ayokong mabigo siya. Gusto kong makita niya ang batang ‘yon na laman ng kanyang tiyan, mayakap niya, maipaghele. Ayokong maging sentimental, pare. Ang gusto ko sa waswas ko’y natural din sa mga lalaki, di ba? Nobyembre manganganak ang waswas ko at alam ko kung papasok na ng buwang ito. Matatapos pa lang ang Oktubre, namumulaklak na ang talahib. Marami ng damong ‘to sa iniiskuwatan namin ni Luding. Me mga bakante pang lote, sa makapasok ng subdibisyon, na malayang tinutubuan ng talahib na ang mga himaymay ng puting bulaklak, sa ihip ng hangin, o nagliliparan sa kalsada. Naging palatandaan ko ang bulaklak ng talahib sa pagpasok ng Nobyembre at sa panganganak ng waswas ko. Pumapasok ang Nobyembre, nakaipon na ‘ko ng sandaang piso. Sa gaya kong nagkakantero lang, pare, hindi madaling mag-ipon ng sandaang piso na ilalabas mo sa mga gastusin sa bahay. Kinailangang awasin ko’yon, nang unti-unti, sa gastos ko sa pagkain sa tanghali, sa paghinto muna sa paninigarilyo, sa hindi muna pagtoma. Pare, kung minsa’y nagpupunta sa mga birhaws o sa putahan ang mga kasama ko pero nagtitiis akong maiwan sa ginagawang bilding. Tinipid kong talaga nang husto ang sarili ko, pare. Ang sandaang pisong ‘yon e inilaan ko sa biglang pagkakagastahan, gaya ng ibabayad sa taksi kung dadalhin na sa ospital si Luding., o bayad sa ospital. Kasi nga’y me pagbabayaran ka rin sa ospital kahit na sa pri ward.

pasabihan. Medyo engot ang matanda, pare, aanga-anga at mahina pa ang tenga. Sinabi na lang niya sa nanay niya na pumirme sa bahay at pupunta na siyang magisa sa ospital. Lalakad siya hanggang sa kalsada, gaya ng usapan namin, at sasakay sa dyip o taksi at magpapahatid sa ospital. Me pantaksi siya. Lagi siyang may nakahandang pantaksi na ibinibigay ko sa kanya mula sa sandaan na naipon ko. Nang naglalakad na ang waswas ko sa mga kalye ng subdibisyon, pasiyorkat sa abangan ng sasakyan, bigla raw humilab ang kanyang tiyan at hindi siya makalakad. Napilitan siyang lumapit sa isang malaking bahay do’n sa ari ng isang taga-BIR na ang pangala’y Mr. Cajucom, na me kotse, at kumatok siya nang kumatok at tumawag sa geyt. Ang lumabas, pare, e ‘yong asawa ng Mr. Cajucom na ito at tinanong siya kung bakit. Sabi ng waswas ko’y manganganak na siya at kung maari’y makikiangkas siya sa kotse at padadaan sa ospital. “Kumakain pa, e,” sabi raw ni Mrs. Cajucom. Biruin mo ‘yon, pare? Kumakain pa raw! Pare, kung ako’ng me kotse at me magsasabi sa ‘kin na ang kapitbahay ko’y manganganak, maski na ‘ko nasa ibabaw ng waswas ko’y babangon ako at uunahin kong asistihan ‘yong manganganak. Pero, pare, kumakain pa raw! Hindi man lang pumasok at sinabi ro’n sa asawa na ang waswas ko’y nasa labas at parang asong naghahanap ng mapapanganakan! “Mapapanganak na ‘ata ‘ko, Misis,” sabi raw ng waswas ko. “Baka di na ‘ko umabot sa ospital.” Buti na lang at lumabas si Mr. Cajucom at nakita ang waswas ko. Naawa naman siguro – o baka naisip na kargo de-konsensiya niya kung mamamatay ang waswas ko sa labas ng kanilang geyt – iniwan ni Mr. Cajucom ang pagkain at agad daw nagbihis, pinasakay sa kotse ang waswas ko at isinugod sa ospital. Ang totoo,pare e nag-oopisina ang Mr. Cajucom na ito. Hindi naman niya kailangang ihatid sa ospital ang waswas ko. Kailangang lang idaan niya sa ospital sa pagpasok niya sa opisina.

Nasa trabaho ‘ko, pare, nang magdamdam ang waswas ko. Umaga no’n. Ang mga pangyayari’y hindi ko nakita. Ikinuwento na lang sa ‘kin ng waswas ko kinagabihang puntahan ko siya sa ospital.

Eto na ang masakit, pare. Pare, kung sa ‘yo nangyari ‘to e baka nakapatay ka ng tao.

Ganito ‘yon, pare. Isang oras pagkaalis ko ng bahay, sumakit ang tiyan ng waswas ko – talagang oras na ng panganganak niya, naramdaman niya. Hindi niya ‘ko matawagan sa telepono – siyempre, walang telepono sa bahay na ginagawa namin. Hindi naman daw niya mautusan ang nanay niya na puntahan ako at

Sasabihin ko muna sa’yo kung anong kotse meron ang Mr. Cajucom na ‘to pare. Mustang ‘yon, pare, erkondisyon, at bago. Malalaman mo naman kung bago ang kotse dahil sa plaka, di ba? Ang gara, pare, kulay murang berde. Nakikita ko ang kotseng ‘yon pag gumagala si Mr. Cajucom sa loob ng subdibisyon. Pare, kahit sa

layong ‘sang kilometro, masasabi mong ang me ari no’n hindi basta-bastang tao. Maatik, ibig kong sabihin. Eto na pare. Nang dumating sila sa ospital, sabi ng waswas ko – sa ospital na ginawa namin, pare, misis ni Mr. Cajucom ang waswas ko! Bumaba raw ng kotse ang waswas ko, sapo ang parang babagsak nang tiyan at sabi raw ke Mr. Cajucom: “Salamat ho, Mr. Cajucom,” at no’n siguro nalaman ng mga sumalubong na ang waswas ko’y nakisakay lang sa kotse. Pagkatapos, sabi raw ng waswas ko sa mga nars, nang umalis na ang kotse: “Sa pri ward lang ako.” Pare, isa-isa raw tumalikod ang mga nars at attendant. Me natira raw namang isang nars, na sabi raw sa waswas ko: “Titingnan ko ho kung me bakante. Maghintay muna kayo ro’n.” Maghintay raw muna, pare. Namimilipit na ang waswas ko sa sakit ng tiyan, maghintay raw muna! Naupo ang waswas ko sa lobi at naghintay. At nakalimutan na siya, pare. Sinabi kong nakalimutan pero ang dapat ‘atang sinabi ko’y hindi inintindi. Dahil beinte minutos pa ang nakaraan, sabi ng waswas ko, e hindi pa rin sumisipot ang nars na nagsabi sa kanya na maghintay ro’n. Malungkot, pare. Do’n na napanganak ang waswas ko, at nang pagkaguluhan siya ng mga nars at doktor at isakay sa wiltser at isugod sa elebeytor para dalhin sa emerdiyensi rum, huli na. Patay na ang bata. Marami silang sinabing dahilan sa pagkamatay ng bata. Bopol ako sa Ingles, pare, mahina ‘ko riyan, at wala ‘kong naintindihan sa mga salitang Ingles na sinabi nila na siyang dahilan daw ng pagkamatay ng bata. Pero ang waswas ko pa rin ang pinaniwalaan ko. Sabi ng waswas ko namatay ang anak namin dahil bumagsak sa semento. Simpleng dahilan pare. Bumagsak sa semento, kaya namatay. Pare, mamamatay ba ang batang ‘yon kung halimbawang kami ang me-ari ng Mustang? At nangyari ‘yon, pare, sa ospital na ang mga kamay ko ang katulong sa gumawa! Masakit, pare! Nang gabing ‘yon, sa pri ward – at me bakante naman pala sa pri ward, pare – iyak nang iyak ang waswas ko. Gusto raw niyang maghabol. Hindi raw niya mapapayagang namatay nang gano’n lang ang aming anak. Sabi ko’y ano ang magagawa namin? Mapapalabas ba naming kasalanan ng ospital kung nanganak siya sa paghihintay sa lobi? Pinaghintay naman siya, di ba? Mapapatunayan ba naming pinabayaan siya ng ospital? Pinaghintay naman siya, diba? Mapapatunayan

ba naming pinabayaan siya ng ospital? Pinaghintay naman siya, di ba? At ang ospital e makakukuha ng mahuhusay na abugado, kami’y hindi. Ang ospital e maraming gagastahing pera sa husgado, kami’y wala. Inalo ko na lang ang waswas ko, pare. Nagtawa pa ‘ko. Sabi ko’y gagawa uli kami ng beybi. Gagabi-gabihin namin sabi ko. Pero ngitngit na ngitngit ako, pare. Iyak naman nang iyak ang waswas ko. Kawawa naman daw ang aming anak. Babae ang bata, pare. Eto pa ang isa na talaga namang nakakaasar, pare. Kinabukasan ng gabing ‘yon sumugod ako sa ospital, kinuha ko ang patay na bata at ibinurol sa ‘ming bahay. Kinabukasa’y nagbalik ako para ilabas naman ang waswas ko. Ayaw ni Luding na magtagal do’n, pare at maiintindihan mo siguro kung bakit. Isa pa’y inaalala niya na baka lumaki ang aming babayaran. At gano’n nga ang nangyari, pare. Nang pinaghahanda ko na ang waswas ko sa paglabas, sinabi sa kin ng isang nars na pumunta raw muna ako sa kahero at bayaran ko ang dapat kong bayaran. Nagpunta naman ako. Pare, ang pinababayaran sa ‘kin sa ospital, sa gamot daw at sa pagkain at sa kuwarto, e dos siyentos beinte! Para ke pa naging pri ward ‘to kung magbabayad din ako ng ganito kalaki? Halos naisigaw ko sa kahero. Hindi ngayo’t pri ward ang tinigilan ng asawa mo e pri na ngang lahat! sabi naman ng kahero. Pare, gusto ko nang mandagok! Ang dala kong pera’y sisenta pesos – ang beinte pesos ng sandaan ko’y ibinigay ko nga ke Luding at ang iba’y di ko na matandaan kung pa’no ko nagasta. Ibinayad ko ‘yon sa kahero at nangako ako – pumirma ako sa promisori note ‘ata ang tawag do’n – na bukas e babayaran ko ang kakulangan. Dahil nakamatay sila ng bata, pumayag na rin ang ospital. Saka ko pa lang nailabas ang waswas ko. Ayokong maawa sa sarili, pare. Hindi raw dapat sa tao ‘yang naaawa sa sarili dahil pag naawa ka sa sarili mo e maiinggit at mamumuhi ka naman sa iba, na hindi raw dapat. Pero nang gabing ‘yong nakaburol ang anak ko at patulo nang patulo ng luha ang waswas ko e gano’n ang naramdaman ko. Pare, ni walang umiilaw sa patay na sanggol kundi dalawang kandila na inilagay namin ni Luding sa ulunan at paanan ng kabaong. hindi namin magawang makikabit ng koryente sa pinakamalapit na bahay sa subdibisyon dahil baka kami tanggihan, at pumayag man ang bahay na ’yon e kailangang bumili kami ng kordon at iba pang gamit, na baka hindi na kaya ng bulsa ko. Ang ibinayad namin sa ataul e inutang ko lang sa me ari ng bahay na aming ginagawa. Me mga kasama ako sa trabaho at kaibigan na nag-abot sa ‘kin ng sampu, lima, dalawa, pero iniukol ko ‘yon sa gagastusin pa sa libing at sa dapat ko pang bayaran sa ospital. Awang-awa ‘ko sa sarili, pare. Bale ba’y ni walang nagpunta

sa bahay sa dalawang gabing pagkakaburol ng bata. Sabagay, mabuti na rin ‘yon wala ka nang iintindihing pakakapihin at aalukin ng biskuwit, pero, pare, pag me katabi kang malaking subdibisyon at isa man sa mga nakatira ro’n e hindi nakidalamhati sa’yo kung me patay ka, makararamdam ka ng sakit ng loob. Maawa ka sa sarili mo. Kinabukasan namin inilibing ang bata. Pumalya uli ako sa trabaho. Dalawang araw na ‘kong pumapalya sa trabaho at ikatlo ang araw na ‘yon. Nang umuwi kami nang maggagabi na, pagkagaling sa libing, naupo ang waswas ko sa tabi ng bintana at tumingin sa labas. Parang walang nakikitang tumingin lang sa labas. Ayaw magsalita. Para ‘kong mabubuwang, pare. Ang nanay niya’y ayaw ring magsalita at mahirap namang kausapin dahil medyo engot nga at mahina pa ang tenga. Lumabas ako, pare. Nagpunta ako sa daanan ng sasakyan na me tindahang nagbibili ng alak at pumasok ako at nagbuwal ng ‘sang bilog. No’n ko naisip na magpunta sa ospital. Hindi na malinaw ngayon sa isip ko kung bakit nagpunta ako no’n sa ospital. Siguro’y senglot lang ako sa nainom kong markademonyo. Sigiuro’y no’n ko naisip ipakilala sa ospital na kahit na ‘ko hirap sa buhay e me konti ako ng tinatawag na dignidad at nakakikilala ako ng masama’t mabuti at marunong akong magbayad ng utang ko – kahit sa kanila na pumatay sa sanggol ko. Ewan ko. Ipinakilala kong marunong akong magbayad ng utang at nasiyahan ako na naipakilala ko sa ospital na gano’n nga ako. Nagdrama pa ko nang konti at sinira ko ang promisori note, sa harap ng kahero, nang ibigay niya ‘yon sa ‘kin nang makabayad na ‘ko. Galing ako sa kahero, patungo na sa lalabasan ko, nang mapatingin ako sa palibot na gaya ng nakaugalian ko sa ospital na ‘yon. Pare, siguro nga’y senglot ako. Ang tingin ko sa mga doktor at mga nars na nakikita ko’y nakatawang mga alamid na pumatay sa batang inilibing ko at ang waswas kong nakatulala sa bahay at ang pangyayaring sa mga susunod na araw e maaaring wala na kaming kakanin. Naramdaman kong gusto kong manira, pare. Gusto kong sirain, wasakin, ang bilding na ‘yon na lagi kong ipinagmamalaking isa ‘ko sa mga gumawa. Pumanhik ako sa ikalawang palapag. Me isang silid do’n na no’ng ginagawa pa lang namin ang bilding e tinutulugan namin ng mga kasama kong peon. Ngayo’y pahingahan ‘yon ng mga dalaw at ng nars at doktor na napagod sa trabaho. Pumasok ako ro’n at umihi sa sopa. Inihan ko rin ang telebisyon na para sa mga bisita. Ang gusto ko lang e magdumi, pare, magdumi, at manira pero nang wala na ‘kong maiihi, naisip ko namang magwasak. Nabuwang na nga ‘ko, pare. Ibinuwal ko

ang telebisyon. Pagkatapos, dumukot ako ng posporo at kiniskisan ko ang mga kurtina. Sinilaban ko rin ang mga magasing naro’n at ang apoy e idinuldol ko sa lahat ng bagay na maaaring magdingas. Naglalagablab na ang silid nang lumabas ako. Isang attendant na lalaki ang nakakita sa ‘kin. Nakita niya ang usok at apoy na lumalabas sa ilalim ng nakasarang pinto at nahulaan ang ginawa ko. Tumakbo ako. Hinabol niya ‘ko at sa ibaba inabutan. Pero malaki na ang apoy, pare. Nakapagpalipat-lipat na ‘yon sa maraming silid. Apat na attendant at guwardiya ang gumulpe sa ‘kin, pare, bago ako ibinigay sa lespu. Pero tersiya parte nga ng ospital ang nasunog ko. Yosi pa, pare? Nadadalhan pa ‘ko ng yosi ng waswas ko. Ewan ko kung sa’n siya kumuha ng ibinili nito. Naghahanapbuhay daw siya kahit pa’no pero di ako nagtatanong kung anong hanapbuhay ‘yon. Wala siyang alam na trabaho, pare. Paris ko rin siyang bopol. Baka masasaktan lang ang loob ko kung malalaman ko kung anong hanapbuhay ‘yon. Kaya di ako nagtatanong. Sige, pare, matulog na tayo. Mag-aalas-diyes na siguro. Dito sa ob-lo, pare, laluna sa gabi, kailangang hulaan mo lang ang oras. kasi nga’y walang me relo rito. Ni hindi mo naman masilip ang langit sa labas para mahulaan mo, sa ayos ng mga bituin, kung anong oras na nga. Wala kang masisilip dito kundi pader at rehas. Ewan ko naman kung me langit sa labas. Hindi na ‘ko bilib sa langit, pare. Matagal na ‘kong kinalimutan ng Diyos. SA KADUWAGAN NG PILIKMATA Virginia Rivera (Fidel D. Rillo, Jr.) Dugo ang nakita niyang lumalatag sa langit at lupa. Sa munti’t parihabang bintanang salamin, ganap na nilagom ng isa niyang paningin ang nakahandusay na anino ng apat na katawang halos nilamon na ng dilim. Bahagya niyang ipinihit ang lenteng kamera (Kailangang mahuli ko ang liwanag bago tuluyang mawala!) at binasa ng gatuldok na liwanag sa loob ng munting bintana ng kamera (Lekat na metrong ‘to at ngayon pa nagloko!). Mabilis niyang kinuha mula sa sukpit na bag ng isang flash, ikinabit sa kamera at muling sumilip sa munting bintana ng kamera. Halos hindi na niya maaninaw ang paligid. Ibinukas niya ang isa pang mata. May pula at berdeng ilaw na kumislap sa likod ng flash. Muli’y ipinihit niya ang lente at ang mga anino sa dilim ay unti-unting lumaki habang papalapit sa kanya (Lintik talaga ang teknolohiya ng mga Hapon! Sukat bang makaimbento ng lenteng makahagip maging sa pinakaiingatang singit ng langgam!)

Klik! Kasabay nito’y simbilis ng kidlat na humulagpos ang liwanag mula sa flash at sumambulat sa mga timbuwang na aninong wari’y niyayakap ng mga damong naliligo sa hamog. Sa iglap na iyon ng liwanag ay nahagip ng kanyang paningin ang duguang mukha ng isa sa mga salantang anino (Ano ang mukha ng kamatayan?). At kasabay ng pagbukas-pagsara ng kurtina ng kamera, ang liwanag ay matuling nagbalik na taglay ang larawang dagling tumarak sa kanyang puso. Matagal nang ang liwanag ang siyang kahulugan ng kanyang pagkatao (Pambihira ang imbensiyong ito! Isang munting kahon, ilang tapyas ng salamin, at manipis na pelikulang nababalot ng pilak. Magagawa mong ibilanggo sa loob ng isang saglit ang kagandahang malaon nang pinipilit huilihin sa kanbas ng mga pintor!). Sapagkat ang liwanag ng tulay upang ang daigdig ay mapasakamay at mamanangnayan ng tao (Di ba’t ang topograpiya ang tunay na tagapaglarawan ng buhay? Ang daigdig ay itim at puti. Ang negatibo’y magagawang positibo). Pagkukuro iyong sasabihin nilang tatak ng isang tunay na alagad ng sining (Kulay abo kung mangarap ang mga ulol!), gayong sa kubling himpilan ng kanyang pandama’y nagbinhi ang mga rosas sa mithiin (Ibig ko’y babae ang maging anak natin, Sela. Pangangalanan ko siya ng Luz, ibig sabihi’y Liwanag). Sapagkat sa maikling medida na mahahagilap ng mga kakilala, ang tanging nasusukat ay ang kanyang pambihirang talino sa potograpiya (Ricardo Vida’s human interest photography has truly become humane and interesting!) at naangkop sa lakas ng loob (Entering a Huk territory just to take snapshots of the dissident activities is like entering a lion’s den armed with a broomstick ...) ngunit hindi ang abuhin at/o madalas na nakukulayang pagpapahalaga sa mga bagay na malapit sa kanyang puso (Damahin mo ang buhok ni luz, Sela. Alun-alon at napakalambot). Totoong nakalikha siya ng sariling daigdig na itim at puti nang ang kurtina ng kanyang kamera ay bumukas-sumara sa mga larawang halos araw-araw ay nakatatagpo ng mahalagang espasyo sa pahayagang kanyang pinaglilingkuran. Pagkaraan ng pagbibinyag sa dugo (Nasuka ako nang una kong makita ‘yung lumalawit na bituka ng sinaksak) at luha (Halos mabaliw ang pobre nang malaman niyang natupok ang kanyang asawa at mga anak), dumating ang panahong ang mga ito ay nagtila monon na lamang sa saklaw ng mga damdaming hindi niya maunawaan at maipaliwanag (Ano ba ang pagkakaiba ng dugo ng isang naghihimagsik sa dugo ng isang kumakapit sa patalim? Ano ang pagkakaiba ng isang lumuluha dahil sa paghihinagpis at ng isang tinakasan ng bait? Bakit

kailangang litisin ng damdamin ko ang mga bagay na nilikha ng ibang damdamin? Nagtitiwala ako sa aking mga mata at sa biglang bugso ng aking pandama. Maging silang tumutunghay sa pahayagan ay magagawa lamang magsaalang-alang sa loob ng isang saglit. Pagbuklat sa pahina, ang pag-uukulan nila ng mas mahabang pansin ay kung sino ang may kaarawan o ikakasal sa linggong ito). Sa gayo’y hahanapin nila ang isa pang moog na may liwanag (Sela, tingnan mo ‘tong mga bagong retrato ni Luz. Aba’y napapansin kong araw-araw yata’y lalong nagiging kamukha ng ilong mo ang ilong ng anak natin, a Parang tuka ng loro! Haha-ha!). Ito ang moog ng mga damdaming laging nakatatagpo ng puwang sa kanyang sariling damdamin. Dito, ang bawat hibla ng damdamin (Smile, iha, smile) ay naitatala hindi lamang ng kamera kundi ng kanyang puso (Sobra ka naman, Carding. Aba’y punong-puno na ng retrato ni Luz ang bahay natin, a). Dito lamang nagkakaroon ng kaganapan ang paghahabi ng iba’t ibang kulay upang mabuo ang tapesirya ng kanyang pagiging isang alagad ng sining (He-he-he, maganda ‘yun, hala, para paglaki ni Luz ay makita niya ang itsura n’ya noong bungi pa s’ya ... Haha-ha!). Kaligayahan iyong hindi makatakas sa moog ng mga kuwadrong nagsasalaysay ng kawalang-malay. Ang kawalang-malay, yakap at halik. Kaligayahang nasa bawat hima ng alun-along buhok na hindi niya pagsasawaang haplusin. Kailanman. Klik! Kasabay ng muling saboy ng liwanag ay may kilabot na gumapang sa kanyang buong katawan. Nguminig ang kanyang mga kamay at siya’y nagmistulang estatuwa sa pagkakapatda. Hindi na niya mabilang ang kasaysayang naitala ng kanyang kamera gayong sa pangyayaring ito siya nagiging bahagi ng panahon. Para sa kanya, ang bawat saglit ay isang pindot sa shutter, bawat araw ay ang pagbukas-pagsara ng kurtina ng kamera, at ang mga taong lumilipas ay tulad lamang ng pagpapalit ng rolyo ng pelikula (Sa kaanyuan lamang nag-iiba ang lahat, ngunit ang esensya ng mga bagay-bagay ay nananatiling ang dati pa rin). Ang paghuli ng mga bagong larawan ay pag-uulit na lamang ng isang ritwal na kinagisnan na niya. Sa gayo’y anong mukha, kasuotan, rebulto, iskinita, abenida, parke, ospital, palaruan, baryo, lalawigan, isla o bansa ang maaari pa niyang hanapan ng bagong mukha ang buhay? Naitala na niya ang halos lahat ng sinadya’t di sinadyang pangyayari sa buhay ng tao at kapaligiran nila. At, uulitin niya, ang ritwal ay isang

bagay na pagsasawaang anuman. Katulad ng mga pagpapahalagang iniukol sa kanya (Hinakot na naman ni Carding ang NPC Elizalde ... ). Kung lumingon man siya sa nakaraan o humarap sa mga landasing dapat tahakin, ang lahat ay nauuwi sa pagpapanatili ng liwanag (Lintik talaga ang teknolohiya ng mga Hapon! Sukat bang makaimbento ng lenteng makahahagip maging sa pinakaiingatang singit ng langgam!). Alam niya, darating ang panahong ipagkakanulo siya ng kanyang mga mata at daliri sa paghuli ng imahen. Maglalaho ang unang liwanag ngunit mananatili ang ikalawa. Ang ikalawang liwanag na siyang magbibigay ng buhay sa unang liwanag. Sapagkat ang unang liwanag ay tumatanglaw sa kanyang mga mata at sentido ngunit ang ikalawa’y nagliliyab sa kanyang puso. Ngunit ang liwanag na ito’y maghahanap ng sariling lagusan maging sa kanyang moog. (Ano ‘yung nababalitaan ko, Luz, na sumasama ka raw sa demonstrasyon ng mga estudyante. Totoo ba ‘yon?) Sapagkat ang buhay ay hindi isang kamera na may apertura na makapagtatakda ng dapat laguming liwanag; hindi nito mapabibilismapapabagal ang pagbukas-pagsara ng kurtina ng katotohanan (Wala naman hong masama sa ginagawa namin, Itay. Ipinaglalaban lang ho namin ang karapatan ng mga kababayan natin). Samantalang siyang ang simula’t wakas ng buhay ay nauukol sa liwanag ay pilit nakakanlong sa dilim (Anong walang masama? Tignan mong retratong itong kinunan ko sa Feati. Estudyante, nasabugan ng pillbox sa ulo. Sabog ang utak! Gusto mo bang mangyari sa yo ang ganyan, ha?). Naghahanap ng sariling lagusan ang lahat ng liwanag. Kung hangarin man niyang ibilanggo ito sa isang sisidlan, hindi kaya maging maputlang titis lang ito sa napakalalim na kadiliman (Ang pag-aaral ang asikasuhin mo, Luz. Matanda na kami ng nanay mo?) Naghahanap ng sariling lagusan ang bawat liwanag. Sapagkat may madilim na bahagi ang buhay na kailangang pasinagan ng maapoy na mithiin upang maging pantay ang liwanag (Itay, higit kaninuman ay kayo ang nakaaalam ng mga pangyayari sa paligid natin. Kayo ang nakakikita sa mukha ng kahirapan. Tignan n’yo ang inyong mga kuhang letrato. Tingnan n’yo ang pagdurusa, ang pagtitiis, at ang pag-hihimagsik sa kanilang mukha!). At naramdaman niyang ang liwanag na dapat sana’y maging tanglaw ng kanyang puso ay unti-unting lumalayo patungo sa madidilim na sulok ng buhay (Ang anak mo, Carding, hindi na halos umuuwi ng bahay. Kasa-kasama raw lagi ng mga estudyante sa mga probinsiya). Siyang walang ibang nakilalang liwanag maliban sa nagbibigay ng imahen sa kanyang gawain (Masama ang labis na liwanag. Bilang mga nagsisimulang photographer, ipinapayo ko sa inyo na iwasan ang tinatawag na contra luz o pagkuha nang tuwirang nakaharap sa liwanag. Walang lalabas sa inyong mga kuha) at tumatanglaw sa kanyang moog (Wala na akong ibang hangarin kundi makita kang matatag at maligaya, iha). Pagkaraan ng maraming taong pagkikintal ng ganitong larawan sa kanyang utak, matatanggap ba niyang makisilong

sa isang higit na maliyab na mithiin (Hindi n’yo mababago ang sistema, iha)? Natatakdaan niya ang liwanag ng kalikasan (Pag-aralan n’yo ang depth of field; kailangan ding malaman n’yo ang ASA ng inyong pelikula) ngunit hindi ang liwanag ng malayang isipan (Mahal kong mga magulang: Sana’y maunawaan ninyong ang pag-alis kong ito’y hindi silakbo lamang ng lisyang pagpapasya. Tumutupad lamang ako sa isang ...) na walang mohon kung tumugis ng kadiliman (... tungkulin bilang isang taong may pagpapahalaga sa kalayaan ...), sa paghahanap na maliliit, pirapirasong titis ng simulaing naghahanap ng pagkakapantay-pantay (... Sa pook na aking pupuntahan, ang lahat ng aking simulain ay ibig kong bigyan ng katuparan ...), kaligayahan ( ... nang sa gayo’y maging bahagi ako, tayong lahat, sa pagtatayo ng isang lipunang makatarungan ...) at kasaganaan (... at gumagalang sa karapatan ng tao). Pagkalipas ng maraming panahon, ang sariling anak pa ba ang susuway sa kanyang mga paniniwala? Pinaniwala niya ang sariling mayroon pang nalalabing liwanag na magiging matapat sa kanya. At ang kanyang moog ay nahubdan ng mga larawan ng isang mutyang may alun-along buhok at ilong na anaki’y tuka ng loro. Klik! Naramdaman niya ang pamamanhid ng buong katawan at sa wari niya’y tumigil sa pag-ikot ang daigdig. Sa saglit na iyon, wari’y nagkaroon ng sariling buhay ang hawak niyang kamera upang habambuhay na maitala ang larawang iyon. Muling saboy ng liwanag. Muling daloy ng gunita. Muli niyang inangkin ang unang liwanag. Sa kanyang mga larawan ay higit na nalantad ang kanyang pagtingin sa mga bagay-bagay. Naroon ang lupit at ang tila kawalang pag-asa. Mga larawang, uulit-ulitin niya’y, pag-uulit na lamang ng ritwal. Mga larawan ng mga taong walang mukha. At sa puwang na idinulot ng mga pangyayari (Ideneklara na ang martial law, Sela; ipinasara ng Presidente ang aming diyaryo), siya at ang kanyang kamera ay naging tagatala ng nakukulayang kasinungalingan (Kailangan ng photographer sa tourism, kinukomisyon ako para sa isang librong panturista ...). Ngunit walang ipinagkaiba ang lahat. Maging pinakamakulay na pasahe ay nagmimistula pa ring di tapos na imahen sa kanbas ng kanyang damdamin. Sa sarili’y aaminin niyang may kulang sa kanyang daigdig, ngunit kailanman ay hindi niya ito isasatinig (Naaalala ko ang anak natin Carding. Nasaan na kaya siya ngayon?). Nasaan ang hinahangad niyang liwanag (Masama ang labis na liwanag. Bilang mga nagsisimula sa potograpiya, ipinapayo ko sa inyong iwasan ang tinatawag na contra luz...)?

Ngunit sa dapithapon ng kanyang paglalakbay, maiiwasan ba niya ang hindi lumingon? Tanggapin man niya o hindi, ang kanyang niyapakan ay isa nang mahabang landas ng kasaysayan (The National Press Club will pay tribute to veteran news photographer Ricardo Vida in an exhibition of his award-winning works. Soon to be published also is a book entitled “Buhay” ...) at, marahil nga ay may dapat ding tanawing utang na loob sa kanya ang pamamahayag. Ang nakaraan ay nangangahulugan ng muling pagsilip sa mahabang panahong kinasangkutan niya (Magandang titulo ng libro ang “Buhay”, hindi ba, Sela?) at ang pagkuha ng pira-pirasong larawan ng buhay (Ang ligaya at trahedya ng pananatili ng tao sa lupa) upang maitampok ang kanyang nahihiyasang karera bilang pangunahing potograpiya ng bansa. Ang pagpili ng mga natatanging larawan at tulad sa pagbubukas ng baul ng gunita (Halika, Sela, tulungan mo akong pumili ng mga retrato). Tila ba ang panahon ay lumalakad nang pabalik upang muling dalawin ang puntod ng mnakaraan at mag-ukol ng panalangin (Ito ang huling retrato ni Magsaysay bago siya sumakay sa eroplanong bumagsak sa Bundok Manunggal). Kapag tinitingnan mula sa kasalukuyan, sinong nilikha ang hindi mananaghili sa isang ilas ng nakaraang hindi na mauulit (Tingnan mo rito si Ninoy. Aba’y disesais anyos lang ‘iyan nang maging peryodista sa Korea. Malaki rin ang natutunan sa akin ng batang ‘iyan sa photography nang magkasama pa kami sa Times). Nagsisikip ang mga negatibong iyon sa larawan ng mga taong umukit sa kasaysayan ng bansa (Quirino, Macapagal, Sumulong, Taruc, Lava, Villareal, Tolentino, Osmena, Marcos...). Wari’y walang katapusan ang mahabang listahang iyon. At lalong walang katapusan ang larawan ng sindak, takot, saya, lungkot, lagim, dusa, himutok ... na idinulot sa mga tao ng likas at di likas na sakuna (Daan-daang Intsik ang namatay nang magkolaps itong Ruby Tower. Pagkalipas ng ilang araw ay hindi ko na matagalan ang nakasusulasok na amoy ng naaagnas na katawan ng mga natabunan ). Sukat nga marahil makapagpamanhid ng pandama ang ganitong mga larawan. Noon, ang katwiran niya’y sadyang ganoon ang ritwal ng kalikasan. May mga dahilan ang kalikasan na hindi alam ng tao. Dumarating ang kamatayan (Ano ang kamatayan?) nang bigla. Ilang ulit na niya itong nakaharap (Ilan ang uri ng kamatayan?). Sa harap ng kamatayan, ang hinahangad niya’y ang mismong sandaling inuulos nito ang karet na papatid sa hininga (Ang narinig ko’y dalawang malakas na pasabog. Nang kalabitin ko ang shutter ng kamera, ang nakunan ko’y ang naghambalang na katawan nina Senador Salonga, Roxas, Ilarde, at ang mga patay o sugatang manonood. Nagpulasan ang mga tao, halos lahat ay nagsisigawan sa sindak. Pero isang bagay lamang ang ipinanghihinayang ko, hindi ko nakunan ang aktuwal na pagsabog ng granada...). Alam niya, ang mga sakunang tulad nito’y dagling maghihilom at mahahalinhan ng higit na malalagim na sakuna, tulad ng

nakaraan (Masaker sa Lapiang Malaya sa hangganan ng Pasay at Maynila, pagsabog ng Bulkang Taal at Mayon, pagpaslang sa mga magsasaka sa Gitnang Luzon, pagpugot sa ulo ng isang security guard ng RCA, sagupaan ng mga sundalo at estudyante sa Mendiola ...) Sino ang hindi mamamanhid? Dugo at luha. Natutuyo ang mga ito sa loob ng isang saglit upang bumukal na sariwa sa loob ng susunod na saglit. Panginoon! sasabihin niya, lumabo na ang mga mata ko sa mga larawan ng dugo at luha! Sa buntong iyon ng mga larawan at negatibo ng iba’t ibang mukha ng buhay, isang namumukod na lipon ng mga kupas na larawan ang nagdulot ng kirot sa kanyang puso. Nakapaloob sa lipong iyon ang kanyang pansariling ligaya at trahedya (Tingnan mo ang retrato natin noong bagong kasal tayo, Carding. Daig mo pa ang walis tingting, hi-hi-hi!). Ang kislap ng naglahong liwanag ay muling nagliyab sa kanyang puso (Ang anak natin, Carding, hu-hu-hu! Nasaan kaya ngayon si Luz?). Ang katotohanan ng kanyang buhay na siyang katuparan ng kanyang pagiging alagad ng sining (Haplusin mo ang buhok ni Luz, Sela, alun-alon at napakalambot ...Sela, tingnan mo ‘tong mga bagong retrato ni Luz. Aba’y napapansin kong araw-araw yata’y lalong nagiging kamukha ng ilong mo ang ilong ng anak natin, a. Parang tuka ng loro! ha-ha-ha!). Pagkaraan ng napakahabang panahon, matatanggap pa nga kaya niyang may ibang mukha at kulay ang buhay? Siyang nakasaksi at gumugol ng angaw-angaw na sandali sa paghuli sa mga imaheng iyon? Alam niya ang lahat ng mukha ng buhay (Itay, higit kaninuman ay kayo ang nakaalam ng mga nangyayari sa paligid natin. Kayo ang nakakikita sa mukha ng kahirapan. Tingnan n’yo ang inyong mga kuhang mga retrato. Tingnan n’yo ang pagdurusa, ang pagtitiis, at ang paghihimagsik sa kanilang mukha...). Kung gayo’y anong silbi pa ng paghahanap sa kadiliman upang ibahagi ang inaangking liwanag? Ang buhay ay tulad sa isang kamera, sasabihin niya sa kanyang sarili. Matatakdaan mo ang liwanag sa pamamagitan ng apertura. Magagawa mong pabilisin at pabagalin ang pagbukas-pagsara ng kurtina upang ang tamang liwanag lamang ang makapasok at matanggap ng pelikula. Kung gayo’y lumabis ba ang pagpapahalaga niya sa liwanag? Nangangailangan din ng dilim ang pelikula. Tulad ng buhay. Subukin mong hugutin sa latang sisidlan ang isang rolyo ng sariwang pelikula at ilantad ito sa liwanag. Mawawalan ito ng silbi. Magiging mabisa lamang ito sa paghuli ng tamang imahen kung wasto ang pumapasok na liwanag. Ang rolyo ng pelikula’y maaari lamang buksan sa isang madilim na silid at mailalantad lamang sa ilaw na kulay pula. Sa tamang panahon ng pagkababad sa mga kemikal ay saka lamang lalabas ang imahen sa negatibo. Ang negatibo’y ipaiilalim sa mga lente at

liwanag. Maaaring palakihin, paliitin, bago itanglaw sa isang makapal, makintab at mapuiting papel na pagkaraa’y ibababad sa mga kemikal. Mula rito’y lalabas ang imahen na dinakip ng kamera. Kung ang kamera nga ang buhay, hindi kaya ang malikha nito’y manipis na larawang walang buhay? Itim at puti? Maaari nga kayang ang usapin buhay o pag-iral ng tao ay litisin sa kadawagan ng pilikmata?

apat na katawang nakahandusay sa damuhan (Nagkaroon ho ng engkuwentro. Apat na rebelde ho ang nahagip!). Lalong pumula ang dugong lumalatag sa langit at lupa. Sa munti’t parihabang bintanang salamin, ganap na nilagom ng isa niyang paningin ang nakahandusay na anino ng apat na katawang halos lamunin ng dilim... Klik!

Sa muling pagtunghay sa mga lumang larawan at neagatibong iyon, ang nagdaan sa kanyang isipan ay ang mahabang ikid ng kasaysayan. Bawat kuwadro’y isang kabanatang nagsasalaysay at nagbibigay-liwanag sa salimuo’t ng mga pangyayaring marahil ay siyang puno’t dulo ng paghahangad ng kanyang anak ng maibahagi ang sariling liwanag. Totoong nakalikha siya ng makapal na aklat ng karanasang sumasaklaw sa iba’t ibang isip at galaw ng mga tao, ngunit ang mga larawang nabuo niya ay hindi tapos, sapagkat kulang sa mga kulay na siyang magbibigay ng dugo at hininga sa buong kahulugan ng pag-iral ng tao at ng kanyang pandama ay nababatid niyang bigo siyang mailarawan ang buhay – katulad ng kabiguan niyang mailarawan ito sa pamamagitan ng pinsel. Kailangan niya ng liwanag sapagkat ito ang hinihingi ng munting kahon, ilang tapyas na salamin at manipis na pelikulang naging kublihan ng kanyang kabiguan. Itim at puti ang kulay ng pagtakas. Mapupundi ang liwanag sa kanyang mata at ang kanyang puso’y mananatiling sa kanyang mata at ang kanyang puso’y mananatiling isang madilim na sinapupunan. Marahil nga ay kailangang maglaho ang isang liwanag upang makita niya ang tunay na kahulugan nito. Ang pagsuot sa dilim ay hindi pagpapatiwakal. Higit na kamatayan ang pagtitig sa huwad na liwanag upang pagkaraa’y bulagin lamang nito (Huling assignment ko na ‘to, Sela. Pagbabalik ko’y magreretiro na ‘ko sa diyaryo). Sa puso’y niya marami pang puwang na naghihintay punan ng mga bagong larawan. Dugo ang nakita niyang lumalatag sa langit. Matagal na panahon na rin nang huli niyang makita ang pook na ito. Ngunit sa kauna-unahang pagkakataon ay nakadama siya ng kakaibang pagkaligalig (Mga sampung minuto na lang ay nasa hamlet site na tayo). May kung anong di maipaliwanag na damdaming ayaw magpatahimik sa kanya (Boss, may sigarilyo ka ba r’yan?). Unti-unti, ang kaluntian sa kanyang paligid ay nagmimistulang anino ng mga halimaw na nagmamatyag sa kanya. Bago narating ang kanilang sadyang pook ay naraanan nila ang hintakot na pagkakagulo ng mga tao (Ihinto mo muna ang sasakyan, may nangyari yata). Nagaalangang nagsilayo ang ilan sa mga naroon nang makita ang kanilang sasakyan (Anong nangyari rito?). Sa kabila ng pader ng mga aninong iyon ay nakita niya ang

Sa pagsabog ng liwanag, may mumuinting kislap na inangkin ang hamog sa damuihan. Nguinit ang nanlalamig niyang katawan ay nanatiling walang tinag. Napamaang ang kanyang labi at di nagawang kuimurap ng kanyang mga mata. At di niya namalayang luimuiwag ang pagkakahawak sa kamera. Isang saglit at isang matigas na bagay ang marahas na humampas sa kanyang batok (Putang ina mo! Sinong may sabi sa ‘iyong kuimuiha ka ng litrato? Sarge, wawasakin mo ang kamera ng hayuip na ‘yan!). Suimadsad siya sa damuihan at naramdaman niya ang pagsargo ng dugo sa kanyang batok. Sa sulok ng kanyang paningin, nakita niya nang tilia bitukang hilahin ng isang ui\nipormado ang rolyo ng pelikula sa kanyang kamera. Kasunod nito’y ibinalibag ng sundalo ang kamera at walang puknat na pinaputukan. Dagling na warat ang munting kahong iyon at nabasag ang lente. Ngunit ang flash ay tila naghihingalong hayop na nagbuiga ng sunud-sunod na liwanag. Tila kidlat. Sa pagkakadapa sa basang damuihan, nakita niyang ang liwanag ay paulit-uilit na tuimama sa apat na duguian at nakahandusay na katawan. Ngunit sa pinakamalaking larangan ng kanyang puso, ang buong-buong naitatak ay ang larawan ng walang buhay na babaeng may alun-along buihok at ilong na anaki’y tuika ng loro. UNANG BINYAG ni Homer (Ernie Yang) Walang mabuong tutule sa nakabibinging ingay ng mga makina rito sa pabrika. Mga makinang walang pagod sa pagbuo ng mga aksesoryang pangsasakyan. Napakabilis ng oras. Hindi ko pa nasusungkit ang mga tingang nagsabit sa ngipin ko, ala-una na. Pero nakatanga pa rin ako, iniisip ko pa ang tanghaliang kinain ko sa karinderya. Panay nakatanga pa rin ako, iniisip ko pa ang tanghaliang kinain ko sa karinderya. Panay ang mura ng tiyan ko sa lutong las ni Aling Kulasa. Wala naman akong ibang puwedeng kainin nang utang kundi sa kanya lang. Mahirap magtrabaho nang nanghihina. Malakas makapagod. Ang nanay naman kasi, kung bakit nakikiuso rin lang, sa sakit pa. Hinawahan pa ako. Kailangan ko talaga ng pera kaya kahit kagagaling ko lang sa sakit at nanlalata, kumayod pa rin ako.

Paano ang gagawin ko, kailangan ang gamot ni Inay? Mga singkong bulaklak lang ang laman ng bulsa ko. Kailangan ko talagang makabale. Pero, nakaiinis! Makipagusap ka nang matino para bumale, gagaguhin ka. Sesermunan kang kesyo panay raw ang bale. Pero wala naman palang ibibigay na pera. Sermon lang. Hindi raw nila obligasyon ang magpabale. Magnakaw ka naman, sasabihin kriminal ka. Masama ka. “Magaling! Hindi ka binabayaran dito para tumanga!” Nagulat ako sa boses na kilalang-kilala ko. Boses na laging galit ng amo ko, si Pogi. Siya ang pinakamagandang lalaki sa amin kapag araw ng suweldo, kahit panot na ang kanyang ulo. Gaano katagal na ba akong nag-iisip? Gaano katagal ko na bang kinakausap ang nanggigitatang pader sa harapan ko? Hindi ko na tuloy namalayang hindi pa pala umaandar ang motor ng tornong hinahawakan ko. “E... pa-pasensiya na ho kayo, Hindi na ho mauulit.” Iyon lang ang salitang lumalabas sa labi ko, sabay kamot sa aking hindi naman kumakating ulo. “Tarantadong ‘to, ulitin mo ‘yan.. tatanggalin na kita!” At sinabayan niya ng talikod na iiling-iling. Iiling, iling din ako dahil wala akong magawa. Binuhay ko na lang ang motor ng torno. Nang wala na si Pogi, nilapitan ako ni Mang Andoy na tornero ring tulad ko. Halos ay magkatabi lamang ang aming puwesto. Siya ang pinakamatagal at pinakaantik na sa pabrika. Siya ang nagturo sa aking magtorno. “Nadale ka ni Pogi, ha?” Walang hiya talaga ‘yan, laging nakamura. Laging mainit ang ulo. “Okey lang,” sabi ko. “Masyado kasi akong nalibang sa pag-iisip, e.” “Ang hirap sa’yo, masyado kangt malamig. Kinukuyom mo ang nasa loob mo. Hindi naman tama iyong mumurahin ka pa,” ang malakas-boses niyang sagot sa akin, habang nararamdaman ko sa aking leeg at bisig ang mainit niyang sagot sa akin, habang nararamdaman ko sa aking leeg at bisig ang mainit pang tilamsik ng kanyang laway. Hindi na ako kumibo para huwag nang humaba ang usapin namin. Pinasadahan ko ng talim ang tubong nakasubo sa tsak ng torno. Sabay sa mabilis na

ikot ng tsak, umikot rin ang takbo ng utak ko. Naisip ko ang katayuan namning mnggagawa. Sa munting pagkakamali ay minumura, hinahamak; ginigising ang kahihiyang itinatago na namin sa ilalim ng aming puro kalyong talampakan. Doon madalas paglambangin ng galit si Mang Andoy. Si Mang Andoy ang pinakatatay at lolo namin sa pabrika. Puro pileges na ang kanyang butuhang mukha. Dimpols daw iyon, sabi niya. Kulay puti at abo ang kanyang buhok na parang brutsang ginamit ng mga metro eyd sa pagpipinta ng kalburo nsa mga pader, bulok na ang lilimang ngipin niyang naninilaw sa itaas na itinakwil na ni Eric Baines. Mabait sa akin si Mang Andoy. Siya ang takbuhin ko sa lahat ng bagay. Sa mga problema ko sa pabrika hanggang sa nagdidiliryo kong bulsa’y lagi ko siyang karamay. Para ko na rin siyang tatay. Madalas niya tuloy akong biruin- ‘ampunin na kaya kita. Puwede, sabi ko, kung papayag siyang isama ko si Nanay at dalawang kapatid kong tumataob ang kaldero kapag kumain. Bakit hindi raw ako mag-aral, minsa’y nasabi niya sa akin; sinagot ko naman ng hampas sabay baligtad ng aking dalawang butas na bulsa. Natawa siya. Natawa rin ako noon dahil namintana sa kanyang maitim na nguso ‘yung lilimang ngipin niyang naninilaw. Matapang si Mang Andoy kahit patpatin ang kanyang kaha. Siya lang angf malakas ang loob na sumasagot sa amo namin kapag napapagalitan. Katulad ko rin si Mang Andoy na maraming hinanakit sa mga amo ng pabrika. Kaya lang, nagtitiis na rin siya. Alam niya na sa edad niyang iyon ay wala nang iba pang kukuha sa kanya para magtrabaho. Nakamuhon sa utak ko ang madalas niyang sabihin: Ayokong maparis ka sa akin. Matanda na ay ginagago pa. Ayokong danasin mo ang mga hirap na tinitiis ko. Ang maging parangb bilanggo nitong pabrika dahil sa edad. Si Mang Andoy, natatandaan ko pa isang araw, oras ng trabaho, sumabit ang mahabang tubong nakaipit sa umiikot na sa tsak ng kanyang torno. Humampas iyon sa braso niya. Bali ang kanyang mga buto, naging dalawa ang kanyang siko. Nadaig ng kanyang daing ang maingay na ugong ng mga makina. Nagkagulo kaming manggagawa sa pagsalo sa kanya. Dumating si Pogi na hindi awa kundi galit ang nasa mukha. Galit kay Mang Andoy na maputla’t halos ay wala ng malay. Minura ko noon nang katakut-takot si Pogi. Hindi nga lang lumabas sa dila ko. Putang-ina, sino ba ang gustong masaktan at madisgrasya? Sino ba ang gustong magutom ang pamilya? Wala naman kaming sik lib na makababawas sa kanyang bulsa. Ano ang ipinagpuputok ng butse niya? Suwitik talaga. Nang lumabas buhat sa ortopedik hospital si Mang Andoy, matapos ang kulang na isang buwan dahil sa pagkakaopera, siningil ni Pogi ang nagastos niya. Inawas nang unti-unti sa maliit na kita ni Mang Andoy. Kawawang Mang Andoy! Nadisgrasya na, nagkautang pa! Nagreklamo si Mang Andoy sa Lebor..Naayos naman ang kaso. Nakuha sa mabuting usapan at nagkapalgayang-loob si Pogi at ilang buwisit na tauhan ng Lebor.

Pumapalakpak ang aking tenga nang mamuno si Mang Andoy sa itatag niya ang unyon sa pabrika. Pakiramdam ko’y bumaba ang langit at nakipagsaya sa amin ang mga anghel. Akala ko’y matatapos na ang paghihirap ng kalooban naming lahat, lalo na si Mang Andoy. Akala ko’y mauubos na ang aming mga buntong hininga, ang aming sama-samang buntung-hininga pero hindi pa pala. Ayaw lilalanin ng kumpanya ang unyon. Ayaw pakinggan ang aming mga problema. Kay-hirap talaga ng maging mahirap, walang pinag-aralan. Alam namin ang tamang katwiran pero ayaw naman kaming pakinggan. Lalo pa kaming hinihigpitan. Lalo pa kaming pinagiinitan. Nagpayl ng notis sa Lebor si Mang Andoy para makapagwelga. Pero nagningit-ngit ang loob niya dahil sa tagal daw ng ipaghihintay namin. Puro putang-ina ang naririnig ko sa bunganga niya. Galit na galit sa tatlumpong araw na palugit na ibinibigay Lebor. Sabi niya, tiyak daw na paghahandaan ng mga hayupak na amo namin ang aming gagawing pagwewelga. Doon ako madalas kabahan. Kapag naiisip kona ang araw na iyon, nangangatog na ang mga tuhod ko. Ako raw ang problema ni Mang Andoy sa aming magkakasama. Masyado raw akong malamig. Iyon ang madalas kong marinig na sinasabi niya sa akin. Malamig. Duwag. Iyan din sng madalas kong tinatanong sa aking sarili. Sa tulad kong walang natapos, magirap ang humanap ng trabaho. Hindi raw ako puwedeng dyanitor dahil wala naman akong diplomang ipapakita na tapos ako ng komersiyo o iba pang kurso sa kolehiyo. Hayupak talagang buhay ‘to! bKailangan pala ngayo’y digri holder ang isang tagalinis lang ng kubeta. Mahirap ipakipagsapalaran ang mga umaasang sikmura ni Inay, nina totoy at Nene. Ayokong matulad sa akin si Totoy, gusto ko siya’y makatapos siya sa kaleyds. Ayokong maging puta ang aming bunsong si Nene, ang siya’y maging isang “Nena” tulad ng marami pang ibang “Nena” Minsan nang kinatakutanko0 at ayoko nang maulit pa ang isang gabi ng pag-iyak ni Nene habang sapo ang humahapding sikmura, ang pagkabalisa ni Totoy na nagugutom, ang di pagkatulog ni Inay na may sakit sa pag-iisip kung kanino mamamalimos ng awa, habang ang malalakas na halakhakan ng mga bisita ng aming kapitbahay na mayaman ay nangingibabaw sa tugtog ng maharot na disko. Takot na ako sa sobrang hirap at gutom. Lumaki akong ang pagkatao ay iginapos na yata sa kahirapan, kapos sa lahat ng bagay. Naalala ko pa noong maliit pa ako, sa ilang dangkal na dating kulungan ng bulugan ng aming kasera na diningdingan ng pinagtagpi-tagping kahon ng gatas at sabon, ay natuto akong mangarap. Marami akong inipong pangarap na hindi puwedeng ihulog sa alkansiya at ipanggastos pagkatapos. Mga pangarap na kung

tatanggapin lamang sa bangko’y sapat na para ako’y maging bilyonaryo. Mabibili ang lahat ng gusto ko. Mga pangarap na siguro’y epekto na rin ng madalas kong pagkalipas ng gutom, ng madalas kong pagkahibang. Tulad ngayon. Nag-aral naman ako pero natigil. Hindi ko natapos ang ikatlong grado sa pablik hay iskul, hindi na kaya ng nanay kong naging masakitin. (Sino ba naman ang hindi magkakasakit sa ganong takbo ng pamumuhay, hindi pa man nakukuhang manghilamos ng araw sa langit, batya at palupalo na ang almusal ni nanay; hindi pa nailatag ang banig ng buwan, plantsa at kabayo na ang kanyang karomansa. Ang tatay naman, aapat na taon pa lamang ako nang magsimba nang nakahiga at may pasok na bulak sa ilong. May naiwan namang pamana si Itay. Isang kasulatang nagpapatunay na may utang siya kay Aling Idad, isang usurerang nagpapapayb-siks. Natatandaan ko pa nang ipakita ni Aling Idad kay Inay sa harap ng mga naglalamay sa unang gabi na nakaburol si Itay. Napundi bigla ang bombilya ng aking pag-asa. Lumipad ang pangarap kong makatuntong ng kaleyds at kumuha ng karera. Pero hindi nagtagal, nakakuha rin naman ako, kubrador nga lang sa karera. Pero hindi nagtagal, nakakuha rin naman ako, kubrador nga lang sa karera. Iyon ang pansamantalang naitulong ko kay Inay, ang kinikita ko sa pangungubra. Iyon ang pansamantalang naitulong ko kay Inay, ang kinikita ko sa pangungubra. Hanggang sa sinuwerte ako (o may eksakto yata ang minalas), napasok ako rito sa pabrika. Isang tapik sa balikat ang nagpahinto sa tumatakbong isip ko. Tapik ni Mang Andoy. “Baka wala ka naman mam’yang gabi sa miting. Siguraduhin mo lang na darating ka. May bisita tayong mga estudyanteng taga U.P. Aayusin daw ang gagawin nating pagwewelga.” Pinatay ko muna ang swits ng torno. “Darating ho ako,” paniniyak ko. Bumalik na sa kanyang puwesto si Mang Andoy. Binuhay kong muli ang swits ng torno. Sabay ng pag-andar ng makina, umandar muli ang isip ko. Iniisip ko kung pupunta ako sa miting mamaya, pero nakasagot na ako kay Mang Andoy. Isa pa, naroroon uli ‘yong mga estudyanteng taga-U.P. Buti pa nga sila, mga totoong tao,pinakikialaman ang mga problema namin. Inihahanap nila ng solusyon ang mga katanungan namin. Sila ang pumapanday sa kaisipan namin. Pero ang hayuphayupang amo namin, kinukulit na namin sa kadaraing, wala paring nangyayari. Nalagay sa diyaryo na mayroong tertin mant pay, may alawans, hiningi namin sa

amo ko. Ang sagot ng amo ko, bakit daw hindi kami sa diyaryo humingi. Petsa lang daw ang totoo sa diyaryo. Makalaglag tutule talaga ang ingay ng mga makina sa pabrika. Sabi ko nga sa sarili ko, masuwerte ako at iba pang katulad kong manggagawa ng aksesoring pansasakyan sa pabrikang ito, buhay pa ay tinutugtog na ang punebre sa oras ng aming libing. Sa sandaling may bulak na sa aming ilong tiyak na hindi na namin maririnig ang musikang (?) ito. Marumiang hanging may kasamang alikabok at mga pinung-pinong metal na nanggagaling sa nilikha’t minulyong isteynles at bakal, na sa tuwing manunulay sa sinag ng araw na nagbubuhat sa luma na’t butas na galbanisadong bubong ay kumikislap-kislap na parang mga bubog. Habang inililipad ito ng hangin. Kailangan pa ang pinakapal na katsang pantakip sa nasarat na naming ilong upang kahit paano ay masala ang maruming hangin na aming nalalanghap. Tuwina, matapos ang maghapong paggawa ay natuyong kulangot ang binubutingting na aming malilikot na daliri sa butas ng aming mga ilong. Sayang, kung may bumibili lamang ng kulangot, tiyak mayaman na rin kami. Napakainit sa loob ng pabrika, naalala ko pa isang umaga ang mga pukpok ng martilyo ni Mang Andoy nang minsang pumapel na karpintero. Tinanong ko siya na may kasamang pag-uusisa kung bakit niya tinatakpan ng playwud ang mga bintana. Utos daw ng matanda, ni Pogi. Nagrereklamo raw ang mga katabing bahay (ang pabrika ay nakatayo sa isang residensyal na sabdibisyon) sa maruming hanging lumalabas sa mga bintana. Mapanganib daw ito sa kalusugan, kaya pinatatakpan sa kanya ng playwud. Halata ko noon sa kanyang mga mata ang pagtutol ngunit wala na nga lang magawa kundi ang sumunod sa utos ni Pogi. Nang hindi pa tinatakpan ng playwud ang mga bintana ay malayang nakapaglalabas-masok ang hangin buhat sa labas. Ngayon, bukod sadumilim na ay wala pang labasan ang maruming hangin sa loob ng pabrika. Ang pakiramdam ko sa sarili’y pandesal akong hinurno sa loob ng pabrika. Hindi rin kami naiiba sa presong ikinulong sa isang bartolina. Ang pagtakip na iyon sa mga bintana ay dagdag pang parusa sa aming manggagawa. Naging mistulang impyerno sa init ang loob ng pabrika, minsan nga ay nagbabakasakali akong makakita rito ng demonyo, pero ang madalas kong makita ay ang mukha ng amo ko, si Pogi. Impyerno talaga sa init ang loob ng pabrika. Marahil, ang arkitektong nagplano ng gusaling ito ay may ambisyon ding maging panadero. Biro ko sa mga kasama kong manggagawa ay magbaon sila ng itlog na sariwa at tiyak pagsapit ng tanghalian mayroon na silang itlog na nilaga. Ang magkasamang init, maruming hangin at alikabok, at ang nakabibinging ingay ang ilan sa mga berdugo ni kamatayang unti-unting humihila sa amin sa hukay. Kinutuban tuloy akong gusting magnegosyo ni Pogi ng punerarya. Kay-hirap talaga

ng buhay ng isang manggagawa, sa nagpuputik naming katawan ay iilan lamang ang humahanaga, sila iyong mga bibig na umaasa sa kakarampot naming kinikita. Sila iyong mga asa-asawa, anak, nanay, at tatay naming. Sa dami ng alikabok na bumabalot at nagging libag sa pawisan naming mga katawan, kung hihilurin at pagsasamahin ay sapat nang ipantambak sa mag hukay ngayon ng kalsada. Marami kaming hinanakit sa mga amo ng pabrika. Mangatwiran ka ng alam mong tama, mali ka pa rin sa kanila. Ibig nilang palitawing hindi sila puwedeng magkamali, na mga gago kaming manggagawa lamng na dapat sumunod sa bawat naisin nila. Magreklamo ka naman, pag-iinitan ka. Katakut-takot na mura ang isasaksak sa iyong tenga. “Ikaw na putang-ina mo, e, naghahanap talaga ng sakit sa katawan.” Napaangat ang namamanhid nang puwit ko sa pagkakaupo. Patay na naman. Yari na naman sa amok o. (Ganoon naman talaga ang mga amo rito. Puro salaula ang bibig. Puro mabaho sa tenga ang mga sinasabi.) Si Temyong palang kasamahan ko na sepilyador ang nahuli at hindi ako na nakatunganga. Nahuli ni Kamandag (siya ang anak ni Pogi na isang karatista at sadista, na pantsing bag ang tingin sa aming mga katawang hindi naman pangromansa) si Temyong na may supalpal na sigarilyo. Bawal sa amin ang manigarilyo kapag oras ng trabaho, pero galling naman sa mabaho kubeta iyong tao at nanabe. Nakita ko pa nga siya kanina, hindi ko lang pinapansin dahil abala ako sa pag-iisip. Naku, Temyong, mag=ama naming ka na! Nakita ko sa porma ni Kamandag ang bangis habang mabilis na lumalapit kay Temyong. Parang isang dagang nakorner, nakapinta sa kanyang mukha ang malaking takot. Dinampot ni Kamandag ang maigsi nang sigarilyong Peak na itinapon ni Temyong. “E, kung ipakain ko ngayon sa iyo ‘to. Nganga!” Hindi tumitinag si Temyong, nakayuko ang ulo. Para itong rebultong bato sa pagkakatayo habang akmang isusupalpal ni Kamandag ang maigsi nang sigarilyo. Nabitin ang paghinga ko. Umurong sa nerbiyos ang kuyukot ko. Nang hindi tumitinag si Temyong, isang kadyot sa sikmura ang nagpangiwi sa kanyang namumutang mukha. “Minsan pang mahuli kita, hayup ka, gagawin kong tatlo ang butas ng ilong mo!”, sabay hugot sa kuwarenta’y singko na lagging nakasukbit sa kanyang baywang. Nakikiramdam kung papalag si Temyong. Tanga si Temyong pero hindi gag para lumaban nang sandaling iyon.

Nang paalis na si Kamandag kunawari’y nagtatrabaho ako. Delikadong Makita niya na nakatunganga ako sa kanila. Ayoko pang mabudburan ng pasa ang katawan ko. Nakatalikod na si Kamandag at papalabas na sa may pinto nang muling maglagalag ang utak ko. Lintik na isaip ‘to, napakalayas. Alam ko, magdedemanda si Teyong. Pero wala ring mangyayari riyan. Tulad ni Eseng. Iyong dating may hawak nitong torno ko. Iyong pinalitan ko, mas masahol pa riyan ang nangyari. Talagang binudburan ng pasa ang katawan nang mahuling nagpapahinga sa oras ng trabaho. Nang magdemanda si Esedng, nagkaroon naman ng unang hiring sa piskalya pero wala nang sumunod pa. Wala na rin si Eseng sa pabrika. Permanente na ang kanyang pahinga. “Ano ba! Alas-singko na, a. Hindi ka pa ba uuwi?” Natsapter na naman ang isip ko sa sigaw na iyon ni Mang Andoy. Muli, pinindot ko ang swits para tumigil ang motor ng torno. Nagpunas ako ng mga kamay sa nakasabit na ring basahang kamiseta. Humarap ako sa basag para ayusin ang nagulong buhok ko. Huminto na ang nakakaunsuming mga ingay. Pansamantalang natahimik ang mga tutule ko. Habang nasa pila at naghihintay para pumindot sa bandiklak, nakita ko si Simang sa may geyt. Si Simang (pinaiksi naming simangot) ay ang anak na babae ni Pogi. Magbuhat ng mapasok ako sa pabrika ay iisang beses ko pa lamang siyang nakitang tumawa, noong mapatid ako at madapa dahil sa pagmamadali kong mahabol siya para bumale. Maganda si Simang, mestisahin, tipong artista ang kanyang porma. Mamula-mula ang kanyang buhok dahil sa pagkakaluto sa gamit, matangos na ang dating pango niyang ilong, maputi at makinis na ang dating katulad lang naming niyang balat. Pero mabaho at malakas pa rin ang kanyang utot. Hindi puwedeng takpan ng makapal niyang mek-up ang tunay niyang mukha. Ang pangit niyang ugali ay hindi kailanman maitatago ng peyk niyang kagandahang panlabas. Ang tingin niya sa aming manggagagawa ay mga tsimoy, mga hindi gagawa ng mabuti, lagging nakasigaw kapag nag-uutos, parang titili nang titili. “Isa-isa lang. Huwag kayong mag-unahan sa pila”, bati sa amin ni Sikyong guardiyang gusting magpalapad ng papel kay Simang. Lalong pinaghusay ang pagkapkap sa amin, sa dibdib, sa beywang, sa aming bulsa. Minsan nga iyong basa sa pawis naming itlog ang kaniyang nakakapa. Akala ko’y pipilitin pa kaming ilabas ‘yon. Umentra si Simang, binulyawan si Sikyong guwardiya.

“Ano ba Sikyo! ‘Yang mga bag nila, bubuksan mo. Huwag kang tatanga-tanga at baka kung anu-ano ang nakasingit diyan!” Nagkatinginan kaming mga nasa pila. Ang hagupit niyang ginawa kay sikyo ay sa amin lumatay! Gusto kong sumigaw, gusto kong magwal, gusto kong sabihin sa kanya, kayo ang mandurugas at hindi kami. Kayo, ang mga tulad ninyo ang nagnanakaw ng dignidad ng manggagawa. Pero walang nabuong salita ang napiping dila ko. Araw ng aming welga. Mainit ang sikat ng araw na pumapaso sa aming mga balat. Doon sa labasa, nagkatipon-tipon kaming hawak ang mga plakard. Nadoble ang bilang ng mga guardiya. Nakabilad kami sa mainit na sikat ng araw. Tumatagataktak ang pawis sa nagbubulas naming katawan. Nangingintab ang aming mga mukha. Hawak ko ang isang plakard. Hawak ni Temyong ang isang duo ng istrimer. Si Mang Andoy naman, parang hilong pagala-gala. Panayang hithit sa sigarilyo. Lakad. Balik. Lakad. Balik. Alalang-alala. Parang iniisip nab aka manganak pa ang kanyang lola. Ako naming tanag sunod ng sunod sa kanya. Hindi ko alam, wala nap ala ako sa linya. Magkahawak ang kamay ng iba kong kasama. Binarahan n gaming mga pagod at humihingal na katawan ang geyt ng pabrika. Kailangang walang makapasok sa mga iskirol. Matapang na raw ako sabi ni Mang Andoy, pinatapang na raw ako ng panggagago ng ama ko. Tinanong ko naman ang sarili ko, pumiyok at nanginig bigla ang mga tuhod ko. Ang ttoo’y pinalakas lamang ang loob ko n gaming pagkakaisa at ng hindi ko na pag-inom ng kape. Nagtalumpati si Mang Andoy. Napatingin kaming lahat sa kanya. Magaling siyang magsalita. Bilib talaga ako sa kanya. Kahit greyd siks lang ang natapos niya ay kayang pataubin sa pagtatalumpati ang ilang pulitiko na kadalasa’y hindi nagsasabi ng tootoo. Puro pabobola lang at kumumpaskumpas ang alam. Si Mang Andoy, kahit sumasabog ang laway kapag nagsalita, buong-buo naming pumapasok sa utak naming ang bawat letrang kanyang sinasabi. Kulang na nga lang pati ‘yung laway niya’y ipasok din naming sa aming kukote. Nagsalita din ‘yung mga istudyante tagaU.P., namigay pa ng mga polyeto. Una’y hindi ko sila maintindihan, gusto ko ngang bitiwan ‘yung plakard na hawak ko dahil sa init sa pagkakabilad naming sa araw. Pero nang matagal na, nakuha ko na ang ibig nilang palabsain. Tungkol pala sa mga problema naming ang tinutumbok ng mga salita nila. Kesyo hindi raw ayos ‘yung wala kaming siklib, tertin mant pay, alawans at saka ‘yung sobrang init at dumi ng hangin sa loob ng pabrika. Natutuwa ako sa kanila, hindi naman nila nararanasan ‘yung nangyayari sa amin pero nagaalala sila. Hindi katulad ng mga hayupak na am ko, ayun ang mga hayup-hayupan ay ngingisi-ngisi lang. (Natatanaw ko sila sa di kalayuan sa may pinto ng upisina sa loob ng kompawnd.) Nakapamewang pa si Pogi

at inaglalaro ang sigarilyo sa kanyang bibig. Si Simang naman, nakatingin lang sa amin at panay ang bras doon sa maula-mula niyang buhok na niluto lang naman sa gaot. Si Kamandag ay napansi kong doon nakatingin sa tindahan ni Aling Kulasa, sa mga matong nag-iinuman ng isteynles (bansag naming sa dyin.) Mapupula na ang kanilang mga mata at parang bilasang isda na ang mga mata. Makukulit na Pinagtatawanan din an gaming ginagawa. Ang sarap pagbabatukan pero baka naman gumanti at lumpuhin ako, pinabayaan ko lang. Tumatagatak na ang pawis ko, sari-saring amoy na ng kilikili ang nasisinghot ko nang biglang magkagulo. May nagdatingan mga iskirol. Galit kami sa iskab. Sila ang buwisit sa buhay naming. Nagpipilit silang pumasok sa loob ng kompawnd. Pilit binubuwag an gaming linya ng mga guwardiyang alipin ng maimiso ni Pogi. Namalo na ang mga guwardiya. naglipatan na rin ang mga matong alipin naman pala ng bulsa ni Kamandag. Nakihalo na sa kagulo naming. Nambanat na ang mga hayupak na maton. Nagtatakbo na ako. Nagsiksik ako sa ilalim ng mesang kainan ni Aling Kulasa. Nangangatog ang baba ko at nanginginig pati tuhod ko. Nakita kong duguan ang nguso ni Temyong, sabog sa pagkakasapak ng isang maton. Putragis, bakit ba ako nagsisiksik ditto? Sugod! Sigaw ng utak ko pero ayaw naman ng tuhod ko. Kaya sinunod ko yong tuhod ko. Isang putok ng baril ang narinig ko, na sinundan ng isa pa… at isa pa. Lalong hindi ako nakakilos. Lalong nag-umpugan ang mga tuhod ko. Isang duguang katawan ang nakita kong bumagsak sa pagtakbo ng mga maton. Isang kumikislap nab aril ang napansin ko ng tingin ang duguang katawa. Si Mang Andoy! Grabe ang kanyang tama! Dumaraing. Parang agaw-bahay. Nagsisigaw ako. Hindi ko na matandaan kung gaano kabilis ang ginawa kong paglapit sa kanya. Binuhat ko ang patpatinniyang katawan, ang kanyang naglilibang na katawang salat sa karangyaan na ngayo’y punong kanyang mapulang dugo. Mag dugong umagos sa aking nanginginig na katawan. Itinaas ko nang bahagya ang kanyang ulo. Maputla na ang kanyang butuhang mukha. Kinakapos na ang kanyang paghinga. Hirap at nanginginig, pilit na ibinuka ang kanyang bibig. “B-Boy… It…Ituloy n’yo…” Tinitigan niya ako. Mariing pinisil ng kanyang labas- ugat na kamay ang kaliwang balikat ko. Tumango ako. May nalaglag na luha mula sa aking nanlalabong mga mata. Gusto kong sabihin sa kanya na matapang na ako. Hindi na ako duwag. Hindi na tayo paaapi. Hindi na paaapi ang mga manggagawa. Pero hindi na niya ako

maririnig. Bingi na ang kanyang tenga. Tikom na ang kanyang bibig. Pikit na ang kanyang mga mata. Wala na ang kinakapos na paghinga. Wala na si Mang Andoy. Tulad ni Itay, nawala siya sa panahong kailangang-ailangan ko siya. Namatay siyang kasama ang prinsipyong pilit niyng binubuhay, pinag-aapoy sa damdamin ng bawat kasamang manggagawa. Sumisigaw ang kanyang dugo sa paghingi ng ipinagkait na karapatan. Mga sigaw na sinisipsip at nilalamon ng malamig at kongkretong kalye. Ipinatong ko ang duguan at wala nang buhay niyang katawan sa ibabaw ng mesang kanina’y pinagsisiksikan ng aking kumakatog na katawan. Hindi ko mapigil ang galit na naghuhumiyaw sa katauhan ko. Hindi ko masikmura ang kahayupang ginawa nila kay Mang Andoy. Sagad hanggang buto ang kirot ng kaapihang naramdaman ko. May apoy na nagliyab sa buong katawan ko. Napatitig ako sa dugong pumuno sa suot kong damit. Kulay pula na ang dati’y puti kong kamiseta. ANG DULA SA PANAHONG ITO Sa larangan ng dula, tanging ang unang gantimpala noong 1983 lamang ang nasaliksik ng mga naghanda ng aklat na ito. Ang dula ay ang “Huling Gabi sa Maragondon” ni Reanto O. Villanueva na gumamit naman ng sagisag na Andres Magdale. ANG NOBELA SA PANAHONG ITO Noong 1984, muling nagsimula ang Timpalak-Palanca sa pagpili ng pinakamahusay na nobela. Ang pagpili sa larangang ito ay isasagawa lamang tuwing ikatlong taon nang gayo’y mabigyan na mahabang panahon an gating mga manunulat na makagawa ng higit na maganda at may mataas na uring akda. Kaya’t ang susunod na pagpili nila sa pinakamahusay na nobela ay sa taong 1987. Ang La Tondena, Inc. ay siya pa ring patuloy na tagapagtaguyod ng Timpalak-Palanca. KABUUANG TANAW SA PANITIKAN SA PANAHON NG IKATLONG REPUBLIKA Sa kabuuang tanaw, mga sanaysay, mga awit, mga talumpati at mga tula pa rin ang masasabing nangunguna sa sangay ng Panitikang Filipino nang panahon ng ikatlong Republika. MGA TULONG SA PAG-AARAL

I. Sagutin ang mga sumusunod: 1. Kailan inalis sa ilalim ng Batas Militar ang Pilipinas?

____ 1. Radamen Sandoval

A. Romulo

____ 2. Victor Buenviaje Marquez, Jr

B. Cresenciano

2. Anong mga taon ang sakop ng panahon ng Ikatlong Republika? ____ 3. J. de la Cruz

K. Jose F. Lacaba

3. Bakit tinawag na panahon ng Ikatlong Republika ang panahong ito? 4. Sino si Benigno Aquino, Jr.? Ano ang kaugnayan ng kaniyang pagkamatay sa masang Pilipino? 5. Ano ang nagging paksain ng panulaang Tagalog sa panahong ito? Ng mga awiting Pilipino? 6. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa kalagayan ng Pelikulang Filipino sa panahon ng Ikatlong Republika. 7. Bakit nahati sa dalawang partido ang mga pahayagan at ilan pang babasahin nang panahong ito?

____ 4. Eva A. Dan

D. Mike L. Bigornia

____ 5. Joy Marela Pascual

E. Benjamin

____ 6. Bernardo Makiling dela Cruz

G. Lualhati Bautista

____ 7. Simone

H. Agapito Lugay

____ 8. Haraya Negra

I. Ernie Yang

____ 9. Abante Altamonte

L. Pedro Ricarte

8. Bumanggit ng ilang pahayagang tinatawag na “crony newspaper” nang panahon ng Ikatlong Republika.

____ 10. Sarhento J. de la Cruz

M. Fanny A. Garcia

9. Ano ang nagging lagay ng Timpalak-Palanca sa panahong ito?

____ 11. Don Miguel del Vino

N. Tomas Agulto

10. Sa kabuuang tanaw, ano ang nagging kalagayan n gating panitikan nang panahong ito?

____ 12. Erni Yang ____ 13. Homer ____ 14. Priscilla Moreno III. Turan ang may-akda ng mga sumusunod: ____________ 1. Punta Blangk

II. Kanikaninong sagisag sa panulat ang mga sumusunod? Pagtapat-tapatin: ____________ 2. Odyssey Ng Siglo Hanay A Hanay B

____________ 3. Sa Panahon ng Ligalig

NG. Lilia Santiago O. Fidel Rillo, Jr. P. Rosario Torres Y

____________ 4. Bakasyunista

ang pulso, walang rehiyon, walangr relihiyon, marunong man o mangmang, mayaman man o mahirap.

____________ 5. Taga Sa Bato ____________ 6. Uod

Sa panahong ito ay isinilang ang bagong uring PILIPINO… ang mga Pilipinong marunong magalasakit sa kapwa kalahi at marunong magmahal sa sariling bansa hindi lamang sa salita kundi sa tunay na gawa.

____________ 7. Pilipinas, Sawi kong Bayan ____________ 8. Laban Na, Bayan Ko

At para sa mga mamamayang Pilipino, ito pa lamang ang tunay na bagong Republika – “Ang Tunay na Bagong Republikang Pilipinas.”

KABANATA 11 Ang Panitikan sa Kasalukuyan KALIGIRANG KASAYSAYAN Muling nabawi ng mga mamamayang Pilipino ang tunay na kalayaan na nawala rin ng may labing-apat na taon. Sa loob ng apat na araw, mula noong ika-21 ng Pebrero hanggang ika-25 nito ay namayani ang tinatawag na “People’s Power” o “Lakas ng Bayan.” Maraming tagpong makabagbag-damdamin ang nasaksihan ng mga mamamayan na tunay na tatak-Pilipino. Sa Apat na makasaysayang araw ay naroon ang magkahawak-kamay at balikat-sa-balikat na barikada, higaan sa kalye, pagsalubong ng mga ngiti, pagmamakaawa, pagsasabit ng mga bulaklak sa mga taong nasa tangke na lulusob sana sa pinararatangang dalawang “rebelled – Enrile - Ramos” pagkat sumama na sa pangkat ng Pangulong Aquino. Muling naipamalas ng mga mamamatyang Pilipino ang Samahang Bayanihan tulad ng pagbabahagi ng pagkain at inumin, ang pagbibigay-lunas sa mga nahihilo, ang pakikiisa ng mga tao upang bumuo ng pulu-pulutong sa EDSA na papalit-palit sa mga grupong naglalamay, at ang pagtatrapik ng mga sasakyan sa may Ortigas Avenue ng mga seminarista at ng iba pa. Lumabas ang ganda ng pag-uugaling Pilipino. Muling nasilayan ang pagtutulungan, pagmamalasakitan, pagkakaisa, pagbibigayan, pagkamatiisin, pagiging makaibigan. pananalig sa Panginoon o Dakilang Lumikha, pagmamahal sa bayan, pagsunod sa batas, pag-unawa sa kapwa, at marami pang iba na iisa ang tibok ng mga puso, iisa

ANG KALAGAYAN NG PANITIKAN SA PANAHONG ITO Bagama’t iilang buwanpa lamang ang pagkakasilang ng tunay na Republikang Pilipinas ay may mababakas nang pagbabago sa ating panitikan. At ang mga pagbabagong ito ay madarama na sa ilang mga tula, awiting Pilipino, sa mga pahayagan. sa mga sanaysay at talumpati, at maging sa mga programa sa telebisyon. ANG PANULAANG PILIPINO SA KASALUKUYAN Ang mga tula sa kasalukuyan ay naglalaman ng halos walang kakimiang pagpapahayag ng tunay na damdamin ng mga makata, ang kanilang mga tuwirang pagpuri sa mga nanunungkulang nakagagawa ng kabutihan sa bayan at panunuligsa naman sa mga tiwali ang gawa. Tunghayan natin ang ilang halimbawa n gating mga tula sa kasalukuyan. GITING NG BAYAN ni Francisco Soc. Rodrigo I Akala ni Marcos, ay pampalagiang Kaniyang mambobola’t mapaglalaruan Ang dati’y maamo at sunud-sunurang Mga matiisin nating taong bayan.

II Salamat sa Diyos, ngayon ay gumising Itong Bayang dati’y warig nahihimbing Salamat at ngayo’y sumiklab ang giting Nitong Bayang dati ay inaalipin. III Kaya nama’t ngayon ay taas ang noo Nating Pilipino sa harap ng mundo Pagkat tayo’y laang magsakripisyo Sa ngalan ng laya ng tama’t totoo. HIMALA NI BATHALA ni Francisco Soc Rodrigo Walang bahid alinlangan, yaring aking paniwala Na himalang mahiwag na nagmula kay Bathala Yaong mga pangyayaring hindi inakala Na nagbukas nang biglaan sa pintuan ng paglaya Para sa ‘ting inalipin at inaping Inang Bansa! At dahil nakatamo ng kalayaan sa pamamahayag ang mga manunulat, ang galak at tuwa sa kanilang mga puso ay mababakas na nag-uumapaw. Walang pakundangan nilang naipahayag ngayon ang kanilang nais ipahayag tulad ng mga nilalaman ng tulang ito ng isa sa ating mga mamamahayag. LUMAYA ANG MEDIA (Hango sa Taliba, Abril 16, 1986) Noong dineklara ni Apo Ferdinand Noong setenta’y-dos (1972) ang Batas Militar Kinontrol ang media’t mga pahayagan Hindi tinulutang siya’y mapintasan At pati ang “rumor mongering” ay bawal Ngayong diktadura’y nilansag ni Cory Ang lahat ng Media’y Malaya at libre

Na mangagsipuna kahit umatake Sa mga minister, opisyal, kawani At maging sa Bise at sa Presidente. BAWASAN ANG AMORTISASYON (Taliba, May 12, 1986) Dahil sa gabundok na laki ng utang Na minana natin kay Apo Ferdinand Ang salaping sana’y dapat na ilaan Sa pangangailangan nitong Inang Bayan Ay nagagamit lang panghulog sa utang. Kailangang ihanap ng wastong solusyong Ang problemang ito ng naaping nasyon Mapilit sana ang amortisasyon Na ibinayad natin taun-taon Upang may matirang kuwartang pamproduksyon. ALAMBRENG MAY TINIK BOMBANG TUBIG AT USOK NA MALUPIT ni Remi Alvarez Alva Alambreng may tinik… sagwil ka sa landas patungo sa palasyo. Simbulo ng pasistang diktador na takot humarap sa tao. Harang na naghihiwalay sa pamahalaan at masang Pilipino na humihingi at sumisigaw ng pagbabago! Habang naghihintay ang masa sa pagngiti ng pag-asa… Bombang tubig (?)… na may halong ihi at kulay na marumi

na nakadidiri. Dinidilig mo ang baying ninakawan ng yaman at puri. Pinaliliguan mga abang kaluluwang may pusong mapagtimpi. Habang nananabik ang masa na mayakap ang paglaya…

bombing tubig ay naubos, kasabay ng pagkatunaw ng malupit na usok… Habang nagbubunyi ang masa sa pagdatal ng bagong umaga! ANG AWITING PILIPINO SA KASALUKUYAN

Usok na malupit mahapdi ka ‘pag kumapit sa aking sunog na balat. Nakasusulasok ang amoy mo na nagpupumilit pumasok sa aking utak at unti-unting nagpapalundag sa bituka kong wasak… Alambreng armas ng diktadura na ipinamamana sa nagising at nagkalas na masa… Hanggang siya ay magpasya na ang palasyo ay lisanin na. Kasama ang kanyang pamilya at kabuntot pati ang mga duwag na tuta niya! Alambreng may tinik, Bombang tubig at Usok na malupit… Nang gabing iyon ng paglaya… alambreng may tinik ay nalagot

Narito ang ilan sa mga awiting Pilipino na naririnig natin ngayon, at habang inaawit ang mga ito sa telebisyon, ipinakikita naman ang mga makasaysayang tagpong naganap sa sambayanang Pilipino na hinangaan ng sandaigdigan. Ang mga awiting ito ay kasamang inialbum sa pamagat na “Handog Ng Pilipino Sa Mundo.” MAGKAISA Tito Sotto, Homer Flores, E. dela Pena Ngayon ganap ang hirap sa mundo Unawa ang kailangan ng tao Ang pagmamahal sa kapwa ilaan. Isa lang ang ugat na ating pinagmulan Tayong lahat magkakalahi Sa unos at agos ay huwag padadala. (uulitin ang korus I) (korus II) (Magkaisa) May pag-asa kang matatanaw (at magsama) Bagong umaga’t bagong araw (Kapit-kamay) Sa atin Siya’y nagmamahal (Sa bagong pag-asa). (korus III)

Panahon na (may pag-asang natatanaw) Ng pagkakaisa (may bagong araw, bagong umaga) Kahit ito (pagmamahal ng Diyos, isipin mo tuwina) Ang hirap at dusa Koda: Magkaisa at magsama Kapit-kamay sa bagong pag-asa Magkaisa. HANDOG NG PILIPINO SA MUNDO Jim Paredes Di na ‘ko papayag Mawala kang muli Di na ‘ko papaya Na muling mabawi Ating kalayaan Kay-tagal nating mithi Di mapapayagang mabawing muli. Magkakapi’t-bisig Libu-libong tao Kay-sarap pala Maging Pilipino Sama-sama Iisa ang adhikain Kailan man di paaalipin.

Sa aming bayan Pagsasama ng mahirap at mayaman. Kapit-bisig Madre, pari at sundalo Naging langit itong bahagi ng mundo. Huwag muling payagang Umiral ang dilim Tinig ng bawat tao’y Bigyan ng pansin. Magkakapit lahat Sa Panginoon Ito’y lagi nating tatandaan. (uulitin ang korus) Ang binuhay na awit na “Bayan Ko” ni Freddie Aguilar mula sa panulat nina Jose Corazon de Jesus at C. de Guzman ay ang pangunahing pumapailanlang ngayon sa ating mga radio at telebisyon. At dahil sa pagiging makasaysayan din nito noong nakaraang matahimik na rebolusyon, iminumungkahi ngayon sa “Constitutional Commission” na gawin itong pangalawang pambansang awit ng Pilipinas. ANG SANAYSAY SA PANAHONG ITO Maging sa mga sanaysay, damang-dama ang labis na katuwaan ng mga Pilipino sa nakamit na bagong kalayaan. Tunghayan natin ang nilalaman ng ilan sa mga sanaysay na narito.

(korus) Handog ng Pilipino sa mundo Mapayapang paraang pagbabago Katotohanan, kalayaan, katarungan Ay kayang mabatid nang walang dahas Basta’t magkaisa tayong lahat. Masdan ang nagaganap

PAG-IBIG LABAN SA TANGKE ni Teresita Sayo Pananakop ang pag-ibig! “Amor vindit omnia,” sabi naman sa Latin. “Love conquers all,” wika naman sa Ingles. Pinaniniwalaan ang kaisipang ito ng mga bagong-kasal na nagsisimula sa kanilang buhay may-asawa nang walang-wala, wika nga, kung bagay na material ang pag-uusapan.

Malakas ang loob nilang sabihin at paniwalaan ang gayong ideya sapagkat nagmamahalan sila. Malaki ang tiwala nilang mapaligaya ang isa’t-isa. Nananalig silang sa pagtutulungan nilang dalawa ay mabibigyan nila ng magandang kinabukasan ang kanilang magiging mga anak. Maipamamana nila sa mga ito ang matibay nilang pananalig sa Lumikha, ang kanilang sipag at tiyaga sa paggawa, at mabubuting pakikitungo sa kapwa. Para sa ganitong mga magkabiyak ay hindi imposibleng maabot ang gayung pangarap. May kahirapan nga lamang. May misis na nagkuwento na nang nagsisimula silang mamuhay nang solo ng kanyang mister ay tatlong klaseng ulam ang kanilang kilala: ginisang munggo, ginisang miswa at pritong tokwa. Hindi nila iniuulam nang sabay-sabay sa iisang araw ang tatlong putaheng iyon. Isang klase lamang sa isang araw. Salit-salit ‘yon hanggang sa matapos ang isang lingo, makaraan ang isang buwan, at makalipas ang kung ilang mga taon. Sa medaling-sabi’y umasenso sa buhay ang mag-asawa. Napag-aral nila ang tatlong anak na pawing may kani-kaniya nang propesyon at mabubuting hanapbuhay sa ngayon. Sa kanilang katandaan ay gumagawa pa rin silang agkabiyak nang ayon sa kanilang nakakaya. Kasiglahang nagpapakilos sa kanila ang nakikitang mababait, masisipag, at matitiyaga rin ang kanilang mga anak. Naluluha sila sa galak sa pagkadamang naipamana nila sa mga anak ang matibay na pananalig sa Lumikha at ang makataong pakikitungo sa kapwa. Nang nakaraang ilang araw ay maraming naluha sa kaligayahan at pasasalamat sapagkat nakita nila at nadama na milyun-milyun ang gayong mga anak na napamanahan ng malaking pagtitiwala at pagsamba sa Dakilang Panginoon, gayun din ng mapag-unawa at mapagbigay na pakikitungo sa kapwa. Nang nakaraang ilang araw ay maraming naluha sa kaligayahan at pasasalamat sapagkat nakita nila at nadama na milyun-milyun ang gayong mga anak na napamanahan ng malaking pagtitiwala at pagsamba sa Dakilang Panginoon, gayun din ng mapag-unawa at mapagbigay na pakikitungo sa kapwa-tao at kapwa-Pilipino. Ang pag-uunawaan at pagmamahalan sa bawat pamilya ay samasamang nagging sambayanang kabuuang nilukuban ng pag-ibig. Pag-ibig na nagpahinto sa mga tangkeng pamatay, bumaluktot sa nguso ng mga armalite, at nagpalambot sa bakal na puso. BUKAS NA LIHAM ni Jocelyn M. David

February 25, 1986 JUAN DE LA CRUZ JUNIOR, Marami nang buwan kitang pinagmamasdan… at ‘yan ay hindi lingid sa iyo. Sa katunayan, hindi miminsang nagkaroon tayo ng pagtatalo tungkol sa mga bagay na ipinaglalaban mo. Ngayon ako naniniwala na ang lahat ng bagay ay napagbabago ng panahon. Ang buko ay hindi mananatiling buko habang panahon sapagkat kailangan nitong mamulaklak at mamunga para sa panibagong pag-usbong. Ang buto ay ‘di mananatiling buko habang panahon sapagkat kailangan nitong mamulaklak at mamunga para sa panibagong pag-usbong. Ang buto ay ‘di mananatiling buto sapagkat kailangan nitong lumago para sa panibagong pagtubo. At ngayon nga, katulad ka na rin ng mga ito, hindi ka rin nanatili sa pagiging musmos. Ibang-iba ka anak, ah… marahil hindi na ikaw ang dati-rating sanggol na aking ipinaghehele upang makatulog. Hindi na nga ikaw ang sanggol na ‘yon sapagkat ngayon… ni saglit ay ‘di mo na hinahayaang ipinid ng sinuman ang iyong mga mata. kahit ano pang paghehele ang gawin ko sa’yo, ayaw mo nang makatulog pang muli… lagi kang gising at higit sa lahat, mulat na ang mata mo sa tunay na kahulugan ng KATOTOHANAN. Anak, ikaw pa rin ba ang dati-rating sanggol na tuwang-tuwang sasalubong sa akin kapag dinadalhan ko ng laruan? Ah… hindi na! Hindi na dapat sa ‘yo ang laruan ‘pagkat hindi ka na marunong maglaro. Aanhin mo po ba ang laruan ngayon, gayong alam mo na ang tunay na kahulugan ng KATARUNGAN. Hindi na rin marahil ikaw ang dati-rating sanggol na ipinagtitimpla ko ng gatas pagkat ngayon hindi mo na gusto ang lasa nito. Iba na ang hinahanap mo ngayon, anak… iba na ang iyong panlasa ‘pagkat nag-iba na rin ang iyong kaisipan. At hindi na gatas ang kinauuhawan mo ngayon… bagkus ay KALAYAAN! Tama ba ‘ko, anak? Hindi mo na maaaring ikaila sa akin. Nakikita kita… laman ng mga rallies, campus strikes, boycott, at mga demonstrations. Minsan sumisigaw ka sa entablado at pinangungunahan ang mga kapwa mo rin nasa kasibulan. Mabalasik ka na palang mangusap ngayon! Puno ng paghihimagsik ang bawat salitang iyong binibitiwan. May diin na ang pananalita mo ngayon, anak. Wala na akong mabakas ni munting pagkatakot mula sa mga pananalita mo. Akala ko pa noon, project n’yo sa eskwelahan ‘yung pinagpupuyatan mo sa gabi, ‘yun pala, placards na ibinabandila mo sa tuwing sasama ka sa mga rallies.

Magkahalong galit at panghihinayang ang nararamdaman ko para sa ‘yo, anak. Halos igapang kita sa hirap, mapaaral lang kita, ‘yun pala, puro rallies ang pinagkakaabalahan mo. Minsan kitang tinangkang pigilan noon… pagsabihin… pangaralan. Akala ko, ikaw pa rin ang dti-rating Juan de la Cruz na kapag kinagagalitan ko ay umuupo na lamang sa isang tabi at tatango sa bawat pangaral na aking isinusubo. Ngunit nabigo ako, nalimutan ko hindi ka na nga pala batang paslit. Sinasabi mo na ngayon ang nasasaloob mo. Ipinaglalaban mo na ang alam mong tama. Isinisigaw mo na ang iyong mga karapatan. Alam ko, pagal a ang munti mong katawan sa pakikipaglaban pero hindi ka pa rin sumusuko. At ang sabi mo pa sa ‘kin noon, kamatayan lang ang makapipigil sa iyo. Hanggang kalian ka pa tatagal anak? Kaninang umaga, inihanda ko ang almusal mo. Gusto ko kasi, sabay tayong mag-aalmusal pero nagmamadali ka kanina. Matapos mong kunin ang pagkaing inihanda ko para sa’yo, nagpaalam ka na naming pupunta sa Camp Crame katulad kahapon at nagdaan pang mga araw. Camp Crame! Anak, alam ko kung bakit ka pupunta roon… upang maisakatuparan ang minimithi mong KALAYAAN, ‘di ba? Pinipigilan kita ngunit matigas ka! Wala pang limang minute mula nang umalis ka, pinasya kong sundan ka. Takbo, lakad ang ginawa ko. Nang makarating… hinanap kita sa karamihan. Nagmasid ako… nagulat sa aking nasaksihan! Pagkat lihis sa aking inaasahan, Masaya at tulung-tulong ang lahat ng tao. May mga tulad ko ring magulang ang nandoon Punong-puno ng pag-asa ang kanilang mga mukha. Hindi sila halos makaramdam ng pagkapagod at pagkagutom. Hindi rin nila antala ang init na likha ng araw. Inilibot kong muli ang aking paningin, nakita kita… hayun ka at kasama ng mga tulad mong kabataan. Halos maiyak ako nang makita kitang nakaluhod habang taimtim kang nagdarasal. Magkakapit-kamay kayong lahat. Hindi ko alam kung ilang oras akong nanatili sa pagkakatitig sa’yo, basta ang alam ko, marami akong naobserbahan sa iyo na ni minsan sa buhay ko ay hindi ko namalas sa iyo. Ibang-iba ka na nga, anak. Minsan ko pang narinig ang iyong sigaw… sumisigaw ka! Isang pangalan ang isinisigaw mo! Bawat sigaw ay nanunuot sa kaliitliitang ugat ng aking laman. Kinilabutan ako ‘pagkat kaiba ang sigaw mo ngayon. Higit na malakas! Higit na mabalasik! Higit na nakapanghihikayat! Nangilid ang luha ko sa mata nang simulan mong buksan ang pagkaing inihanda ko sa iyo kanina… ipinamahagi mo sa iyong mga kasamahan. Napag-isip-isip ko, hindi pala saying ang lahat ng pagod ko sa iyo ay may pinanghahawakan na isang magandang pundasyon upang maging matatag, matapang ngunit makataong pag-uugali, na iyong magagamit saan ka man magtungo. Bago ako tuluyang umalis, sinulyapan kitang muli at napangiti. Hindi mo alam na nandoon pala ako sa likuran mo at nagmamasid.

Oo, anak, ngumiti ako ‘pagkat alam ko na kaunting panahon na lamang ang ipaghihintay mo… hindi na magtatagal at magtatagumpay ka na. At hindi nga ako nagkamali. Nakita kita kanina lang… binilugan mo ng pulang panulat ang petsang ito sa ating kalendaryo. Pebrero 25, 1986… ah… nababakas ko sa’yo walang kapantay na kaligayahan. Alam ko, napatunayan mong isa kang tunay na Pilipino nitong mga nagdaang araw. At ako? Ako na iyong magulang ang siyang unang pumipigil sa iyo. Bakit? ‘Pagkat magkasalungat an gating paninindigan! Sana ay nauunawaan mo ako.Ngayong nagtagumpay ka na, masaya na rin ako kahit pa iba ang prinsipyo ko sa iyo. At sana, ngayong nasa kamay na nainyo ang tagumpay, sanay gamitin ninyo ang tinatawag n’yong KALAYAAN na ipinagkaloob sa inyo sa mabuting paraa ‘pagkat ‘yan lamang ang maipamamana naming nakatatanda sa inyo. Lagi ninyong iisiping ang kabataan ang pag-asa ng bayan kung kaya naman sana sa bawat hakbang na inyong tatahakin sa darating ang mga araw ay may liwanag na pupulandit sa inyong daraanan. Oo, anak, nasubaybayan kita kung paano mo pinanindigan ang prinsipyo mo. Kung paano mo ipinaglaban ang katuwiran mo at sana nga hindi ka nagkamali sa iyong desisyon... sana ay hindi ka nagkamali sa pagpili h ipaglalaban mo. Gayunpaman, kung sakali mang mabigo ka, wala ka pa ring dapat pagsisiha, ‘pagkat tayo ay may kanya-kanyang prinsipyo kung kaya’t dapat maggalangan. Anak, hindi ka pa tapos... mahaba pa ang lalakarin mo. Marami ka pang dapat ipaglaban. Ngunit huwag kang matakot, lagi akong naririto sa tabi mo. Gusto ko lamang malaman mo na kahit pa magka-salungat ang ating prinsipyo, iginagalang ko ri naman ang sarili mong paninindigan at alam ko rin naman, gano’n ka rin naman sa akin. Kagaya nga ng nasabi ko kanina, ang buko ay ‘di mananatiling buko, ang buto ay ‘di mananatiling buto, ang bata ay di mananatiling bata... gaya ng KALAYAAN... maaaring hindi ito manatili nguni’t kung ating aalagaan ito at hindi aabusuhin... tutubo itong muli para sa iyo, sa akin, sa ating lahat, upang ating magamit na isang sandata sa ating mga balakin ngayon...bukas... at sa darating pang PANAHON. JUAN DE LA CRUZ SENIOR Kapansin-pansin din ngayon ang pagiging matatag ng karamihan nating mga kananayan sa pananlig at tiwala sa ating Dakilang Lumikha. At dahil bukas ang mga

pahayagan sa pagtanggap ng anumang lathalain, maging ito’y papuri, pagpuna, o mga karaingan sa pamahalaan mula sa sinumang kababayan, isang lathalain sa Balita (Hunyo 18, 1986) mula kay Manuel Salva Cruz ng Los Banos, Laguna, ang naglalaman ng tungkol sa pananalig sa Diyos. Narito ang kaniyang pahayag. SUSI GANAP NA KALAYAAN Lipos ng pagkamakabayan ang Pangulong Cory Aquino sa buong talumpati niya sa wikang Pilipino noong nagdaang Araw ng Kalayaan ’86. Wari’y binigyan-diin ng ating Pangulo na sa ganitong makasaysayang sandali sa ating bayan ay makatuwiran lamang itampok ang ating sariling wika.

dadalhin sa kani-kanilang bansa. Kaya maliwanag, niluluto ang Pilipino sa sariling langis. At ngayon nga. Muli na namang nanalakay ang matalim na pangil ng MIF at World Bank sa bansa. Umaabot sa isang libo ang produkto ng mga dayuhan ang makikipagtagisan sa pamilihan. Paano pa ang lokal na produkto natin ngayon? Sakal na tayong mga Pilipino. Dikta bawat galaw. Hindi malayong lumawak ang mga komunista sa galit sa administration. Nananawagan ako sa minamahal na Pangulong Cory Aquino na tutulan na ang mga mapanikil. Panahon na upang tumayo sa sariling paa ang ating bansa.

Mandi’y namamanaag na ang magndang kinabukasang ating pinkamimithi. Kakailanganin natin ang ibayong sikap at pagpupunyagi. Nasususlat sa ating Banal na Aklat na ating pinaniniwalaan: “Ang sinumang nananalig sa Dios ay nakasususmpong ng katotohanan at ang katotohanan ang magpapalaya sa kanya.” Samakatuwid, si Hesus ang tanging daan tungo sa ganap na kalayaan na ipagtatamo natin ng tunay na buhay. Ito ang dakilang Salita ng Dios at dapat nating pagbulaybulayin sa araw na ito ng ating kalayaan. Huwag nating kalilimutan ang himala sa EDSA. MANUEL T. SALVA CRUZ Los Banos, Laguna Isa pa ring sanaysay na nagalaman ng puna at panawagan ang sinulat ni Romulo Alenio Caralipio. Pagpapatunay lamang nito na kalag na sa gapos ng pagkaalipin sa pamamahayag ang lahat. Tunghayan natin ang kaniyang pahayag. DIKTA NG DAYUHAN ni Romulo Alenio Caralipio Kapit sa patalim, bayan ko! Ngayon, mulat na ang sambayanan. Hindi pala kaibigan ang MIF at World Bank, kundi mapanikil na kaaway. Tinutulungan ang bansang Pilipinas ng MIF at World Bank, ngunit may kasunduan. Ang kasunduan, bago magpautang ay magtatayo ng negosyo, na ang tubo ay

ANG MGA PROGRAMA SA RADYO AT TELEBISYON Maririnig na sa kasalukuyan na nakapagpapahayag na ng mga tunay na niloob nang walang takot o pangamba ang mga tagapagsalita sa radyo at mga lumalabas sa telebisyon. Ang DZRH na isang istasyon ng radyo rito sa ating bansa ay kasalukuyang tumataguyod sa isang programmang “kabayan” na ang mga tao’y nabibigyan ng kalayaang magsalita at magbigay ng kanikanilang opinyon o kurokuro! Gayundin ang “People Power” na isa ring pagsasadula sa nakaraang apat na araw na matahimik na rebolusyong naganap sa ating bansa. May ilan sa mg dulang katatawanang ipinalalabas sa telebisyon ang nagsasadula ng mga nakaraan at kasalukuyang pangyayari sa ating bansa. Kabilang sa mga ito ang Chicks to Chicks, Eh, Kasi Babae, Sa Baryo Balimbing, at marami pang iba. ANG MGA PAHAYAGAN AT IBA PANG BABASAHIN Maraming bagong pahayagn ang nagsulputan sa panahong ito. Kabilang ang Midday Malaya, Daily Inquirer, Masa, Daily Mirror, Veritas, Pilipino Ngayon, at iba pa. Tungkol naman sa mga komiks, magasin, wala pa ring pagbabago sa dami ng bilang ng mga ito subalit sa nilalaman, lalo a sa mga kuwentong tapos ay mababasa na ang mga kuwentong may kaugnayan sa nakaraang matahimik na rebolusyon.

ANG MGA MANUNULAT SA KASALUKUYAN Halos di na mabilang sa dami ang mga dati at baguhang manunulat na nakapagaambag ng malaki sa Panitikang Filipino sa panahong ito. Mabibilang sa ating mga kasalukuyang manunulat sina Ponciano Pineda, ang kasalukuyang Direktor ng Surian ng Wikang Pambansa, Isagani Cruz, Edgardo Reyes, Domingo Landicho, Ruth Mabanglo, Lydia Ginzales, at marami pang iba.

Ang interes ng Pangulong Aquino na lalong mapag-ibayo ang pagtangkilik sa panitikan at kultura ng ating ahi ay kaniyang binggit sa kanyang talumpati. Higit na mataas ang halagang iginawad sa mga nagsipagwagi ngayon kaysa noong mga nakaraang taon. At ang mga nagwagi sa iba’t ibang larangan ay ang mga sumusunod:

Ngunit isa sa ating mga dakilang manunulat ang kamakailan lamang namatay. Siya’y si Narciso del Rosario dating poetry columnist ng Balita na namatay noong ika-31 ng Marso 1986 sa sakit sa puso sa gulang na 61.

Dula (Iisahing Yugto)

MAIKLING TALAMBUHAY ni Narciso del Rosario (Ka Siso)

Unang Gantimpala – “Bayan Mo” – sinulat ni Bienvenido Noriega, Jr., na nakatanggap ng P12,000.00.

Si Ka Siso ay nagsimula sa larangan ng panulat noong 1939 at gumamit ng pen name na “Kabesang Siso” sa kanyang column na “Sa Labasng Bakod.”

Pangalawang Gantimpala – “Ang Mga Tatoo” ni Emmanuel Resurreccion akda ni Reynaldo Duque na nakatanggap ng P7,000.00.

Ang pen name na “Sisong Kantanod” ay una niyang ginamit sa pahayagang “Bagong Buhay.”

Tula Unang Gantimpala – “Panahon ng Pagpuksa Atbp.”

Bukod sa column na “Sundot Kalikot,” si Ka Siso ay nakilala rin bilang isang makabayang opinion writer sa kanyang column na “Alahoy!” sa pahayagang TALIBA.

“Pakikidigma” – ni Teodoro T. Antonio

Si Ka Siso hanggang sa kanyang kamatayan ay isang radio commentator sa DZBB.

Maikling Kuwento

Dahil sa kanyang makabayang panulat, si Ka Siso ay tumanggap ng ilang awards at pagkilala, una noong 1963 nang tanggapin niya ang NPC Journalism Award buhat sa ESSO.

Unang Gantimpala – “Ang Damo sa Fort Bonifacio” ni Cyrus Borja

Dalawang beses siyang tumanggap ng Catholic Mass Media Award, ang una ay noong 1983 at ang ikalawa ay nitong March 1986, isangf linggo bago siya namatay.

Sanaysay Unang Gantimpala – “Si Edgardo Reyes” – ni Rogelio Mangahas MGA TULONG SA PAG-AARAL

ANG TIMPALAK-PALANCA SA KASALUKUYAN I. Sagutin ang mga sumusunod: Ang taunang pagbibigay gantimpala ng Timpalak-Palanca sa mga pinakamahuhusay na akda sa larangan ng dula, tula, maikling kuwento, at sanaysay ay patuloy pa rin, At ang pagbibigay-gawad para sa taong ito ay ginanap sa Manila Peinsula Hotel noong Setyembre 4, 1986 sa harap ng ating kagalang-galang na Pangulong Corazon Aquino bilang panauhing tagapagsalita.

1. Kailan sinasabing nabawi ng mga mamamayang Pilipino ang tunay na kalayaan? 2. Ano ang tinatawag na People Power o Lakas ng Bayan? Ipaliwanag.

3. Isalaysay ang mga pangyayaring naganap noong ika-21 ng Pebrero hanggang ika25?

_____ 7. Bayan Mo Rodrigo

4. Ipaliwanag ang kalagayan ng panitikang Filipinosa panahong ito.

_____ 8. Susi sa Ganap na Kalayaan

5. Anu-ano ang nilalaman ng mga tula sa kasalukuyan? ng mga awiting Pilipino?

_____ 9. Magkaisa Dela Pena

I. Francisco Soc L. Teresita Sayo M. Sotto, Homer, at

6. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa katangian ng sanysay sa panahong ito. _____ 10. Bukas Na Liham 7. Talakayin ang mga programa sa radyo at telebisyon sa kasalukuyan. III. Punan ang bawat patlang ng tamang sagot. 8. Anu-anong mga pahayagan ang mababasa sa panahong ito? 9. Sino si Narciso del Rosario? Turan ang kaniyang naging ambag sa panitikan.

Ang taunang pagbibigay gantimpala ng Timpalak-Palanca sa larangan ng panitikan ay ginanap sa (1) _______________ noong Setyembre 4, 1986. Ang panauhing tagapagsalita ay si (2) _______________.

10. Magbigay ng ilang pahayag tungkol sa Timpalak-Palanca sa kasalukuyan. 11. Ano ang mensahe ng awiting “Handog ng Pilipino sa Mundo”? 12. Sa kabuuan, ano sa palagay mo ang maaaring maging kalagayan ng Panitikang Filipino sa darating pang bukas?

Sa larangan ng pagsulat ng iisahing yugtong dula, ang nagkamit ng unang gantimpala ay si (3) _______________, sa kaniyang sinulat na may pamagat na (4) _______________. Ang nagkamit naman ng unang gantimpala sa tula ay si (5) _______________, sa kaniyang sinulat na (6) _______________.

II. Pagtapat-tapatin: Hanapin ang sagot ng Hanay A sa Hanay B. Hanay A _____ 1. Giting ng Bayan

Hanay B A. Jim Paredes

Maging sa maikling kuwento at sanaysay ay may nakatanggap din ng mga gantimpala. Nakamit ni (7) _______________ sa maikling kuwento sa kaniyang sinulat na (8) _______________ at sa sanaysay naman ay si (9) _______________ sa kaniyang sinulat na (10) _______________.

_____ 2. Alambreng May Tinik, Bombang Tubig at Usok na Malupit

B. Manuel Salva K. Narciso del Rosario

KABANATA 12

_____ 3. Dikta ng Dayuhan

D. Remy Alvarez Alva

Panunuring Pampanitikan

_____ 4. Pag-ibig Laban sa Tangke

E. Romulo Alenio Coralipio

_____ 5. Alahoy

G. Jocelyn David

Isa sa napakahalagang bagay na dapat ring matutuhan ng ating mga magaaral ngayon ay ang panunuring pampanitikan. Mapahahalagahan lamang natin nang lubos ang isang akda kung tayo’y may kinalaman sa pagsusuri nito.

_____ 6. Handog ng Pilipino sa Mundo

H. Bienvenido Noriega, Jr.

Narito ang limang mahahalagang batayan ng panunuring inilahad ni Virgilio Sagun sa kaniyang mabisang Panunuring Pampanitikan:

Pormalistiko – natutungkol sa panunuri ng kayarian ng akda kung kumbensyunal o makabago o kaya’y tradisyunal o makaluma. Kumbensyunal o makabago ang kayarian ng akda kung ito’y ginagamitan ng “flash back tecnique” o pagbabalik-gunita sa nakaraang pangyayari. Ang daloy ng pangyayari sa akda ay nagsisimula sa gitna at napagdurugtong ito sa pamamagitan ng pagbanggit sa nakaraan. Tradisyonal o makaluma naman kung tuluy-tuloy ang pagkakalahad ng mga pangyayari na nagsisimula sa pinaka-ugat ng mga pangyayari hanggang sa kawakasan nito. Akma ang panunuring ito sa anumang akda, tulad sa maikling kuwento, nobela, pelikula, at maging sa mga tula. Ang kayarian ng taludtod, sukat, at tugma ay karagdagan lamang na isinasaalang-alang sa panunuri ng tula. Sosyolohikal – sa panunuring ito, ang binibigyang diin ay ang interaksyon ng mga tauhan (lalo’t ng pangunahing tauhan) sa kapwa at sa lipunan, ang sanhi ng pagkakaroon ng mga ganoong pangyayari sa buhay, ang kanilang pakikibaka sa lipunan, maging sa kanilang kabiguan o tagumpay. Sikolohikal – ito ang panunuring ang diin ay nasa pagtatalo ng kaisipan ng pangunahing tauhan at ng iba pang tauhan sa akda. Dito isinasaalang-alang ang pagtitimbang-timbang sa mga ikinikilos ng mga tauhan kung makatarungan o hindi ang kanilang mga naging kapasyahan.

BUOD: Si Tony ay isang bilanggo na may labingsiyam na taong gulang. Siya ay biktima ng kapabayaan ng kanyang ama. Si Mang Luis, na kanyang ama, ay nambabae kaya’t hindi na niya inintindi ang kanyang pamilya. Namatay ang solong kapatid na babae ni Tony at nagkasakit ang kanyang nanay. Naghanapbuhay si Tony dahil wala nang iba pang maasahan kung hindi siya lamang. Nabarkada aiya at natutong mandukot, mang-agaw, magsugal hanggang naging labas pasok siya sa Welfareville. Siya ay nakatapos ng elementarya bilang isang balediktoryan kaya’t nakapanghihinayang ang kaniyang dunong. Si Tony ay inilipat sa pambansang bilangguan sa Muntinlupa. Dito niya nkilala si Padre Abena, isang pari sa bilibid na kanyang naging tagapayo. Nakilala rin ni Tony sa bilangguan si Ernan, isang manunulat na dahil sa prinsipyo ay nabilanggo. Si Bok at si Doming, kapwa bilanggo rin, ay nakasama ni Tony sa piitan. Ang kanyang inspirasyon ay ang nars, si Miss Reyes, na nakaganyak sa kaniya upang patawarinniya ang kanyang amang si Mang Luis. Nagwakas ang dula sa pagyayakap ng mag-ama. PORMALISTIKO:

Moralistiko – binibigyang-diin sa panunuring ito ang kilos o asal ng pangunahing tauhan sa akda, kung kalugod-lugod o di kalugod-lugod sa mata ng Diyos at sa tao. Sa madaling salita, sinusuri rito kung may moral o “immoral” na mga pangyayari.

Ang “Sinag at Karimlan” ni Dionisio Salazar ay nasa kumbensiyunal o makabagong kayarian ng dula. Masusumpungan ang pagkakagamit niya ng patumbalik o flash back technique, mula sa silid-pagamutan ng Pambansang Bilangguan, na isa-isang naihayag nina Tony (pangunahing tauhan) at ng kaniyang mga kasamahang sina Mang Ernan, Bok, at Domeng ang sanhi ng kani-kanilang pagkabilanggo.

Arketipal – ito ang panunuring nangangailangan ng masusing pag-aaral sa kabuuan ng akda, sapagkat dito isinasaalang-alang ang pagbibigay ng pakahulugan sa simbolismo ng akda.

SOSYOLOHIKAL:

ISANG HALIMBAWA NG SINURING AKDA Isang pagsusuri ang pinagtulungang binuo nina Elenita Manalastas at Anliza Panganiban, na may pamagat na “Sinag sa Karimlan” ni Dionisio Salazar. Narito ang kanyang ginawang pag-susuri. SINAG SA KARIMLAN ni Dionisio Salazar

Kung ating iisipin, marami sa bilango ang hindi tunay na masama. Sila ay nagiging masama dahil sa pagkakataon lamang. Bagamat labag sa loob ang pagiging masama ay hinihingi ng pagkakataon tulad ng ating mga tauhan sa dula. Tony – siya ay isang mabait at masunuring anak na nangga-ling sa isang karaniwang pamilya lamang. Mabait ang kanyang ina. Ang kanyang ama ay maraming bisyo – alak, babae at sugal. Noong matuklasan nila na may kerida ang tatay niya, doon nagsimula ang kamalasan sa buhay nina Tony. Iniwan sila ng kanilang ama dahil lamang sa kerida. Namatay ang kanyang kapatid na babae at

naospital ang nanay niya. Napasabalikat ang paghahanapbuhay kay Tony upang sila ay kumain lamang ng tatlong beses isang araw. Mahal ang lahat ng bilihin kaya’t natuto siyang makipagbarkada at itong mga kaibigan niya ang nagturo sa kanya na mandukot, mang-agaw, magsugal, hanggang sa siya ay naging labas pasok sa Welfareville. Ernan – Masasabing siya ay taong marangal, tinitingala. Siya ay propesor, manunulat, at mabuting asawa bagama’t hindi sila nagkaroon ng anak. Mabait ang asawa niya, maunawain at mapagkakatiwalaan. Hindi niya nakuhang lokohin ang asawa kahit wala silang anak. Nabilanggo siya dahil lamang sa prinsipyo.

pa rin pinatunayan ng may-akda na ang dugo ay dugo na kapag karugtong ng buhay, gaano man kabigat ang nagagawang pagkakasala, ay nakalaan pa rin ang pagpapatawad. Ernan – Wala nang magawa si Ernan kaya’t minabuti niyang mabilanggo. Sa kapaligiran niya ay puro taong hindi nani-niwala sa malinis na babasahinkaya’t ang puwersang sosyal na ito ay nagpalakas ng loob ni Ernan na panindigan ang kanyang prinsipyo Bok - May pusong bakal. Ngunit dahil sa nakita niyang tagpo sa mag-ama pati siya aya nadala at lumambot ang puso.

Domeng – Isa siyang masipag na ahente ng seguro na nagsusumikap upang mabigyan ng magandang kinabukasan ang pamilya. Kung minsa ay hindi na siya nakauuwi dahil iba’t ibang lugar ang pinupuntahan niya. Nabilanggo siya dahil sa pagkapatay niya sa matalik niyang kaibigan na kitang-kita niyang katalik ng kanyang asawa.

Domeng – Ang ginawa ni Domeng ay makatarungan dahil sa sinasabi ng batas na kung mahuli mo ang asawa mo na may ibang katalik sa sarili mong bahay, maaari mo siyang patayin. Makatwiran ang aksyon ni Domeng kaya’t dapat sana’y siya ay winalang sala ng hukuman.

Bok – Siya ay tunay na pusakal dahil sa labas masok na siya sa bilangguan. Pinuno siya ng Batsi Gang.

Luis – Pinabayaan ang pamilya dahil lamang sa isang kerida. Ngunit namulat din sa katotohanan at nag-balik-loob sa kanyang anak at asawa.

Padre Abena – Siya’y pari sa bilangguan na mapagmahal at mapagmalasakit sa kiapwa. Dahil sa kanya ay natuwid ang landas ni Tony.

Pari Abena – Dahil sa kanyang kagandahang-loob ay nahulog ang loob ni Tony. Siya ang dahilan ng pagbabago at pagtuwid ng landas ni Tony.

Bb. Reyes – Iginagalang na nars sa ospital ng bilangguan. Maganda siya at hinahangaan ni Tony. Siya ang naging dahilan ng pagbabalik-loob ng mag-ama.

Nars – Hindi niya binigyang malisya ang paghanga ng mga bilanggo sa kanya. Ito’y tapat na tumutupad sa kanyang tungkulin na paglingkuran ang mga bilanggo. MORALISTIKO:

SIKOLOHIKAL: Sadyang hindi natin maaaring piliin ang mga bagay-bagay na dapat lang. Ayaw man nating mangyari ang isang pagkakataon na hindi maganda, ay hindi iyon maari. Sadyang ang buhay ng tao ay may kaakibat na pangit at magandang karanasan. Tony – Lab9is niyang kinamuhian ang ama dahil sa sinapit nilang mag-iina. Nagkasakit ang ina ng TB, namatay ang kapatid, at nalulong siya sa kasamaan na naging dahilan ng pagkabilanggo niya. Hindi siya masisisi kung ganoon man ang naging damdamin sa ama. Kahit kaninuman mangyari ang nangyari sa kanya ay tiyak na ganoon din ang magiging damdamin. Ngunit nagbalik-loob din siya sa ama dahil sa paghingi ng tawad ng ama sa ina niya at dahil na rin kay Padre Abena. Dito

Tony – Si Tony ay nakapagisip-isip nang mabuti pagkatapos siyang mapayuhan ni Padre Abena. Napagisip-isip niya na ang tao ay nagkakasala kaya’t napatawad niya ang kanyang ama na matagal nang nagsisi sa kanyang mga kasalanan. Mang Luis – Nalaman niya ang kanyang kamalian kaya’t bumalik siya sa kanyang pamilya upang humingi ng tawad. Ang pakikiapid sa iba ay gawaing immmoral dahil limalabag ito sa kautusan ng Diyos na “THOU SHALL NOT COVET THY NEIGHBORS WIFE.” - Ang pagnanakaw, mabuti man ang hangarin ay nagnanakaw pa rin.

- Ang paghihiganti sa pamamagitan ng pagpatay ay masama dahil iyan ay nasa isa ring kautusan ng Diyos. - Ang pagpapatawad ay hindi mahirap gawin. Kung ang Diyos nakapagpatawad, tayo pa ikayang tao lamang. - Ang pagbabalik sa Diyos. - Ang paglapastangan sa ama, maging siya ay naging masama ay magulang pa rin at dapat na igalang kahit papaano. - Ang pagpapakita ng kabutihang-aral ni Padre Abena ay isang halimbawa ng magandang pag-uugali sa mga tao. ARKETIPAL: Pinamagatang “SINAG SA KARIMLAN” dahil ang karimlan ay kadiliman sa loob ng bilangguan. Sa kalagayan ni Tony ang sinag ay ang pagliliwanag ng isip niya, ang pagkakamulat niya sa katotohanan at pagkakagawad niya ng kapatawaran sa ama. Sa kalagayan naman ni Mang Luis ay lumiwanag ang kanyang isip nang iwanan siya ng kerida at napag-isip-isip ang ginawang pag-iwan sa pamilya at ang paghingi nito ng kapatawaran sa mag-ina. Tony – Malambot na pangalan. Tulad din siya ng iba sa atin, matigas ang puso sa una ngunit tulad ng putik na kapag nabasa ay lumalambot at handang pahubog sa anumang naisin. Bok – Matigas ang pangalan. Tama lamang ang paglalarawan sa kanya bilang pusakal. Ernan – Sa pangalan na lang ay halata na ang panindigan at maprinsipyong tao. SINAG SA KARIMLAM ni Dionisio Salazar Mga Tauhan:

Tony Mang Ernan Doming Bok Mang Luis Padre Abena Miss Reyes

-

ang pangunahing tauhan ng dula

Mga kasamahang bilanggo ni Tony -

ama ni Tony ang pari sa Pambansang Bilangguan ang nars sa pagamutan ng Pambansang Bilangguan

(PROLOGO – Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula... Moog ng katarungan... Sagisag ng demokrasya... Salaming pambudhi ...Palitan ng puso’t diwa... Waterloo ng kasamaan... Hamon sa pagbabagong-buhay...) May mga nililikhang gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayu’t talinghagang namamayagpag na umiiring sa batas. Sa isang dako’y may mga walang-malay na dahil sa kasawiang-palad, kahinaan, o likas namapagsapalaran ay rito humahantong; dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at ng Katarungan... Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito. Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kaniyang tatak. May sala o wala, ang bawat mapasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan. (PAGBUBUKAS ng tabing ay mabubungad ang isang bahagi ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. May anim na teheras na makikita rito. Ang dalawang nasa magkabilang gilid ay bakante. Sa dalawang nasa gawaing kanan ay mag-kaagapay si TONY (19 na taon), at si BOK (29); sa gawing kaliwa naman ay naroroon si MANG ERNAN (45), at si DOMING (30). May munting durungawang nahahadlangan ng mga rehas na bakal na makikita sa gawing likod, kalagitnaan. Hubad ang natutulog na si Tony. May bakas ng dugo ang bendang nasa kaniyang tiyan at kaliwang tiyan at kaliwang bisig. May black eye rin siya. Si Bok, ang bilanggong labas-masok sa bilibid, ay nakakulubong – may trangkaso siya. Si Mang Ernan, na may apat na araw nang naoperahan sa almoranas, ay gising at waring nag-iisip, nakaplaster cast naman ang isang paa ni Doming... Paminsan-minsa’y maririnig ang malakas na paghihilik ni Bok.) DOMING : (Bibiling sa higaan, iaangat ang ulo, at tatanawin si Bok) Tipaning mayap, lakas namang mag-ilik ni Bok.\

ERNAN

:

(Mangingiti) Pasensiya ka na, Doming.

DOMING : Kelan pa kaya lalabas dito yan, a, Mang Ernan? Traga, malas hang babaying – Ba, sino yan? ... (Ingunguso si Tony) ERNAN: Ewan. Hattinggabi kagabi nang ipasok ‘yan dito. Kawawa naman. Dugu-duguan siya. DOMING : OXO seguro yan. O kaya Sigue Sigue. Nagbakbakan na naman seguro – (Mamasdang mabuti si Tony) Mukhang bata pa. ERNAN:

At may hitsura, ang sabihin mo. (Mapapalakas ang hilik ni Bok.)

DOMING

:

Tipaning – parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.)

BOK

:

(Biglang mag-aalis ng kulubong, pasigaw) Saylens! Magpapatulog man kayo! Yawa...

ERNAN:

Si Bok naman. Konting lamig, bigan.

DOMING

:

Hisi lang, tsokaran.

BOK : (Tuluyan nang babangon. Matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi. Nagapuyat ako kagabi. Galaking sugat n’ya. (Ingunguso si Tony.) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony). DOMING

:

Kilala mo siya, Bok?

BOK

:

(Sabay iling) Dehin. Kung ibig yo gigis –

DOMING gising na –

:

Ba, ‘Wag! Wag! (makikitang muling kikilos si Tony) O, ayan,

TONY : (Matapos huminga nang paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-m-magandang umaga senyo...

ERNAN:

Gayundin sayo. Este, ano naganggg -?

TONY : (Mauupo. Mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony hong pangalan ko. Tekayo! Kayo si Ginoong Ernani Alba, di ho ba? ERNAN:

Ako nga.

TONY :

Nababasa kong inyong mga akda. Hanga ako seyo!

ERNAN:

Salamat, Tony.

BOK : (May pananabik) Ako gid, de-hin mo kilala? Di wann en onnly Bok – alyas Palos, alyas Paltik, alyas Thompson Junior. Big bos ng Batsi Gang. Marai padrino Yeba!... (Mangingiti nang makahulugan ang lahat.) TONY

:

(Haharapin si Doming; malumanay) Kayo...?

DOMING

:

Doming hang palayaw ko. Walang alyas.

BOK : (Kay Tony) OXO? Sigue? Bahala Na? ..(Pawang iling ang itutugon ni Tony) Beri gud. Ginsama ka saming Batsi Gang, ha? ... TONY : Salamat, Bok. Pero sawa na ‘ko sa mga gang, sa mga barkada. Dahil sa barkada’y – heto, magdadalawang taon na ‘ko dito sa Big House. ERNAN: Mukhang makulay ang – Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa amin ang iyong buhay? BOK : (Bago makapagusap si Tony) Holdit, Tony boy!... Ba’t nagalaslas ang imong tiyan, ber? At teribol yang blak-ay mo. Yawa. DOMING

:

(Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo ba, Tony?

TONY : (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sila Silver Boy kagabi. Nang hindi ako sumama’y sinuntok ako. Mabuti kanyo’t nailagan kong saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib), kundi’y...nasirang Tony na ‘ko ngayon. Pero ang di ko nailaga’y yung sakyod ni Pingas... Nagpataypatayan lang ako kaya – aruy!...

ERNAN: Tama yan, ngunit ang pagtatalo’y dapat lamang sa mga taong malalaki ang puso hindi sa mga maliliit ang pinagkukunan. Pero... pinahahanga mo ako, Tony! ...Nag-aral ka ba ng batas? Ba, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa. TONY

:

Elementarya lang ho ang natapos ko.

ERNAN: Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay. Tila lima ang patawirin. Ang iba’y nahuli (sa sarili) A, kalayaan, sa ngalan mo’y kaya dumaming humahamak sa kamatayan! (Kay Tony) Mabuti’t tumanggi ka, Tony, kundi’y Tay, kung masakit yan ay saka na –

DOMING

:

Kasi nga naman hasa mo abugado ka kung magsalita.

BOK

:

Ber, ber, mga pare! Yung istorya ni Tony!

TONY : Huwag kayong mag-alaala, kaya ko ito... Mula nang madala ‘ko rito e nag-iba nang takbo ng – Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan... Malaking utang na ibubungang mabuti ang kasamaan... Malaking utang na loob ko ke Padre Abena...sa aking pagbabago...Totoo nga naman, walang utang na hindi pinagbayaran...Me parusa sa bawat kasalanan!...

TONY : Iimbitahin kita, Bok, isang araw, sa klase namin nina Padre Abena. Marami kang mapupulot doon. Tiyak. BOK

:

No ken du! Kun naytklab pa, olditaym!

BOK : (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony. Sa himig nagmamagaling) No dais, Tony. Kun sila malaki nagnanakaw milyun-milyon ba. Sigi lang Padre. Basta mi lagay. Basta mi padrino!

TONY : (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa kaniya) Buweno... Ako’y buhat sa ‘sang karaniwang pamilya sa Tundo. Impliyado si Tatay. Guwapo siya. Pero malakas iinom ng tuiba. At mahilig sa karera. Napakabait ng nanay ko. Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba. ‘Sang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng tatay ko: meron pala siyang kerida. natural, nag-aaway sila... Lumayas ang tatay ko ...Nagkasakit si Nanay ... Awa ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya. Balediktoryan ako...

TONY

BOK

ERNAN:

(May paghanga) May sinasabi ka, Tony!

:

Me relihiyon ka ba, Bok?

BOK : (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Reliyun? Wala kwenta yan. Hm, dami nagsimba, pero ginluko sa kapwa. Dami gadasal pero gin-nnakaw, ginismagel. yawa. DOMING

:

Mabuti pa’y wag na tayo maghusap tungkol sa relihiyon.

ERNAN: May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay masyadong kontrobersiyal.. Paris ng iba’t ibang ismo. Kaya – di dapat pagtalunan. TONY : Pero, Mang Ernan, ba’t tayo matakot magtalo? Kung walang pagtatalo walang pagkakaunawaan. Kung walang pagkakaunawaan,walang pagkakaisa. Ang mga taong dinagkakaisa’y pirming nag-aaway –

:

(Sisingit) Balediktoryan? Sige ka. Yeba! ...

TONY : (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang solo kong kapatid na babae...Naglubha si Nanay. Naospital siya... Naghanapbuhay naman ako. Pero kulang din, kasi mahal ang lahat... nahihiya pero... dahil sa barkada’y natuto akong mandukot, mang-agaw, magsugal... Naglabas-masok ako sa Welfareville... Inilipat ako rito pagkatapos... Santaon na lang ang natitira sa sentens’ya ko... A, ang tatay ko ang me sala ng lahat!... Mabuti nama’t idinistino ako ni Direktor sa ‘ting library. Nakapagbabasa ako roon. Mahilig akong magbasa ng – ERNAN: Magaling. Ang pagbabasa’y mabuting pampayaman ng isip. Sabi nga ni Bacon ay “Nakalilikha ng tunay na lalake ang pagbabasa.” TONY

:

Mahilig din ho akong magsulat.

DOMING

:

ERNAN:

K’warenta’y singko na.

BOK : tawanan)

Tsiken pid! Ang akon lolo sisenta na, gaanak pa. (Maikling

TONY

:

Teka muna, Tony! hanong nangyari sa tatay mo?

TONY : Mula nang umalis siya’y di na namin nakita. O nabalitaan kaya. Kinamuhian ko siya nang labis!

Ga’no na kayo katagal dito, sa bi? ...

ERNAN:

Huwag naman. Hindi tama yan. Ang ama ay ama kailanman.

DOMING

:

Kung nagkita kayo, hanong gagawin mo?

ERNAN: Nakakaisang taon na ako. May isa pa. Alam n’yo’y kwestiyon de prinsipyo ang ikinapasok ko rito. Binayaran ko lang yung multa – na sabi nga ni Bok ay tsiken pid lang – ay ligtas na ‘ko.

TONY

:

Ayoko na siyang makita pa!

TONY

BOK

:

Gaisip ko reliyuso ka. Ba’t ngani...?

ERNAN: Kakaiba ang aking pagkamakabayan. Isang araw ay sinunog ng isang kapisanang pinangungunahan ko ang maraming aklat na imoral, mga aklatkasaysayang mali-mali ang mga ulat, mga nobela, komiks, magasin, at iba pa na nakaw lang sa iba ang nilalaman... Nahabla kami... At namultahan ng hukuman. Dahil nga sa prinsipyo’y inibig ko pang pabilanggo. Malaya naman akong nakapagsusulat dito, kung sabagay.

TONY : Di ba maliwanag? Si Tatay ang nagwasak ng aming tahanan. Siyang dahilan ng pagkaospital ni Nanay. Ng pagkakamatay ng aking kapatid... Ng aking pagkakaganito! ERNAN: Kung sabagay ay madaling sabihing “Lumimot at magpatawad.” Subalit may kahirapan itong isagawa. Gayuinma’y walang hindi napag-aralan. Kung talagang ibig. Ako? Di ninyo naitatanong ay nagawa ko ring patawarin ang mga naghangad ng aking pagbagsak. TONY : Malaki ang inyong puso. Mang Ernan! Malawak ang saklaw ng inyong tingin. Pambihira kayo! ERNAN: Salamat, iho. Ngunit alam mo bang ang pinakamabigat kong kasawian ay ang di-pagkakaroon ng anak? TONY

:

Biyudo kayo?

ERNAN: Hindi. Buhay ang aking asawa. Mabait siya. Maunawain. Mapagmahal. Mapagkakatiwalaan. Pero ang magasawang walang anak (mapapabuntunghininga)... napaka – Hindi ganap ang kanilang kaligayahan! DOMING

:

TONY ibig sulatin.

:

:

E ba’t naman kayo namultahan?

Maaari ho bang paturo senyo ng pagsulat? Ke dami kong

ERNAN: Ako’y walang anak, Tony. Ikaw nama’y – Sabay kitang lalabas dito. E kung sumama ka na sa ‘kin, ha? Tuturuan kitang sum – TONY

:

- Nguni’t di pa n’yo ko lubos na nakikilala, Mang Ernan!

ERNAN: Tulad ng isang beteranong mag-aalahas, agad kong nakikilala ang batang may mataas na uri... Ituturing kitang parang tunay na anak. Mapapamahal ka rin sa ‘king mabait na maybahay ...Meron kaming ilang ari-arian...Pag-aaralin ka namin... TONY : Ke buti n’yo!... Me pangako rin si Padre Abena. Pag-aaralin din daw niya ako. Pero.. nakahihiya na atang pumasok sa klase. Baka tawanan –

Ilang taon na kayo, Mang Ernan? ERNAN:

- Ang karunungan, iho, ay walang kinikilalang edad. Ang totoo’y

walang katapusang pag-aaral ang buhay ng tao. TONY

:

Ganyan din ho ang sabi ni Padre Abena, Mang Ernan.

ERNAN: Ang dunong ay yaman. Ilaw. Hagdan. Kapangyarihan. Walang marunong na nagkakaanak ng alipin. TONY Rizal, binaril –

:

:

TONY

:

Ako nga ho.

ERNAN:

Ang binigkas mong tula’y –

TONY niyon.

:

Wala ring kuwenta ang masyadong marunong. Paris ni

ERNAN: - Iba ang kanyang panahon, iho. Pasalamat tayo’t dahil sa kanyang pambihirang katalinuhan ay nabago ang takbo ng ating kasaysayan... Kailangan natin ang marurunong na lider, Tony. Yaong matalino na’y makabayan pa. Hindi gahaman sa salapi’t karangalan. Hindi mapagsamantala. Yaong walang colonial mentality. BOK

ERNAN: Isinisilang sila, Doming... Maalala ko nga pala! Di ba’t ikaw, Tony, ang tumula nang dumalaw ditong minsan ang Presidente?

Pilipinas. Ke gandang tula. Alam kong kayong gumawa

ERNAN: Ibig kong malaman mo na ang tulang iyo’y kasama sa lalabas kong aklat ng mga piling tula – kabilang na roon ang mga sinulat ko rito. DOMING

:

Hanong pamagat?

ERNAN:

Sinag sa Karimlan.

Kulunyal mantaliti Ano yun?

ERNAN: Diwang-alipin, Bok. Pamamanginoon sa mga dayuhan. Walang sariling paninindigan. Wal – (Kagaya’t na matitigil dahil sa maririnig na takatak ng sapatos) Bantay! ... (habang dumaraan ang may-edad nang tanod ay walang iimik sa magkakasama.) BOK : (Pagkatalikod ng tanod) Pwee, dedoso pang bu-ang! Gaisip seguro magatakas tayo. Yawa. (Tawanan) Pano ngari? Mitrangkano ...lumpo (titingnan si Doming) ... Galaslas ang tiyan? (mamasdan si Tony. Tawanan na naman.) TONY

:

Maiba ‘ko, Mang Ernan, Ba’t kayo naospital?

ERNAN:

Dahil ba rito sa almoranas. Lekat, masakit pala ito.

TONY ano ho?

:

ERNAN:

Hindi naman.

DOMING

:

TONY : Sinag sa Karimlan! Wow, gandang pamagat; Bagay na bagay sa saa... atin dito! Kelangan ng mga nasa dilim ang sinag. Ang liwanag. ERNAN: Walang taong hindi nalalambungan ng dilim.. Lubhang makapangyarihan ang karimlan! Subalit ...naitataboy ang dilim! TONY

:

Sana’y mabasa ko ‘yon! ...

ERNAN:

Bibigyan kita ng sipi. At marami pang iba, kung ...

BOK : (Na kahahalataan ng pagkabagot kapag pangkaisipan na ang paksa) Ber, ber, Doming! gin istorya mo naman, pare... (Titingnan at tatanunguan ng iba si Doming bilang pag-ayon sa pahiwatig ni Bok.)

Seguro, minamani lang n’yo ang pagsulat ng kuwento o tula,

‘San tanong, Mang Ernan. Nagagawa ba’ng makata?

DOMING : Ako’y ahente ng seguro. Malakas ang aking kumisyon. San haraw, buat sa hisang purbins’ya hay muwi ako dail sa bagyo. Magugulat pero matutuwa ning asawa ko, sabi ko. Sa kusina nako nagdaan. Pero... hanong nakita ko? Sus, hang aking tingin... Binaril kong traydor nang tumalon sa bintana... Napatay ko siya. (Mapapasandal sa dingding pagkatapos)

TONY

:

At nabilanggo ka dahil doon? Bakit ganon?...

DOMING

:

Hewan ko nga ba. (Magbubuntunghininga)

ERNAN: Nakikiramay kami, sayo, Doming...Alam mo, Tony, ang bilangguan ay hindi lamang para sa mga nagkakasala. Ito’y pa rin sa mga sinasamang palad. Sa mga kawawa. Sa walang malakas na-naa.... padrino, sabi ni Bok. BOK din?...

:

DOMING

:

Indi! bahalang Diyos sa kanya!

BOK

:

Da-magan bang imong was-was? Seksi?

BOK

:

Asan ngayon ang imong misis, dom?

DOMING

:

Hisinuli ko sa haking biyenan.

TONY

:

Magsasama kayo uli? Paglabas mo?

DOMING

:

Indi na! ‘Sinusumpa ko!

BOK

:

Ilan ang imong anak? Sino gid ang gaalaga?

DOMING

:

Wala. Yung panganay namin e namatay sa El Tor.

(May pananabik) Ber, ang imong was-was, ginatepok mo

DOMING : Para sa haki’y siyang pinakamaganda saming bayan. Kinuha s’yang maghartista. Marami ‘kong naging karibal sa kanya.

ERNAN: Tungkol sa kaibigan. Sadyang, mahirap silang hanapin. Lalo na ngayong namamayani ang diwa ng materyalismo. Ng pagpapalaluan. Ng pagkukunwari. Ba, kakailanganin ang maraming Diogenes! (Dahil sa hindi lubos na mauunawaan ni Bok ang marami sa kanyang naririnig, mahihiga na siya’t magbabalot ng kumot.) TONY

:

Panu hu makikilala ang tapat na kebigan?

TONY : “Tapat ang puso mo’t di nagunamgunnam na ang paglililo’y nasa kagandahan,” Sino nga, Mang Ernan, ang nagsabi niyon?

ERNAN: Maraming paraan diyan. Subalit ang pinakamabuting pagsubok ay sa mga oras ng kagipitan. Ng pangangailangan, ng pangungulila. Walang pagkukunwari ang tapat na kaibigan. Lagi siyang handang magbigay. Magpakasakit.

ERNAN:

TONY : Paris ni Damon at Pityas, ano ho? ... Ba’t nga kaya na pakaraming mapagkunwari?? Keraming marumi na naglilinis-linisan. At meron pang kaya lang nagbibigay e dahil sa inaasahang tubo o gantimpala. May –

Si Balagtas, iho, ang “Sisne ng Panginay.”

DOMING : Hang sama ng loob ko’y yung pinakamatalik ko pang kaibigan hang – Binata ka pa, Tony ano? ...Ikaw, Bok, binata rin. ‘Wag kayong pakakasal sa masyadong napakaganda. BOK ginluko,

:

A, no pwede sa akon ganon. Todas lahi nila lahat pag ako

ERNAN:

“- nagmamalukong ay kubaw; may nagmamatulin ay pulpol.”

TONY maperyodiko.

:

ERNAN: buhay.

Kaya nga kailangan natin ang moral regeneration o pagbabagong

Me kunwari’y nagkakawanggawa pero saan ba’y ibig lang

him... ERNAN: Kaya nga salungat ako sa sinabi ni Keats na “A thing of beauty is a joy forever.” Dahil sa kagandaha’y daming tahanan ang nawawasak. Daming kataksilang nangyayari!... Kung totoong nagbibigay-inspirasyon ang kagandahan, totoo ring lumalason ito.

DOMING : Napapansin kong alos pare-ong-pare-ong hang takbo ng hisip mo, Tony, ke Mang Ernan.

TONY : Pwera bola, Doming! Malayung – (mauuntol ang sasabihin dahil sa paglitaw ni Padre Abena) Aba, si Padre Abena! ... Magandang umaga po, Padre.

TONY :

- Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang amaamahan?...

PADRE ABENA: Bakit hindi. Mabuti ngang gayon at maraming titingin sayo. Pagdating naman ng araw ay – kagustuhan din ng tatay mo ang mangyayari.

PADRE ABENA: Magandang umaga sa inyong lahat. (Karaniwan lamang ang taas ni Padre Abena. Isa siya sa pari ng Bilibid. Mag-aapatnapu na siya. Maamo ang kaniyang mukha at malamig ang tinig. Nakasutana siya. At nakasalamin. Habang lumalapit) Tony,totoo bang? May sugat ka sa tiyan! ... sa braso! May blak-ay ka!...

TONY : (Mapapalakas ang tinig) Utang na loob. Padre! Sinabi ko na senyong wala na ‘kong tatay!

BOK

PADRE ABENA: Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng iyong nasugatang damdamin. May lambong pa ng karimlan – a, di na nga bale ... Maiba ako, malalim bang naging sugat mo, Tony?

:

(Maliksing babangon) Kondi nagpatay-patayan yan, Padre, taypa na.

TONY : Totoo pong sabi ni Bok, Padre. Ganoon ngang ginawa ko kaya lang iniwan ng mga tigasin. PADRE ABUNA: TONY :

Laking pagsisisi ngayon ng mga nabigong mapupusok.

Sadyang walang unang sisi, Padre. E-e-e pano po ngayon, Padre, maaabsen ako sa ‘tinig klase? ...

PADRE ABENA: Ow, huwag mong intindihin yun, anak. Ikaw naman ang pinakamarunong sa lahat, a ... Natutuwa ako’t hindi ka naganyak sumama kagabi.

TONY :

Sabi po ng doktor e di naman napinsala ang aking bituka.

PADRE ABENA: Mabuti kung gayon. Buweno, huwag kang masyadong maggagalaw at nang hindi dumugo. (Sa bahaging ito’y sa aalingawngaw ang isang malakas na pagpapagibik buhat sa ibang panig ng ospital. Matatahimik ang lahat at makikinig sa sigaw ng “Tubig! Tubiiiggg! Mamamatay na ‘ko sa uhaw! Tubiiiggg!...”) PADRE ABENA: Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang nagpapagibik na yon. (Susundan ito ng alis)

TONY : Padre, hindi ko mamantsahan ang inyong pagtitiwala sa ‘kin! Gayundin ang ke Direktor.

LAHAT :

PADRE ABENA: Salamat, anak. Huwag kang makalilimot sa Diyos. Ang tumatawag ay dinirinig. Ang napakukop ay tinatangkilik.

TONY : (Sa sarili) Ke bait niya, salamat at nagkaroon ang bilibid ng paring tulad niya ... Matutupad din ang pangarap kong makapag-aral.

TONY : Padre, ke buti-buti n’yo!... Siyanga pala, si Mang Erna’y ibig ding – Wala raw silang anak.

ERNAN: Sadyang mabait si Padre Abena. Sana’y paris niya ang lahat ng alagad ng pananampalataya... Pero, tingnan mo, Tony: sa karamihan ng kanyang gawain ay hindi mo siya makakapiling sa lahat ng oras, samantalang ako... Tuturuan kita ng pagtula. Ng pagsulat. Pananalumpati.Pag-aaralin kita hanggang ibig mo. Kailangan naming mag-asawa ang isang tagapagmana...

ERNAN: (Maagap) Totoo, Padre, ang sinabi si Tony. Gayunma’y kung may usapan na kayo’y .. Padre, kami ng maybahay ko’y labinlimang taong umasa, nagnobena, namintakasi upang magkaanak, subalit ... Ewan ko ba kung bakit agad akong nagkaamor kay Tony. PADRE ABENA: Talagang isa sa marami ang batang ‘yan. Masunurin siya. Matulungin. Mapagkakatiwalaan. At matalino. Balak ko sanang pagpariin siya danga’t ibang kurso ang kanyang ibig. Natutuwa ako’t kayo’y-

Adyos, Padre.

-A, ako’y peryodista. Propesor din ako sa isang unibersidad sa Maynila. Kaanib sa may ilang samahang pangwika, pambayan, pangkultura ..May malaki akongaklatan – maguguistuhan mo ... Guro naman sa piyano ang aking maybahay. Magkakasundo kayo. Teka, ayan na’ng ating maybahay. Magkakasundo kayo. Teka, ayan na’ng ating butihing anghel! (Titigil sa pagsasalita pagkatanaw sa pumapasok na nars. Magbibigay-galang ang lahat.)

(Ilalapag ng simpatika’t batambatang nars ang lalagyan ng mga gamot. Isa-isa niyang titingnan ang temperatura ng naroong apat na pasyente. Hindi niya iintindihan ang may paghanga’t pagnanasang tinging iniuukol sa kanya – lalo na ni Bok. Alam niyang sa kaharian ng mga lalake, ang pangit mang babae ay nagiging pulut-gata. Aalis siya pagkabigay ng kaukulang gamot sa mga may karamdaman.) BOK : (Pagtalikod ng nars) Wow! Talagang da-magan si Mis Reyes! Kung magaibig lang s’ya ngani sa akon, pero .. ginsama ang akon rekord! yawa. TONY : Bok, si San Agustin, bago naging santo ay naging isang pusakal munang magnanakaw... Tandaan mo ‘to, Bok: higit na marangal ang masamang bumuti kaysa mabuting sumama. BOK

:

Galalim man ang inyong Tagalog!

DOMING

:

BOK

(Mapapabangon na naman) Gwapo bang imong der-pa? Paris mo, Tony?

:

Baka naman hisang kamag-anak.

TONY : (Dahil sa pag-iisip ay hindi mauunawaan ang tanong ni Bok. Sa sarili) Pano niya malalamang narito ako? ... Anim na taon!... City jail... Welfareville... Muntinlupa... Imposible! hindi! Hindi maaaring maging siya! (Halos pabulong) Huwag mo pong itulot, Diyos ko! ERNAN: Sino man yon ay may kapit siya. Kung di’y di siya makatutuloy dito... Ayun! Sila na siguro yung dumarating! (Papasok si Mang Luis, ang ama ni Tony. Kasama niya ang dating tanod. May kabataan si Mang Luis. Nakasalamin siya ng may kulay. Mababasa sa kaniyang anyo na siya’y dumanas o dumaranas ng maraming suliranin. Sunog ang kaniyang balat; gayunma’y halata rin ang kaniyang kagandahang-lalake. Mag-aapatnapu pa lamang siya subalit mukha nang lilimampuin.)

ERNAN:

Malay natin, baka maging santo ka rin, Bok, (Tawanan)

DOMING tanod.)

:

TANOD :

(Sa may pintuan) Antonio Cruzada!...

TONY :

(Itataas ang kanang kamay) Sir!

(Pagtatama ng kanilang tingin ay anaki nakatanaw ng multo si Tony. Tatanggalin naman ni Mang Luis ang kanyang salamin. Akibat ng matinding tuwa at pananabik ay pasugod na lalapit ang ama sa anak.)

TANOD :

Miron kang bisita, ading.

LUIS

TONY :

Bisita? Asan,sir? Sino hu siya? Kilala ba n’yo, sir?...

TANOD :

(Iiling at susulyapan si Mang Ernan) Siguro, sing-idad sa kanya.

(Walang imik na payayapos ang tila namatandang si Tony. Magpapalipat-lipat ang kamay ng naluluha-sa-galak na ama sa buong katawan ng mutyang anak.)

DOMING

:

TANOD :

Wen,ading (Aalis, lalabas sa pintuang pinasukan.)

Listo! Ayan na naman hang tayban! (Darating ang dati ring

Kuwarenta’y singko.

TONY : (Kunot-noo) Sino kaya yon? ... Ba, siya ang una kong dalaw sa loob ng salawang taon. ERNAN:

Baka ... tatay mo na yun, Tony.

(Pagagalain niya ang kaniyang sabik na paningin. Pagkuwa’y ituturo naman ng tanod, kaagad mamumukhaan.)

:

(Madamdamin) Tony, anak ko!...

(Pagkaraan ng ilang saglit sa gayong ayos ay pabigla at walang kibong magwawala si Tony. Kahit nakakaramdam ng kirot ay titindig siya’t uurong ng ilang hakbang. Tutop niya ang sugat sa tiyan. Tiim ang kaniyang dibdib. Mapapansin ni Mang Luis ang kaniyang mga sugat at ang “black-eye.”) LUIS

:

Anak ko, napano ka?...

(Hindi rin tutugon si Tony. patuloy ang pananalim ng kaniyang sulyap, ang panginginig ng mga ugat sa kalamanan ng kaniyang panga, ang

pananahip ng kaniyang dibdib. Samantala’y walang kibuan ang lahat; bagaman mataman silang nagmamasid at nakikiramdam.)

LUIS : (Nahihilam na sa luha) Tony, husto na! U-utang na loob... A-a-alam ko nang lahat!...

LUIS : Tony, magsalita ka, anak ko. Hindi ka ba natutuwang ako’y makita?... Pagkaraan ng may anim na taon?... (Buhay sa kinatatayuan ay hindi rin iimik ni titinag si Tony. Unti-unti siyang lalapitan ng ama.)

TONY : (Hindi rin papansinin ang samo ng ama) Sa tulong ng mga kapitbahay e nailibing din si Baby... Naospital si Nanay ... Walang ibig kumupkop sa ‘kin – baka raw me T.B. rin ako... Ako’y naging kanto boy, nabarkada, hanggang... natuto ako ng iba’t ibang paraan ng pagnanakaw... Natikman kong matulog nang walang unan- magtago sa ilalim ng mga tulay...

TONY :

Huwag! Huwag kayong lalapit! Huwag! ...

BOK

LUIS

(Magitigil) Anak, di mo ba – Ako ang tatay mo!...

TONY : (Wawalang-bahala si Bok) Subali’t me wakas ang lahat!... Mula sa City Jail e nalipat ako sa Welfareville. Naglabasmasok ako do’n... Nang magdidisiotso’y ako’y, heto... Magdadalawang taon na ‘ko dito. (Hihinga nang mahaba at malalim. Tutop pa rin ng kaliwang kamay ang sugat. Biglang haharapin nang tuwiran ang lumuluha’t mistulang korderong ama. Makapangyarihan) Kayo na dapat kong tawaging ama ay tinatanong ko: Mangyayari kaya ang nangyari sa ‘ming mag-iina kung kayo’y tumupad senyong tungkulin?..

:

TONY : p-p-patay!

(Pabalik) Tatay? ... hm, ang nakilala kong ama’y anim na taon nang

LUIS

Tony!...

:

TONY :

Sayang lang ang inyong pagod!

LUIS

(Lalapit pa ng ilang hakbang, titigil) Anak, patawarin mo ‘ko.

LUIS :

TONY : Inuulit ko: wala na akong ama!... (Lilingon gawi ng bintana) Mula nang iwan n’ya kami dahil sa ‘sang magandang babai’y ...itinuring ko na siyang patay! (Biglang haharapin ang ama) Patay, narinig n’yo?

:

:

(Mabilis na papatlang) Tsiken pid yan, Tony!

H-hindi ko na – hindi ko na kayo iiwan... K-k-kelanman!...

TONY :

Pangako, hm... Daling sabihin, daling sirain.

LUIS

Nagbalik ako upang – upang pagsilbihan kayo habambuhay!

:

TONY :

(Patuya) Ba’t di kayo bumalik senyong magandang kerida?

Magkakatinginan sina Mang Ernan. May paghanga ang sulyap ni Bok.) LUIS

:

Labis-labis ko nang pinagsisihan ang lahat. Nagbalik ako upang –

TONY : (Magpapatuloy na hindi alumana ang sinabi ng ama) Dahil sa kerida’y sapin-saping hirap ang aming dinanas...lalo nang aking nanay... Pati pagaaral ko’y natigil ... Anong gagawin ko? Me sakit si Nanay ... Me sakit si Baby ... Nagkasangla-sangla kami... At nang lumao’y wala nang ibig magpautang sa ‘min... “Sang araw e napilitan akong – nang-agaw ako ng bag. nahuli ako. Nagmakaawa ako at pinatawad naman. Subalit... nang dumating ako sa at – sa amin ay... (mababasag ang tinig) patay nang kapatid ko! Sa tulong-

LUIS : (Lipos pagpapakumbaba) Iniwan n’ya ako – ang taksil- nang hindi ko na masunod ang kanyang kapritso... Salamat sa kanyang ginawa at nagliwanag ang nalabuan kong isip. Ngayo’y – TONY :

Huli na ang lahat!

LUIS : Ang sakit mong magsalita, anak... Alam mo bang limang buwan na kitang pinaghahanap? ..At nang malaman kong narito ka’y nilakad kong – Nangako si Senador Bigat na mabibigyan ka ng parole. TONY : (Dahil sa ibang iniisip ay hindi mauunawaan ang huling sinabi ng ama) Ewan ko kung si Nanay e buhay pa o patay na. (Pasigaw na naman) Kayo! Kayo ang sanhi ng kanyang kasawian!... Araruyyy!...

LUIS

:

TONY : LUIS

Buhay ang nanay mo, anak. Nagkita kami. Magaling na siya. (Magliliwanag ang mukha) Buhay? Salamat sa Diyos!

:

(Hindi mapapansin ang sariwang dugo sa kamay ni Tony) Pinatawad n’ya ako ... At nagkasundo nga kaming hanapin ka. Anak, mag-magsasama tayong muli! TONY : Mahal ko si Nanay, ngunit kayo!... Ibig ko pang mamatay kesa suimama senyo!... LUIS : (Mawawalan ng pagtitimpi at paghaharian ng damdaming ama. Isang matinding sampal ang ibibigay kay Tony. Durugo ang bibig ng huli. Sa bahaging ito’y nganingani nang lundagin ni Bok si Mang Luis danga’t makakambatan siya ni Mang Ernan na huwag manghimasok. Sa sandaling ito’y nakatalikod naman at nasa may labas ng pintuan ang tanod. Mapagwawari ang nagawang kabiglaanan, mabilis na lalapitan ang anak. Iigtad naman si Tony.) Patawarin mo ‘ko, anak... TONY : (Matapos pahirin ng likod ng palad ang dumugong bibig) Lalo lamang ninyong pinaglayo ang ating daigdig! (Mabilis na tatalikod)

ERNAN: (Malumanay subalit madamdamin) Ang buhay, Tony, ay batbat ng iba’t ibang uri ng pagsubok. Ang tagumpay, kaya lalong tumitingkad ay dahil sa kakambal na pagpapakasakit. Ang lalaking tumatakbo sa mga pagsubok at hamon ng tadhana ay pinagtatampuhan ng tagumpay. TONY :

Mang Ernan, kayo man ang nasa lugar ko’y –

ERNAN: - Nauunawaan kita, iho. (Titindig at aakbayan si Tony. Maiino ang dugong nagmumula sa sugat sa tiyan) Dumudugo ang sugat mo! (Kay Bok) Bok, pakitawag mo na ang doktor! ... (kay Tony) Mabuti’y mahiga ka. Siguro’y maampat yan. TONY :

(Habang nahihiga) Walang anuman ito, Mang Ernan.

BOK yan!

(Nakaupo pa rin subali’t nakabalabal na ng kumot) Hm... tsiken pid

:

DOMING nga ba.

:

BOK

Tony, bilib ako sa imo.. Gas-mati ka. Y-y-yeba!

:

Sabagay, hakuman yang nasa lugar ni Toni’y – hween ko

(Tigib-pagsisisi at panunumbat sa sarili, walang malamang gawin o sabihin si mang Luis. Naroong pisilin ang mga kamao; naroong muling lapitan ang nagmamalaking anak; naroong tanawin sina Mang Ernan na parang napahahabag at napatutulong. Wala namang imikan ang nangagmamasid. Pagkuwa’y walang kibong lalabas. Titigil sa may pintuan upang linguni’t pag-ukulan ng may pagmamahal na titig si Tony.)

ERNAN: (Habang bumabalik sa kaniyang teheras; sa sarili) A, kung masusunod lamang ng tao ang Panalangin ni San Francisco ng Asissi, sana’y –

(Wala namang kamalayan ang nagugulumihan ding si Tony sa mga ikinikilos ng kaniyang ama.)

ERNAN: (Maagap) – bayaang makapaghasik ako ng pag-ibig.” Ang isang maganda pang bahagi’y yung” ...nasa pagbibigay ang ating ikatatanggap ... nasa pagpapatawad ang ating kapatawaran...”

(Muling babalikan ni Mang Luis ang nakatungong bunso subalit hindi maisasagawa ang balak na pagyapos dito. Mapapabuntung-hininga na lamang at tiim-bagang na aalis. Magkakatitigan sina Mang Ernan.) (Pagkalipas ng ilang saglit ay dahan-dahang mauupo sa gilid ng kaniyang teheras si Tony. Kagat niya nang mariin ang kaniyang labi)

TONY : (Biglang mapapabangon pagkarinig sa tinuran ni Mang Ernan) Pagkaganda-ganda nga ng “Panalangin ni San Francisco!...”Bathala, gawin Minyo akong ... kasangkapan ng kapayapaan... Kung saan may galit –

TONY : (Mabilis) Mang Ernan! ... Madali ngang sabihing “Lumimot at magpatawad,” ano ho? Pero, ar-aruyyy! ... (Mapipikit at aasim ang mukha. Hahawakan ang sugat sa tiyan.) ERNAN: (Makikitang sa pag-aangat ng kamay ni Tony ay punong-puno yaon sa dugo) Tony!... (kagyat na lalapiyan ang binata at pagyayaminan.) Doming! Bok! Pakitawag n’yung doktor! O nars! Madali kayo!...

BOK

:

(Hindi pa rin mababakla; hindi titinag) Bals-wals yan!

DOMING : (Patikud-tikod na lalabas subalit doon pa’y sisigaw na Nars!... Nars!... NAARRRSSS!...) (Muling darating ang nars na nakarinig sa malakas na sigaw ni Doming. Agarang lalapatan ng pampaampat ng dugo ang sugat ni Tony. Samantalang naggagamutan sila ay siya namang paglitaw sa may pintuan ng mgakasamang P. Abena at Mang Luis. Walang imik silang magmamasid.)

(Si Mang Luis naman, na naroon pa rin sa may pintuan, ay mapapabuntung-hininga’t mapapakagat-labi sa namamalas na katigasan ng anak. Mauuntol ang balak niyang paglapit.) (Si Miss Reyes naman na hindi pa tuluyang nakalalayo ay magaganyak na manood sa tagpong yaong may pangako ng kapanabikan. Lalapitan si Tony at masuyong pagsasabihan.) NARS :

Tony, di ba’t sabi sayo’y huwag ka munang gagalaw?...

TONY :

Patawarin mo ‘ko, Miss Reyes.

NARS : Sariwa pang sugat mo kaya huwag ka munang magsasalita nang malakas. At huwag kang maggagalaw, ha, Tony?

NARS :

(Tatantuan si Tony) Patatawarin kita, pero sa uli-uli’y... Sigi, higa na.

TONY : Reyes pala!

Paglabas ko rito’y pupunta ‘ko senyong bahay, ha, Lyd? A, Miss

(Susunod na sana si Tony subalit magkakatama ang tingin nilang mag-ama. Matagal silang magkakatitigan.)

NARS : hm.

Sabi na’t puwera muna ang salita. Pagsinuway mo ‘ko’y – sigi ka,

PADRE ABENA: (Makahulugan) Anak, tamo si Miss Reyes, nakapagpatawad... (Hindi tutugon si Tony. Mapapatungo siya. Ganap na katahimikan. Walang kakurap-kurap, at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon. Sa pagtataas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kaniyang pisngi.)

TONY : Okey. (Pipikit dapwa’t muling didilat. Masusulyapan si P. Abena. Magpapalitan sila ng ngiti.) NARS : O hayan, tapos na. Be good, ha Tony? Promise? (Tatango ang binata; hahanda na siya sa pag-alis.) TONY :

Maraming salamat, L-ly – Miss Reyes. Hindi kita malilimot kelanman!

(Hindi pa rin nakikita ni Tony ang ama sapagkat natatakpan ito ng papalapit na pari.) PADRE ABENA: Magkakilala pala kayo ni Miss Reyes... Mabait at masipag ang batang yan. Paris mo... Anak, ang tatay mo’y-nagkita kami. Nakiusap siyang – TONY : (Malilimutan ang lahat; mapapabangong bigla’t puputulin ang pagsasalit ng kausap) Padre!... Na naman?... (Hindi mangungusap si P. Abena. Marahan lamang siyang mapapailing; subali’t maagap naman maaalalayan si Tony.)

(Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayo’y nakayupyop sa bisig ni Padre Abena.) (Magaling sa sikolohiya, marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siya’y unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama.) (Ngayo’y may kaiba nang sinag sa mukha si Tony. May kakaiba ring ngiting durungaw sa kaniyang maputlang labi. At... sa isang kisap-mata’y mayayapos siya ng kaniyang ama. Masuyo, madamdamin, mahaba ang kanilang pagyayakap.) (Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat. Maging ang maybakal-na-pusong si Bok ay mapapakagat-labi’t mapapatango nang marahan. Pagdaraupin naman ni P. Abena ang mga palad, titingala nang bahagya at pangitaing bubulong. (Tabing). WAKAS

Zaide, Gregorio F. Jose Rizal, Works and Writings. Manila: Modern Book Co., 1954 TALASANGGUNIAN Abadilla, Alejandro G. Tanagabadilla, Unang Aklat. Manila: Panitikan Publishing Co., 1964

Zaide, Gregorio F. Philippine History and Civilization. Manila: Modern Book Co., 1961. Taliba, Pebrero 26, 1986

Agoncillo, Teodoro Ang Maikling Kuwentong Tagalog, Quezon City: Inang Wika Publishing Co., 1971 Alejandro, Rufino. Ang Ating Panitikan. Manila: Bookman Inc.,1960. Alip, Eufronio M. Ang Panitikang Pilipino. Manila: Alip and Brian Inc., 1960 Belardo,Victoria “A Survey of Philippine Literature in English.” Phil. Prose and Poetry, Vol. IV, Quezon City Gagelonia, Pedro A. Ang Kasaysayan ng Pilipinas. Navotas Rizal: Navotas Press, 1974. Laya, Juan C. Ang Banaag at Sikat ni Lope K. Santos. Manila: S.U.P, 1947. Nicasio Paz at Sebastian F. Sariling Panitikan. Manila: Rex Bookstore, 1972. Panganiban, Jose Villa. Panitikan ng Pilipinas. Quezon City: Phil. Text Book Publisher, 1954 Pineda, Ponciano BP. et al. Ang Panitikang Pilipino Sa Kaunlarang Bansa. Manila: National Book Store, 1979 Ramos, Maria et al. Panitikang Pilipino. Quezon City: Katha Publishing Inc., 1980 Ramos, M.S. at Pineda G.K. Manila: Pag-aaral at Pagpapahalaga sa Panitikang Pilipino. Maynila: 1965 Santos, Lope K. Pahapyaw na Kasaysayan ng Panitikang Pilipino. Maynila: S.W.P., 1958 Tondena, La. Inc. Palanca Memorial Awards in Literature. Manila: La Tondena Inc., 1975