palo dic.doc

PRÓLOGO: Después de profundas reflexiones durante un largo período de tiempo decidí confeccionar y publicar este primer

Views 130 Downloads 8 File size 134KB

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Recommend stories

Citation preview

PRÓLOGO: Después de profundas reflexiones durante un largo período de tiempo decidí confeccionar y publicar este primer libro que les ofrezco. Todas las religiones que existen en nuestro Planeta basan sus filosofías, argumentos y dogmas en documentos escritos desde tiempos remotos, por ejemplo: Antiguo y Nuevo Testamento, El Corán, El Tao, etc... Como es conocido nuestra religión es la más antigua del Mundo, de ella se han derivado otras parecidas o no. Sin embargo hasta el día de hoy no contamos con algo escrito de forma ordenada y lógica que permita a los creyentes profundizar sus conocimientos sobre la misma y poseer, repito, una base sólida y explicativa de los cánones que la originan y perpetúan. Generalidades Hace años comence mis investigaciones sobre estos temas, y en la medida que avanzaba se abrian nuevas aristas de un valor incalculable, que me sirvieron de estímulo para continuar esta dura pero a la vez bella tarea. Conversaciones con viejos religiosos indagaciones y recopilación de dibujos y trazos litúrgicos que permitieron escribir cientos de cuartillas que confeccione nuevamente para perfeccionar lo que posteriormente publicaria. Someto a la consideración de ustedes este primer material, prometiendóles que en breve publicaré otro que elaboro en estos instantes como complemento del presente. Agradezco muy sinceramente la cooperación de todos aquellos que directa o indirectamente me facilitaron toda la información recopilada en este libro. PADRE NUESTRO Tendudu, kimpumkere, patimani masango, nsilabansa, sese mandie, bica ndianbe, dica ndioco, sese mandie, sese mandie, kundan. PADRE NUESTRO EN MAYOMBE Mono cuenda lu dianga goroco mataco diambula dian guagua guaguachuge arrocongorria congo congo dian angunda arracundianga. PADRE NUESTRO EN KIMBISA Tendundo ke punguele ke mani masango silambansa bican bioco silanbabsa bican diame sese mandie endela cuame zambia andilanga. NOMBRE DE LAS 7 MARIAS - María La Buena. - María la Chica. - María la Grande. - María Batalla. - María Fortuna. - María Ndoki. - María la Guerra. Realmente son tres María (Chola, Baluande, Centella) CHOLA: María Chica María Luisa Mariquilla. María Zoila. Maricela. CENTELLA: Mariwanga Marufiña Marigoya Mariangela

Mariaguariaó María Carabela BALUANDE: María Grande María Bu María Guinde Batalondi Satundenda Sabandanda. NOMBRE DE LOS 7 DIALECTOS CONGOS. o Congo Real. o Congo Dingola. o Congo Dunga. o Congo Ñunga. o Congo Kakela. o Congo Musundi Ayonde. o Congo Musundi Tantas. NOMBRE DE LAS 7 MPAKAS - Mpaka Vititi Mensu. - Mpaka Bejuco Nfinda. - Mpaka Campo Santo. - Mpaka Munanso Congo. - Mpaka Cheche Mapiango. - Mpaka Guia. - Mpaka Munanfinda. CLASES AFRICANAS ESCLAVIZADAS, SACADAS DE AFRICA. Yolufes......... …De Senegal Fulasi............... De Senegal, mas al Oriente Mandingas....... De Senegal Bambaras........ Desde Guinea Lambuto de la Costa de Oro. Arará.......... …..Desde la Costa de Oro. Carabalíes........Desde la Costa de Oro. Banguelas....... Sur oeste de Angola con el Sur Luangos.......... De Angola Sulu........... …..Origen angolano. Bakongos........ Origen angolano. Luisi........... …..Herreros ambulantes de Angola. História de Mambe, el primer nkisi: En la tierra de Brillumba nació Mambi hijo de Muranbanda, de tierra Nkita. En Brillumba vivía la tribu Lumboma. Muranbanda cazador y leñador, recorria con su hijo el monte, enseñándole todos los secretos de su faena, ya que se encontraba viejo y alguien debería ocupar su lugar de brujo en la tribu. Pensando en Mambe, lo preparaba para el futuro, enseñándole la naturaleza y sus secretos, cosa que aprendió de su difunto abuelo Mambele, en memoria a este, bautizó a su hijo con el nombre de Mambe. Otro hijo tenía, del cual no se sabía su rumbo ni paradero, se decía que este hijo llamado Baranbanda vivía errante en el monte, debido a que le gustaba la soledad. Baranbanda era guerrero fuerte y en combate dentro de su tribu dio muerte a Mayiquiri, también guerrero y esposo de Mariwanga, que a escondidas tenía amoríos con Baranbanda cuando murió Mayiquiri.

Una junta de ancianos y guerreros formó un tribunal, para juzgara a Baranbanda. Él, conociendo el peligro, huyó a la selva sin dejar rastros, repitiendo estos homicidios cada vez que alguien lo encontraba en la selva, (mataba para que nadie delatara su paradero). Cada vez que su tribu combatía con caníbales, él peleaba a su lado vistiendo piel de leopardo, cosa que lo hacía irreconocible para la gente de su tribu. Peleaba duro y no podían contra él, ya que poseía la mpaka del difundo Mambele, su abuelo; por medio de la misma podía orientarse y conocer lo que ocurria, además de protegerse. La alimentaba con sangre de leopardo, animal que cazaba con frecuencia. Muranbanda utilizaba diferentes claves en toques de tambor para localizar a cada uno de sus hijos, pero desgraciadamente había olvidado la clave de Baranbanda, lo que hacía imposible su comunicación. Esta clave de los sonidos la tenía Lowanda, Marocuto y Gangalawga, que se hayaban en misión, para el sacrificio y ofrenda a Ngo (tigre) de un prisionero blanco. El difunto Mambele, cuando joven encontró bajo una tormenta de rayos al pequeño Ngo que yacía tiritando de frio al lado del cuerpo exánime de su madre muerta por la descarga de un rayo. Mambele recogió a Ngo y lo crió en su cueva, donde creció a su lado. Ngo era su predilección, al cual adoraba atribuyéndole la protección de la tribu ante los fenómenos de la naturaleza. En la cueva de Mambele, Ngo se relacionó con Muranbanda, al cual nunca atacó. Siempre recibía de ello un buen trato y en las ofrendas anuales en tiempo de cuaresma, se le ofrendaban seres humanos. Nadie podía ver esta ceremonia porque era de sumo secreto. El rugido de Ngo se escuchaba en la tribu con gran potencia y claridad, causando un enorme pavor entre sus integrantes, pero a partir de un día se empezó a percibir con menos fuerza y rigor. Mambele que estaba muy enfermo y que sabía que moriría irremisiblemente de un momento a otro, urgió a su hijo Muranbanda para que reuniera a los más sabios de la comunidad para acudir ante Ngo, pues presentía que algo terrible le estaba sucediendo. Muranbanda llamó a Mbako, Sikalande, Enkarime, Wariani y Entumbirona, y a Mambe, el cual ya era un hombre fuerte, así participaría de la investigación. Se entendía que si algo le pasaba a Ngo, la tribu podía tener problemas. Se dirigieron a la cueva y encontraron a Ngo en estado moribundo. Allí rezaron: Ngo nduana mpungo ntare Lumboma Muni kiambuto mutambre Muna munalango Ngo bacunanchechen Kimbanza kimpunguele, Kimbanza kimpunguele, nfuiri mpambia mioka katukando nfinda karire nkelé lutete nkulio Tomakuende akutara Lumboma ngo Brillumba. Y prosiguieron cantando: Munfinda ngo Mayimbe. Mayimbe que conociendo su estado en antesala de la muerte, daba vueltas en el aire haciendo su ceremonia fúnebre, para despues comer la carne putrefecta de Ngo. Bonga nkelé bonga saura Mayimbe nkatique uria Masimene nganga nsualo nsulo Tuverina nsulo yalula Simangolla Ngo mi lemba guayala Mayimbe tondele Suambeko Ngo ndiame sangara Kindiame longo Yatanso mpungo ngo bfillumba. Prepararon kunalongo, brebaje para darselo al trigre que desde cachorro adoraban y continuaron rezando y cantando sus tratados para salvar a Ngo.

Wa kunancongo ntango muini Npungo malongo muyambre Kimbanza ya ntumba Yari yari ngo munanfinda Kunalongo nkansa nfuna Karire yambongo nkatike Mpungo wanso anabatu Nfinda mamba Wa kunancongo nsulo Tendundo kimpim nquele Mumba Brillumba. Y cantaron: Brillumba ngo moile Moile. Pero todo fue en vano y aquel adorado animal murió al igual que Mambele. Entonces Muranbanda decició no dejar rastro ni carroña de los restos de Ngo, el cual decapitaron. La cabeza, el corazón, las patas y la piel las guardaron de reliquias. Las vísceras fueron introducidas en una caña brava, el hígado y la hiel fueron dadas a mayimbe, así Mayimbe estuvo complacida ya que tendria su Yamuleke, que era el derecho de Mayimbe por haber participado del velorio de Ngo. Depositaron los restos de Ngo en un güiro o calabaza y lo taparon con una piedra. Ngo había muerto pero debería seguir siendo adorado para la prosperidad, lo que demostraría la fidelidad de ellos a la naturaleza y a su gran hijo. Para lograr esto debería hecerle una ofrenda muy valiosa de uno de los presentes que perpetuaba la vigencia de Ngo. El más joven y fuerte era Mambe, que comprendió y voluntariamente se ofreció, aún así se realizó el sorteo, fueron al río y trajeron siete piedras, el portador del que tuviera la piedra que más se pareciera a la lengua de Ngo sería la víctima. La que llevó Mambe fue la que se eligió por ser la más perecida, Muranbanda su padre le vendó los ojos y fue Ntumbirona el verdugo, al que designaron para ejecutar el sacrificio, Mbako se opuso por ser amigo inseparable de Mambe, él no quería que muriera su amigo, su ruego no fue escuchado, Malongo quería a Mambe y Mambe .... Por lo que había que hacer Nkisi. Enkarime y Guariere cuidarían el camino para que nadie interrumpiera la ceremonia, ya que en la tribu desconocían lo que se iba a efectuar. Sikalande hizo los trazos para situar a Mambe y rezar a Malongo que harían Nkisi, así se realizaron tres trazos de sacrificio, vida y muerte de Mambe. Sikalande, el cual era el mensajero, trajo el palo de ébano que endureció al fuego. Los derechos serian Entumbirona que consiste en una cabeza de caimán, cera, agua de manantial, miel, pájaro rumandio (canto divino), cocos, 21 corojos, el Matari Nsasi, 7 piedras de rio, el palo encendido que haria las veces de velas (Ruña nkunia), una ñoca, un huevo de mayimbe, los tres tambores (símbolo de alegría y voluntad), las armas del guerrero, las conchas de caracol marino (dinero), agua de mar como símbolo de grandeza y misterio, agua de pozo como símbolo de profundidad y seno de la tierra, ñames, maíz, plátanos, estos fueron los 21 derechos que presentó Mbako, luego lo rezó por el amigo inseparable de la infancia. Rezo de la Ejecución: Simbiriko kimbanza Kimbanza simbiriko Numalo ense mi Brillumba Moni kiambuto mumba. Kutenquere munalongo

Konyose Brillumba Mambe Entima kunancongo Atereré nodoki sabrabanu Ndembo ntulo sensenu Siki llangama wansa símbiri Wansa simbandando manga Kulanga kaweto Mambe Mambe nkano monikiambuto Sese nkisi malongo Sese songoroko masimene Ndiame sangara kindiame Sinbiriloño mutambre Fuiri ngombo uria Muyambe teverina nsara Kimpeso suamembo munio Zufian kanu Malongo alula Ngo Briymba yalula Mambe. Después que Mbako pronunció esto, Murabanda procede a hacer una limpieza en el cuerpo de Mambe para que fuera purificado al reino de Munalongo. Sikalande buscó Jurubbana, yerba que significa vida eterna y con ella Murabanda dijo: Kusuma vititi ngombo Kimbanza cocosuma Ndembo numaya ntima Kiako nsila ñoka tendundo Kimpunguele Entumbirona Sakilande Mbako Guariene Enkarime Murabanda Ndimbo Mambe muana va kunancheche brokomone Mbongo kuenda Ngo kuenda Malongo. Entare bango Lumboma Briyumba nkisi mpague Takone Mariguyaro nfuma Ntoto bango. Diciendo esto arrancó un mechón de pelo de la cabeza de su hijo para guardarlo de recuerdo y le presentó todos los derechos y dijo: Mambe yamulembe - Mambe Gando nduana sese sese Mayimbe enkan villama Villama Magamba Mambe wanza Matari matari nsasi Nkuma mayambe Mamba Kalunga Entuma salama ntuma Mayiquiri ensila mbamza Ndinga nsuso lemba Rumia nsila ñoka Guariene mingongo Cheche sambriko Masango masangoria

Makondo mamne Murande ndimbo ndinga Yamulembe nsime ero manfinda Engoma guaguara bafiote Simbirikollo. Se apartó de Murabanda y Entumbiroma hizo su entrada portando unos bejucos para ligar a Mambe y asi mitigar su dolor, este comenzó el ligamento diciendo: Katukando mpambia, Kukamba tondele ateriré, Murambanda ateriré, Munalongo senseku Kuani nioco Entunbirona Yari kibonda Ngó, Mambele kubonda Mabe sese numa Nkisi malongo mpúngo Enfua fuiri nfumbe, Masimene paguiame, Mambe kutara bango Yalula monikiambUto yantanso Yimbula bango Briyumba Guanguara. Comenzó la ligadura y terminada, Entumbirona pidió a Mbako para la ejecución que sería estrangulado por los bejucos y decapitado por la Nkunia (Mambele) y cantaron: Nkisi mambe ero Mabele Entumbirona Ero Mambele kubonda Menga kiangana kisia Enyila enkangre nfua Muana cheche kuame Zufiakanu yafiakano Siriki Mambele nkunia Yamulembe misi muyambre Munalongo yamulembe Ngo guarandoya ndembo Kriyumba orumbo nkeré Veno veno nero mengabe Dun dun nkunia Mambe Wansa Kalunga Baluande Tenda nsulo ngoro Kunasandi sinato kisindiako Endembo. Lentamente la sangre fue fluyendo, las primeras 7 gotas de sangre cayeron en la tierra, para que la madre naturaleza tuviera derecho primero que nadie y cantaron: Enkandia sikiri Mambele Fioto Menga mumba nsara (Canto) Ho yaya Mambele malembo Ho yaya nfumbe nsaure Ngo ntie kriyumba Mambe Kuma. Estos cantos NAINGAS le expresaban a la madre naturaleza lo que se estaba realizando y a su vez le estaban comunicando que no eran ellos culpables de lo que se estaba realizando, sino que los bejucos fueron los que estrangularon y la Nkunia lo decapitó. Después de la ceremonia de ejecución, Entumbirona con la ayuda de Guariere decapitó el cuerpo sin vida de Mambe. Separaron la cabeza del resto del cuerpo. Sacaron el corazón, los genitales, los pies, las manos, las tibias y las choquezuelas. El hígado y parte de las tripas se le entregó a Sikalande, para que lo pusiera en un lugar donde Mayimbe comiera, así le pagaban el derecho por participar en esta ceremonia. Como desde que Ngo presentó síntomas de muerte, Mayimbe siempre rondó el lugar, era necesario esconder el cuerpo del tigre muerto

y darle de comer a Mayimbe fuera de allí para que se alejara y no descubriera el lugar con su presencia. La cabeza o Kriyumba la tomaron todos en las manos envueltas previamente en miel y tierra, así no serian manchadas de sangre. Solo las manos de Ntumbirona y Guarienei Entumbirona. Rezo: Ntumbirona kriyumba Ya nsaure ero konyose Guarilonga nsulo Mayimbe karire, zutete Chiquirimato karaire kutenguere Entie ahullere Mambe kisénguere lifan kule Kiguagua ensisauria Mayimbe gando entima Menga yamulembe. Depositaron la cabeza junto a la de Ngo, que yacía en el güiro que fue envuelto en cera, junto al huevo de mayimbe que también fue sacrificado para que pagara un derecho por su presencia inoportuna y el huevo como símbolo de la vida y nacimiento. Sus vísceras van dentro de la caña brava junto con las de Ngo, y la otra parte en la Nkunía que ahora será un atributo sagrado pues sirvió como tal. En la decapitación de Mambe y la muerte de Ngo, las lenguas fueron adjudicadas al tambor la de Ngo, para que brame y ruja y la de Mambe a las conchas marinas las cuales servirían para conversar (Chamalongos) cuando fueran consagrados con la lengua y la cabeza del Glen Glen (pájaro hablador) Los pies de Mambe fueron enterrados por Sikalande al pie de la piedra donde descansa en güiro con la Kriyumba de Ngo junto a la de Mambe. Entumbirona cortó las puntas de los dedos de los pies y se los entregó a Sikalande para que los llevara a enterrar a distintos caminos en relación con los cuatro vientos y cantaron: DUN dun kangra nsila..... Así se amarró por vez primera, para que nadie llegara al lugar donde se había sacrificado Mambe y a su vez el espíritu caminaria en cualquiera de los cuetro vientos, las tibias o kisénguere se cargaron y puestas en cruz para que el Nfumbe del hombre tigre caminara solo cuando le fuera autorizado, puesto que con ellas en cruz tendría los pies enredados y no podría caminar. REZO PARA EL AMARRE DE LOS CUATRO VIENTOS Entu kiako ntula numalo kuenda Yampemo nsila endulako ndumba Muana tóndele vica vioco ense Saukende. Sarabanu vititi munalongo Muana ntanda sikiri nkisi Mumba finda veno nfumbe Kunanso nsaure ntare Simangolla aguaruere mi Lembo murambe wa kunankongo Kangra ndumba, kangra muana Mambele nfioto Entumbirona Ki bonda guari mbova ndinga malenso Nkisi Mambe Ngo Briyumba. Lumboma mumba tuverina

Tuverina nkisi, tuverina yaya. Y cantaron: Tuverina nkisi, tuverina yaya. Con un pedazo del corazón del difunto los demás derechos se preparó un Ankuta, se le dieron de comer al caimán y a la ñoka. Como el caimán no habla y la ñoka no duerme, guardarian el secreto elementalmente del fundamento, que ya estaba formado y que se llamo: Nkisi Mambe Ngo Brillumba Teverino El caimán también cuidaría y guardaría el secreto, ya que cuando Sikalande fue al río que estaba manchado de sangre, así comería el secreto y no lo divulgaría, pues no tiene lengua. También fue ofrendado como acompañante del sacrificio, porque es Ngando Nduana Ngando Batalla y prehistórico, el primer Ngando de ofrenda que por anitgüedad reservada y fuerza, ademas de ser dueño del rio y primer Ngando, porque cercano se fue a buscar los derechos para el sacrificio. Había que pagarle a la tierra y a la naturaleza, preparando una escolta para que él, más tarde fuera sacrificado, eran ventiuno los derechos entregados y Mbako estaba cansado de caminar, y al primero que vio y capturó fue al caimán, no continuó buscando los otros derechos y regresó, cuando llegó Guariere que custodiaba el camino de los derechos a lo que Nbako contestó: Yasina Ngando Nduana. (No hay más Ngando que batalla) Cuando ya todo estaba prácticamente concluido, se unieron los seis restantes y con la sangre juraron no contar a nadie sobre la suerte que Mambe había corrido y lo que habían realizado, así se hizo el primer Simbiricuyo con juramente de sangre de la tribu, habían salido siete y ahora regresaban solamente cinco. Mambe murió y Guariere y Nbarime se quedaron cuidando el lugar, hasta que Murambanda regresara de la tribu y dijera lo que se realizaría cuando llegaran a la tribu. Mariwanga quiso saber que había sido de Mambe y Guariere y Enkarime, nada le dijeron, pero ella presentía algo, Nsasi un guerrero que vestía piel de león también se interesó. Nada supieron, el tiempo trasncurria y nada se sabía de Barambanda, hijo de Murabanda y hermano de Mambe el primer Nkisi. - FIN Tratados de Malongo Guaó Coballende ngua Buenas noches temu temu Cortesia mi nfumbe nganga Tata nkisi buenas noches Vititi muana longo muana Yaya nkisi 7 cinta Guardiero nganga da licencia To lo nganga son mi ganga To lo tata son mi tata Atereré musi mayambre Sala malekun, malekun sala Yo me acuerdo San Nicolás Sala malekun, malekun sala Primero Nsambi que todas las cosas Yo me acuerdo San Nicolás Son malembe son bendito Ndumba malembe cosa mala Kiangana kiangana pa talumba Yo si cuenda pa talumba

Biriguando lo que ndinga Fumanpi bulunguanda Quien mandó guaó Coballende Yimbirigua kimdiambo es eso Kindiambo es eso San Nicolás Coballende vivió en el pueblo de San Nicolás. En dicho lugar, por sus andanzas con mujeres, su sanre se enfermó, treyéndole consigo la lepra. Así mismo se contaminaron algunas personas del pueblo, que hasta él mismo se asustó. Por esta situación casi lo eschan del pueblo, y abochornado se va rumbo a la montaña. Un vagabundo lo ve y corre hacia la ciudad gritando que lo había visto muy enfermo en la loma, Nsasi (7 rayos) al oír tal cosa corre en su búsqueda, sube a la montaña y se acerca a Coballende y lo ayuda a hacerse Rey, diciéndole a este que lo llevará para donde él será Rey y este le responde. Que Rey voy a ser yo con esta facha y estas lepras, agregando Nsasi (7 rayos) No importa te cubriré con esta tapa de guano y lo condujo al lugar donde iba a llegar a ser Rey mandado por Dios a estas tierras llamándose Dimas, así fuen cuando Coballende siendo maldecido fue bendecido. Muna muna Nsambi muna Muna cunankisa Muna Nsambi liri Muna Nsambi Mpungo Nsambia matari yonko Kindiambo es eso pangayeto Nsambi nfuiri quinlo nbonda Son maldito son bendito Mia mayimbe uria sansa Vititi Nsambi son bendito Kindiambo kuenda cunanquisa Yimbirigua quien responde. Cuando Nsambi (Dios) entró en el monte sagrado se sentó en una piedra de imán, la que le dio San Pedro para que sobre ella edificara la iglesia Católica que es lo que se llamó en el palo: Si Nsambi cuenda Nfinda Kinani matari yonco, que quiere decir: Si Dios entró en el monte ¿en qué piedra se sentó? y respondiera en palo: Zambi Yonko Matari Sungle que quiere decir: Dios se sentó en una piedra de imán Tratado de Morocuto y Cagalanga Morokuto era un palero muy famoso, mentado y temerario en las tierras congas, el cual tenía un hijo llamado Cagalanga, él vivía el bochorno porque su padre no le entendía y no le enseñaba sus conocimientos, teniendo que depender de los otros mayores. Morokuto destruyó muchas casas de palo en las tierras congas. una noche estando plantada la casa Zarabanda 7 campanas, a media noche se encontraba Morokuto en ella, al llegar su hijo a ella toca con su maña y Morokuto le dice saliendose Cagalanga con buen saludo (Mubo nsala Kimboli tata) y es cuando Morokuto coge Mbele para tapar, su hijo preparado se defiende y tumba al padre y sucediendo empieza a cantar: Vamos al velorio Tanislao pa la nfinda, sucediendo el padre que estaba en el suelo moribundo le responde con el siguiente canto: Ya mu va nfuiri, to mi ganga son tu ganga. Ya sea killisi arriba mundo, mi kiyumba cuende kimdebo pa mú ser nfumbe cheche. Ceremonias: Cuando el fundamento va a comer

Achikirimato munio ndinga Nkisi malongo, agué ndinga Pandiame kisiako embiala Ntima kuna kanko kanko kunan Malongo aguiri atere malongo Misimuyambe fa numba uria Guaririonga nsuso Nchia ndia nsinsa mayimbe Masimene mukango nsualo Kongo empungo nkatike Nsara bichichi bilongo Longo roco naisa ñanga segue Ñenguereke pemba yalula nkisi Briyumba yalula mambe endame Munia kiamboto lukila dilanga Nkisi embele kumbonba masese Numa guaririonga endiago Karire brillumba endembo Ngo kuenda guinea bambo Sambe kontagri gasikuaguala Suame sula pempo. Para iniciar conversación con los chamalongos Aguiri nkisi congo mato sikiri mato, menso, sikirimenso Munio emboba Numalo emfumbe ganga endilga Chamalongo Luango guari Emfumbe guari, chamalongo Ndiana nkisi tendembana kimdembo Sacunanguaco Talanka mosi konyose Kriyumba enfumbe emboba Endinga yampemba Malongo wa cunan congo. Para preparar un cambio de vida Se llevará a la persona al monte dejando el fundamento encendido, se parara de espaldas al lugar donde se va a trabajar, pues no podrá mirar, y se hará lo siguiente: El tata abrirá un hueco a la altura de la sombra de la persona, cuidando no introduzca la de él. Prenderá un pedazo de vela con un vaso de agua al pié del hueco, soplará a la persona con aguardiente, vino seco, humo de tabaco y le hará lo mismo al hueco. Limpiará a la persona con miniestras diferentes y nueve (9) centavos echándolos al hueco, romperá la ropa de la persona y eso va al hueco, la limpiará con el pollo y lo matará con una piedra que estará al lado del hueco, echando el pollo dentro del hueco. Limpiará a la persona con el coco y romperlo con la piedra mirando la letra que sale, Terminando esto se echaran los pedazos de cocos dentro del hueco. La persona saldrá caminando sin mirar para atrás, o sea, para el hueco, debiendo ir los dos al pie del fundamento para la última ceremonia. Cambio de vida al pie del fundamento Para ello se manda a traer: -. Muñeco macho con la muda de ropa usada de la persona. -. Siete cintas de colores diferentes, menos negro. -. Una vela, tabaco, una botella de aguardiente, una de vino seco, maíz tostado, de 7 a 21 quilos, 1 coco. El tata lo prepara todo y después llama a la persona, se prepara el fundamento, se le da conocimiento y se le pregunta por qué camino coge y qué fundamento responde al trabajo. Parar a la persona sobre la firma, se rocea y se comienza a enredar a la persona con la cinta dádole tres vueltas a la izquierda y tres vueltas a la derecha, cuando esto se haga ya debe estar el muñeco arriba de la firma, se le cortará la cinta, se limpiará con miniestras, los centavos y después con maíz tostado, todo esto se colocará dentro del muñeco, luego se

limpia con el coco rompiéndolo en la puerta, trazar firma por remolino echandolé embozo, se le dará vuelta adelante y otra hacia detrás, después se borrara la firma y se le dará cuenta a los fundamentos dando por terminado el trabajo, se le preguntará al fundamento el camino que cogerá el trabajo. FIN "NOMBRES DE PROVINCIAS". Ntoto nani............Pinar Del Rio Ntoto cunanbanza......Habana Ntoto cunancieto......Matanzas Fiala............ajo Gampila, ndeba guaniyila, Guaniyila, koplete batama Pimpi......................ajonjolí Ntoto cunalumbo.......Las Villas Ntoto cunantare.......Camaguey Ntoto cunanguao.......Guantanamo NOMBRES DE ANIMALES. Ngombolo....................................Ciempiés Fuakali........................................Arriero Nons...........................................Araña Ntiawo, Dudndu, Munortoto…….Bibijaguas Ngombe......................................Buey Kumbe........................................Caballo Muna mansa...............................Caimán Luguea, Luweña, Linkeña..........Camaleón Nkala..........................................Cangrejo Tanfen, Nbrinda.........................Camarón Kardia........................................Caracol Nsuso yamboaki...................... Gallo indio Sunku, Nsara.............................Garza Kamu, muansuako, ntuala.........Gato Kien Guanga............................. Gavilán Shesherengoma....................... Grillo Nkeke........................................ Hormiga Kalakuseku, ngongoró...............Jicotea Diansila......................................Lagartija Mini mini, Mguem......................Murciélago Akasi, Nkasa.............................Loro Nkegua..................................... Mono Yame, Nbrieva.......................... Paloma Rabiche Nsansi......................................Pescado chiquito Inte, Ankala..............................Pitirre Yamboaki.................................Pollo Indio Plikafinda.................................Ratón de Monte Ñoka........................................Serpiente Mayimbe..................................Tiñosa Shensheregua, Tie tie.............Tomeguín Gando mundonsa, Kimbale Ngondo..Cocodrilo Ngulo.......................................Cochino Nfuse.......................................Cucaracha Imaka, mbomba.......................Culebra

Kuare, Meme...........................Chivo Teremina, Isira, ensaó, bombonfinda............Elefante Guombalo...............................Gallina Guanon mbeke.......................Gallina enana Nsusokuame, Nkiko................Gallo Nsuso Wanfembe...................Gallo blanco Nsunso yondole......................Gallo negro Ngombe Salombe Muana.......Vaca Kuome.....................................Venado Munsu nsonque......................Guanajo Nsandi.....................................Jaiba Nkurre.....................................Jutía Shu..........................................Lechuza Nga..........................................Leopardo Añufa, Añaka..........................Majá Mini Mini, nguembo.................Murciélago Bua, mbua..............................Perro Nsansi yakala.........................Pescado grande Yambekere.............................Pollo enano Chula......................................Rana Somba Kiula, Ngo nsbuf........Sapo Ngo........................................Tigre NOMBRES DE PALOS, BEJUCOS Y HIERBAS RECONOCIDOS ENTRE PALEROS Finli..............................................Aba Ngungu........................................Abrojo Furwe...........................................Abrojo Amarillo Ntola, Akala..................................Acana Tapía...................... ……………...Acacia Aba...............................................Acebo de sierra Nki................................................Aceitero Nkayo...........................................Aceitunillo Que...............................................Achicoria Que...............................................Achote Bulankane, Bemberiko..................Aguedita Klo kukumonga..............................Agalla de costa Nfu.................................................Agapanto Donki..............................................Agracejo Akun, nflu, nsafo............................Aguacate Niosa kumpiri kunaosieto, Fiala Gondo, Ndundo, Dundungon Bewoto..............Alancracillo Manfolo........................................Alamo Meshoso......................................Albahaca Medalo.........................................Albahaca Gongor.........................................Alcanfor Aruta............................................Albahaquilla Nkuni kuye, Flecheo....................Algarrobo Nduambo.....................................Algodón Tuonso.........................................Aguinaldo Blanco Mbeumbo.....................................Aguinaldo Morado Kualao, Inkake Kindungo, Adungo...........Ají de chile Mawagi, inkaldo...........................Ají dulce Ndunge, Ndungo, ndunge ndina, kue..........Ají picante

Wangongo...................................Arbol del Cuerpo Kuanso........................................Arbol del Cebo Signa...........................................Acediana Sunsumie....................................Aroma amarillo Kerikoole.....................................Aroma uña de gato Loso............................................Arroz Luonga........................................Artemisa Duanje........................................Astronomía Luangwe.....................................Ateje común Binvaka.......................................Ateje hermoso Pangua.......................................Ateje macho Maike..........................................Atiponlá Lunga kuma................................Ayua Tauve..........................................Azucena Nfula...........................................Almagre Bandu.........................................Almendrillo Tuanso........................................Almendro Dioke...........................................Artemisa Firio.............................................Añil Fico.............................................Arabo de piedra Groo............................................Arara Masere........................................Arbol de Cera Iyen.............................................Ortiquilla Kunayanga Nfita.........................Bejucos Mbi..............................................Bejuco Alcanfor Seico...........................................Bejuco Amarillo Wangara.....................................Bejuco Batalla Fumasi kuen...............................Bejuco Berraco Waniko........................................Bejuco berraco Efun............................................Bejuco ñatero Sekuese.....................................Bejuco lombriz Bieschiencho Nfinda...................Bejuco madrina Mansingre...................................Bejuco perdiz Brose..........................................Bejuco prieto Sarabanda Yovonke...................Bejuco San Pedro Nsantori......................................Bejuco vergajo Ywonfi.........................................Bejuco de corales Mpoti...........................................Bejuco de cruz Ouyole........................................Bejuco de Cuba Munto.........................................Bejuco de fideo Addei..........................................Bejuco indio Nfitongona maria........................Bejuco de la Virgen Disoto.........................................Bejuco guarina Mbagoro, Mbala.........................Boniato Wengne......................................Bruja Kuenyo, kabinda.........................Cabina Nkunia beloluasu........................Cabo de hacha Uye.............................................Caguairan Ngua, yere..................................Caimito Alnaguo.......................................Calalú Lele kanguako, Guanchinango...Cambia voz

Musincuenga..............................Campana Kusuambo arungo......................Campana blanca Banso, nfula, fein........................Candelilla Makokagunda Nona shola..........Canela del monte Totai............................................Canutillo Musenga.....................................Caña Musengue, mumu.......................Caña fistula Moluongun..................................Combustera cimarrona Karo, Nkeri..................................Caro, cascabelillo Bontenso.....................................Caumao Malale.........................................Cebolla Skunia lomba, Nkunia ma Bunga............Ceiba Sonjuo boumba Cocosondu Kumulenga, Ndunbi Konunputo...........Ceibón Monstuto.....................................Copaiba de aceite Yuje............................................Coralillo blanco Resi, Maba, Nyeta, Karende......Corojo Kisiabolo.....................................Cuaba Faere..........................................Cuajaní Kionmere Bisa mamba...............Cucaracha Bititi mosa...................................Culantrillo de Pozo Bianka.........................................Culantro Mombati......................................Cupido la uva Isa...............................................Cardón Kondo Are...................................Cardo, Santa Naidi Pankunia matari..........................Ébano Carbonero Moonyere....................................Caramboli Yukuka........................................Caoba Onswao.......................................Caobilla de Sabana Madidiana....................................Caña brava Malengue, wale, Makongue.........Calabaza Urekere........................................Carguesa Baue.............................................Castaño Kayungo, Iyanga..........................Cayungo Nkunia menga tuola.....................Cedro Lague, Raribe, Gondo, Fiama, bomba nsei, Sonda, Nfumba, Musinon Sombi, Sondo Nkunia.........................................Ceiba Nagoni.........................................Celosa cimarrona Nkinie lele sambiantuka, Somialele, Sambiantuka.....Cipres Okunia Ntaka, Nkunia Muinda.....Cocuyo Nyumbo........................................Copal Nri.................................................Cordoban Nkonda.........................................Corteza de palo Bembonfuria, Boronkeri................Chayote Maronki.........................................Chicarron del Monte Biloko............................................Chirimoya Menkarime....................................Chichona Bondo, Jinvao...............................Dagame Mundela........................................Diamela Baombo........................................Escoba Amarga Karunda........................................Escoba Cimarrona Ngoto............................................Espinillo

Imbo..............................................Espuela de Caballero Arituu.............................................Flor de Agua Guendi...........................................Frijol Carita Agrandudu.....................................Frijol Negro Maschafío Naike muana nkete, Mbomba........Frutabomba Nbundo, migua..............................Grosella Mondu...........................................Granadillo Ambondiga....................................Guanabana Toyiyeke, Molunse........................Guano Blanco Matansi..........................................Guano Wasoso, Madembi.........................Gua Nkunia bonde mabisa....................Guama de costa Nkuyo............................................Guara Suankibilunga, Nfundu, Suaribalunca.......Guayaba Montoo..........................................Galan de Noche Yongoso, Tongo............................Girasol Nfita, Salonki, Suandi, Indoso.......Grama Yunkawa.......................................Guayakan Yerua.............................................Helecho Bititi longo......................................Helecho del rio Nungaka........................................Hicaco Kandatalu......................................Hoja de trébol Nkonda..........................................Hajac Shana............................................Humo Longui............................................Jaboncillo Bootongo, Diambula......................Jagua Brokanani, Atakonda.....................Jaguey Ntua...............................................Jengibre Yomo.............................................Jayabico Mosombila, Tatakongo..................Jía Amarilla Ntuenke, Batta...............................Jía Blanca Grenguerengue Kunonsiete, Guengue, Meguengue.........Jobo Kalunga madiada...........................Júcaro Amarillo Talome...........................................Júcaro Osekere..........................................Laurel Karonko..........................................Limón Tukonso..........................................Lirio Nti...................................................Madera Ngunguro........................................Manca perro Nbi Nkanda, Gonkua......................Malanga Malembe.........................................Malva Bangolo...........................................Mamey de Santo Domingo Nyumba, Miniyamba.......................Mamey Mapusua.........................................Manajú Ngubi...............................................Maní Bodule.............................................Manzanilla Kanda, Fititi, Nkongriso…………….Mariposa Kasuasa Kumpase, Ngrefo.............Moruro Mashafio surimamba.......................Melón de agua Mashafio suriyame..........................Melón de castilla Nonlobanto......................................Nalviara

Emabenga, tupe makondo..............Nengo Bolo mamba, Maoba Mboliakala, Mbefo molala, Nkiamkian, Malota..........Naranja Imbiko looto.....................................Ñame Imbiku salalo...................................Ñame volador Simono............................................Ocuje Mikembo.........................................Ojo de profeta Guinda bola.....................................Oreja de palo caballero Nmeyemo........................................Orozuz Musi mundola..................................Palo blanco Nkini, Mbi, Moschafio, Guasko........Palo bobo Mubon..............................................Palo bomba Moruombo........................................Palo Bronco Brulekie............................................Palo Caballero Nguengue........................................Palo caja Masango..........................................Paja de maíz Nombako.........................................Palo amargo Bebere Kinbansa.............................Pata de gallina Inin Inaro.........................................Pega pega Milisia..............................................Pendejera Ntongoto..........................................Peregrina Ntuare, Bititi Kamaluya....................Perejil Esokuselu........................................Pimienta Tuola................................................Pimienta china Bundomaye.....................................Pino Matoko, Nina, Miengue...................Piña Nshungo..........................................Palo Cenizo Fumosi............................................Palo Cochino Mela, kisiabolo, Nkunia...................Palo cuaba Mekuembi.......................................Palo diablo Osonko...........................................Palo guitarra Sekense, Boye...............................Palo hediondo Nkunia mpeka................................Palo Malambo Bandundu.......................................Palo Mulato Masusensa, Mufuita.......................Palo Negro Musimbele loosen..........................Palo Quiebra Hacha Moluyaba, Nkitan Kitan, Kiriabao...Palo Ramón Beberiko, kulonbe..........................Palo Rompe Hueso Yiguylo, Funkulene........................Palo Tocino Alubende dianfinola Ntuta.............Palo Torcido Manga, Bakasola..........................Palma Ni Kaguangoko.............................Papa Fuitako......................................... Ruibarbo Sakunoro, Sobunara.................... Sabe Lección Nshoon.........................................Salta Perico Leka..............................................Salvia de Castilla Palo Señorita................................Sangre de Doncella Tingo ebeta, Neihba, Dianfinda....Siguaraya Nsungo, Sunga.............................Tabaco "NOMBRE DE LOS SANTOS". Kuke Npiota................San Benito Malacoco....................San Daniel

San Liri.......................San Norberto Musilango...................San Isidro Tone...........................San Avelino Sabicunanbansa........Virgen De Regla Baluande....................Virgen De Regla Luna Nueva................Virgen De Regla Batotonqui..................Los Desamparados Mamonga...................Anima Sola Nkuyo.........................San Roque Taranbele...................San Sebastian Totonque....................Santa Rita Kunanquisa................Santisimo Mucheti......................San Ramon Guedun......................San Cristobal Muanalungo...............Padre De Los Rayos Daday........................San Francisco Lleso..........................San Agustin Maicoco.....................San Luis Nsasi O Siete Rayos........Santa Barbara Chola Nguengue.......Caridad Del Cobre Madre De Agua.........Virgen De Regla Cuballende................San Lazaro Lucero Nganga..........Niño De Atocha Centella.....................Santa Teresita Zarabanda.................San Pedro Tiembla Tierra...........Las Mercedes Gurufinda..................San Ambrocio Ndoqui.......................El Diablo Nombres de ngandos y firmas para rayamientos Zarabanda: . Quicio Puerta . Brillumba Musi . 4 Viento Tambua Illa . Cuyere Ngando . Orumbo . Monte Oscuro . Numbe Nganga El Igualito . Yuyumbila Chola Nguengue: Siete Rayos: 7 Palmas . Mariquilla Vence . 7 Brillumba Ngo . Guerrera . 7 Estrellas . Cococo Marisela Ndoqui . 7 Lomas . Duculango Zarabanda . 7 Rayos Barremano Tiembla Tierra: . Ngundo Liri . Vioco Zambi Coballende: . Moco Zambi . Ndoqui Yaya . La Mile Matari Punta Loma . Coralillo Ndoqui Madre De Agua: . Marmol Blanco 2 Muletas . Kalunga Mpaca Ndoqui Lucero: . Remolino 4 Vientos . Madruga . Mayanguera . Prima NUMEROS EN CONGO. 4...................Iya 1...................Yosi ó Yesi 5...................Ifame ó ifumo 2...................Yole 6...................Isabani 3...................Itatu 7...................Isubuare ó isabriari

8...................Imania, inona ó inonia 54..................Ifumokumi iya 9...................Fua 55..................Ifumokumi ifume 10..................Kumi 56..................Ifumokumi isabani 11..................Kumi Yosi 57..................Ifumokumi isabuare 12..................Kumi Yale 58..................Ifumokumi inona 13..................Kumi Ibatu ó kumiyate 59..................Ifumokumi fua 14..................Kumi Iya 60..................Isabamikumi 15..................Kumi tano 61..................Isabamikumi yosi 16..................Kumi Isabini 62..................Isabamikumi yole 17..................Kumi Isabuer 63..................Isabamikumi itatu 18..................Kumi Inona 64..................Isabamikumi iya 19..................Kumi Fua 65..................Isabamikumi ifumo 20..................Chichiguma 66..................Isabamikumi isabani 21..................Chichiguma yosi 67..................Isabamikumi isabuare 22..................Chichiguma yole 68..................Isabamikumi inona 23..................Chichiguma itatu 69..................Isabamikumi fua 24..................Chichiguma iya 70..................Isabuarekumi 25..................Chichiguma ifame 71..................Isabuarekumi yosi 26..................Chichiguma isabani 72..................Isabuarekumi yole 27..................Chichiguma isubuare 73..................Isabuarekumi itatu 28..................Chichiguma inona 74..................Isabuarekumi iya 29..................Chichiguma fua 75..................Isabuarekumi ifumo 30..................Itatukumi 76..................Isabuarekumi isabani 31..................Itatukumi yosi 77..................Isabuarekumi isabuare 32..................Itatukumi yole 78..................Isabuarekumi inona 33..................Itatukumi itatu 79..................Isabuarekumi fua 34..................Itatukumi iya 80..................Inonakumi 35..................Itatukumi ifumo 81..................Inonakumi yosi 36..................Itatukumi isabani 82..................Inonakumi yole 37..................Itatukumi isubuare 83..................Inonakumi itatu 38..................Itatukumi inona 84..................Inonakumi iya 39..................Itatukumi fua 85..................Inonakumi ifumo 40..................Iyakumi 86..................Inonakumi isabani 41..................Iyakumi yosi 87..................Inonakumi isabuare 42..................Iyakumi yole 88..................Inonakumi inona 43..................Iyakumi itatu 89..................Inonakumi fua 44..................Iyakumi iya 90..................Fuakumi 45..................Iyakumi ifume 91..................Fuakumi yosi 46..................Iyakumi isabani 92..................Fuakumi yole 47..................Iyakumi isubuare 93..................Fuakumi itatu 48..................Iyakumi inona 94..................Fuakumi iya 49..................Iyakumi fua 95..................Fuakumi ifumo 50..................Ifumokumi 96..................Fuakumi isabani 51..................Ifumokumi yosi 97..................Fuakumi isabuare 52..................Ifumokumi yole 98..................Fuakumi inona 53..................Ifumokumi itatu 99..................Fuakumi fua FRASES. Tetie.........................................Buenos Dias. Cheche.....................................Buenas Tardes. Cheche nkita............................Buenas Noches. Mbumba a Puanoni.................Cual es su nombre.

Nsanbi Ndumbul......................Dios me castigue. Mundele kualukila mukonda, Afiota kualukila bititi mela...........................El blanco sabe con la pluma. El negro sabe con el palo y hierbas. Muana luke cualukila................El muchacho sabe correr para esconderse. Abara pua.................................Esta enfermo. Ntondela lukuonda....................Haz lo que quieras. Kuenda Muana..........................Va a buscar mujer. Kumanaguako...........................La puta de tu madre. Leka kuame...............................Me voy a dormir. Yakara muana mpange uas nfinda ntoto........Muerto que habla delante de la puerta por medio del perro. Nkita mpungo............................Muerto que vive en la cazuela. Nso............................................Ojo, vista, ver. Atakoko......................................Por mi abuelo. Kukandobon..............................Que le duele. Kindiambo.................................Como esta Ud. Lumbre Kuanke.........................Dia de hoy. Ariku bombaya..........................Espiritus malos. Pua............................................Este no sirve. Kuenda nsila.............................Ir a la calle. Kuenda mano nsila...................Va a buscar a la mujer a la calle. Kifuá.........................................Me muero. Leka.........................................Sueño, dormir. Kinguiri menso.........................Niña de los ojos. Pandilanga...............................Nuestro Señor jesús Cristo. Ki lumbo...................................Que dia. Kindiambo katele mambo........Que lengua habla Ud. Mano guayala..........................Quien manda aquí. NOMBRES DEL CUERPO. Encombo.............Cuerpo Nsefo...................Pelo Lucena................Cabeza (vivo) Quiñaco..............Cráneo Nkuto..................Oreja Masuro...............Naríz Vioco..................Ojo Quiquirimenso....Retina de los ojos Munonua............La Boca Ntanda, Encuala.Lengua Emputo...............Diente Entulo.................Pecho Mallene..............Senos Cunanchila........Corazón Fongueme.........Estómago Munolunga........Barriga Lumbe a moco...Las manos Enlembo.............Los dedos Ensalembo.........Las uñas Numalo..............La piel Enqueto.............Cintura Conguso............Culo

Nkuto.................Oído Kisonda..............Pene Macate...............Bollo Menga...............Sangre "ABECEDARIO CONGO". A...................Yugo B...................Yulo C...................Yili CH................Busipa D...................E Buo E...................D Saluari F...................Came G...................Bisula H...................Busili I....................Tiluli J...................Yalumi K...................Talaba L....................Bi LL..................Biubi M...................Duli N...................Suli Ñ...................Balu P...................Dilonia Q...................Oou R...................Yolito RR................Timini S...................Yurico T...................Halua U...................Simbulu V...................Sume X...................Nvi Y...................Tense Z...................Huiton VOCABULARIO CONGO. A Angoya: Bastón del fundamento que se baila cuando hay guarandoya. El cual se entrega sellado en su unión. Anafinda: Sabana. Acara: Marido. Agué meni: Hoy mismo. Airosa kinoni: Hielo. Ajimo: Vientre. Akueto: Lo contrario. Akure: Derecho. Alango: La loma. Ampambia: Hermano mayor. Ankeré: Malo. Andilanga: Tiempos lejanos. Atizala: Esconder. Avianzan: Ozain.

Azolo: Viento. Azumbo: La montaña. Anagongo: Ajonjoli Achiviriqui: Miguel Arcangel. Afiala: Esconder. Ando Bay Quebo: Que tú dudes. Amputo: Lego. Akuton Bile: Cocinar. Anene: Grande. Atakoko: Por mi abuelo. Aribu Bombaya: Espiritus malos. Ankuta: Comida del muerto o el NKISI. Amuana: Ceremonia del cementerio. Ankomengane: Rostro desconocido. Amanigunda: Mujer invertida. Ariongo: Corriente del río. Asualo: Espiritu de la Desembocadura del

río. Aterere: Permiso. Avianzan: Gurufinda. B Babula: Desatar. Babulu - Ngurufinda: El que posee el espíritu de un antepasado. Baconfula: Mayordomo. Hijo de Ganga. Bacuso: Rayos. Bacheche: Fuerte. Bade: Lo que no es. Badeselva: Danza. Bandome: Colores oscuros. Vino tinto. Bafiote: Negro. Bakasala: Palmas. Bakufa: Mayordomo de prenda. Bakuende Bomban: San Antonio. Bakuyere: Marido. Baluande Kiambico: Dios del Mar. Baluandi: Virgen de Regla. Baluka: Cambiar de idea. Bambo: Tribu. Bane: Golpes. Bandoki: Brujo. Bandu: Caldo. Banduina: Bandera. Bango: Ultimo. Bangundo: Cocodrilo. Bankita: Antepasados. Baombo: Escoba Amarga. Barabadio: San Pedro. Barabanda: San Pedro. Baracuame: Sombrero. Baralondinga: Cuenta algo. Basagara: Palma de la mano. Basala langueto: Parte posterior de la mano. Basame caculango: Agua que corre. Basangal: Palma de la mano. Batalla: Aire. Batato Bongo: Un Gobernador. Batente: Palo para dar. Bati: Todo lo que...... Bebe: Labios. Bebe sinfe: Ropa Blanca. Bemba: La Cacayda. Bembo Nula: Rabo de Nube. Bengua: Ciclón. Bequele: Hígado Inflamado. Bibamance: Manteca de corojo. Bibiosima: Hormiga Brava.

Bican bico: Que no se encuentran. Abandonado, interrumpido, terminado, cambio. Bichichi: Bicho. Bichichi meco: Gusano. Bigan diame: Elementos que se empolean para hacer las ngangas. Bakongo luango: Congo Real. Bilongo: Brujería. Binga: Averiguar, buscar. Biningulo: Cochino. Bisi nsuso: Carne de Gallo. Bioco: Ver, mirar. Biroburo: Conversador. Bisi: Carne, huevos (Animales). Besonso: Clavo. Besonso bukilanga: Clavo de línea. Besonso bukilanga endumba: Clavo. Bisonse ensuso: Espuela de Gallo. Bisongo: Clavo. Bisonsi: Pescado. Bisuri: Nariz. Bitondo: Hediondo. Boata: Botella. Bobe: Beso. Bobelankele: Tronar. Bofiate: Mulato. Boileo: Trazo que se deja al pie de un árbol, representa otro yo en su vida. Boime: Bastón. Boloca: Peseta. Boma: Ruedo. Bombofinda: Elefante. Bomba: Maja, tinaja, atar fuerte. Bombe la Bumpar: Gato. Boma: Maja Viejo con tarros. Bonda: Echar. Bonke: Miel de abejas. Bonsa Limpa: Campo. Bubococa: Pavo Real. Bukilanda: Ferrocarril. Bumo: Estomago. Bun: Vete. Bunonfoca: La noche. Bundo Basonde: Sopa de platano. Bungonda: Chino. Bunque: Miel de Abejas. Buquilanga: Ferrocarril. Burubbano: Viejo. Burucuame: Sombrero. Burukuntela: Pelea, problema.

Brancanioni: Cojones. Brazo Fuerte: San Cristobal. Bria: Comida, Caer. Brillumba: Tierra donde vivio el primer NKISI, MANBE. Brimine: Pulso, argolla. C Caangari: Rinoceronte. Caboronda: Policia. Cachicauhala: Silla o asiento. Cafu: Carabela. Caffo: Muchedumbre. Caffu: Reunión. Caffunyo: Compañero. Calaza: Calabaza. Calunga: Mar. Callesu: Esta sucio. Campo finda: Cementerio. Camarioca: Camaleón. Canda: Carta o papel. Candango: Cazuela de barro. Cangre: Yuca. Carao: Carajo. Carcoma: Bibijaguas. Cariampemba: Reunión de tres. Carire: Diablos, estrella o dos cosas. Carike: Rey de lo que nunca muere. Catuca: Machuca. Caye: Esta. Centella: Oya. Cisele: Diente. Co: No o De. Cocoansa: Río. Conguoco: Compadre. Conguame: No me quiere. Conguso: Culo. Congo: Cabeza. Condia: Calabaza. Conboca: Subir. Consuaco: Compadre. Confinda: Campo. Coromina: Araña. Coralillo: Enredadera. Cota: Entierra. Cotalemba: Cementerio. Cu: Tú. Cuaba: Muere o acaba. Cuaco: Risa. Cuaco cuaco: Risa burlona. Cuadrilla: Grupo o familia. Cuama: Coge.

Cuame kiako: Molestar poco. Cuananguao: Oriente. Cuane: Molestar. Cuatro vientos: Elegguá. Cuballende: San Lázaro. Cuco: Coco. Cucuaco: Compadre. Cucuaen Cuaqui: De Madrugada. Cuenda co: Pasa, entre, ven. Cueto: Somos. Cueto endioco: Somos grandes. Cuguenfiata: San Benito de Palermo. Cuile: Collar. Cuilo: Pajaro. Cumbe: Carro. Cuna: Sabana, algo que brota, nace. Cunalombo: Las Villas. Cunalombo: Luz del dia. Cunalumbo: Cielo. Cunallanda: Pozo. Cunallaonda: Tierra Lejana. Cunambanza: La Habana. Cunambata: Levanta. Cunanfinda: Selva. Cunanguaco: Coño de tu madre. Cunansimba: Selva. Cunanchila: De corazón. Cunansieto: Matanzas. Cunankisa: Santa Catalina. Cundo: Quiere. Cuni: Palo. Cunia: Arbol. Cunofinda: Sabana. Cunonsulo: Cielo. Cutare: Bendición. Cutukuonkala: Jícara. Cuturilan: Resguardo. Cuyerere: Cocuyo. Cligaringa: Gorroneo. Cruye: Partir o romper. CH Chacuana Eneco: San Lázaro. Chala: Cuchara. Chamalongo: Cuatro pedazos de coco. Conchas. Chamba: Bebida del fundamento. Chaulende: Chino. Chea: Humo. Cheche: Bueno. Cheche bacheche: Bien fuerte. Chechereguanco: Pitirre.

Checheregoma: Grillo Antiagola. 3er Tambor: Música del monte que fue llevada a la tierra brillumba por los mandingas como ofrenda a la fiesta de Mambe. Checherenguara: La Garza. Checheremapiango: Venado. Chechere Guanga: Tomeguín. Chetundie: Sabio. Chi: León. Chicombe: Jutía. Chikirimato: Atención. Chimirimoto: Abre los oídos. Chola nguengue: Caridad del Cobre. Cholo: Sapo. Chula: Sapo. Chulun: Bembe, Congo Rey de Africa. D Dellini: Senos. Dialanga: Pañuelo. Diambe: Dia. Diambulanga: Está perdido. Dian: En, y, por, que. Diana: Guerra. Dianfula: Tempestad. Diamati: De corazón. Dilanga: Tiempo pasado. Diloso: Arroz. Dimangue: Rayar, escribir. Dinga: Decir, dar. Dudomebibiosima: Tronar. Dundu: Fantasma. Doke: Mejor, es una pata del fundamento. E Eki: Sacrificio. Elefano: Elefante. Elice: Lucero. Elana: Araña. Emba: Rastro. Embala: Boniato. Embania: Veneno. Embaca: Enano. Embele: Machete. Embeleto: Navaja. Embembo: Africano. Emboma: Serpiente. Embongo: Muchacho. Embuengue: Cariado. Embuga: Habla. Empaka: Tarro preparado. Empaloto: Color.

Empangue: Hermano. Empaso: Hijo. Empemba: Vela. Empolo: Polvo. Empopo: Cerebro. Empungo: Poder. Encandia: Piel o pellejo. Encobo: Caracol. Encombo: Cuerpo. Encombo mene: Chivo. Encombo Su: Culo. Encuele: Entrar. Encumbe: Carretón. Encumbe guachilanga: Guagua. Encumbe kalunga: Barco. Encuna: Confianza. Encuto: Oír, oreja. Enchila Sefua: Mundo. Endelin: San Antonio. Endia: Tripa. Endiata: Traidor. Endinga: Decir o pedir. Endioco: Grande. Endioco Embogo: Grandisimo. Endoba: Matar. Enduki: Ají picante. Endundo: Fantasma. Endumba: Mujer. Endundo: Albino. Enfinda: Monte. Enfita: Bejuco. Enfiuri: Irse. Enfuca: Fiebre, noche. Enfumbe: Muerto. Enfurí: Espiritu. Engando batalla: Caimán. Engo: Tigre. Engombe: Toro. Engonda: Luna. Engongoro: Jicotea. Enguey: Dia. Engulo: Cochino. Engumbiro: Ciempiés. Engundo liri: Palma. Enkanda: Carta. Enkegue: Mono. Enkele: Estrella. Enkelecundo: Si Dios quiere. Enkere: Izquierdo. Enketo: Mulato. Enkunia: Arbol.

Enlonga: Baño. Enllete: Bien. Enmina: De Espalda. Enquiete: Arriba. Ensara: Trabajo. Ensaranda: Hechizar. Ensasi: Rayo. Ensefo: Pelo. Ensendi: Mejilla. Ensere: Pelo de Nfumbe. Ensila: Camino. Ensilaco: Caminar. Ensimba: León. Ensulo: Cielo. Ensunga: Tabaco. Ensunga mundele: Cigarro. Ensunga nalembe: Mariuna. Ensuso batalla: Ceiba. Ensuso Cuballende: Guineo. Ensuso damba: Lechuza. Ensuso ganga: Gallo. Ensuso huanamburo: Pato. Ensuso indumba: Gallina. Ensuso Ligue: Guinea. Ensuso mambo: Pavo Real. Ensuso sambia: Paloma. Ensuso suao: Pato. Entanda: Lengua. Entango: Sol. Entiete: Jícara. Ento: Frente. Entombre: Caña Brava. Entondele: Parar. Entokokalunga: Tierra, Mar. Entuala: Gato. Entufi: Mierda. Entumba Urialango: Vaso. Entumbo: Botella. Entun: Barriga. Enyere: Rey. Endioco Embogo: Grandisimo. Engando batalla: Caimán. Endoqui: Fantasma. Enkoki: Flecha. Engando Vititi: Sapo. Encuelle: Santo. Entosato: Venado. Entebo: Arco de flecha. Entana: Lejos. Engembo: Murciélago. Enguardia: Hipócrita.

Endoyi: Sueño. Ensosa: Cadena. Encualle: Mono. Entoto Carcoma: Tierra Bibijagua. Entoto Siafna: Tierra de Muertos. Entoto co lirí: Tierra Palama. Entoto co Talemba: Tierra Cementerio. Entoto co Embembo: Tierra Africana. Entoto co Chaulende: Tierra China. Entoto co Kalunga: Tierra Mar. Entoto co guansa: Tierra Río. Entoto co Iya nsila: Tierra 4 Caminos. Entoto co Finda: Tierra Monte. Entoto co Guarilonga: Tierra Guardarraya. Entoto co Cuna: Tierra Loma. Entoto co Joromina: Tierra Hormiguero. Enhiso: Epoca. Enhiso Pengala: Epoca de seca. Enhiso mamba: Epoca de lluvia. Enhiso Kinoni: Epoca de frío. F Falla: Candela. Fatuguame: Barriga. Finda: Monte. Finda anabuto: Centro del monte. Floron: Tela. Frusunga: Fumar tabaco. Frusungamundale: Fumar cigarro. Funca: Noche. Fua: Murió. Fua Menso: Ciego. Fusenda: Falso, no sirve. Fua Nkuto: Sordo. Fua Nchila: Mudo. Fula: Polvora. Fula Inoca: Tempestad. Fuim Batalla: Cuerno sin cargar. G Gambula: Remolino. Gambalengue: Médico. Gambuleso: Viento Malo. Ganao: Astro. Gando: Seres o elementos que tuvieron o tienen vida movible. Gando Siro: Guiro seco. Gando Cueva: Cocodrilo. Ganga: Cazuela fundamento. Gangula: Luz. Ganga Entare: Herrero. Gato: Gavilan. Giabola: Abuela.

Gonda: Luna. Gongori: Mayoral. Gongoro: Jicotea. Gua: Si. Guabilonga: Guardarraya. Gualligun: Lepra. Guandi: Guanabana. Guano: Pantalón. Guao: Perro. Guariguari: Falso, chismoso, conversador. Guarilonga: Corriente. Guarandolla: Guerra. Guariao: Sepultura. Guariere: Guardiero. Guarandonga: Fiesta o reunión de fundamentos para trabajar. Guatoko: Niño. Guba: Frijol. Gubasambi: Garbanzo. Guba Zarabanda: Colorados. Guba Bafiote: Negros. Guba Kindiame: Carita. Gubatu: Chicharo. Guba Mundele: judía. Guembo: Dedos. Guembo Garire: Murcielago. Gueta: Hora. Guiri Mambo: Cantar. Guisa: Noche. Gumbembe: Jutía. Gumbele: Comejen. Gunda: Campana. Guesa: Olor. I Imba: Canto. Ina: Nueve (9). Ina: Luz. Ina Ensasi: Luz de Rayo. Ina Gonda: Luz de Luna. Ina Mundale: Luz Electrica. Ina Nkele: Luz Estrella. Ina Tango: Luz Sol. Ina co Diambe: Luz del Dia. Indimuana: Señorita. Indumba: Mujer. J Jamba: Estatua. Janda: Abajo. Jole: Muñeco de palo. Jole co Muenda: Muñeco de yeso. Jorumina: Hormiga.

Jurutimba: Bicho que tiene mayimbe que tumba el pelo. K Kabanca: Casa de Africa en tierra NKITA a orillas del rio Congo. Fuertes por resistir las crecidas de este rio. Kabialanga: Guardarraya, trillo. Kaduco: Algo viejo. Kala: Va a hacer. Vivir o ser. Kalampemba: Va a hacer muerto. Kalunga: Mar. Kamakeke: Trampa. Kana Amene: Cuando pasa algo. Kanagandi: Hueso de cara. Kanga: Amarra. Kanga yana: Amarra aquí. Kansu: Agua de río. Karire: Abrazos. Eterno. Karulenda: Muerto que vive en el monte, es el que limpia el camino a EMBUA. Kasikawala: Altar con piel de tigre. Kiako: Caminar. Kiakolumene: Poco a poco. Kianko: Poco. Kiangana: Correr: Kigembombembo: Torbellino. Kikiri: Estrella. Kikoroto: San Francisco. Killumba: Casa de Muerto. Killise: Hueso. Kimbansa: Malas Hierbas. Kimbanza: Primera procesión o Cabildo que salió en Africa por la manera de saludar al Sol y al los astros, para que lo vieran los iniciados. Kimbula: Canto de Pullas. Kimpenso: Tormenta. Kimpunguele: Dame fuerza. Kinamputo: Cascara de coco. Kinduila: Presignarse. Kindembo: Cazuela de hierro. Kindiam: Familia. Kinfuiti: Tambor del muerto que brama. Kingenco: Gavilan. Kisenguele: Secreto de fundamento. Mosca del rio. Kisenguere: Canilla de muerto. Kisiaco: Fundamento. Kisiambela: Cambia voz. Kisidiaco: Lo unico. Kisonde: Bollo.

Kintombolo: Lluvia de mal tiempo. Ko: No. Koco guansa: Centro del rio. Konguako: Compadre. Konko: Prohibición sagrada. Kontagri: Ceremonia de mayores con la piel del tigre. Konyose: Pacto. Kota Lemba: Cementerio. Kotoroto: Cotorra. Kuana: Jala. Kuame: Vete, me voy. Kubonda: Matar. Kukamba: Dolor. Kuenda: Entrar. Kunalombo: Las Villas. Kunalongo: Cementerio, bebidas que se toman en las consagraciones de los mayores. Kunallanda: Africa. Kunan: Bendición. Kunanbanza: Habana. Kunantolilla: Cementerio. Kunsa: Rio. Kura: Bueno, nosotros. Kutenguere: Voz. LL LLamboso: Bebida del Fundamento. LLento: Nosotros. LLijo: Hijo. LLimbula: Fiestar. LLisombe: La gloria. LLonco: Sientate. L Lamputua: Relampaguea. Lamberituto: Limpieza. Lango: Agua. Lango chola: Agua de Rio. Lango ngulo: Manteca. Langa Mayimbe: Aguila. Lango Kisonde: Orine. Lango Mundele: Leche. Lango Pielegua: Café. Lango nsambi: Agua Lluvia. Lango Nkisi: Agua Bendita. Lan: Loco. Lano: Burro. Leca: Dormir. Lele: Huevo. Lembe: Muerto. Lengue: Pecho.

Linkueña: Lagartija,. Licombola: Rodilla. Lifancule: Pierna. Linga: Singar. Liri: Oshosi. Lombo: Dia. Longolla: Garabato. Loyo: Vida, Hueso. Lubbe: Blanco de piel. Luca: Sigue. Luca emba: Sigue rastro. Lucambe: 3 diablos. Lucameasi: 3 diablos. Lucaemba: 3 diablos. Lucananguere: Sigue Derecho. Lucansi: Lucifer. Lucena: Cabeza de vivo. Lucero Mundo: Elegguá. Lucuana: Flores. Lufrusunga: Tu fumas tabaco. Lumbamba: Jefe. Lumbe: Candela. Lumene: Espera. Lumene Masimene: Espera a mañana. Lungando: Diablo. Lusancuara: Arcoiris. Lusuala: Plumas. Lutete: Estrella. Lutunga: Enfermedad de ojo. M Ma: Cosas. Macaca: Coco. Macujende: Guanajo. Maculo: Resguardo. Macundo: Platano. Makala: Mujer. Makalachacha: Palangana. Makate: Cojones. Malafo sese: Vino seco. Malafo mamputo: Aguardiente. Malafo Uria Baluande: Melao. Malafo Uria Chola: Miel. Malafo Uria Ganga: Chamba. Malafo Uria Sambi: Vino tinto. Maleke: Calabaza. Malembe: Despacio, malo. Mama Nyagueji: Serpiente Madre. Mamba: Agua. Mamba Kalunga: Agua de Mar. Mamba Singula: Va a llover. Mamboto: Mezcla.

Mana: Cumplir. Mamaguengue: Las Mercedes. Mandundu: Gusano. Manfula: Resurrección. Manganioni: Maricón. Mankuala: Mano. Maquenquere: Niño. Munanfuca: Madre noche. Masabieque: Sabio, conocedor. Masango: Resguardo. Masango Nsara: Paja de maiz. Masango Uria: Harina de maiz. Masimene: Mañana. Masimene Pandiane: Mañana vengo. Mataca: Nalga. Mataco: Como. Mataco lu calle: Como esta Ud. Matari: Piedra. Matari Nsasi: Piedra de rayo. Matende Bane: Palo para dar golpes. Maune: Tortilla. Mayanga: Sacerdote. Mayimbe: Tiñosa. Mayunga: Anima sola. Mbumba quifuite: Madre de Nnoca. Mecate: Bollo. Meleto: Melón. Membo: Dedo. Menga: Sangre. Mensu: Mirar, ver. Miapao: Pan. Mina: Espalda. Misuri: Nariz. Mite: Saliva. Moco: Mano, brazo. Mojiganga: Chichiricu. Monga Kalunga: Sal. Mono: Yo. Moomba: Podrido. Mosembo: Aprender. Mu: Mi, Yo. Muana: Hombre o Madre. Muana Gecola: Niño chiquito. Muenda: Yeso. Mumba: Brujerías. Mumbala: Boniato. Mumua: Boca. Munanfinda: Sabana. Munanguengue: Las Mercedes. Munansi Ntufi: Excusado. Munanso: Casa.

Munanso Guanabeto: Carcel. Munanso Kuni Cafeoti: Carbonería. Munanso Mandele: Lechería. Munanso Naibola: Templo. Munanso Sambi: Iglesia. Munanso Uria: Bodega. Munanso Uria Ngombe: Carniceria. Mundele: Blanco. Munica a: Carnero. Muralla: Carcel. Murunguana: Extranjero. Musenga: Azúcar. Mutangoe Mutic: Primera Máscara. N Na: Va. Nacala: Va a hacer. Nbele: Machete. Nbele Kasuso: Cuchillo. Nbele Sambele: Machete Africano. Nbelo: Hombre. Ncombo: Cuerpo. Ncuyo: Espiritu Bueno. Ndoki: Espiritu Malo. Nicuaco: Brazo. Nkay: Mulato. Nketo Mayaola: chino. Nsambia Liri: Hijos de Dios. Nsansa: Madera. Nsatu: Hambriento. Ntangue: Hueco que se hace debajo del fundamento. Ñ Ñoca: Maja. O Ofuna: Ceiba. Orumbo: Viento. Osototo Mundele: Arroz. P Pachangara: Tortillera. Palmiche: Escoba. Panguaneare: Pajaro. Panguiamate: Zapatos. Panguiaree: Pies. Patipuanza: San Lázaro. Patiyaga: San Lázaro. Pemba Keto: Lápiz. Piango Piango: Poco a poco. Picuti: Poco. Plano: Plátano. Prueba Fuerza: Elegguá. Q

Quiaco Quiaco: Poco a poco. Quiangana: Comer. Quiaco Lumene: Espera un poco. Quiancoloco: Enano. Quindiambo: Quien es. Quiendiembo: Cuarto de Fundamento. Quilanga: Quien eres, que trae. Quilocoto: Llanto o llover. Quillenga: Leche.... pa. Quimbanza: Yerba. Quinani: Nombre. Quini: Buscar. Quintomble: Nube. Quinseto: Bendecir. S Sa: Esta. Sakiriri: Siete Estrellas. Samba: Chillido. Sambia Nfuiri Nquisi: Espiritu Santo. Sambi: Dios. Sambiempungo: Poder de Dios. Sambi Lucutare: Dios los bendiga. Sambi Munantoto: Dios de Tierra. Sambi Munansulo: Dios del Cielo. Sambi Munansulo: Dios del Congo. Sambrano Sasi: Siete Rayos. Sance: Espiritu. Sanga: Bailar. Santico: Ñame. Sara: Una. Sarabana: San Pedro. Sarasano: Tiempo atras. Sefila: Murió. Sefua Nkuto: Sordo. Sila: Camina. Simbra: Tiembla. Sinato: Solo, único. Sincena: Libertad. Singoma: Tambor. Sinsorigue: Dolor. Sinkeiloca: Cuello. Sivinicunankuasa: Espiritu del rio. Soba: Jefe tradicional. Somba: Fruta. Sopay: Quimbombo. Soyanga: Son bichos. Su: Sucio. Suansa: Rio. Sucuenda: Cuidar. T Taita: Abuelo.

Talanquera: Puerta. Tambua iya erumbo: Remolino 4 vientos. Tana: Naranja. Tango: Sol. Tarambele: Cerca. Tarima: Cama. Tata Jiabolo (a): Abuelo (a). Tata Nkisi: Padrino de prenda. Tato: Tres (3). Teite: Jícara. Tegue: Chichiricu. Tente: Salta. Terekunta: Carnero. Teremende: Venado. Tilla: Escoba. Tiembla Tierra: Mercedes. Tocuanto: Pitirre. Tondele: Aguanta. Tuine: Guasasa. Tumba Rumba: Viento Fuerte. Tumbara: Alto. Tulumba: Verdad. U Uria: Comida. Uriando: Comido. Uriar: Comer. V Vana: Aqui. Vanta: Levanta. Vanta Ncambo: Levanta cuerpo. Vene: Boca. Villalla: Misterio. Villayango: Secreto de Fundamento. Vioco: Ojo, ver, mirar. Vititi: Ver monte. Vititi Menso: Mirar al Norte. Vueta Ngonda: Reloj. W Wua: Que. Wuataco: Niño. Wuaso: Huevo. Wuiriko: Oigan. Wuisa: Prenden. Y Yaba: Guayaba. Yambele: Sable. Yari Yari: Enfermedad. Yay: Malo. Yayi: Madre. Yimbila: Canto de Pajaro. Yimbula: Fiesta.

Yole: Muñeco de palo. Yute: Paja. Yuyumbila: Capa Negra. Z FIN DEL TRATADO (Palos)

Zansa: Madera. Zarabanda: San Pedro. Zimbo: Dinero. Zun: Reguilete.