• Author / Uploaded
• Marco Nicolás Labrín Verdejo

Citation preview

Hermann Koller

ORBIS PICTUS LATI NUS Vocabularius imaginibus illustratus Lateinisches Bildlexikon

Dictionnaire latin illustré

lllustrated Latin Dictionary Dizionario latino illustrato Diccionario latfn ilustrado

Artemis & Winkler

Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliographie; detaillierte bibliographische Daten sind im Internet iiber http://dnb.d-nb.de abrufbar.

© 1976 Artemis & Winkler Verlag © 2008 Patmos Verlag GmbH & Co. KG

Artemis & Winkler Verlag, Diisseldorf Alle Rechte vorbehalten. Umschlagmotiv: Pallas Athene und Zeus Printed in Germany ISBN 978-3-538-07268-8 www.artemis&winkler.de

Praefatio

Quid hic libellus velit, iis, quae Iohannes Amos Comenius Orbi Sensualium Picto suo praemiserat, optime declaratur: ,,Sensus ... obiecta sua semper quaerunt, absentibus illis hebescunt, taedioque sui huc illuc se vertunt; praesentibus autem obiectis suis hilarescunt, vivescunt, et se illis affigi, donec res satis perspecta sit, libenter patiuntur. Libellus ergo hic ingeniis ... captivandis et ad altiora studia praeparandis bonam navabit operam." Nimium saepe notiones sermone Latino expressae non re vera perspiciuntur quia desunt cogitationes repraesentationesque rerum in animis lectorum saepiusque earum in loco auditur merus strepitus vocum nihil significantium. Huic infirmitati docendi mederi studebat Comenius primo vocabulario Latino imaginibus illustrato, quem posteriores multi imitati sunt - ad illustrandos sermones vema­ culos! Lingua Latina autem adhuc caret vocabulario imaginibus illustrante res et conceptus peculiares Latinos, inter quos etiam adnumeranda sunt omnia, quae in Latinitate mediaevali hodier­ naque accesserunt, nec non Graeca sub forma Latina in usum cottidianum introducta. Conatus sum illustrare notiones in litteris Latinis saepius occurrentes, ea autem intentione, ut res Romanae documentis Romanis demonstrentur. Ad hanc rem perpetrandam maximo usui rnihi fuerunt A. Rich et Daremberg-Saglio, qui hodie perpaucis prae manu sunt. Eorum delineamentis saepe usus sum in conscribendo hoc libello. Definitiones autem verborum plerumque Forcellinio Thesauroque Linguae Latinae adiuvantibus confeci ita, ut breviores et ad captum discipulorum lectorumque inexpertorum aptiores fierent. Insunt aliquot imagines, quae non ab omnibus rerum antiquarum peritis eodem modo explicabuntur. Cura mihi fuit in componendo hoc opusculo didactico, ut imagines vocabula in auctoribus inventa ante oculos ponerent, non ut in rebus dubiis iudicis mihi partes vindicarem. omnibus hoc libello

comprehensis aut in schola cum discipulis aut in colliquiis Latinis Universitatis studiorum Turicensis cum studiosis aliquot annos usus sum ad legendos et interpretandos auctores Latinos. Latina autem Latine tractanda esse iamdudum mihi, monente Erasmo, persuasum est. Lemmata huius opusculi non comprehendunt omnia, quae in legendis antiquorum scriptis explicatione egent. Multa desiderabuntur, quia nonnumquam imagines bene distincteque delineatas invenire non potui. Adiunxi proprio Ma rte ali quo t mediaevalia e t hodierna ut omnia se vicissim explicarent in libro et ut nexus idearum conceptuumque inter tempora antiqua et hodierna dilucidior fieret. Eodem spectant exempla e Margarita Philosophica, Historia de Gentibus Septentrionalibus, Orbe Sensualium Picto aliisque sumpta, quae demonstrabunt sermonem Latinum plus quam duo milia annorum viguisse semperque in flore esse. Spero fore, ut hoc opusculum non inter semel legendos, ut ait Plinius, sed saepissime lectitandos libros collocetur. Sit venia primum e xperie nti! Turici, mense Septembri MCMLXXVI

•

••

•••

= = =

uno asterisco notantur verba Lat initatis christianae , duo bus asteriscis verba mediaevalia, tribus asteriscis verba hodierna.

litteris cursivis impressa sunt verba in proprio le mmate occurrentia. linea subnotata sunt a) verba, quae non le m ma faciunt sed in textu explicantur. inveniu ntur etiam in indice generali . b) nomina auctorum qui cit antur. quantitates syllabarum interd u m designantur e = syllaba lo nga , legi possit textus.

"

= syllaba brevis) ut e xpeditius

abacus - i ,

m.

a) abacus est tabula calculatoria, qua utebantur arit hmetici et geometrae. b) abacus est ta bula lusoria.

-

e) abacus in architectura est quadrata planities in sum mis columnarum capitulis ( columna , capitulu m ).

...

e) a bacus erat etiam mensa ve! tabula multis areis (area) iisque excavatis distincta , in quibus urceoli immittebantur et exponebantur oleo aut vino referti. saepe a baci exquisita elegantill. facti, aerati ornatique sunt , in iisque exponebantur vasa aurea , argentea pretiosaque.

aca nthus - i

m.

acanthus est nomen commune cuiusque plantae spinosae, peculiariter est herba folio quam lactucae latiore multo et longiore, erucae m odo incisuris divisa et laciniosa , in hortis nascens et locis humentibus ( A canthus spinosus L.). foliis acanthi capitulu m Corint hium formatur: vide duo exe mpla in imaginibus.

d) a baci dictae sunt etiam crustae , tabulaeve quadratae e marmore , vitro aut simili mat eria , quae multicolorae et imagines aliquas reprae­ sentantes parietum ornamenta erant , iis tectorii (tectoriu m) vice insertae.

folia acanthi 2

aco nitu m

-i , n.

herba venenata foliis cyclaminis aut cucumeris, non pluribus quattuor, ab radice leniter hirsuta: aconitum etiam ponitur de quocumque veneno: Ovidius, Met. 1 , 1 47: ,,lurida terribiles miscent aconita novercae."

flos aconiti

ac roterium

acroteria in templis Romanis

-i, n.

significat summitatem, extremitatem, verticem (vertex) cuiuscumque rei. acroteria sunt parvae statuae seu sigilla, quae fastigiis (fastigiu m) templorum domuumque imponuntur, v. g. capita leonina aut humana, item integrae imagunculae, et alia huiusmodi ornatiis gratili.

ac us -u s ,

f. aut

m.

acus est minimum acutissimumque instrumen­ tum, quod constat ex ferro aliove metallo aut

... ,.

acia

acroterium in fastigio templi Aeginae

acus

3

4

etiam ex eburno, et pluribus inservit usibus, ex. gr. vestibus consuendis aut ornandis. formula: immittere lina per acum. proverbium: acu rem tangere = est rem divi­ nare. verbum: acuo, -ui, -utum, -ere = aciem ferri excitare, trahere, et proprie ponitur de falce, cultro (culter) etc. cui contrarium est ,,obtundere". acia -ae, f. est filum in acu ad suendum. proverbium: ,,ab acili et acu omnia exponere", quod sig­ nificat vel minutissimas res narrando exponere, totamque alicuius facti seriem alte ductis initiis diligenter nihilque prorsus omittendo explicare.

,,grande armarium in angulo vidi, in cuius aedi­ cula erant Lares argentei positi Venerisque signum marmoreum."

,a;

I I

'

I

I i I

I I '

*

I

I

capsa acuum

adorans

-antis, m. f., vel o rans, -antis, m. f.

adorare = aliquem aliquid rogare alloquendo, deos adorare = deos precari. gestus adorandi: habitus autem adorantium erat, ut dexteram ad os referrent et totum corpus dextrorsum circumagerent, aut ambas manus palmis (palma) apertis ad caelum tollerent.

aedicula in Pantheone Romano (Pan theon)

adorans, vel orans, e Callixti catacumbis, Ro mae

aed icula

-ae, f.

est parva aedium pars, cella, cubiculum. ponitur etiam pro parva aede sacra, sacello. Petronius, Sat. 29 in fine:

aedicula portatilis

5

6

X

e) ceterum aegis est scutum, quod ab antiquis

I ovi et Palladi tantum tr ibuitur. Verei lius. Aen. 8, 3 54 / 5 5 : ,,credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem aegida concuteret dextra: nimbosque cieret ."

aedicula portatilis

aedituus

-i, m.

aedituus (vel aeditumus) est sacrae aedis custos. Plautus, Cure. 203/04 : , , . . . sonitum et crepitum claustrorum audio, aedituum a perire fanum . . ."

aegis = lorica

aegis Palladis

Aescu lapius - i ,

m.

est deus medicinae artis auctor et medicinarum inventor. eius sy mbolu m est baculum cui serpens inhaeret .

aegis

-id is, f. (ace. Graec. -ida)

a ) est pellis caprae . b) aegis est munimentum pectoris aeneum, habens in medio Gorgonis caput. Ovidius, M et. 6 , 79 : ,,defenditur aegi de pectus. " 7

8

aetates h o m i n is hoc modo A mos Comenius in opere, cui titu­ lus est Orbis Sensualium Pictus septem aetates

hominis gradibus ascendentibus et descenden­ tibus scalae repraesentat :

4

I 2 3 4

infans puer adolescens iuvenis

affi nitas

5 vir 6 senex 7 silicernium

IO

sic 8 9 IO

etiam in altero sexu: pupa puella virgo

1 1 mulier 1 2 vetula 1 3 anus decrepita

-atis, f.

a) affinis est is, qui mihi vicinus est , cuius agri finem communem habent cum meis.

b) affines sunt , qui pe r nuptias copulantur. gradus affinitatis sunt :

socer / socrus ( -il s , f. ) ( pater I mater uxoris)

socer / socrus ( -ils, f . ) ( pater I mater mariti)

--- -- --

levir (f rater mariti)

-- -

glos (soror mariti)

- --

--.:-.:--- -------

----

-

uxor

mari tus

>
fccurum futffc:grarii r& bi foic fcio:bas ;:>fhtui qàrarc:que re .,niufcuiur'l' rei in boe noftro iri� nere sene inucnrcq; admondr. t;riccrunorcr rio oic poftéP 16adlbus oifccfTi :in mare 'Jndi" cii pcrucni:l'bi plùrimas Jnfulas innumeri• babiraras bominib9 rc1Pcri:qua; oim ;p fdi"' cilfimo 11\cgc n.'.>flro:pzcco nao cdcbmo " "'e" JilliS �cnfis:corradiccnrc ncminc polfclT1011 né acccpi.piimcq; carum:oi11i Saluaroiis no mcn impofui (cuiusfr� au,tilio) ram ad bic 6i ad ccterae alaae eucntm9• team ycro Jndi •

Caesar, B. G. 7, 69 : ,,colles . . . pari altitu dinis fastigio oppidum cinge­ bant", quo loco transiate dicitur fast igium de su mmitate collium et montium.

A = ty mpanum

fastigium

favus -i ,

m.

est loculus, quem apes fingunt multicavatu m e cera , c u m singula cava sena latera habe ant, quot singulis pedes dedit natura. Cicero, off. I , 44, l 5 7 : ,,apium examina non fingendorum favorum causa congregantur, sed cum congregabilia naturll sint , fingunt favos. "

i

facsimile epistulae Cristofori Columbi, quae primum imaginibus illustrata B asileae anno 1493 in aedibus Olpe excussa est . prima notitia novarum a Columbo inventarum insularum novi mundi Latine divulgata est !

fax -cis,

est frustum ligni u t pinus , taedae, laricis cera aut oleo iniunct um, aut etiam per se solum, ve! alterius materiae igni concipiendo aptae, ad lumen faciendum ignemque circumferendum, frequenti usu praeserti m apud rusticos.

fastig i u m - i, n. fastigium est summitas tecti, cacumen a lati­ tudine surgens et paulatim in acumen desinens. primum tempia fastigia habebant, postea a sacris aedibus transiit ad Caesarum domos, postquam divinos honores Romani ìllis tribuere coeperunt . 1 33

f.

1 34

ferc u l u m -i ,

n.

fibula

a ) a verbo , ,fero " , est machina ferendo apta. b) est gestamen, quo signa (signu m) deorum in pompa circensi vehebantur, aut quo in trium­ phis spolia hostium, simulacra oppidorum captorum aut regionum portabantur.

-ae, f.

est quidquid rem unam adnectit , ve! uni cum altera colligandae inservit . est instru mentum, quo vestes subnectuntur.

ferculum in triumpho latum

fibulae spiris ornatae

ferculum in pompa deorum portatum

fibula arcuata

1 35

1 36

fidicen

- i nis, m. ( f i d i ci na -ae, f.)

fidicen est is, qui fidi bus canit ; generatim dicitur pro citharista . usurpatur etiam pro poeta lyrico : Horatius, carm . 4, 3, 2 3 : , , Romanae fidicen lyrae" fides. -ium, f. pi. a) sunt chordae seu nervi lyrae. b) fides dicitur instrumentum musicum, in chordis habens harmoniam OY.n! , s:ithara).

flabel l u m

-

1,

n.

deminutivus a nomine , , flabrum" = parvu m flabru m , instru mentum, quo fit ventilatio ad refrigerandu m , vel ad ignem excitand um.

r�k?

rfl}J")

th'1'.� . 7 _.

'

e

fil u m

-i, n.

filu m est quod e x lino la nave trahendo ducitur; itemque aliud quidlibet buie simile. formula : filu m in acu m (acus) conicere. a poetis filu m saepe dicit ur sta men vitae, quod nere Parcae dicuntur. filu m Ariadnae : Aria dna , u t fabula narra t , T hesei a more capta , qui ab Atheniensibus ex foedere cum Minoe in Cretam Minotauro devorandus missus fuerat, ei arma et filum dedi t , ut Iabyrinthi (labyrin th us) vias signaret et monstro int erfecto incolumis evaderet .

fiscus

-i,

varia flabella e pennis facta

m.

fiscus est vas vi mineu m , iunceu m, a u t ex si mili materia. mos fuit pecuniam in fiscos condere : Phaedrus , 2, 7 : , , multos ferebat fiscos cum pecunia . " fiscus dicitur etia m d e ipsa pecunia, praeser­ tim de pecunia publica. 1 37

1 38

flagel l u m

-i , n.

deminutivus , a nomine , ,flagrum " , est lorum seu aliud quodvis flexile, verber, seu potius instrumentum pluribus loris iunct um, ac saepe scorpionibus sive a culeis munitum, quo servos nudatos caedere solebant .

Floralis, Vulcanalis etc. suberantque omnes pontifici maximo. fla men caput IDk2. cum � t egebat, supra togam � purpuratam gerebat.

foculus -i ,

m.

est parvus focus. dicitur etiam de ara et de foculo , qui vel fictilis vel aeneus, vel argenteus, et duabus a nsis (ansa) instructus circu mferri solebat sacrificandi causa.

foculus qui portatur focus aut foculus ponitur etiam pro vase ferreo, aeneo aut fictili, in quo cibi coquuntur aut quo homines calefie bant. Plinius , H . N. 3 5 , I O, 36 (89) : ,,Arrepto carbone exstincto e foculo imaginem in pariete delineavit . " ·

flamen

-inis, m. apex pileus

focus -i ,

laena

sacerdos apud Romanos. flamines a ppellaban­ tur cognomine eius dei, cuius sacra curabant , ut flamen Dialis (= l ovis) , Martialis, Quirinalis, 1 39

1 40

m.

a) stricto sensu est i d , quo ignis servatur, sive sit stabili loco in aedi bus, sive qui possit quolibet circumferri . b) speciatim de ara, seu potius de foculo (foculus), qui ve! fictilis, ve! aeneus , ve! argen­ teus, et duabus ansis (ansa) instructus circum­ ferri solebat sacrificandi causa . hinc saepissime ,,ara focusque" simul nominantur a Latinis scriptoribus. Cicero, Nat. Deor. 2 , 2 7 , 6 7 : , ,vis autem Vestae a d aras focosque pertinet . " c ) focus sumitur etiam pro privata d o m o : Horatius, Ep. 1 , 1 4 , 2 : agellus . . . habitatus quinque fo cis . . .

foll is

b) item est pilae (pila) genus omnium maxi­ mum, constans ex aiuta vento inflat a , quod etiam hodie l talis plurimo est in usu.

-is, m.

a ) est sacculus coriaceus , qui vento a liave re impletur. e quo follis dicitur instrum entum, quo at trahit ur ventus atque e mittitur ad ignem excitandum.

fons

-ntis, m .

a ) est locus, unde perennis aqua eru m pit et ipsa aqua iugis eru mpens. Cicero, Verres 4 , 5 3 , 1 1 8 : ,,fons aquae dulcis, cui nomen Arethusa est, incredibili magnitu dine, plenissimus piscium."

lucerna fictilis cuius ellychnium folle excitatur 141

1 42

b) fons dicitur ipsa constructio fabri cae, unde aqua profluit . c) fons per metaphoram etiam est origo, principium, causa , unde quippiam abunde suppetit . Cicero . Acad. post . l , 2, 8 : ,,meos amicos, i n quibus est stu dium , ad Graecos ire iubeo , ut ea a fontibus potius hauriant , quam rivulos consect entur. "

fornax

-

fornix

-icis, f.

a) est structura in arcus modum curvata et convexa, quae plures arcus complectitur, quem­ admodum est etiam tes tudo, quae fuit quaedam camerae species. b) per similitudinem fornices dictae sunt cellae concameratae, vel pergulae, in quibus prosta­ bant meretrices. verbum derivatum : fornicari = scortari.

acis, f.

in fornacibus coquuntur vasa fictilia , figurae fictiles , metalla in fornace aerarla , calx in fornace calcaria.

Fortuna

-ae, f.

dea est fati humani, q u o d saepe rotae assimila­ tur. rota Fortunae refertur ad varietatem instabilitatemque Fortunae , quae rotae insi­ stere dicitur. Tibullus, l , 5, 70 : ,,versatur celeri Fors levis orbe rotae." (rota)

fovea

praefurnium

-ae, f.

fovea est fossa brevis , profunda et in summo tantum patens : quales sunt, quibus fronde obtectis, bestias feras decipiunt, et quibus sepeliuntur cadavera . Horatius, Ep. l , 1 6 , 5 0 : ,,cautus enim metuit foveam lupus . . . " dictum : , ,paene in foveam incidi " = paene in periculo perii.

fovea fornacula

hypocaustum

fornacibus aut fornaculis etiam calefiunt hypocausta balneoru m (balneu m) do muumque. 1 43

1 44

fre n u m

-

i , n.

fretu m - i ,

frenum est instrument u m , quo equoru m ora coercent ur; loru m freno alliga t u m , quo equi reguntur, habena dicit ur. Horatius, Ep. I , I O , 3 6 : ,,imploravit ( equus) o pes hominis fre numque recepit . " proverbiu m : ,,frenu m mordere" est se ferocem et recusantem ost endere. verbum : frenare = fre num impo nere .

n.

a ) sunt maris angustiae, e . g . fretum Siciliense , inter Siciliam I t aliamque situm ; fretum Gadi­ tanum est fret u m nostri maris et Oceani. b) speciatim absolute dicitu r de freto Siculo , quod primum o m niu m fuit Romanis cognitum et maxime frequenta t u m .

Hispania

habena

fretum Gaditanum Oceanus At lanticus

Mare Nost rum Mauret ania

frenum

Africa

frigidari u m

-i, n.

est primum conclave balnei (balneum) Romani aut thermarum ( t hermae ) prope apody terium, aqua frigida praeditum, ubi post sudatione m

intrabant . saepe in frigi dario piscina frigida erat , quae baptisteriu m vocatur.

sectio frigidarii Thermarum Dio cletiani. Hodie in hoc frigidario est ecclesia, a Michel Ange lo exstruct a , quae Sancta M aria Angelorum ( italiane: degli Angioli ) nominatur. 1 45

1 46

fritil l u s

-i , m.

ful l o

-o nis, m .

est turricula rotunda , per q u a m tali mittuntur, ne digitis ita a quoquam componi possint ut cadant ad iacientis voluntate m : q ui fritillus intus trochleatim erat effictus , certosque habebat excisos gradus, quibus tali (talus) impingentes subsilirent cum so nitu .

tali

fucus

est qui vestes pedum insultu cogit et densat, easdemque purgat , maculis liberat , polit et creta candefacit . fullonica , -ae, f. aut fullonium est officina fullonis.

-i , m.

a) est color purpuram imitans. quicumque color non sincerus et naturalis, sed fa cticius et arte inductus ad verum imitandum , qualis est v. gr. quo mulieres faciem tingunt ad augendam pulchritudinem. Plautus, Most. 27 5 : , ,vetulae, edentulae, quae vitia corporis fuco occulunt . " formula : fuco illinere aliquid. b) fucus dicitur de quovis ornamento extrin­ seco, levi, simulato , et in speciem quidem pulchro , sed quod facile deprehendatur.

funale

-

is, n

.

est funalis cereus, seu fu nis pice, sebo , vel cera illitus. Vergilius, Aen. I , 727: ,, . . . et noctem flammis funalia vincunt."

Victoria in imagine sepulcrali duo funalia ostentans 1 47

1 48

fu nal is se. equus sub curru dicitur, qui non ad iugum sed ad latera iungitur, duobus iugalibus mediis: qui non iugo sed fune lorove alligatur.

Caesar, B . G. 4, 2 5 : ,,ad latus apert u m hostium constitui atque inde fundis, sagittis, t ormentis hostes propelli ac summoveri iussi t . "

funda funditor in columna Traiani

equus funalis ( dexter) in quadriga Herculanensi

fun a m b u l u s

-i , m .

est qui per funem ambulat . Suetonius, Gal ba 6 : ,,novum spectaculi genu s , elepha ntos funam­ bulos edidit . "

funda librilis est m achina bellica, qua librilia :saxa iaciebantur

fu nus

funambulus i n pariete Herculanei depict us

funda -ae ,

f.

e s t instrumentum e duobus funiculis , latiore sinu in medio, in quo lapis vel plumbea gla ns imponitur, circu mactisque circum ca put

funiculis, et altero eoru m remisso , magna vi longissime iacitur.

1 49

1 50

-eris, n .

est pompa , quae fit in e xsequiis mortuoru m , a funalibus (fu nale) sive funibus accensis, quia cadavera noctu efferebantur cu m faculis (fax), propter sacrorum celebrationem diurnam. interdum dicitur de ipso corpore vita functo , aut de ipsis Manibus et u mbra mortuoru m , ut imagine ex opere caelato su mpta monstratur. adi. funebris. -e = a d funus pertinens, ex. gr. epulum funebre, vestimentum funebre. funebria, -ium, n . su nt ipsa iusta funebria , seu funeris apparatus.

furca

fusus -i ,

m.

est instrument u m , quod mulieres nendo ( nere, neo, nevi , netum) digitis volvunt. Ovidius, Met . 6, 22 : ,,levi teretem versabat pollice fusu m . " a poetis fusi t ribuuntur Parcis (Parcae), quae nere dicuntur humanae vitae stamina (= fila).

-ae, f.

furca est instrumentum bicorne, quo stramenta moventur ve! feruntur. proverbium : ,,naturam expellas furca, tamen usque recurret . " ( H oratius, ep. l , l O , 24)

imago in vase picto Graeco : puella pollice manus sinistrae fusum versat , de xtra filum net

furnus

-i , m.

est locus, in quo panis coquit ur. latiore sensu est quidquid calefaciendo inservit . Plautus, Cas. 309 -3 1 1 : ,, . . . in fumum calidum condito, atque ibi torreto me pro pane rubido, hera . "

fusi aenei Romani

151

1 52

galea

gemma

-ae, f.

cassis, tegumentum capitis ad munimentum i n bellis contra ictus e t t ela . cristatae galeae, quae speciem magnitudini corporum adderent (!.i!iJ.ls 9 , 40). ( crista proprie est apex in vertice gallinacei generis) . centuriones cristatas galeas portabant .

-ae, f.

a) gem ma est oculus vitis vel alterius arboris, qui primo emittitur. b) transiate gem m a est lapillus pretiosus, prae­ cipue qui anulo includitur. gemma folioru m

crista -ti�lll galea

gem ma floris

G a l l ia Romana

1 53

1 54

gens -ntis,

f. ( genti u m)

est multitudo hominu m , quae ex pluribus fami­ liis constat , quaeque ab eodem proge nitore des­ cendunt . sic omnes Cornelii unius esse gentis dicebantur, quia omnes Y!!Q appellabantur nomine, sed diversarum erant familiarum, quae cognominum varietate distinguebantur: gens enim Cornelia dividebatur in Cinnas, Dolabellas, Lentulos , Scipiones, S ullas etc. adi. gentilis, -e est ex eodem genere ortus , seu qui est eiusdem gentis .

geo metria

sequiore aevo gentiles a Romanis dicti sunt barbari, et quicumque non lege civili Romano­ rum, sed inculto iure gentium vivebant : gentilis opponitur vocabulo civilis, qui in civitatem re­ ceptus est. a Judaeis et Christianis ge ntiles nominabantur, qui non participes erant verae religionis. (pagus, paganusJ

-ae, f. /'(_f"f_.,.. //:: :·/' peripheria

lineae :

� ( /� �

linea recta

�­ ( �

G) "-- �

tactus linearum

circinus

flexuosa

1 55

ovalis

conchalis

1 56

�

I

vere ovalis

ovalis

perpendicularis ... . . ·

parallela

inclinata

anguli :

angulus rectilineus

angulus

mixtus

_J 1 57

obtusus acutus

1 58

genera triangulorum :

aequilaterum

aequicrurum

scalenum

obtusangulum

rectangulum

acutangulum

genera quadrangulorum :

L 71

7 D

______

rhombus

rhomboides

oblongum

quadratum

trapezium

circulus eiusque partes :

peripheria

tangens

� 1 59

segmentum minus

segmenta similia

1 60

Germania

gluten

- i n is, n. vel g l uti n u m , - i , n.

est materia viscosa ac tenax , qua res coniun­ guntur. verba derivata : ad-glutino con-glutino g!utinator, - oris, m. est is, qui chartas chartis attexit in longitudinem , ut volvi possent et volumen efficere.

ceratis tabulis solebant scribere ; a graeco grapho = , ,scribo".

gre m i u m

graph i u m -i, n. graphium est stilus ferre us , quo veteres in

161

1 62

-i, n.

gre mium est locus inter complexum ventris et feminum, quem sedentes efficimus : quo loco matres nutricesque excipiunt infantes. differt a sinu (sinus), qui est intra pectus et bracchia (sed nihilominus alterum pro altero non raro ponitur) . Cicero. Div. 2, 4 1 , 86: ,,puer in gremio matris sedens, mammam appetens. "

gryps

Plinius, Hist . Nat. 7, 2, 2, ( 1 0) narrat ex alio­ rum sententia, esse Arimaspos, homines uno oculo in fronte insignes , qui cum his bellum assidue gerant , eruentibus ex cuniculis (cuni­ culus) aurum, et mira cupiditate custodienti­ bus, Arimaspis vero rapientibus.

-pis, m. I g ryphus - i , m.

est avis fabulosa, animai quadrupes e t penna­ tum, omni ex parte leo, alis tantum et facie aquilae simile .

gubernator

-

oris m. ,

est rector navis. Cicero Senect. 6, 1 7 : , ,gubernator clavum tenens, sedet in puppi quietus." gubernaculum est clavus in puppi navis, quo ipsa regitur. Seneca, de gubernaculo, ep. 90, 24 : , ,exemplum (scilicet gubernaculi) a piscibus tractum est, qui cauda reguntur et levi eiusdem

in utramque momento velocitatem suam flectunt. " vox ,,gubernator" a Graeco kybernetes deriva­ tur et saepe in vetustis monumentis , ,gyberna­ tor" scribitur. * * * cybernetica (se. ars) est ars automatarie regendorum motuum machinarum, inventa et denominata a Norberto Wiener.

clavus (gubernaculum)

g urges

-itis, m.

gurges est locus in flu mine profundus, in q uo

aqua vertitur (vertex), transiate : Cicero. Verr. 3 , 23 , 9 : Verres , , . . . gurges vitioru m turpitudinumque omnium." 1 63

1 64

gutta

-

gyrus

ae, f.

a) gutta est minima pars aquae ve! alt erius materiae liquidae . Ovidius, Pont. 4, 1 0 , 5 : ,,gutta cavat lapidem, consumitur anulus usu . " b) i n architectura guttae dicuntur ornamenta sub triglyphis in Dorico genere , instar guttarum pendentia.

gyrus est circumventio i n orbem, ambitus, circuitus, circulus. * * * gyrus est modus solvendi pecuniam non praesente pecunia, sed perscriptione factus.

. n

gyrus

J gutt a e

1 65

- i , m.

triglyphus

1 66

habena

-ae, f. (saepe: habenae, -a ru m)

habena est lorum freno (frenum) alligatum, quo equi reguntur.

haru ndo

- i n is, f.

est aquaticus frutex in longam altitudinem crescens , cortice lignoso et inarescente, fissili , praeacuta semper acie . H arundinibus veteres usi sunt ad casas (casa) contegendas . Vitmvius, 2 , 1 , 3 : , ,alii . . . luteas glebas arefacientes stmebant parietes (paries) , vitandoque imbres (imber) et aestus tegebant harundinibus et fronde. " saepe etiam .fifilltla. pastoris harundo nominatur. harundine etiam piscatores pisces capiunt, ut videtur in imagine Pompeis inventa.

opus caelatum Musaei Veronensis hamndo

hamus - i ,

filum (vel linea) cum hamo

m.

a ) hamus est parvus uncus ferreus . b) speciatim hamus est uncus ferreus , ex quo piscatores (piscator) escam suspendunt, quam dum captat, piscis ore capiatur. Ovidius, Heroid . 1 8 , 1 3 : , ,Nunc volucrem laqueo , nunc piscem ducitis hamo." piscator hamus textorius

hebdo mas

-ad is, f. (aut hebdomada -ae, f.)

a Graeco hebdomos = septimus. hebdomas est spatium septem dieru m deis Planetarum dica­ torum. * * septimana = it. settimana, fr. semaine, hisp. se mana. series septem dieru m hebdomadis haec est : Solis dies , Lunae dies, Martis dies, Mercurii dies, lovis dies, Veneris dies , Saturni dies.

1 67

1 68

Hecate

-

hel c i u m

es f. ,

est Iovis et Latonae filia , soror Apollinis . est tricorpor et triceps , m agicarum artium magistra ac fascinationum praeses , cincta latrantium canum turm a ; noctu stans in t riviis (triviu m) ve! prope sepulcra et ubi loca sunt caedibus contaminata.

-i , n.

est funis, q u o equi v e l homines currils, naves (navis) oneraque trahunt. cymba

opus caelat u m e G allia Transalpina, duo helci­ arios monstrans helciarius, -i, m . , est is, qui funibus sive hel­ ciis (vide supra) cymbas adverso flumine trahi t .

Hecate t riformis

Helvetia Romana Germanio

t

R _.J L,,,

mrn;.,;•m

..

Va l l is Poenina Clovenno

Summus poeninus

Mediolonum

A ugusta Praetoria

1 69

1 70

H esperides

- u m,

f. pi.

filiae Hesperi ; finguntur hortos (hortus) amoe­ nissimos possed isse in e x trema Africa, ubi erat auriferum nemus cum malis aureis , quae a pervigili dracone ( aut serpente) custodiebantur. Hercules tamen , eo penetrans Eurysthei iussu, draconem occidit et aurea mala ad eum attulit.

hippoca mpus

-i, m.

est piscis marinus parvus , capite e t iuba instar equi. item est marinum monstru m , equi simile , quo fabulantur ad currum iuncto vehi maris numina. Tritones Nereidesque hippocampis per mare vehuntur deos marinos comitantes.

H ispania R o mana

171

1 72

H o rae

-aru m, f. pi.

sunt deae, quae horis praesunt, lovis ac Themi­ dis filiae, apud mythologos communiter tres Horae sunt tribusque temporibus anni respon­ den t .

horologium est instrumentum, quo tempus diei definitur, sive horologio solario si ve clepsydra : in clepsydra aqua e superi ore vase in inferius vas guttatim cadens tempus indicat .

hortator tres Horae i n opere caelato arae cuiusdam villae Borghese ; exem plar huius operis caelati aetate Periclis ( V. saeculo a. Ch. n.) perfect u m est prima Hora, quae flores portat , respo ndet veri , secunda uvis autumnum indicat , tertia manu sinistra spicam fru menti gerens est aestas. deest quartum tempus anni, hiems.

horolog i u m

-oris, m .

est qui hortatur e t suade t , u t aliquid fiat. hortator remigu m ( vide imaginem) re migibus baculo nu merum indicat . Plautus , Mere. 69 5 /96 : , ,quasi in mari solet hortator remiges hort arier."

-i , n .

hortus

imago Turrim Ventoru m , quae d icit ur, At henis

-i,

m.

hort us Romanus maceria saept us, d uobus

etiam hodie servata m , m onst rat , cuius latera solariis praedita sunt

fontibus cum si phunculis ve! siphonibus (sipho) praedit us

1 73

1 74

est locus maceril aut saepe (saepes) clausus , in

hypocaustum

arbores , poma, flores voluptatis causa coluntur. maceria aut saépes hortum ab incursu homi­ num pecudumque munit. hortorum c ulturam monachi Christiani a Romanis acceptam nobis tradiderunt.

est vaporarium, locus i n t hermis concameratus et fornicatus (camera, fornix), qui igne calefit . Vitruvius. S , 1 0 : ,,est animadvertendu m , uti caldaria muliebria viriliaque coniuncta et in iisdem regionibus sint collocata. sic enim efficietur, ut vasaria et hypo­ causis communis sit eorum utrisque. aenea supra hypocausim tria sunt componenda, u num calda­ rium, alterum tepidarium . tertium frigidarium . "

quo olera cibi causa coluntur; item in quo

hostia

-

-i, n .

ae f. ,

est vivum animai quod in sacris m act atur i n honorem deorum. ,,purae hostiae " d icuntur, quae ad sacrificium idoneae sunt. Caesar, B. G. 8, S l : , ,Exceptus est Caesaris adventus ab omnibus municipiis et coloniis incredibili honore atque amore . . . hostiae omnibus locis immolabantur. " tria vasa aenea ( aqua calida, tepida, frigida)

1 75

1 76

l a nus

-i , m.

est totius mundi custos, caeli ianuis praesidet , omnium aedium foribus praeses est constitutus, item viis omnibus tam urbanis quam rusticis ; ille caelu m, aerem, terra m , aqua m , res o mnes huius universitatis claudit et a perit , pacem et bellum in sua potestate habet . Ianus biceps aut bifrons nominatur, i. e. duo capita aut duas frontes habet , quod t empus praeteritum et tempus futurum simul spectat , tamquam in limine te mporu m stans, ut in hoc nummo Ro mano delineatus est . a Iano pri mus mensis anni mensis I anuarius dicitur. de Iano Ovidius ( Fast . I, 1 1 7 / 1 8 ) haec dicit : ,,quidquid ubique vides, caelu m , mare , nubila, terras, omnia sunt nostra eiausa patentque manu. " Iani te mplum in Foro R o ma no in bello aper­ tum, in pace clausum era t .

imaginem porro sui ponere non temere omni­ bus Jicuit , sed iis tantum, qui magistratils curules gessissent . has i magines primi patricii posuerunt , quod iis primis curu les magistratus patuerunt , unde ius i maginis fuit.

huiusmodi i maginibus ornabant atria aediu m easque in funebribus pom pis proferebant circumferebantque. (fu n us) imaginarius, ve! i maginifer est qui imaginem imperatoris fert .

i mago -i nis, f .

imaginarius

a) est simulacrum, species, exemplar, alicuius rei repraesentatio. b) item de imagine hominis aut rei, q uae a phantasia excitatur, cuiusmodi su nt quae in somniis a pparent , mortuorum u mbra e, etc. ius i maginum: apud Roma nos qui maioru m suoru m habuerunt ima gi nes, ii era nt nobiles; qui suas tantum, ii novi ; qui nec maiorum, nec suas, illi demum ignobiles a ppellati sunt .

verbum i maginor : i maginari est rei al icuius, qua e facta sit vel fi eri possit , ve! etiam qua e fieri non possi t , simili t udinem mente concipe re. Ouintilianus, 9, 2, 4 1 : , ,nec solu m quae facta sint aut fia nt , sed etia m quae futura sint aut fut ura fuerint , imagina mur. "

1 77

1 78

impedimenta

-oru m , n . pi.

impedimentum est id, quo quis i mpeditur, quo minus perficiat quod c u pit , impeditio , mora, obstaculum. saepissime de sarcinis ex ercitus. qua significatione pluralis numerus usurpat ur, et i mpedimentoru m nomine veniunt etiam calones et iumenta.

incunabula

-oru m , n. p i .

Caesar, B. G. 1 , 26 : ,,alteri se in montem receperunt , alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt . " imago e columna Traiana , i mpedimenta cum carris et iu mentis ( equis et bubus) sarcinis onustis.

incus

a ) ea, quae cunis insunt , quae a d cunas muni­ endas et ornandas pertinent , id est lectulus et fasciae lineae lanaeque, quibus infantes involvuntur. b) sumitur pro loco , uhi nati sumus. c) etia m pro ,,principio" et , ,origine" sumitur. Cicero, de orat. 1 , 6 , 2 3 : , ,ab incunabulis nostrae veteris doctrinae . . . " * *incunabula nominantur prima opera art e impressoria i n lucem edita (inter annos circiter 1 4 5 0 - 1 5 20).

-udis, f.

incus est instru ment um ex solido ferro, super quod fabri ferri massas cudunt et formant . Cicero , Nat. D. 1 , 20, 5 4 : ,,formae . . . quas vos effici posse sine follibus (follis) et incudibus non putatis." proverbium: ,,incudem eandem tundere" = in eodem labore perseverare.

. .. .

cuna 1 79

1 80

� .

- -- ...

index

-icis, m.

qui aliquid indicat , defert . digitus index est digitus, quo res indica mus. in libris index est summa, seu elenchus, quo res, quae in iis continentur, summati m indi­ cantur. * * *in tabernis index ciborum cibos indicat , qui hodie offeruntur.

hostiae infula

* * i n itial is

(se. l i ttera)

est prima lit tera manuscript 1 , paginae aut capi· tuli , quae minio ( rninium> delineatur et picturis ornatur.

index voluminis

, .. . . ,

i nful a

. 1rur emt 1n

-ae, f.

I!-�..."'11•

�.,.••� mD -s-

vitt a

infula sacerdotis

insigne

infula generatim est quaelibet fascia . speciatim ac saepius est orna ment u m capitis sacerdotale . Paulus Diaconus , p. 1 1 3 , l : , ,infulae sunt filamenta lanea, q uibus sacer­ dotes et hostiae templaque velabantur. " Servius. ad Aen. 1 0 , 5 3 8 : , ,infula est fascia i n modum diadematis, a qua vittae ab utraque parte dependent , quae plerum­ que tortilis, de albo et cocco . " 181

-is, n .

insigne navis 1 82

insignis est qui signo (signu m) aliquo vel nota inter alia eminet . insigne, -is, n . , est tabula vel i mago vel �ignum, quo res notantur, exempli gratia naves, taber­ nae aliaque. etiam magistratUs insignibus qui­ busdam praediti erant , ut consules aut praeto­ res lictoribus (lictor).

cit hara , -ae, f.

insigne tabernae Pompeianae

lyra, -ae , f.

instru menta m usica instru menta musica sunt triplicis generis: a) alia , quae spiritu infla ntur ut tibiae, fistulae. tubae, ™ · organa (hydraulica). b) alla, quae nervis intenduntur ut lyra , cit hara et alia . e) alia , quae .IDifil! pulsa ntur ut tympana, sistra , cymbala etc. tuba

organum hydraulicum

cornu

barbit um, -i, n .

phorminx , -ingis, f . 1 83

1 84

instru menta scribend i crotala, -orum, n. stilus

tabula

volumen epistulae sigillo signatu m et inscriptione praedit u m

cymbala , -orum, n.

tympanum, -i , n.

i nsula

atramentarium c u m calamo et atramento. imago in domo Lucretii, Pompeiis inventa

-ae, f.

a) est terra in medio mari , undique aquis cincta. b) latiore sensu est t erra seu locus flu mine aut lacu clausus. e) a similit udine insulae dicunt ur domus urba­ nae , quae non iunguntur co mmunibus parieti­ bus cum vicinis, circuit uque publico aut privato cinguntur. insulae plura cenacula et cubicula habebant , quae pluribus familiis locabantur et fere pauperiorum .

insula , , Dianae" quae dicit ur, Ostiae sita, orthographia et ichnographia 1 85

1 86

I talia

iugum

-i , n.

est ligneum instrumentu m recurvum , quod duorum boum (aut equorum) collo t ransver­ sum impositum, eos simul iungit et colligat. in quadrigis (quadriga), ubi equi quaterni aequa fronte iuncti erant , duo medii iugum

habebant , duo reliqui funibus ( funis ) ac loris alligabantur. hinc illi iugales, hi funales dicti. saepe hostes vieti a Romanis sub iugum missi sunt ; quod erant hastae in modum iugi iunctae.

bm==,;;;ff"--,trt-- tela

I ,

"' 1

(telum, -i, n. ) lf.ll---+'1--- stamina (stamen , -inis, n . ) pecten ( -inis, n . ) subtemen ( -inis, n . )

:a--+-c--

equi iugales

iugum te xtorium

1 87

1 88

pondera (pondus, -eris, n . )

labaru m

-i , n.

est vexillu m militare auro intextum, gem mis­ que (gemma) intermicantibus splendidissimu m , quod imperatori praeferri atque a militibus paene adorari solebat . Constantinus imperator labaro coronam (corona) imposuit cum cruce et litt eris i nitialibus (ini­ tiale) nominis Christi X P hoc modo :

aspergeba nt , ut in i magine monstratur: agua­ rius aquam labro i nfundit , balneator se strigili radit. (strigilis)

labru m siphone ( sipho) mu nitum

labyrinth u s - i ,

m.

est locus multis viarum a mbagibus inflexus , ex parietibus ve! ex arboribus. omnium celeberri mus erat labyrinthus Creticus, perplexis parietibus (paries), fa ctus a Daedalo (Daedalus) iussu regis Minois, in quo Minotaurus monstrum biforme inclusum erat . iti nerum am­ bagibus , occursibus et recursibus difficillimus labyrinthus omnium era t .

labru m

-i , n.

num mus (drachme) Creticus, in fronte Minotauru m , a tergo labyrinthu m monstrans

est vas grande latique oris, diductas habens oras et in ext eriorem part e m , in modum labro­ rum repa ndas, unde se balneatores aqua frigida 1 89

1 90

l acerta

-ae, f.

est serpens quadrupes satis not a ; e genere rep­ tilium: lacerta agilis, lacerta vivipara . in terris Mari Mediterraneo adiacentibus genus lacertae est , quod Tarentola Mauretanica vocatur. haec lacerta pedibus suis parietibus tectisque ad­ haerere potest .

libra bilanx

lapidarius

- i , m.

a ) a d lapides pertinens. b) ( faber) lapidarius, qui lapides findit aut sculpsit (artificia) . in lapicidina ve! la tomia lapi­ darius officium suum exercet .

lanx -cis, f. a) lanx est vas escarium latum et cavu m ex aliquo nobiliore metallo plerumque factum, in quo cibi reponuntur et mensae inferu nt ur.

laquear

-a ris, n . (aut l acunar, -aris n . )

b) a similitudine lances sunt in libra duo illa vascula, in quorum altero pondus , in altero res ponderanda imponit ur; unde bilanx dieta.

est interstitium tignorum i n caelo conclavis, ex eo dictum, quia inter tignum et tignum veluti lacuna est : item ipsum caelum seu tabulatum, sive contignatione constet , sive tabulis suffixis, et inter plana intervalla cavitates sive lacns haben­ tibus , sive etiam aequato opere coagmentatis. Hae laquearia picturis aliisque ornamentis omari solebant.

191

1 92

domus Pompeiana ( reconstructa) 1 vestibulum 2 atrium 3 compluvium 4 impluvium S tablinum 6 triclinium 7 alae 8 cubicula 9 tabernae I O hortus 1 1 laguearia in tecto aut caelo conclavium 1 2 aedicula 1 3 tignum

laqueus

-i , m .

a ) laqueus est vinculum ita nexu m , u t pondere magis claudatur. Cicero , Verr. 4 , 1 7 , 3 7 : ,,homini iam collum i n laqueum inserenti sub­ venisti." b) laqueus est fraus , insidiae : Ovidius, Ars. Am. 3 , 5 9 1 : ,,dum cadit in laqueos captus . . . amator" Ouintilianus , S , 1 0 , 1 O 1 : , ,in laqueos inexplicabiles incidere . "

IO

6

s

7

8

2

9

I

1 93

ichnographia eiusdem do mus

laqueus 1 94

later -eris,

m.

later est terra in variam formam durata, sive igni percocta sit , sive non , in usum aedificandi ; demi­ nutivus : laterculus ( eadem significatione). � R. R. l , 1 4 , 4 : ,,saepimentum . . . quod e lateribus coctilibus, ut in agro Gallico, quod e lateribus crudis, ut in agro Sabino. " modus dicendi: lateres coquere . proverbiu m : , ,laterem lavare" = rem inutilem facere.

laterna

-

o ,$:> o

l.__.g o &

ae f. ,

est instrumentum ex laminis corneis , vel ex alia materia, in quo candela accensa, vel ignis oleo ardens includitur, ne a vento exstinguatur. nocte

laternis via illustrabatur, ut apud Plautum. Amphitr. 1 48 : ,,Servus Sosia a port u illic nunc cum laterna advenit."

laternae Pompeianae

latifu ndium

- i , n.

latus fundus, ampla possessio agri . Plinius, H. N. 1 8 , 6 , 7 :

,,veru m confiten tibus , latifundia perdidere ltaliam, iam vero et provincias . "

1 95

1 96

a mathematicis superficies dicitur, q uae extre­ mitas a Cicerone , magnitudo longa et lata. Macrobius, in somn. Scip . 2 , 2, 4 ss : , , pu nctum corpus ( est) individuum . . . hoc pro­ t ractum efficit lineam , . . . hanc lineam si gemina­ veris, alterum mathematicum corpus efficies, quod duabus dimensionibus aestimat ur, longo latoque, sed alto caret : et hoc est , q u od apud illos superficies vocatur. "

suppl icatio

sutrina

-ae , f .

est officina sutoris .

-onis, f.

a) supplicatio est supplicandi actus, precatio in universum. ( vide imaginem supplicis ! ) b) ponitur pro dei adoratione et gratiarum actione pro re aliqua, quae rei publicae prospere eve ni t . apud Romanos supplicationes diceban­ tur, quando, re feliciter acta, ex senatus consulto te mpia aperiebantur divorumque simulacra in lectulis collocabantur sacra faciente pontifice et populo certatim ad pulvinaria confluente di­ isque suis pro eoru m in rem publicam meritis sup plicante gratiasque agen te. (lectis terniu m) Cicero, Prov. cons . 1 1 , 2 7 : , ,decem dierum supplicatio decreta C n . Pom­ peio . "

pluteus

calceus , cre pid a

armari um

in hac imagine Herculani depicta , videmus sutri­ nam ; sutores sunt duo genii alati. in armario calcei ( aut crepidae) impositi sunt pluteis.

symb ol u m I

sym b o l us

a) est sign u m, n o ta, indiciu m , ex quo quid cog­ nosci potest . b) est etiam anulus , quo utebantur Romani ad epistulas et vasa obsignanda et in pignus atque argumentum cuiuspiam rei promissae .

anulus symbolo inst ruct us

supple x

sutor

-oris, m.

c) est item imago ipsa anulo im pressa . Plautus, Pseudolus 5 5 -5 8 : ,,ea causa miles hic reliquit symbolu m , expressam i n cera ex anulo suam im aginem, ut qui huc afferret eius similem symbolum cum eo simul me mittere t . " d) apud ecclesiasticos script ores sym bolum est regula seu formula eoru m , quae credenda sunt ex fide divina, qua fideles ab infidelibus discer­ nuntur.

est is, qui calceos suit (suo, sui , suere ) , (vesti­ menta). proverbiu m : ,,sutor, ne supra cre pld am", q uo monemur, ne, quibus in rebus minus intellegi­ mus, in his sententiam profera mus. 335

336

sufflamen

- i n is, n .

suoveta u ri l ia

est lignum illud ve! vincu lum , q u o per radi os rotarum (rota) t raiecto , ve! potius ferreum in­ strumentum, quo subter rotae u nius canthum ( canthus ) supposito, currus in declivibus locis nimio impetu ruentes cohibentur.

-i u m , n . p i .

sunt sacrificium � . � e t tauri , q u o d usurpa­ bat ur in lustrationibus agrorum, populi, exerci­ tus et huiusmodi.

sufflamen

in prima imagine in villa rustica Helvetica prope Urbam inventli pendet de rhaeda s ufflamen ante posteriorem rot am

nostra imago suovetaurilia in lustratione exercitils habita monstrat . dextra est sus ( I ) , sinistra aries (ovis) ( 2 ) et taurus ( 3 ) . imperator (4) t us in flammas coniicit . legionarii adstantes signa militarla ( 5 ) et vexilla (6) portant, duo tub'll ( 7) canunt

superficies - e i , sulcus

f.

est pars superior ve! summa alicuius rei aut quid­ quid super faciem alicuius rei est ve! fit ve! exstat.

-i, m.

sulcus est vestigium aratri (aratru m), fossula in longum vomere impresso ducta. formulae : sulcos ducere, sulcos agere . Festus, p. 302, 4 M . : ,,sulci appellantur, qua aratrum ducitur ve! sationis faciendae causa ve! urbis con dendae. � '

vomer sulcus 333

Co menius has partes superficiei terrae distinguit : montes ( 1 ) , valles ( 2 ) , colles ( 3 ) , speluncae (4), campi ( 5 ), silvae (6); q uibus adiungi potest clivus ( 7) . 334

su b lica

-

ae, f.

est trabs praelonga , h u m i statuta et erecta a d quippiam sustinen dum, pertica, palus. speciatim dicitur de trabibus, quae in alveo fluminis defixae pontem sustinent ut in hoc

ponte in R heno a Caesare facto aut ut in primo ponte Romae i n Tiberi facto, qui ideo pons sublicius nominabatur. {pons) --- ·-

.

.

�:;ç�}�:.;::_,,;,:-,� -o ::::::. ·

_ __

-:.:. -� · -

·- �;J.-�-:-: :-::�ç;�··.

��

Rhenus fluvius 40 pedes

sub u r b i u m

-i, n.

suburbium sunt frequentes extra urb e m do mus instar vici urbani aedificatae. adi. suburbanus, -a, -um sub urbe positus, urbi vicinus. Cornelius Nepos, Att. 1 4 , 3 , d e Attico, Ciceronis amico : ,,nullos habuit hortos , nullam suburbanam aut maritimam sumptuosam villa m , neque in Italia, praeter A rretinum et Nomentanum , rusticum praedium. " Suburbana I talia est ea pars I taliae, q uae vicina est Romae . =

33 1

suburbium

villae suburbanae 332

statera

-

ae f.

sti l l icid i u m

,

est instrumentum, quo res sine lancibus ponde­ ratur. statera differt autem a trutina. ut spe cies a ge­ nere . duae enim species trutinae sun t : a ) libra. quae binas habet lances ; b) statera, quae scapo constat punctis dis­ tincto, quae pondera discriminan t .

scapus

scapus

l.

pondus

-i,

n.

a) stillicidium est umor stillatim cadens et ipse casus umoris stillatim cadentis. saepe dicitur de casu aquae pluviae ex tectis vel ex proiectu­ ris tect oru m stillatim defluentis. b) stillicidia dicuntur etiam loci in te ctis , e qui­ bus aqua pluviae stillatim decidit . (tegula)

strenae

-

a ru m ,

f.

pi.

strena dictum est munus, quod dabatur die festo et fere anni initio, boni ominis gratia:. (strenae = francogallice , ,les étrennes ")

in lucerna fictili Victoria vot um in ann um novum apportat cum strenis. Ianus biceps in nummo mense m l an uarium , initium anni, significat

statua

-

ae f. ,

id quod statuitur, quod erectum stat arte ela­ boratum, speciatim est sign u m, simulacrum, ex ae,fe aliove metall o , e lapide aut ligno, ima­ ginem (imago) referens cuiuspiam, honoris et memoriae causa, vel columella , pila.

nummus Co mmo­ do imperatori dedicatus . in margine haec leguntur: , ,Felici imperatori Annum novum faustum felicem" (ominor). strenae sunt fruct os, nummi ( l ) marsup­ Pi.l!m ( 2 ) plenum aliaque

strig i l is - i s , f.

statua Atlantis umeris aedificium sustinentis 329

strigilis est instrumen tum serratum (tignarius) , curvum, manubrio et canaliculo instructum, quo utebantur praecipue in balneis (balneu m) ad destringendam cutem, abradendas sordes et sudore m detergend u m . (spongia) 330

stabu l u m - i , n. est statio, sedes, habitatio, locus, et s aepe est locus, ubi iumenta et pecora aliaeque bestiae degunt.

egu1le, -is, n. est stabulu m equorum, bovile stabulum bou m .

hae d u o opera tessellata Africae Septen trionalis e villis rusticis Ro manis. primum stabulum eq uo­ rum ( equile) monstrat. equi ante pa tenas (praesepia) stant ; nomina eorum indicantur, ut etiam in secunda imagin e , ubi stabulum e t cohors equorum depicta sunt. 327

328

sponda

-ae , f.

est exterior lecti (lectus) aut grabati tabula aut tigillu m, cui adnectuntur restes, quibus culcita sustinetur. culcita est id, super quod dormientes quiesci­ mus, non id, quo integimur.

sponda

spongia

restes

sponsus et sponsa

-ae, f.

spongia est molle corpus , rarum et fistulosum, mediu m inter animai et plantam, et utriusque naturae particeps. nascitur in marinis petris aliturque conchis, pisce , limo. varius est spon­ giarum usus : usurpantur tergendis mensis et pavimentis, exhauriendis siccandisque liquori­ bus ; imbibunt enim facile , nec reddunt nisi comprimantur. strigilis

sponsa. -ae, f. est mulier alicui promissa in matrimonium, pacta, sperata et nondum u xor. sponsus, -i, m. est qui desponsus est , nondum marit us. sponsalia, -ium , n. pi. apud Latinos per stipulatione m cont raheban­ tur, id est per interrogationem et pro missio­ nem factas inter eum, qui daturus erat aliquam mulierem in uxore m , et inter eum, qui accep­ turus . in his sponsalibus statuebatur etiam � die matri monii aut tribus pensionibus solvenda.

vas spongia

strigilis, vas et spongia = balnei utensilia (balneum)

sponsus,

sporta

sporta est vas, corbis simile , e vimine aut iunco aut sparto aliave leviore materia , ad varios usus. deminutivus : sportula, sportella. Martialis, 1 O, 3 7, I 7 : ,,dum loquor , ecce redit sporta piscator inani . " sportulae etiam sunt nummorum receptacula.

sponsa

ptc. verbi spondeo, spopondi, spons u m . verbum usum habet in con tractibus, pactis, sponsioni­ bus, stipulationibus , cum quis se daturum quippiam aut facturum pollicetur ve! pro alte­ ro se obligat. 325

-ae , f .

326

specu l u m

-i , n .

est instrumentum ex vitro, chalybe, argento, stanno et similibus , in quo imaginem nostram videmus : transiate : Hieronymus, Ep ad Fur. 1 3 : , ,speculum mentis est facies , et taciti oculi mentis fatentur arcana." Paulus, ad Cor. I , 1 3 , 12: ,,videmus nunc per speculum in aenigmate ; tunc autem facie ad facie m . " .

gluma (granum involvens)

spina -ae,

f.

spina generatim est id, quod acutum est , aculeus . a) in re anatomica spina est vertebrarum series in dorso animalium, a collo ad e xtremum us­ que os (os, ossis). speculum Etruscum e stanno factum

sphaeristeriu m

est locus pilae lusui destinatus, a Gr. sphairizo = pila ludo. erant sphaeristeria cubicula in bal ­ neis (balneum), in quibus se t u m aliis rebus, tum pilae (pila) ludo exercebant . titulus Aventici inventus : TI . CLAUDI US TI . F I L( I US ) / MATE RNUS AEDI LIS SPHAERI STE RIUM D( E) S( UO) D( EDIT)

spica -ae,

vertebrae

-i, n.

spina b) spina etiam nominatur medius circi (circus) tractus, ubi obelisci, simulacra deorum et alia huiusmodi erant.

f.

est acies , cacumen ; sed speciatim occurrit et est collectio plurium granorum in summo culmo frumenti, hordei et huiusmodi. Varro. r. r. 4 8 , l : , ,spica ea, quae mutilata non est, in hordeo et tritico tria habet continentia, granu m , glumam, aristam : et etiam primitus spica cum oritur, vagina m . " 323

324

sol i u m - i ,

n.

a ) est sella regalis, thronus ; sella deorum.

Servius, ad Aen. I , 506 : ,,solium proprie est armarium uno ligno fact um, in quo reges sedebant propter tutelam corporis sui . . . "

solstitiu m - i ,

Vergilius , Aen . 1 0 , 1 1 6 : , ,solio tum l u ppiter aureo surgit ... " b) solium etiam dicitur de sella concava, labro (labru m), alveo in balineis (balneum).

n.

est tempus illud , quo sol stare videtur aliquan­ tisper, tum quando sign u m Cancri ingreditur l unio mense , tum quando sign u m Capricorni mense Decembri : illud est solstitium aestivum. quo sol incipit a n obis recedere, hoc solstitium hibern um , quo ad nos accedere. solstitium hibernum etiam bruma (= brevissi ma se. dies) nominatur (zodiacus). aeguinoctium, -i, n. est tempus illud, quo dies et noctes horarum spatio aequales sun t . Duo autem sunt aequi­ noctia : aeguinoctium vernum, circa VI I I . Ca-

lendas Apriles et in sign o Arietis conficitur ; autumnale X. Calendas Octobres in signo Librae . Varro, L. L. 6 , 8 : ,,cum (sol) venit i n medium spatium inter bru­ mam et solstiti u m , quod dies aequus fit ac nox, aequinoctiu m dict um." Columella, r. r. 1 1 , 2, 3 1 : cum ab aequinoctio verno in Cancru m sol meat , omnes dies maiores sunt nocti bus suis ; item ab aut umnali aequinoct io usque ad bru­ mam minores dies noctibus dilatatis.

aeq uinoctium vemum

cursus so lis

/

I - - - - -� - - - - -

I 32 1

322

aequi noctium aut umnale

P!autu�, Cas . 3 5 8 / 5 9 : , , . . . adsunt quae im peravisti , omnia : uxor, sortes, situla , atque ego met . . . "

si tuia

solea

-ae,

site Ila

f.

est gen us plani calceamenti, quo solu m pedis tantummodo subtegit ur, ansulis ih superiore parte coeuntibus revinct u m (ves timen ta). communes erant soleae viris ac feminis , sed viri eisdem domi, foris calceis u tebantur. soleatum enirn prodire aliquem molle erat et inde corum et turpe.

Lappones soleis oblongis in venationem prodeuntes. imago sumpta ex opere O lai M agni , 1 5 5 5 conscripto 319

320

sinus

-us, m .

a ) sinus dicitur d e curvatura, flexu e t cavitate cuiuscumque rei. Columella, r. r. 4, 2 5 , l : pars falcis ( falx) , quae flectitur, sinus nomina­ tur.

fa lx

b) de veste ampia eiusque plicaturis. Livius, 2 1 , 1 8 : ,,tum Romanus sinu e t oga facto . h1c , inquit, vobis bellum et pacem portamus . "

in imagine Ulixes malo n avis affixus cantum Sirenum auscultat , remigum aut em aure:; r.era obstructae sunt , ne ab eis decipiantur.

sistru m

-i , n .

est crepitaculu m aeneum, quo Aegyptii sacer­ dotes in lsidis sacris uti solebant. sistrum apud Aegyptios vicem t ubae (instrumen­ ta m usica l e xhibebat.

c) sinus est in ora maris terra curvata ac rece­ dens, et ipsae terrae circa sinum iacentes. d) sinus in re m athematica: non nisi nomen commune habet cum prioribus usibus, nam ex erronea translatione vocis Arabicae p rovenit.

Sirenes Si renum,

f.

pi.,

vel Si renae -aru m

Sirenes sunt maris monstra superiore parte virginis alatae formam habentia, inferiorem volu­ cris. navigantibus cantu Sirenum deceptis naufragi­ um paratur. tres Sirenes fuisse dicuntur, A cheloi fluminis et Calliopes vel Terpsichores vel Melpomenes Musae filiae. 317

sacerdos l sidis , dextra sistrum agitans

·

situ i a -ae.

f,

est vas ad aquam haurienda m , urna, hydritl ; in­ ferior pars acuta est , ut melius in aquam putei (puteus) mergatur. Anthologia Lat. 65 . 3 M . : , ,extractam puteo situlam cum ponit in horto. " situla et deminutivum sitella dicitur urna, unde educuntur sortes : in situla aqua piena semper una sors summa est . 318

sig n u m I sigi l l u m ,

sil icerni u m

-i , n.

sigillum est i maguncula , parvum signu m vel statua. sigillum etiam est imago, quae anulo signatori_g_ in cera aliave materia imprimitur, ob­ signand1s Ltteris, amphoris (amphora), scriniis. verbum: sigillo 1 = signo vel sigillo instruere, munire.

-i , n .

est cena funebris , quam alio nomine scriptores exseguium vocan t . proprie silicerniu m e s t convivium funebre (funus) , quod senibus exhibetur.

anulus signatorius

silicernium in sepulcro Romano signa militaria

simpu l u m

- i , n.

est vas parvum, quo vin u m in sacrificio libatur.

silex

-icis, m.

est lapis durus, sectilis, cui scintillae ignis excu­ duntur. viae publicae silicibus stratae sunt , ut apud Livium , 4 1 , 27, 7 : ,,clivum Capitolinum silice sternendum curave­ run t . "

simpulum cyathus

v i a silicibus strata

imago repraesentat sacerdote m , quae simpulo vinum ex amphora haurit.

315

316

axis terrae vel cardo

est dies fest us, undecimo die mensis Decembris in honorem septem montium aut collium primi­ tivae urbis Romanae celebratus. �t em colles aut montes sunt : Mons Capitolinus (Capitolium) Mons Palatinus (Palatium) Mons A ventinus Mons Cae lius Mons Esquilinus Collis Viminalis Col lis Quirinalis . hi septcm m ontes moenibus Servianis saepti erant ( in Forma Urbis linea indicantur moenia Serviana ) . sunt alii colles et montes , ut Mons Vaticanus , Mons Marius trans Tiberim siti, qui non inter sep­ tem montes an t iquae Urt· is nu merantur.

sera Septi monti u m

-i, n.

-

ae ,

f.

sera est repagulu m , fustis , qui opponitur clausis foribus. Varro , L. L. 7 , 1 08 : , ,serae , quibus remotis, fores panduntur."

Forma Urbis

---� sig nifer -i ,

m.

signifer i n re militari est is , qui i n exe rcitu sign um seu vexillu m fer t .

imago signi feri in colu mna Traiani 313

314

lius dictum est , consimile est ) , scopas, ut ita dicam, mihi videntur dissolvere . " , ,scopae solutae" etiam d e homine nihili dicitur.

scytala

-

sel la curulis sella curulis fuit u n u m ex insignibus primo qui­ dem regum Romanoru m , deinde, eis exactis, maiorum magistratu u m solummodo, nempe consulum, praetoru m , censoru m et aedilium eorum, qui de patribus creati essent, quique hac ipsa de causa curules deno minati sunt . sella curu­ lis erat curvis pedibus, signis ornata, sublata gradibus , insculpta et distincta ebore .

a e , f.

( Gr.) est genus epistulae secretioris apud Laco­ nes (et postea etiam apud Romanos ) , quam scribebant in membrana , vel loro , super surcu­ lum spirae modo extento, deinde evolutum lo­ rum mittebant ad eum, qui conscius erat : a quo rursus circa parem surculum circumvolvebatur, apparebantque verba prius descripta, quae pa­ rem surculum non habenti fieri nullo modo poterat, ut legerentur.

-

� --­

_..

sensus - o s ,

m.

sensus est actus sentiendi. sunt quinque sensus in animalibus : auditus ( -Us, m . ) , visus ( -Us, m.), olfactus ( -Us , m . ) , gustus ( -Us, m .) et t actus ( -Us, m . ) . ,,anima sapit ac meminit in cerebro , irascitur in corde, concupiscit in hepate, audit in auribus, cernit in oculis, olfacit in naribus , gustat in pala­ to et lingua, sentit in omnibus partibus corporis. " ( Erasmus). palatum, cerebru m : cf. -os, oris, n .

se pte ntrio nes

- u m , m. p i .

sunt septem stellae , quae Ursam maiorem ve! Arctum ( -us, f. ) conficiunt . si recta linea a sexta ad septimam ste llam quin­ quies producitur, invenitur stella polaris ad

cursor 31 1

quam axis terrae vergit . adiectiva : septentrionalis, -e, arcticus / antarcti­ cus .

312

sca m n u m -i ,

n.

est gradus ligneus, qui lecto apponitu r scandendi causa ; aut fulciendorum pedu m , dum sedemus. deminutivum : scabellum .

* * * scapha complicabilis. constat ex harundini­ bus et involucro impermeabili. harundines aspor­ tandi causa in parvas partes disiungi possunt .

sceptru m -i ,

n.

sceptrum baculum est , sign u m potestatis regum , ex ebore factum : sceptrum eburneum. sceptrum imperatoris aqu ila ornatu m est .

scabellum

sceptrum A ugusti

lectus

Porsennae , regis Etrusci, sceptrum

sca pha

-ae, f .

scapha est exigua navicula, quales sunt, quae i n maioribus circu mvehuntur, vel eas pone sequun­ tur ; item quibus utimur ad piscandu m .

sco pa

-ae, f. ( vel sco pae -cJr u m , f. p i . )

scopae e x multis virgis constant e t sunt instru­ mentum quo verri mus et sordes cum ulando pur­ gamus. proverbium : , ,scopas dissolvere " = re m aliquam inutilem reddere. Cicero, Orat . 7 1 , 2 3 5 : ,,isti autem, cum dissolvunt orationem, in qua nec res , nec verbum ullum est, nisi abiectum, non clipeum, sed ut in proverbio est ( etsi humi309

310

sarcu l u m - i , n . sarculum est instrumentum sariendis agris aptum. sarire agros malis herbis purgare . rustici primum agros arabant et o ccabant. deinde sariebant et serebant. Plautus, Capt . 663 : ,,semper occant prius quam sariunt rustici." =

sartago-i n is,

parietibus infixi atque immobiles , ad superio­ rem contignationem (con til(natio ) ferentes. Martialis, l , l l 7, 7 : , ,et scalis habito tribus, sed altis . " h. e . in tertia aedium contignatione, ubi habit are solebant pauperiores .

f.

sartago est vas culinarium, in quo cibi friguntur ( frigo, frixi, frictu m ) , vel aliud quippiam lique­ fit aut torretur.

Satu rnalia n. pi. ( ge n . dat abl -i bus .

-iorum ) ,

.

Saturnalia erant festa septem dierum in hono­ rem Saturni. celebrabantur mense Decembri. erant autem dies illi pleni laetitiae. his continu­ ae epulae et commissationes erant ; munera ultro citroque mitti remittique solebant a Ro manis . domini servis discumbentibus inserviebant ; Sat urni enim aevo omnia communia fuerunt , n e c , quid servitus esset, n o t u m fuit .

scala

-ae, f. ( scalae -aru m , f. pi. )

scala, qua navis adscenditur

scal pru m -i, n. est ferrament u m , quo aliquid inciditur. varii hoc scalpro artifices utunt ur, ut sutores, lapici­ dae , agricolae , c hirurgi . deminutivu m : scalpel­ lum.

\};

est machina pluribus gradibus constans, qua utimur ad adscendendum in superiora. Caesar, B . C. 1 , 2 8 , 4 : , ,milites positis scalis muros adscend unt . " i n aedibus plures erant grad us lignei vel lapidei 307

:::::J

es=::] 308

sarcina

-ae, f. (vel sarc i n ae -arum, f. pi. )

sarcina est involucru m , fascis reru m utensilium, quem quis umeris portare pot est . sarcinae a mili­ tibus in baculis portabantur. Caesar, B. C. 3 , 76 : , ,magna parte impedimentorum et sarcinarum relicta . " formula dicendi : sarcinis gravare aliquem; Phaedrus, 2, 7 : , ,muli gravati sarcinis ibant duo."

Plinius. H. N. 2, 9 6 , 98 ( 2 1 1 ) : , ,At circa Asson Troiadis lapis nascit ur, quo con­ sumuntur omnia corpora : sarcophagus vocatur. " sarcophagus pro sepulcro poni consuevit, prae­ sertim eo, in quo cadaver integrum sine rogo (rogus) conditur. parietes sarcophagoru m saepe operibus caelatis ornabant, quae imagines nobis testim onio sunt earum opinionum, quas sibi homines de morte, de vita praeterita et futura finxerunt .

-�

· . _· . ·. �(OftNU.1vS ·lVCIVt·.Ki - ·.a:un�9$"t;,;.-;\/�D � rA11l) :··�:·� .._._:_ �t��.:"tcr.r:or�·1i'icl��-:�1,t�/�r.� rv�f. ,•:i·.�r-4.t���:!t���t IAM#IO(lt'IT- SV&IGl1T· OMNI • L OVCAN: oP.S I P U4VC• i\IDOYtlT .....:...::.. .

sarcophagus S cipionis Barbati miles sarcinam portans

miles sarcinam portans

sa rcophagus

-i, m.

sarcophagus (Gr. ) , qui carnem comedit, consu mit. speciatim dicitur de lapidis seu marmoris genere , in quo corpora defunctorum condita cito ad ossa rediguntur. 305

duo sculptores sarcophagum exsculpunt

sarcophagus A lexandri M agni qui dicitur 306

saepes

-is, f.

saepes est saeptum ex lignis , ramis arborum, aut spinis consitis , quo clauduntur agri aut horti. Ovidius. Ars am. 3, 5 6 2 : , ,cingenda est altis I saepibus ista seges."

se adeo infuscat , ut ea se celet, et pis catoris manlls effugiat . Ovidius, Halieut . 1 8 ss : ,,saepia tarda fugae, tenui cum forte sub unda deprensa est , iam iamque manus timet illa rapaces, inficiens aequor nigru m vomit illa cruorem, avertitque vias, oculos frustrata sequentes . "

saepia -ae, f. e s t genus marini piscis a t r u m humore m (quod atramentum dicitur) vomens, quo aquam circa

sal mo

-onis, m.

salmones sunt genus piscium, qui e montibus per vastissima flumina dulcium aquarum in mare descendunt, sub solari aestu autem a mari

per flumina i n montes ascendunt agilitate saltlis loca abrupta superantes .

salmones fumo siccantur ( I ) , in aqua percoquunt ur ( 2 ) , so le torrentur ( 3 ) . imago piscationem salmonum monstrat , qualis inter populos se ptentrionales perficit ur. sumpta est haec xylographia e x O lai Magni Historia de Gentibus Septent rionalibus ( l 5 5 5 ) 303

304

earum rostris in victoriae monumentum, eam partem fori exornari placuit, ubi suggestus erat seu pulpitum, cuius figuram exhibet nummus G. Lolliae, quo contiones ad populum habeban­ tur. Cicero , in Pis. 3 , 7 : ,,ita est a me consulatus peractus . . . ut semper in rostris (se. apud populum in contione) curiam, in senatu populum defenderim. "

rostru m

rota tracto ria in usu est ad onera magna sublevan­ da. rot a machinae t ractoriae calcantibus (calco) operariis versatur, oneraque in altitudinem tollit ut in imagine Capuae inventa:, ubi columna erigitur hlic machina .

-i, n.

a ) est os, quo animalia (exempli gratia aves) cibum capiunt . b) rostrum navis est trabs aenea aut ferrea, pro­ minens ex prorae (prora) parte inferiore , rostri modo, unde , si navis remigio agitaretur in hos­ tilem navem, haec perforari poterat et deprimi.

rota aguaria Vitruvius. 1 0 , 5 , l : ,,(rotae) modiolis aquam haurientes et in summum referentes, sine operariorum calcatura, ipsius fluminis impulsu versatae , praestant , quod opus est ad usum " h. e. sine ope hominum qui calcan­ do rotas versent. (calco)

rostrum navale

prora navis cum rostro

rota

rota Fortunae Fortuna dea in media rota sedet . in orbe ( orbis) rotae homines circumvolvuntur : rex in solio sedet ( , ,regno"), fertur deorsum ( , ,regnavi"), in infimo est ( ,,sum sine regno"), denuo sursum fertur ( , , regnabo") (quorsum).

-ae, f.

est instrumentum versatile , rotundum , orbis, quo circumacto currus procedit : eius partes sunt modiolus, radii , orbis ( cant hus ) .

@ .

.

30 1

imago Fortunae sumpta est e manuscripto Medii Aevi, quod multa carmina popularia Latina continet et t it u­ lum , ,Carmina Burana" portat .

rad ii modiolus, quo axis rotae continetur orbis

302

rete -is,

reticu l u m

n.

rete est instrument u m , q u o aves , ferae, pisces capiuntur; J2lw, laqu eus. Cicero, Nat. Deor. 2, 48, 1 23 : , ,( araneolae) quasi rete texunt, u t , si quid in­ haeserit, confician t . " verbum : irretire reti involvere et capere aliquid. =

-i , n .

generatim est parvum re te , vel rete solito angus­ tioribus maculis contextum. reticulum nominatur etiam fascia vel pileolus (pileus) in modum retis a mulieribus praecipue usurpatus capillis conti­ nendis (vestime n ta). * * * reticulum hodie nominatur instru mentum reticulo instructum, quo prla in campum adver­ sarii reiicitur.

reticulum

rogus - i ,

m.

rogus est strues lignorum , i n q u a imposita cada­ vera cremabantur.

tela , vel rete , araneae

rostra -oru m , retiarius

-i, m.

hoc nomine speciatim dicebatur alter ex gladia­ toribus in arena depugnantibus : fuit enim genus gladiatorii certaminis , in quo duo pugnabant, quorum alter retiarius vocabatur, quod tunicatus fus cinam et rete gestaret, quo adversarium invol­ veret et implicaret.

n.

pi.

est suggestus e t locus circa positus, ante Curiam Hostiliam . quas enim primum hostiles n aves Romani bello Latino ab Antiatibus ceperunt,

fuscina nummus M. Lollii Palicani, rostra in foro e xhibens

retiarius 299

300

raster -tr i ,

m. vel rastru m -i , n.

raster est instru mentum rusticum den tatum, ferreum plerumque, interdum ligneum. Plinius, N. H. 1 8 , 20, 49 : ,,aratione per transversum iterata, occatio sequi­ tur, ubi res poscit, crate (crates) vel rastro."

in urbe est pars maior, quae in vicos rursus divi­ ditur. urbs Roma in quà ttuor regiones divideba­ tur : Suburbanam , Esquilinam, Collin am et Pala­ tinam. * * * hodie regio Basiliensis : partes He lvetiae, F ran­ ciae , Germaniae circum urbem B asileam sitas amplectitur, quae iisdem necessitatibus coniunc­ tae sunt . regiones dictae sunt etiam partes, in quas Italia divisa est , quaeque A ugusto imperante undecim fuerunt .

ratis -is, f. ratis est connexarum t rabium compages, quae per aquam agitur, usum navium praebens. Paulus Diaconus, p . 2 7 2 , 8 M . : , ,rates vocantur tigna colligata , quae per aquam aguntur; quo vocabulo interdum etiam naves significantur. "

regiones cael i et tempora dies

meridies

ortus

regio

-on is, f.

crepusculum

diluculum ante lucem septentrio

regio est aliquoversum directio , orbita, linea. Curtius, 8 , 1 3 , 23 : ,,traicere amnem cum ceteris copiis in regionem insulae , de qua ante dictum est , parabat." caeli regiones quattuor sunt : septentrio, meridies, ortus, occasus (regiones caeli) . regio est etiam pars terrae magna aut parva , trac­ tus, plaga, locus. Cicero, Nat. Deor. 1 , I O , 24 : , ,terrae maximas regiones inhabitabiles atque incultas vide mus, quod pars earum appulsu solis exarserit , pars obriguerit nive pruinaque longinquo solis abscessu. "

adiectiva : ante luce m : mane : ante meridiem: meridies : post meridiem : vesper: dies : nox : oriens : occidens : septentrio :

297

298

antelucanus matutinus ante meridianus meridianus postmeridianus vespertinus diumus nocturnus orientalis occidentalis septentrionalis

rad ius

- i , m.

a) est bacillus seu virga. b) speciati m est virga mensorum , m athematico­ rum , astronomoru m , ad metiendum et figuras lineasque in pulvere deli neandas .

d) radii dicuntur regulae in rota, quae hinc modi­ olo, illinc cantho seu absidi inseruntur.

modiolus cant hus radii rotae e) a similitudine radius est s plendor, qui e sole , stellis, igne e mittitur. radius astronomi

Cicero, Tusc. 5 , 2 3 , 64: ,,humilem homunculum a pulvere et radio exci­ tabo, . . . Archimedem. " e ) radius dicitur linea recta, quae a centro circu­ li ad circumferentiam ducitur.

radii coronae

Raetia, Noricum, Pan n o n ia, Val l is Poen ina

I Raetia, I I Noricum, III Pannonia, I V Vallis Poenma 295

296

1 -8 o ppida, viae, saltos Alpium

quad riga

-ae, f. I quadrigae -arum, f. pi.

quorsu m

( q u o [ve] rsu m )

quadriga sunt quattuor equi ad currum trahen­ dum apti ; item currus a quattuor equis tractus. in fastigio (fastigium) Capitolii quadrigae fictiles fuerunt ornatUs gratili, currum Iovis referentes. poetice quadrigas etiam Soli, A urorae aliisque deis tribuerunt .

imago sumpta est e M argarit a Philosophica Gregorii Reisch ( 1 5 0 3 ) nummus quadrigatus

quadrivium

-i , n.

a) quadrivium est locus, ubi via alteram viam secat, area, unde viae in quattuor regiones ori­ untur. b) * * quadrivium nominantur quattuor artes libera/es difficiliores : arithmetica , geometria, astronomia, musica.

sursum

retrorsum ( rursum) o

�. / '/

dextrorsum lati-

int ro�u

293

extrorsum

294

/

I

I

I

I

I

I

I

I

I

sinist rorsum

/ antrorsum ( prorsum)

deorsum

p u pa -ae,

f.

pupa est imaguncula quaedam puellaris , ex linteo insuta, tomento i nfarcta, vestibus amic­ ta, qua virgo in prima pueritia lusitare solebat, �t quam pubertati vicina tamquam virginitatis suae insigne Veneri offerebat , ut fauste futurum matrimonium cedere t . pueri eodem tempore bullam (bull") Laribus (Lares) offere bant. demin . pupilla , -ae , f. a) plerumque significat filia m orbam parentibus et sub tutore agentem. b) praeterea pupilla dicitur foramen oculi (oculus) per quod species rerum ad visum transmittuntur.

purpuratus est is, qui purpura indutus, ornatus est , et speciatim purp urati dicuntur, qui circa reges sunt et apud eos dignitate et gratia ante­ cellunt .

murex in tinctoris sigillo

puteus

-i, m.

est locus , qui perpetuas habet aquas ex terrae venis manantes , non tamen fontium (fons) more foras eru mpentes. puteal -alis, n . est saeptum marmoreum, rotun­ dum, puteo circumdatum, ne incautius acceden­ tes in praeceps ruan t . girgillus

pu ppis

-is ( ace. -i m, abl . - i ) , f.

puppis est pars navis posterior, altior, ornatior et honoratior, uhi gubernaculum et clavus. Vergilius, Aen. 3, 1 30 : , , prosequitur surgens a puppi ventus euntes . " ventus secundus a puppi flat .

puteal puteus

pyxis

purpura ..:ae,

f.

pyxis est vasculum e buxo e xcavatum , teres, et operculo in ipsum vas intrante clausum et t rans­ iate accipitur pro vase parvo ex quacumque ma­ teria, ad servanda ea, quae plurimum interest bene clausa servari, ne corrumpantur, ut medica­ menta, venena, odores et huiusmodi. Suetonius, Nero 1 2 , 9 : ,,barbam primam posuit , conditamque in auream pyxidem . . . l ovi Capitolino consecravit. "

est concha marina (ut conchylium, e t murex ). ex eius suco color purpureus efficitur. captis muricibus enim eximebatur vena et addito sale macerabatur triduo: deinde in cortina plumbea decoquebatur. lana immissa quinis horis potabat , rursusque immergebatur, ut totam saniem ebibe­ ret , indueretque colorem illum , qui t anto in pre­ tio quondam fuit . 29 1

- i d is, f.

292

pro ra

-ae, f.

�rora est. anterior pars navis, sicut puppis poste­ ?or. naVIs cum portum {portus) intrat, prora

mtrat : cum vero religanda est , convertitur et puppi religatur, prora autem mare spectat {proreta). Rosa canina

Aquilegia

const ratum ordo remorum

folium Hederae

Campanula

proreta

-ae, m. vel p roreus

in navis prora sedet , ibique ventos captat, et de eorum conversionibus gubernatorem monet , docet etiam, rupes et scopuli uhi sint , ut is converso clavo {clavus) eos declinet. Rutilius, de reditu l , 4 5 5 , 5 6 : , ,despectat prorae custos, clavumque sequentem dirigit, et puppim {puppis) voce monente regi t . "

Asterias rubens

proreta

pro pugnacu l u m

gubernator

-i, n.

propugnaculum est locus munitus, unde pugnari potest defendendi causa, ut vallu m, m oenia, arx, aut turris in nave {navis) constructa. Tacitus, Hist. 3 , 3 4 : ,,Cremona . . . , propugnaculum adversus Gallos. "

prora

puppis

clavus

pru na -ae, f. pruna est carbo vivus ( aut ardens). Servius, ad Aen. 1 1 , 7 8 8 : ,,pruna, quamdiu ardet , dicitur." Vergilius, Aen. 5 , 1 03 : , ,subiciunt veri bus prunas et viscera torrent. " � autem in crate {crates) ferrea aut in veru, subiecta pruna ( aut carbone ardente) torretur. {veru) 289

290

portione" Latine dicebatur, paulatim coalescen­ tibus usu frequenti duabus vocibus , , proportio " facta est . *proportio divina = * * * sectio aurea , quod autem nomen saeculo decimo nono huic proportioni datum est . proportio divina a Pythagoreis in­ venta est .

pressio in maius pistillu m augetur eadem pro­ portione (proportio) qua est superficies pistilli parvi ad superficiem pistilli magni . pistillum

prelum hydraulicum

pentagramma sectionem auream praebens : b : a = a : (a + b)

e

AB

pro I es

2

-is, f.

est progenies, soboles , liber.

Tjbullus. l , 7 , 5 5 :

, ,at tibi subrescat proles, quae facta parentis augeat . . . " proletarius, -a, -um proprie proletarii erant pauperrimi homines in plebe Romana. fere immunes erant a militia, excepto si tu multus maximus e xstitisse t. prolem rei publicae procreabant .

A

A

E

major

minor

constructio sectio nis aureae EB : AE = AE : A B

proportio est comparatio et respectus unius rei ad ali a m : a ,,pro " et ,,porti o " ; quia saepe ,,pro

proportionalitas : Cassidorus. de geometria 6 : ,,proportionalitas in t ribus, u t minimum, ter­ minis invenitur, c u m proportio nales eidem eiusdem magnitudinis proportiones esse dicun­ tur, praecedentes consequentibus, et praece­ dentibus consequentes." multis in floribus aliisque a natura procreatis rebus proportio divina reperitur, ut haec exem pla monstrant .

287

288

pro portio - o n i s , f .

B

praeco

-onis, m.

precatio

praeco est minister publicus, praedicator, qui voce quaestum facit. Cicero, Nat. Deor. 3 , 3 4 , 84 : haec sublata de fanis in forum protulit et per praeconem vendidit.

praesaepe - i s ,

n.

-onis, f.

est rogatio, obsecratio, preces, praesertim quae dis adhibentur.

( ve l p raesaep i u m , - i , m . )

praesaepe est locus saeptus, in quo pecudes sta­ bulantur; est etiam locus in stabulo (stabulum), ubi pabulum iumentis apponitur. praesaepe dicitur etiam de quocumque loco clauso. gestns precandi vel orandi

pressoriu m - i ,

--- -

285

�--

n.

est instrumentum ad premendum. Plinius Valerianus, 2, 1 7 : ,,cotonea purgare, tundere diligenter et expri­ mere in pressorio. " � -i, n. est instrumentum, quo uva, oliva, aliudve quid comprimitur ad succum exprimendum vel ad aliquid aequum lucidumque reddendum.

286

est aditus urbis , vel alterius loci vallo fossave muniti, qua res importantur vel asportantur. Plautus, Bacch. 7 1 l : ,,recta porta invadam extemplo in oppidum anti­ quum et vetus." , ,Hannibal ante portas " dicitur cum res in summo periculo est .

porticus

-

publicae , ingenti sumptu exstructae, signis (signum), picturis, marmoribus exornatae, in quibus non solum otiosi homines dea mbulare solebant, sed · aliquando ius dictum, senatum habitum, exceptos legatos legimus ; item varia negotia agitata, sponsalia init&, merces pretiosas expositas etc.

us, f.

porticus, ut ait Isidorus, Orig. 1 5 , 5 , quasi porta, est locus amplus et longus , columnis aut pilis suspenso tecto munitus, cetera apertus, deam­ bulationis umbraeque et imbrium vit andorum causa. erant privatae, quas ditiores sibi con­ struebant tum in urbe , tum in agris : erantque

in , , Forma Urbis" in Capitolio Romano exposita ichnographia Porticns Liviae videt ur

portus

-us, m.

a ) est locus in secessu litoris (litus) ve! natura ve! manu conclusus, aditu in mare patenti, ubi naves consist unt a ventoru m iniuriii liberae. formulae : , ,in port u m ex alto invehi " , , ,in por­ tum se recipere ". b) per metaphoram portus est locus tutus.

porticus regis Attali, A t henis in foro exstructa 283

284

porta

b) pondus abstracte est gravitas. momentum, onus.

-ae, f.

pondera iugi te xtorii

pons

pontis, m.

est id, quo super flumen , v e ! foveam (fovea), ve! simile quid transi mus.

-

porta orientalis oppidi Helvetici A venti ci

""---""--=:-!""=-

=--- =3--=

�

insula in medio Tiberi sita d uobus pontibus cum urbe coniungit ur: dextrlf est Pons Fabricius, sinistra Pons Cestius. primus pons urbis Romae non longe ab hoc loco erat , sed erat QOns sub licius (sublica) 28 1

282

p ittac ium

po marius

- i , n.

est schedula brevis seu membranae a u t chartae particula, quae alicui rei ve! pice ve! cera aliave re affigitur, et paucis verbis perscribitur me­ m oriae causa. Petronius, Sat. 34, 6 : , ,allatae sunt amphorae vitreae diligenter gypsa­ tae, quarum in cervicibus pittacia erant affi xa cum hoc titulo : Falernu m Opimianum annorum centum."

- i , m.

est pomorum venditor ut in opere caelato sarcophagi describitur. pomarium. -i, n . est Iocus pomiferis arboribus consitus, pomet u m . Varro , r. r. I , 2 , 6 : ,,non arboribus consita I t alia est , ut tota pomarium videatur? " pomarium item est locus in villa, uhi poma de­ cerpta conduntur. (cella)

pittacium

amphora

plaustru m

-i, n .

est carrus , vehiculum magnis oneribus ferendis aptum, praesertim apud rusticos. Scythae in plaustris habitasse dicuntur, de q uibus Horatius, carm. 3, 24 , 9 / 1 0 : , ,campestres melius S cythae , quoru m plaustra vagas rite trahunt domos." plaust ris sacra Cereris eiusque minist ras At henis et Romae vectare mos erat .

---- -- .

279

-·-- ------.

p ondus

-eris, n .

a ) pondus est quod adhibetur i n s ta tera ve! lance (lanx) ponderandi gratili .

- -- - - --·---

280

solebant, omnes in hunc usum collectae aquae, sive frigidae sive calidae, piscinae dicebantur, quamvis in his nihil piscium sit . (balneum)

pisti l l u m

-i, n.

pistillum est instrumentu m , specie clavae (clava), quo grana aliaeque res in mortario (mortarium) teruntur.

pistor

p iscina

-

ae ,

f.

a) piscina est lacus vel stagnum. in quo vivi pisces coercentur. b) quoniam in piscinis etiam homines natare

-is, m.

qui farinam subigit panemque conficit. Plinius, N. H. 1 8 , 1 1 , 2 8 , 1 07 : ,,pistores Romae non fuerunt a d Persicum usq ue bellum . . . ipsi panem faciebant Quirites (= Ro­ mani) , mulierumque id opus maxime erat , sicut etiam nunc in plurimis gentiu m . " pistrina est officina pistoris .

, ___

'I ' ll_____,,. I

____,,.__ . �-�

opus caelat um sarcophagi Roma ni : in parte superiore aratores agrum laborant , in parte inferiore ad dextra m molam (mola) agita nt , ad sinistram pistor panes in fornacem (fornax) immittit 277

278

pileus

·--� � a / � hl . W ·

-i , m (vel .

-

eu m n . )

.

_,

'

...,

.

·�

est tegmen et indument u m virile capitis , pilei figura fere similis erat dimidio ovi (ovum) putamini. Paulus Diaconus, p. 207 , 4 M . : ,,pilea Cas tori e t Polluci dederunt antiqui, quia Lacones fuerunt , quibus pileatis pugn are mos fuit . " (manumissioJ

=

gubernaculi pinna

p inus -us pileolus

p inna

(vel - i ) , f.

est arbor ex earum genere, quae resinam fundunt, in magnam altitudinem se promit tens , ramosa in vertice (vertex), folia habens capillamenti modo praetenuia , longa , mucrone aculeata et numquam decidentia. nucamentum pinus sacrum erat Baccho. symbolum vitae aeternae erat ideoque saepe in monu mentis sepulcralibus invenitur.

- a e, f.

a) est id, quo aves vestiuntu r ; differt a � quae tenvior est , mollior et densior, totumque corpus tegit. b) murorum et turri u m et valli cacumina, quae in acutum per intervalla desinunt , pinnae vocantur. Caesar, B . G. 7 , 7 2 , 4 : ,,aggerem et vallum . . . exstruxit , buie loricam pinnasque adiecit . "

pinnae moenium

piscator -oris, m

.

piscator est is, qui piscatur aut pisces captos publice vendit . capiuntur pisces hamo (ham us), reti (re te), aut nassa. adi. pisca tori us : piscatoria navis; in taberna pis­ catoria ve! in foro piscatorio pisces veneunt. 275

276

b) pictura in linteo ve! in sipario,

-=

pict ura in linteo

e) pictura inusta,

d) pictura udo tectorio (tectoriu m ) , e) pictura textilis , ve! imago a c u (acus) picta.

pil a

b) pila est structura erecta in modum columnae, ad ali quid fulciendum. differt a colu mna, quae uno scapo constat, h. e. lapide oblongo per­ petuo : pila vero structilis est pluribus lapidibus aut lateribus. Livius, 40, 5 I , 4 : ,,locavit pilas pontis i n Tiberim : quibus pilis fornices (fornix) post aliquot annos . . . loca­ verunt imponendos."

-ae, f.

pila est sphaera, globus, quo luditur. Petronius, Satyr. 2 7 : pilam repetere, quae terram contigit. Plautus, Captivi , 2 2 : ,,enimvero dii nos quasi pilas homines habent . "

o e) pila item est saxea moles , quae praestruit ur litori ad frangendam undarum vim. d) * * * pila electrica

pilae elementum : baculum

pila

-ae, f.

a) pila est mortarium, vas aeneum, lapideum aut ligneum, in quo aliquid pinsitur et commi­ nuitur.

zincum ( cadmia)

273

274

b) transiate est navigii genus, mixtam formam habens ex oneraria et longa triremi , quod tam velis quam remis agi poterat ; brevis est navicula, qua naves maiores in alto mari versantes conscen­ debantur. fictiles etiam phaselos in usu fuisse a pud Aegyp­ ' tios testatur luvenalis . 1 5 , 1 2 7 : , ,parvula fictilibus solitum dare vela p haselis." phaselus est ,,navium celerrimus," Catullus 4 , 2 . .

pictor

-oris, m.

nomen agentis , derivatum a verbo pingere ( pinxi, pictum). actio pictoris est pictura, i. e. actionum statuumque imitatio ·coloru m linearu mque ope perfecta.

imago officinam pictoris monstrat : I machina pictoris 2 discus colorum 3 peniculus ve! peni­ cillus 4 sella 5 exemplar, simulacrum

Phrixus et Helle Phrixus, c u m a b l no noverca ad necem quaere­ retur, una cum Helle sorore profugit , rapto ariete velleris aurei (vellus aure u m ) , in quem conscendentes mare transmittebant . sed ad fretum Aegaei Helle exterrita d ecidit mersaque est Hellespontoque nomen dedit . Phri xus vero incolu mis in Colchidem pervenit ad regem Aeeten , ubi, lovi ariete mactato, aureum vellus Marti sacravit ; quod , a dracone custodit um, l ason cum Argonautis ope Medeae inde abstulit . aries autem intra sidera translatus est . (A rgo)

pictu ra -ae,

f.

pictura est ars pingendi ; metonymice sumitur pro tabula, ve! tela, ve! alia re picta . Cicero , Verr. 4 , I , I : ,,nego ullam picturam neque in tabula, neque te xtilem fuisse, quin conquisierit (se. Verres), inspexeri t , quod placitum sit , abstulerit." hae picturae distinguuntur : a ) pictura in tabula (se. lignea) ,

pictura in tabula 27 1

272

pharus

- i , f.

a) Pharus erat oppidum Aegypti a p u d Alexan­ driam ; in ea ingens turris erat , ex qua lumen per noctem navigantibus elucebat . b) hinc etiam machinae in portubus (portus) idem officium navigantibus praebentes, phari nominabantur. personatus, personam senis gerens . person at us est is, qui perso na, larnl indutus est .

pharmacopola

-

ae ,

m.

facit et vendit remedia et u nguenta o mne genus.

imago nostra pharum porttls Ostiensis monstrat , simulque navem e port u alt um mare petituram. ( in velo navis depicta est lupa Ro mulum Re­ mumque lactans.) opus caelat um e collectione Torlonia

phaselus - i ,

m.

a ) pro prie est genus legumi nis , quod quidam in duo genera dividunt , maius et minus . (in re bota­ nica : phaseolus vulga ris et vicia faba) in opere caelato sarco phagi delineatum est pharmacopolium variis vasis et instrumt'.ntis inst ruct u m , in sinist ra part e est m ortarium cum pist illo (pistil/um) 269

270

perpend icu l u m

-i , n .

est instrumentum fabri materiarli seu caementarii , quo plumbo a filo pendente rectitudo aut obli­ guitas operis perpenditur et examinatur. eius inventor fuit Daedalus. Plinius, H. N . 3 6 , 2 3 , 5 1 : , ,structuram ad normam (norma) et libellam (libella) fieri , ad perpendiculum respondere oportet . " Vitruvius, 6, 8, 5 : , ,uti omnes structurae perpendiculo respondeant , neque habeant in ulla parte procli nat iones . "

comoediae personae

perpendiculum

perso na

-a e ,

f.

a) est larva histrionalis, h. e . ficticia facies , qua fabularum actores utebantur , totum caput ob­ tegens , aversa parte capillamento instructa, ad­ versa humanum vult u m senis aut adu lescentis aut mulieris etc . referens , ore tamen iusto latiore et rotundo, qua vox e xiret facilius.

b) latiore sensu a similitudine dicuntur personae si mulacra et imagines (imago) , homin um aut animalium capita vultusque ferentes. e) transiate persona dicitur ipse a ctor et histrio . bine in fronte fabularum Plauti et Terentii enu­ merantur personae, quae in iis inducuntur loquentes . d) persona est con ditio , status, munus, quod quisque inter homines et in vita civili gerit. Cicero , Qumct. 1 3 . 4 5 : ,,petit Ò ris personam capere , accusatoris deponere . " e ) persona pro homine absolute usurpatur : Pau lus , Dig. I , 5 , l : , ,omne ius , quo utimur, ve! ad personas pertinet , ve! ad res , ve! ad actiones . "

meretricis persona

senis persona

t ragoed iae personae 267

268

***ped i l u d i u m

- i , n.

est !usus pilae, quo pila pedibus impellitur aut capite , numquam manibus aut corpore. haec est collocatio lusoru m :

•

j

Janitor

l

defen

dexter

I

I

•

c ursores

extremus

assu l

dexter

•

d exter

I

me d i u s s l n l ster tores

•

centralls

pergu la -ae, f. pergula est locus e xtra parietem (paries) porrec­ tus, saepe tectus vineis aliisve plantis , ubi in umbra deambulatur. (italiane : pergola)

pict urae murales Romanae pergu las exhibentes 265

s l n l s te r

medlus

• d ex ter

me d l us

l

oor.s

266

• slnlster

I

• extremus s l n l s te r

pavimentu m

-i , n.

est domus solidamentu m , sive incrus tatio, quam gradiendo inculcamus (dom us Romana). Cato, r. r. 1 8 , 7 : , ,ibi de testa arida pavimentum struito , ubi structum erit, pavito , fricatoque oleo , uti pavi­ mentum bonum siet . " a verbo , ,pavio ( -lvi , -it u m , -Ire)" = caedere, tundere, pulsare. formula dicendi : terram aut solum pavfre = tundendo calcandoque solidare.

pecten

-i n is, m .

pecten est instrumentum comatorium densis dentibus instructum ad capillos e xpli candos. Plautus , Captivi 2 6 8 /6 9 : , , . . . utrum strictimne attonsuru m dicam esse an per pectinem , nescio . . . " h. e. longius a cut e , pectine i nterposi to. verbum: pect o, pe xi , pexum, pectere = compo­ nere et ornare capillos pectine.

pecten ,,denso dente"

pavo

-onis, m.

est avis vario pennarum fulgore conspicua, quam poetae Iunoni tutelae assignarun t , cuius illa ffil!.· dam ornasse fingitur oculis Argi a Mercurio interempti.

mos fuit flabella {flabellu m) e x caudis pavonum facere ad abigendas muscas. * *in operibus artis Christianae pavo est sy mbolu m vitae aeternae.

263

264

nullo semine, aut usu eius alio, quam floris, ad deos coronandos. " e libro (liber) interiore papyri praeparantur chartae. texuntur plagulae libri et conglutinan­ tur suco papyri, prelis ( prelum) pre muntur et sole siccantur.

Parcae

-aru m , f . p i .

paries est murus domum aliu dve privatum aedi­ ficium ambiens et sustinens ; differt a muro, nam hic est fere publicus et urbem cingens. paries craticius est crates e viminibus facta luto­ que intecta . paries latericius est lateribus (later) structus, ut in imagine videtur. ,,intra parietes" est domi, privati m . proverbiu m : , ,in caducum parietem. inclinare " , dicitur de eo, q u i nititur rei parum fi rmae. ,,duos parietes de eadem fidelia dealbare ", de eo, qui apud omnes , etiam adversos inter se, gratiam inire quaerit . Horatius, ep. 1 , 1 8 , 8 4 : ,,nam tua res agitur, parie s cum pro ximus ardet . "

patena

tres sorores , filiae Noctis erant , quarum prima Clotho, secunda Lachesis , t ertia Atropos nomi­ nari solent. filum illae vitae humanae nere , semperque pensa sua trahentes finem quoque vivendi cuique hominum definire dicuntur. Clotho nomen a verbo Graeco , ,klot ho" = neo derivat, Lachesis cuius appellatio a , , langchanein" = sortiri , originem trahi t , tertia Atropos ideo dicitur, quod immutabilis sit ( , ,trepo" = verto). in opere caelato Clotho fusum ( l ) t e net et filum net , Lachesis filum forficibus ( 2) secat, Atropos fatum globo mundi ( 3 ) declarat.

patena ( aut patina) est vasis genus, quo uteban­ tur ad condiendos et coquendos pisces et alia. Phaedrus , 1 , 26 ss. : ,, Vulpes ad cen am di citur ciconiam prior invitasse, et illi patina Jiquidum posuisse sorbitionem . . . "

\I

patera paries -etis,

m.

-ae, f .

-ae, f.

est poculi genus planum ac patens, cuius usus in sacris plurimus. Varro , L . L. 5, 1 2 2 : ,,(pateris) etiam nunc in publico con vivio , anti­ quitatis retinendae causa , cum magistri fiunt, potio circumfertur; et in sacrificando deis hoc poculo magistratus dat deo vinum . "

. -.fl 26 1

262

-- \

JW =èf$

==-

a) est insect u m alatum luminibus accensis advo­ litans , ignavu m et inhonora t u m , apibus ini mi­ cum, cerasque earum depascens, et e xcrementa relinquens quibus teredines gignuntur: fila (filum) etia m araneosa ( aranea), quacumque incessit, alaru m maxime lanugine obtexens. b) transiate est militare tentorium, quia expansa vela habet ad similitudine m alarum papilionum.

papyrus

apsis

Plinius , H . N . 1 3 , 1 1 , 2 2 : ,, papyrus nascitur i n palustribus Aegypti, aut quiescentibus Nili aquis , ubi evagatae stagnant, duo cubita non excedente altitudine gurgitum (gurges), brachiali radicis obliquae crassitudine, trianguli lateribus, decem non amplius cubi­ torum longitudine in gracilitatem fastigatam, thyrsi (thyrsus) modo cacumen includens,

porticus ichnographia Pant heonis

papil io

259

-onis,

-i , m. ve l f.

m.

260

Pantheon R o m a n u m vulgo Rotundum nominatur, a b A grippa seu constructum seu instauratu m ; porticu (porticus) sedecim columnarum ( columna) Corinthiarum ornatum est, unicum templum Romanum quod adhuc hodie integrum conspicitur. Lux in eo superne per magnum foramen in fornicis (fornix) medio constructum intrat . in interiore templi circuitu septem magnae apsides (apsis) sunt, toti­ dem deorum ( fortasse Planetarum) statuis collo­ candis destinatae. fornix totius templi inaurato aere opertus fuit, quod aes olim ab im peratore Constantio Il sublatu m est . trabes ae neae porticrrs a papa Urbano VI I I sublatae sunt , ut baldachinum ecclesiae Sancti Petri et tormenta bellica in aree (arx) Sancti A ngeli collocanda funderet . De quo papa scripsit poeta quida m : , ,quod n o n fecerunt barbari , fecerunt Barberini" nam Urbanus VI I I e gente B arberini oriundus erat.

orthographia Pantheo nis

257

258

fora men

fornix ( camera)

·' ,' .·

mum condita est . haec regio urbis Palatium nominabatur. b) sub imperatoribus ibi aedes maximae immen­ sis sumptibus exstructae sunt : unde factum est , ut domus principis palatium vocaretur.

pal impsestus

pallium est quiquid cooperiendo corpori inservit ; speciatim pallium est vestis longa, fusa et ampia, quae tunicae induitur: propria est Graecorum , t u m virorum , tum mulierum , sicut toga Ro mano­ rum et l taloru m . adi. palliatus = pallio amictus: et fere apud Latinos de Graecis dicebatur. fabulae palliatae sunt quae Graecos mores , Graecosque homines inducunt ; contra t ogatae, quae Romanos l talosve.

-i , m.

est membrana iterum abst ersa spongia, u t i n ea scribi pluries possit . Cicero, ad familiares, 7, 1 8 , 2 : ,,nam quod i n palimpsesto (se. scripsisti), laudo equidem parsimo niam , sed miror, quid in illa chartula fuerit , quod delere malueris , nisi forte tuas fo rmulas. " codex palimpsestus = codex rescriptus. (a verbo graeco palin psao = it eru m abra dere. )

pal udamentu m

-i , n .

dicitur d e veste militari imperatorum e t ducto­ ru m exercitus: sagum enim in u niversum appella­ batur vestis militaris , sed imperatoris proprium erat paludamentum.

· · · · .

cena . . . . . . ,,,./', . . . m . ·u�C -

.

.

.

..

.

.. .

:

:·

.

.

.

:

..

.

.

:;J,;. · :

. �

pal l i u m

.

.

·

•.

. - un, . . . . .

·

..

.·

' . . . . .

: . .

...

. .

paludament um

. . ,{ . . . .

-i ,

n.

palus - udis , f . pa lus est aqua stagnans , quae a est a t e pleru mque siccatur ; in quo differt a lacu , qui perpetuam habet aquam.

_ � -_f-_ _�I/_ -- 'f 't -:::J",\1 - -=-:v -'·'� ---_--r_ i f--�"- -1� �� � -f-_

-

- ':_ =--=---

\1� f -:._

-

=-

-

.=-

_:_--

-

- -

-

-

-

256

�=

-=--=-

-

-

255

�

-

paeninsu la -ae , f . est terra undique fere aquis clausa , una tantum part e, eaque angusta , continenti adhaerens : a , ,paene" et ,,insu la " , quia quasi insula est . promonturium paeninsu la est abrupta et sa xosa .

speciatim Germaniae et Galliae popu li eorum­ que regio in pagos dividebatur, qui era nt pars am pia regionis. adi . paganus , ad pagu m pertinens. * * apud ecclesiasticos scriptores paga nus est , qui gentilium superst itionem retinet et falsos deos colit , quia cum C hristiana religi o passim vigere coepit in urbib us, in solis pagis et villis illa serva ba tur.

pala -ae , f. est inst rumentu m ferreum , rusticum, ligoni (Ugo) simile , sed planum et latius, quo t erra versatur, egeritur, vel aggeritur.

paeninsula

pagus

-i , m.

pagus sunt plures vici a u t villae simul positae, nullo moenium ambit u .

palati u m - i ,

a ) mons Palatinus, unus e x septem co llibus ( collis) urbis Romae (septimon tiu m), in quo urbs pri-

palatium Theodosii Ravennae situm 253

n.

254

oscillati o

-

onis, f.

est iactatio per funem ( funis ) ; ritus e t ludi genus.

ovu m

-i , n

.

ovum est fet us avium , piscium et quorundam anima liu m terrestri u m , unde pulli fovendo excluduntur. ovi partes sunt vitellus. seu luteum ovi, et albumen seu album , q u o d putamine, seu cortice continetur. dictum : ,,ab ovo usque a d mala " narrare aliquid, i . e. ab initio usque ad fi nem narrare , nam con­ vivis primum ova apponi solebant, in secunda mensa varia genera malorum.

albumen vi tellus ( vel luteum)

oscillati o

putamen

oscilla sunt parvae i m agunculae, seu parvae statuae, quae arte fictili fingebantur et quas arboribus appendebant ut campi a deo, cuius imaginem portaba nt , protegerentur.

�8 -'--,:�.l

. '.., - ��-". - , ·. "".-\ ..::: ·