Jakhukipawinaka Chikpachaki yatiqapxañani Aymara 4 ri Jiwaspachaki yatiqaña panka PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQANCHIRI
Views 584 Downloads 83 File size 7MB
Jakhukipawinaka Chikpachaki yatiqapxañani
Aymara
4
ri
Jiwaspachaki yatiqaña panka
PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQANCHIRI
Yatiña Chiqanchawi P’iqt'iri Jaime Saavedra Chanduví Yatichawinaka Irpiri Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra Yatiña Utanaka Irpiri Juan Pablo Silva Macher Arunaka Jakawinaka Yatichaña Uñanchiri Elena Antonia Burga Cabrera Paya Arutha Purapa Yatiña Yatichaña Uñanchiri Manuel Salomón Grández Fernández
JIWASPACHAKI YATIQAÑA PANKA: 4ri JAKHUKIPAWINAKA - CHIKPACHAKI YATIQAPXAÑANI Matemática 4º - Aimara Luriri Gladys Condori Coaquira Suyunakatha uñakipaña yanapirinaka Juan Choquehuanca Mamani, Esteban Curo Zapana, Graciela Sancho Ccama, Saturnina Apaza Ventura, Oscar Wilder Mendoza Checalla, Demetrio Hugo Yufra Tenorio, Ernesto Llanqui Velásquez, David Benito Catacora López, Julián Coaquira Quispe, Julio Wile Torres Segura, Marleny Mollehuanca Paredes Panka askichaña yanapirinaka Leoncio Sejje Mamani, Gladys Condori Coaquira Chiqaparu luraña yanapirinaka Leoncio Sejje Mamani, Martha Rosa Villavicencio Ubillús Uñakipaña yanapiri Moisés Suxo Yapuchura Pankaptayiri Georgina Mamanchura Sardon Rixsuri Juan Francisco Calli Huanacuni, Jaime Eufraín Flores Quispe Yanapasiri Care Perú- Coordinación Regional Puno 2014 marana payïri mirayata Uñakipasa askichirinaka Flor del Socorro Otárola Valdivieso, Julián Mamani Condori Payïri mirayawi uñjaña yanapirinaka Rosa María Mujica Barreda, Roger Ricardo Gonzalo Segura Mirayatawa: 6,000 pankanaka Amauta Impresiones Comerciales S.A.C. sutinina mirayatawa jR. Juan del Mar y Bernedo N° 1298 Chacra Ríos Sur- Lima1- Perú sutini thakipana © Perú Suyuna Yatiña Chiqañchiri 193 jakhuni uta, Comercio sutini, San Borja markallana thakipana Lima Perú Jawsaña jakhuwipa: 615-5800 www.minedu.gob.pe Perú Jach’a Suyuna Pankanaka Imaña Utaru Yatiyata: BNP: N° 2013-11199 Akïri pankankiri qillqatanapaxa janiwa khitisa luririnaka jamasapatha mirayañapati. Perú suyuna mirayata / Impreso en el Perú / Printed in Perú
4
ri
Jakhukipawinaka
Chikpachaki yatiqapxañani
Sutija:
Jichha maraxa: Yatiña utajana jakhuwipa:
Aylluja/markaja:
Yatichirijana sutipa:
t’aqankthwa
Uñancht’ayata Suma munata yatiqiri wawa: Aka yatiqaña pankaxa jumatakiwa. Jupasti yatiña utamana aski yatiqañamataki sumapacha yanapt’antamxa. Mayaru mathapita yatichiri amawt’anakawa, jumana yatiqasa yatiqasa nayraru sartañamataki suma munasiña chuymampi luranipxtha. Ukaxa yatichirimampi, awki taykamampi, achachilanakamampi ukhamarusa maynïri wilamasinakamampisa yanapt’ayasisa yatiqañamatakiwa. Yaqhipa lurawinakaxa yatiqiri masinakamampi lurañatakiwa, jumanakpura yanapt’asiñsa chuymachantamwa. Pankankiri lurawinakasti, markamana yatiwinakapsa lurawinakapsa askipacha yatxatañamataki, ukhamaraki, aymara aru arsuwimsa, qillqawimsa ch’amanchasiñamataki, jakawisana Pachamamarusa, uywirinakasarusa yäqañasatakiwa. Ayllumansa, markamansa, yatiña utamansa, utjawimansa jaqi masinakasampi suma sarnaqaña yanapt’arakïtamwa. Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa anatt’asintasa, warurt’asintasa, saminchantasa, rixsuntasa, uñakipt’asintasa, tupayantasa ukhamawa, sapa mayni t’aqanakana maymaya yatiqawinaka ch’amanchasirakinta. Suma wakisirinaka wakiyawinakampi yatiqantaxa. Aka pankaxa jumana masimjamawa; juparu uñjapunintawa. ¡Suma chuymampi qallantapxañani! ¡Khusäskaniwa!
Perú markasana yatiña irpirinaka
4 T’AQA
3 T’AQA
2 T’AQA
1 T’AQA
Pankankirina uñanchayiripa Yapunakasa tumpasipxañani Yatiqa
Jalja
1 Puruma uraqi qhulliña
10
2 Yapunaka uñxataña
13
3 Qura qullanakasa
16
4 Yapu chhuxrinaka jark’aña
19
22
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Yapunaka apthapipxañani Yatiqa
Jalja
5 Chakana phunchawi
24
6 Ch'uqi llamayuña
27
7 Ch'uqi phinaña
30
8 Qhatuna chhalaña
33
36
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Juyphina kamachinakapa yäqapxañani Yatiqa
Jalja
9 Juyphi sank’awi
38
10 Juyphi sarayiri warawaranaka
41
11 Mara t’aqa katuqaña
44
12 Ch’uqi tuntaña
47
50
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
K’umara janchisataki wakichasipxañani Yatiqa
Jalja
13 Usunaka khitarpayaña
52
14 Sawuñataki wakichaña
55
15 Ayllusana lurawinakapa
58
62
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
5 T’AQA 6 T’AQA 7 T’AQA 8 T’AQA
Jaqichasiritaki utachapxañani Yatiqa
Jalja
16 Phawata achunaka apthapiña
64
17 Aylluna jaqichasiña
68
18 Jaqichasiritaki utachaña
71
74
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Yapu lurañataki wakichapxañani Yatiqa
Jalja
19 Uywanakanaru amtaña
76
20 Satañaki watichaña
79
21 Nayra sata
82
22 Jupha phawaña
85
88
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Suma satawina qamarapxañani Yatiqa
Jalja
23 Qacha qulla mallkiña
90
24 Sataña lumasanaka
93
25 Ch’uqi sataña
96
26 Tunu awki taykanakasa
99
102
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Taqinimpisa sumaki jakasipxañani Yatiqa
Jalja
27 Jiwirinakana urupa
104
28 Uywanakataki phawaña
107
29 Jalluru jawsaña
110
30 Uywa ch’uwa
113
116
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
1
Yapunakasa tumpasipxañani
T’AQA
¿Kunjamaskpachasa yapunakasaxa? ¿Kunanakasa wakisi yapunakasa wali suma achuqañapataki?
Puruma uraqi qhulliña
1 YATIQA
Uñanchirinaka: Qhullirinakaru uñanchirinakatha jiskht’apxañani. Qhulliña uraqinaka uñjiriwa sarapxañani. Qhullirinakaru qala apthapiñanaksa, chapallunsa yanaparakiñaniwa. Qhulliña uraqina kunaymana qurpanakapa uñt’anipxañani.
Amuyusina aruskipapxañani. ¿Kunjama saltanakaru uñtata uraqinakasa utjixa? ¿Qhawqha uraqi qurpanaksa uñjtanxa? ¿Qhawqhanisa aylluwkana puruma uraqi qhullisipki?
Puruma uraqixa wali yäqatawa. Ukanpuniwa ch'u qixa jach'anasa, walja sa, jani laq'utasa achuqixa.
Uñjawisampitha, ist’awisampitha amuyt’apxañani; ukatha kunaymana allita sukanaka rixsupxañani.
Imilla ch’uqinaka satañataki
Sipa ch’uqinaka satañataki
Arunaka qhananchañani.
allsuña = q’awsuña
10
suka=wachu
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Maya uraqina thakinakapa uñxatapxañani. Jaqinakasti Rita mamana utapa tuqiruwa thakichsupxatayna. ¿Qhawqha thakisa uraqipana utjixa? ¿Kunjamasa uka thakinakaxa, maysa?, ¿tuqikamakiti sari? Uraqisana khuri tuqi aksa tuqi sariri thakinaka sixsupxañani.
Jikiwisa 2 thaki
Pasapurasiri 2 thaki
2 Jichhaxa, piluta anataña kanchampi, t’ijuña kanchampi uñxatañani.
Janiwa jupanakpura jakiskasphati
Jupanakpura pasapurasiwa.
Arunaka qhananchañani.
pasapurasiwa = sarakipasiwa
11
3 Jichhaxa Ritana sarnaqatapatha amuyapxañani. Utapatha yatiña utaruxa 400 mitru sari. Yatiña utatha anataña kancharuxa 325 mitru sararaki. Ukatha, anataña kanchatha wawa utaruxa 274 mitru sari. ¿Qhawqha mitrsa Ritaxa saratayna? Tunkachiri tununakampi apsutama qhansuyma. Sapa mayni tunkachiritha ¿qhawqhasa wakisi?
Mayampi apxatasina, 10 sapanaka 1 tunkampi turkapxañani, 10 tunkanakxa 1 patakampiwa turkapxañani. 10 patakanaka utjawxani ukaxa ¿kawkïrimpisa turkasiwxaspaxa? SW
P
T
S
1
0
0
0
Wakichata uñxatasina saraksnawa. Maya sapa waranqaxa = 1000 sapanakawa = 100 tunkanaka = 10 patakanaka.
4 Uka jakhuñanankiri jakhunaka, mayni wakichataru qillqapxañani. ¿Kunjamasa jakhuxa ullaña? ¿Qhawqha patakanisa? ¿Qhawqha tunkanisa? ¿Qhawqha sapanakanisa? SW
P
T
S SW
5
T
S
Yatiña utana maya riphawa apasïna: Kusixa 6227 jakhuni laphillaniwa, Urpixa 2672, Katitaraki 2627 jakhuni laphillani. Uka riphana atipirina jakhupaxa 7ru tukuyiriwa, tunkanaka sukansti 2, uka paya nayrankiri paya jakhu jakhthapitaxa 8wa, ukatha sapa waranqa sukankiri jakhupaxa 6wa ¿ Khitisa ripha apsuspachaxa? Qhansuyata:
12
P
Yapunaka uñxataña
2 YATIQA
Uñanchirinaka Yapu uñjiri sarapxañasawa wakisispha Yapuna juyranaka puquratapa uñakipanipxañani. Yapu chhuxrinaka jark’aña, yanapaña wakisirakisphawa. Achunakaru kunaymana laq’unakawa manti, ukanaka uñt’apxañani
Aski amuyusina aruskipapxañani.
Taqi yapunakaxa suma aliñapataki, ¿Kuna laq'unakasa ch’uqiru mantasina puquñapatakisa, pisiptayixa? aski yäqañawa, ja ni ¿Kawkïri laq’unakasa jilpacha yapunaka pisipayi? ukjaxa, kuna usunakas a katuntasphawa,uk ¿Kunjama sukanakarusa jilapapacha laq’uxa atha pisipayaspawa. manti? Ukatakixa nayra tununakaxa ¿Kuna jisk’a uywanakasa laq’unakaru kunaymanampi qu pisiptayarakixa? llaña yatiyawsituxa.
Kunaymana yapuru mantiri jisk’a uywanakana sutinakapa qillqapxañani. Yapu pisipayirinaka
Yapu yaparininaka
Arunaka qhananchañani.
sillari = qasawi
jark’aña = jirk’aña
yanqha qulla = alata wininu
13
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Yapunkiri jani wali alinaka jakthapipxañani. Janq’u Qala aylluna yatiqiri wawanakasti yatichiripampi chikawa yapunaka tumpthapiri sarapxatayna, ukansti kunaymana usuta alinaka jikinipxatayna:
346 yawani ch’uqi alinaka, 303 qasawini jawasa alinaka, 250 thuthani jiwra alinaka, 109 qichimata siwara puyanaka, 603 juyphirata tunqu alinaka. ¿Kawkïri juyra alinakasa jilapacha pisipayata? ¿Kawkiri juyra alinakasa juk'aki pisipayata?
2 Tunkatha tunkatha tunuchaña yänakampi uñancht’ayasa jakhunakapa yatxatasina alinakana sutinakapampi phuqachapxañani.
¿Kuna alinkisa?
¿Kuna alinkisa?
¿Qhawqhasa?
¿Qhawqhasa?
¿Kuna alinkisa?
¿Kuna alinkisa?
¿Qhawqhasa?
¿Qhawqhasa?
¿Kuna alinkisa? ¿Qhawqhasa?
14
Amuyt'asina lurapxañani.
3 Jamuqa uñxatma. ¿Kunjama siqitasa akïri jaqinakaxa? ¿taqinisa ukhamkamakiti? Ukanakatha arsma.
¿Akïri jaqinakayristi kunjamsa siqitasa? Arumampi qhananchma.
¿Kunjamasa sarnaqanakapaxa? Ukanakatha arsusina qhananchama.
Maya ukhampachjama lurapxañani.
4 Jakhunaka uñxatapxañani, ukatha arkirimpampi phuqachañani. 1 200 999
, ,
1 220 1 000
, ,
1 240 1 001
,
,
,
,
,
,
1 300 1 004
,
,
,
,
15
Qura qullanakasa
3 YATIQA
Uñanchirinaka Qura qullanaka apthapiriwa sarapxañani. Kunaymana qura qullanaka apthapinipxañani. Yatiña utaru apaniwsina kasta kasta qura qullanaka usunaka qullañataki lakirapxañani. Jiwasatakixa wali askiwa qura qullanaka uñt’añaxa, ukatha wakisitapatjama lakiña yatiqapxañasawa.
Amuyt’asina aruskipapxañani. ¿Kunanaksa uñjtanxa? ¿Kunatakisa qura qullanaka katupxi? ¿Qhawqha pachataki chanisa qullanaka apthapitaxa?
Sarawisata aruskipañani. Maya urusti Q’illu Q’illu wawanakasti, Qanqanani qullutha akhama qura qullanaka apanipxatayna: pata muña, pampa muña, jinchujinchu, wirawira, payqu, wirwina, mamani thusa, lluch’ulluch’u, itapillu, k’uruk’uru, ninasankhu, palmariya, qituqitu, mut’imut’i, wila layu, saminkhura, misik’u, yawriyawri, k’ita apilla, k’ita illaku, t’ula, qamasayri, pinkupinku,qariwa, kanlla, sanqalaya, ukanaka.
¿Uka wawanakaxa qhawqha qura qullanaksa apthapinipxatayna? Junt’u qullanaka
Thaya qullanaka
Q’alpacha
¿Sarawisana, jiwasanakasti kuna qura qullanaksa apthapiniptanxa? Thaya qullanaka
Junt’u qullanaka
Arunaka qhananchañani. kasta = kunaymana
16
katuña = apthapiña
lakiña = ajlliña
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Yatiña utasawjanaka chillqisisa uñt’apxañani.
Anatawi
Yatiña uta p'iqt'irinkañapa
Q'umachasiña uta
Manq'aña
Phayaña uta
Kumputarura uta
4ri atiña uta manqh
Anatawi
1ri yatiña uta manqha
2ri yatiña uta manqha
3ri yatiña uta manqha
Chillqitanaka chupika sich’impi lurma. 1. 1ri yatiña uta manqhatha yatiña uta p'iqt'irinkañapakamaxa, ¿qhawqha chillqi sarañasa? 2. Intixa anataña muni ¿qhawqha chillqimpisa uka 4ri yatiña uta manqhata anatawkama purisphaxa? 3. Anaxa q’umachasiña uta saraña muni, ¿qhawqha chillqitsa 3ri yatiña uta manqhata purisphaxa.
2 Utjawi wakichata uñxatasina kutt’ayma. Urpixa yatiña utaru puriñatakixa, ¿qhawqha kalli t’aqsa sarasphaxa?
Thakinama sarañapa lurma, uka saratapa larama samimpi qhananchma.
Qhatunkaskasma ukjaxa, ¿Qhawqha kalli t’aqsa sarasmaxa tatituru yupaychaña utaru puriñatakixa? Kusina awkipaxa marka kamachi
uta saraña muni, ¿kawkinamasa k'ataki puriñataki sarasphaxa? Uka thaki ch’iyarampi samichma.
Urpi
5
4
kusi
3
2
1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
17
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Katitampi Ana masipampixa mathapisina, qullqi apthapixatayna yaqha tuqinaka sarañataki.
11 qullqixa pataka sulisankama, 12 qullqixa tunka sulisankama, ukxaruxa 12 qullqixa maya sulisankamaki. ¿Qhawqha qullqsa apthapipxatayna?
Qhansuyata:
2 Ch'usawjanakaru wakisiri jakhunakampi phuqachma.
2 007 ,
2 008 ,
,
,
2 011 ,
3 000 ,
3 010 ,
3 020 ,
,
,
4 100 ,
4 200 ,
,
,
,
4 600
2 Intimpi Kusimpi, Pumata markana: chusinaka, kasakanaka,
chumpanaka katuqatanaka akhama jakhupxatayna. Tantiyapxañani, ¿qhawqha isinaksa katuqasixa? Chusinaka
= 4 x1 000
Kasakanaka
= 3 x 1 000
Chumpanaka = 92 x 100
3 x100
6 x10
5 x 100 x 72 x1 38 x 1
Arunaka qhananchañani.
simana = uruchhana, pachhana
18
julyu = willkakuti phaxsi
4 YATIQA
Yapu chhuxrinaka jark'aña
Uñanchirinaka mayni jilïri tata yatiña utaru jawsayapxañani. P’iqt’iri tatasti saywa saywañanakxata yatikipayistani. Yatiqiri wawanakaxa yatichirisampi chikawa saywañanaka anatapxañani.
Jisk’a jach’a saywanaka unjasina tupuña yatiqapxañani.
Uñjasina aruskipapxañani.
¿ Kunsa jamuqatana uñjapxtanxa? ¿Qhawqha saywanaksa uñjta? ¿Kunanakampisa uka saywañakana tansapa tupsnaxa ? ¿Kuna yapunakasa jilapacha saywanakatakixa?
Ist’awisata aruskipañani. Munata yatiqiri wawamasinaka, jiwasanakasti jumanakampi chika yatiñäpxtanwa saywanaka saywaña. Jupawa yapunakasa uñjaskani, kuna chhuxrinaksa jark’arakiniwa; jani jamach'inakasti, yanqha uywanakasa yapunakasaru pisipayañapataki. ¿Kunanakampisa ayllumana saywanaka saywapxi? Rixsuñani. Ñanqha uywanakataki
Chhijchhitaki
Jani jaqi thakichañapataki
19
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Yapu puqura pachaxa kunaymana uywanakawa yapu chhuxriri puriniwapxi. Quta laka aylluna akhama yapu chhuxririnaka jakhsunipxatayna.
Yapu chhuxririnaka Jakhsutanaka
Jach'a kitulanaka
Q'illu jamach'inaka
Jisk'a kitulanaka
Uqi jamach'inaka
4 850
4 700
3 375
5 000
Jakhu chiqachirina uka jakhunaka jakipxañani.
3 000
4 000
5 000
Akïri jakhunaka tupayawsina, ¿jilati, pisiti, ukjapuracha?, uka wakisiri chimpunakampi (, =) qillqantapxañani. 5 000
3 375
4 700
4 800
4 850
4 800
2 Uka q'alpacha jakhunakampi maya parisa jakhu, maya ch’ulljata jakhumpi wakichapxañani.
3 9
6 8
6 5
Parisa jakhu
20
7 9
1
8 Ch’ulljata jakhu
Amuyt'asina lurapxañani. Pachasa wakichapxañani. Ukatha tantiyapxañani, ¿qhawqha
3 pachatsa sapa maynixa tukuyani?
¿Khitisa jaya pachata tukuyixa?
4 Amaruxa tiyapa thiyaru 8
5 Anaxa 3 simanawa samarani
6 Timuti jilataja qutana challwa
7 Irma mamaxa akhama
uruyt’a chikatani alwawa puritayna. Ukatha 3 uruyt’a 20 jaltanithwa sarxatayna ¿kuna uruyt’asa sarxpachäna?
katuriwa. Maya urunxa niya 20 kilu katurixa. ¿Jupaxa 4 urunxa qhawqha kilu challwanaksa apsusphaxa?
aka 23 julyu phaxsi saraqatatha. ¿Kuna pachasa yatiña utaru kutinxpachäni?
qhatutha alasinitayna. Ukanaka tupuñataki tantiyapxañani. 50 kilu arusa, 47 kilu asukara, 39 kilu phiryusa. ¿Qhawqha kilsa utaparu apasiñapaxa?
21
1
Yatiqatanakasa uñakipapxañani Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa
Pisipacha yatiqataki
Jumaxa yatiqatama amtasina, aka qullqi laphinaka uñxatasina, ¿kunsa wakiyasmaxa?
Jakhunakampi phuqachañani. Akïri jakhunaka siqichasina jitxatayañani 1 400; 970; 2 300; 6 700; 4 579; 2 222. Jichhaxa akïri jakhunaka siqichasina saraqayañani. 3 800, 5 000, 4 990, 2 300, 4 500, 7 000.
22
2
Yapunaka apthapipxañani
T’AQA
¿Kunjamsa yapunakasa apthapisipktanxa? ¿Kunjamsa yanapasipxañatanxa yapunakasa suma apthapiñatakixa?
Chakana phunchawi
5 YATIQA
Uñanchirinaka Chakana phunchawi uñjatasatha amtasipxañani. Chakana phunchawina apxata jakthapitanakatha amuyt'apxañani. Chakanana saltanakapa uñt’apxañasarakiwa.
Chakana phunchawitaki kunaymana jisk’a jach’a chakanawa utji ukanaka wakisiwa uñt’añaxa.
¿
Amuyt’asina aruskipapxañani. ¿Kunsa samichatana uñjapxtanxa? ¿Qhawqha jaqinakasa utji? ¿Qhawqha maratpachsa Chakana phunchawixa utjpacha? ¿Kunjamsa ayllumana yapu apthapipxi Chakana phunchawitaki?
Aymara m arkana chakanap axa tunka pay ani q’achiniw a, ukaruxa tunu awkin akasaxa niya pusi waranqa maratpac hawa amtapxirit ayna.
Kunaymana uñnaqani chakanaka rixsupxañani.
24
Amuyt'asina lurapxañani.
1
Chakana phunchawi urunakana panichasirixa, akhama yänaka katuqatayna. Kimsa isi imaña, sapa isi imañaxa S/. 300,00 qullqitaki chaniwa. Pusi ikiña, sapa iquiñaxa S/. 320,00 qullqitaki chanirakiwa. Paya quña utjaña, sapa quña utjaña S/. 900,00 qullqitaki chaniwa. Tunka ikiña jisqhaña, sapa ikiña jisqhañaxa S/. 35,00 qullkitaki chaniwa. Kimsaqallqu chusi, sapa chusixa S/. 120,00 qullqitaki chaniwa. Tunka phuku, sapa phukuxa S/. 25,00 qullqiru chaninchatawa.
2 Masinakamampi yanapayasisa qhansuyma. Yänaka
Qullqi lantipa ¿Qhawqha?
Isi imaña
S/. 300,00
3
Ikiña
S/. 250,00
4
Quña utjaña
S/. 900,00
2
Ikiña jisqhaña
S/. 35,00
10
Chusi
S/. 120,00
8
Phuku
S/. 25,00
10
¿Kunjama jakthapiñasa?
Q’alpachana qullqi lantipa
300 + 300 + 300
900,00
Q’alpacha yänakana qullqi lantipa Aka jiskht’awinakaru jaysapxañani. ¿Kawkïri yänakatsa jaqichasirixa jilapacha qullqi apti? ¿Kawkïri kasta yänakasa jila jila chaninixa? ¿Kawkïri kasta yänakarakisa pisi qullqimpi alataki? Arunaka qhananchañani. phuku = jayk’u
quña utjaña = quña qunuña
25
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Pacha chimpunaka uñxatma. Ukatha uranakapa qillqma.
3
2 Jichhaxa pacha sarawinaka uñtt’apxañani. Pachanakasa Maya k’ataxa =
60 ch’ipxtaniwa.
Maya uraxa =
60 k’ataniwa.
Maya uruxa =
24 uraniwa.
Maya urunchhaxa =
7 uruniwa.
Maya phaxsixa =
30 uruniwa.
Maya maraxa =
12 phaxsiniwa.
Maya maraxa =
365 uruniwa.
4 Jichhasti ch’usawjanakaru qillqatarjama uranaka rixsusina phuqachapxañani. 4 : 30 alwa
2 : 15 jayp’u
1 : 45 jayp’u
5 : 10 alwa
7 : 57 aruma
10 : 45 uru
Uranaka uñxatasa maya chupika lapisampi alwa uranaka sich’xatma. 1. ¿Kawkïrisa sinti alwa urasaxa?, ukaru ch’uxñampi samichma. 2. ¿Kawkïrisa sinti aruma uraxa?, ukaru laramampi samichma.
26
Ch’uqi llamayuña
6 YATIQA
Uñanchirinaka Ch’uqi llamayuña yanapasiri sarapxañasawa wakisispha. Ukana wajataki ch’uqi ajllipxañani. Khulanaka apthapïsina waja putuku pirqañani, q’uliyarakiñani, ukatha ch’uqi allintaña yanapañani. Utjawisana kunaymana yänakawa utji, ukanakaxa kuna saltanakaru uñtasinisa ukanakatha yatxatapxañani.
Uñjawasina arsupxañani. ¿Ch’uqi llamayusina, ¿kunjamsa ch’uqinaka ajllirapxtanxa? ¿Kunjamasa ch’uqi llamayuñaxa? ¿Kunjamasa paylla churañaxa?
Janiwa ch ’uqixa sukaru jay tañati, qhipa mara nxa qiya ch’uq iwq mirantxasp haxa.
¿Chachanakaxa ¿qhawqhatsa ch’uqi q’iptapxixa?
Qalltata tukuykama waja wajaña rixsuñani, ukatha samicharakiñani.
Arunaka qhananchañani. lawkhaña = pirqaña
putuku = pullu = waja
27
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Ispalla mamasti maya yapu llamayuwinxa akhama ch’uqinaka apthapitayna.
Ch’uqinaka
1 kutina
Munta ch’uqi
13 kustala
Jatha ch’uqi
8 kustala
Ch’uñu ch’uqi
15 kustala
2 kutina
3 kutina
Ukhamkamaki achuspha ukjasti, ¿qhawqha kustalarusa munta ch’uqxa 5 kutina puriyaspha?
13
26
¿Kunasa kamachi uka nayraqata wakichatana?, ¿jakhunaka jilxatiti, pisiqicha?, ¿kunasa kamachi jakhunakampi qhipa wakichatanxa?
72
64
¿Qhawqhasa qalltiritha saraqi?
2 Amaru tataxa 48 kustala ch’uqi llamayutayna, Urpi kullakapaxa 4 kustala jilampi llamayurakitayna.
a. ¿Urpixa qhawqha kustala ch’uqsa llamaypachaxa?
Mistsuta: Arunaka qhananchañani. mistsuta = apsuta = qhansuyata
28
Amuyt'asina lurapxañani. ch. Ukatha, Urpixa q’alpacha ch’uqipa sapa mayni kustala 25 sulisaru alxatayna. ¿Qhawqha qullqsa katuqatayna?
Mistsuta:
3 Inti tataxa 12 kustala ch’uqi alxasina 1200 sulisa aptatayna. Julikuxa Intitha sipanxa 500 sulisa pisi aptataynaxa. Julikuxa, ¿qhawqha qullqinisa?
Mistsuta:
4 Uka jakhunaka uñxatipana, jilxatiti, pisiqicha ukanaka yatxatma. Ukatha wakisiri jakhunakampi phuqachma. 102
203
405
936
925
914
1
3
7
892 15
31
29
Ch’uqi phinaña
7 YATIQA
Uñanchirinaka Jamuqata uñxatasina, ch’uqi imañanakxata amuyapxañani. Ukatha sarapxarakiñaniwa, ch’uqi imatanaka uñjiri. Awki taykasaru kasta kasta ch’uqi imaña yanapañani.
Ch’uqi phinañatakixa, nayraqata kunjamsa ch’uqinaka ajllirtanxa, ukanaka yatxatapxañani.
Amuyusina aruskipapxañani. Utamana ¿Kunjamsa ch’uqinaka ajlliptaxa? ¿Kawkïri ch’uqisa jilapacha achuqixa? Jumanakaxa, ¿kunjamsa ch’uqi ajlliñana yanapapxtaxa? Taqi tuqina ch’uqi imawinaka yatxatasina, rixsupxañani.
Quta tuqina
Suni tuqina
Achunaka apthapita xa suma imañ arakiwa, janiwa ma nq’anaka xa williñakiti sa pxiwa, jupanakax a jachapx i ukatha sa rxapxiriwa siwa.
Marka tuqina
Yunka tuqina
Arunaka qhananchañani. walja = alluxa = yamphi = wamphi
30
phina = qutu
Amuyt'asina lurapxañani.
1
Panqara mamasti akhama kasta ch’uqinaka imatayna. Kuna kasta ch’uqinakasa jilapacha ukaya pisipachaki impacha, ukanaka tantiyapxañani. Kasta kasta ch'uqinaka imata
100
Kilunaka
90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Qumpi
Luk’i
Wayru
P’illu Amajaya Mariwa Sulimana
Kasta kasta ch'uqinaka
Wayru ch’uqixa, ¿qhawqha kilutha jilasa, sulimana ch’uqitha sipanxa?
Qhansuyata: ¿Qhawqha kilunaka pisisa p’illu ch’uqixa, luk’i ch’uqitha sipanxa?
Qhansuyata:
31
Amuyt'asina lurapxañani.
2 Yatiña utana yatichirixa puqutanakana chanipa yatxatayi, ukanakaxa jilxatatawa, sasa. Aka wakichatankaskiwa.
Puqutanakana chanipa Mayu phaxsina kiluna chanipa
Julyu phaxsina likuna chanipa
5 sukisa
6 sulisa
Phirisa
6 sulisa
9 sulisa
Mansana
7 sulisa
10 sulisa
Papaya
4 sulisa
5 sulisa
Piña
3 sulisa
4 sulisa
Puqutanaka Naranja
Jilxatatapa
¿Qhawqharusa kilu phirisaxa paya phaxsina jilxatataynaxa?
¿Kuna puqutana chanipasa jilapacha jitxatataynaxa? Kuna puqutana chanipasa pisiki jilxatataynaxa? Qhansuyatamatha arxatarakma.
Qhansuyata: Anaxa paya kilu papayaniwa, maya kilu chikatani piñampina. Amaru jilaparaki chikata kilu phirisani, chikata kilu naranjani, maya kilu mansanampina. ¿Qhawqha kilu puqutanisa sapa maynixa?
Qhansuyata: ¿Khitisa walja puqutanixa? ¿qhawqha jilasa?
32
Qhatuna chhalaña
8 YATIQA
Uñanchirinaka Chhalaña yatiri mamaruwa yatiña utaru jawsayañani. Jupaxa kunaymana chhalasiñanakatha yatt´ayistani. Qhatuna alxaña, alañaraki, ukanaksa yatichatrakstaniwa.
Chhaliri mamaru ist’asinsti yatiqapxañaniwa: Chaniparu chhalanaka tantiyaña, ukhamarusa wali alxaña alaña.
Uñjatasampitha yatitasampitha aruskipapxañani. ¿Kunsa qhatuna kullakanakaxa lurasipki? ¿Khitisa nayraqata chhalañataki wakichpacha? ¿Kuna yänakasa chhalaña wakisiritayna?
Jilapacha achunaka utjipanxa, chhalaña sa waxt’asiña sa jilxatarakiw a.
Wakisiri yänakampi chhalaña chani qillqantapxañani. Yänaka
¿Kuna achunakampisa?
¿Qhawqhampisa?
Kustala Phuku Wiskha Chuwa Aycha chaluna
33
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Pusi k’uchuni kajunqallumpi yanapt’ayasisina, Katitana sich’ita thakipa lurapxañani, utapatha chhala qhaturu sarañapataki.
2 Urpi kullakaxa Wankani marka qhatuna, paya jawasa phuxtumpixa paya mansana chhalaqasi.
3 Saywa kullakasti Axura marka qhatuna, kimsa wayaqa ch’uqimpixa paya chara allpachu aycha chhalaqasi.
4 Paskula awichaxa 2 qaputa jayachampixa 1 jisk’a manq’a liwaña wislla chhalasiraki.
34
Amuyt'asina lurapxañani.
5 Ururi imillaxa chhaliri sarañataki akhama wakichatayna. Jupaxa
sapaqata juyranaka apsutapampi, ¿qhawqha yänaksa chhalanispha? Ukanaka askipacha tantiyt’asina phuqachañani. Ururi imillana wakichatapa Markana utjiri yänaka
1 jach’i 2 jach’i 2 phuxtu 2 phuxtu 1 phuxtu 2 phuxtu jawasampi tunqumpi siwarampi juphampi ch’uñumpi ch´uqimpi
T’ant’a Wayk ‘a Phusphuru Jayu wayaqa
Misk’i Puqutanaka Siwulla 12 10
Qhawqhasa
Jichhaxa uka wakichataru nayrayri luratanakampi sayt'unaka lurma.
Chhala
8 6 4 2 0
Manq'anaka 6 Kunaymana chhalañanakatha qhananchapxañani. Qulila kullakasti 3 jarphi ch’uñu apatayna puquta chhalañataki, maya jarphisti 15 phuxtuniwa, sapa phuxtusti 1 puquta chhalaqañatakiwa wakisi. ¿3 jarphi ch’uñunpixa qhawqha puqutasa chalaqanispha?
Qhansuyata: Arunaka qhananchañani. phusphura = nakhtayiri
tarku aycha = ampara aycha
35
2
Yatiqatanakasa uñakipapxañani. Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa
Pisipacha yatiqataki
Jumaxa yatiqatama amtasina, aka tununaka uñxatasina, ¿kunsa lurasmaxa?
Sapa mara kustala ch’uqinaka achuqayata jakthapiñani. Chuqinaka
100
Maranaka
90
2013
80
Qhawqha
70
2012
60 50
2011
40
2010
30 20
2009
Maranaka
36
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
10
2008 2007
Kustalanaka
3
Juyphina kamachinakapa yäqapxañani
T’AQA
¿Kunjamsa juyphi pachana sarnaqasipktana? ¿Kunanakasa wakisi juyphi pachana suma jakasipxañasataki?
Juyphi sank’awi
9 YATIQA
Uñanchirinaka Maya yatiri tataruwa juyphina sank’awipatha jiskht'añani. Juyphitha yatitasarjama yatiqiri masinakasampi aruskipapxañani.
Yatiriru ist’asina, pisi juyphini jila juyphini arumanaka uñt’apxañani.
Yatxatasina aruskipapxañani.
Juyphinta ñapatakix a yaqhipa u tjawinaka n xa walja kusik usinakawa simpasipxi. Juyphi thayasa w ali ch’istan i, ukhamath a juyphi pachaxa yatxataña .
¿Jiwasanakatakixa juyphixa wakisiriti? ¿Qhawqha pachatsa juyphi purinixa? ¿Qhawqha uratsa, maya arumana juyphintasphaxa?
Akiri wakiyawinakaullkasa qhansuyañani. Pacha amuyutanaka
¿Sintiti, pisicha juphini?
Jayri arumana. Urt’a arumana. Thayaxa quta lakatha juti. Antawaraxa wilakiwa k’ajti. Muyu muyu thayawa sarnaqi. Suma llamp’ukiwa jayp’uski. Arunaka qhananchañani. jark’aña = jirk’aña
38
phichaña = nakhayaña
sank’awi = sansawi
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Quta qawaya muytapaxa 215 mitruniwa. Pusi yatiñankiri yuqalla imilla wananakaxa , uka qawayapa t’ijusisa kimsa kuti muytapxatayna, ¿qhawqha mitrsa t’ijupxatayna? Qulilaxa akhama apsutayna: a.
1 SW
P
T
S
2
1
5
x
3 6
4
5
ch. Luwisuxa uka t’ijutanaka yatiñataki mayjatha qhansuytayna.
215 x 3
5
x 3 = 15 +
10
x 3 = 30
200 x 3 = 600 Q’alpacha 645
Jumasti Qulilampi Luwisumpi apsutaparjama maytatuqitha apsurakma. Ukatha yatiyarakma.
39
Amuyt'asina lurapxañani.
2 Maya isi t’axsaña kajunana 24 wayaqawa utjatayna, 125 ramuni. ¿qhawqha ramunisphasa 3 t’axsañani kajunaxa?
Qhansuyata:
3 Phisqïri yatiña utana 13 yatiqiri wawanakawa utji. Sapa maynixa
21 wiphala lurapxani, aylluru uruchañataki. ¿Qhawqha wiphalasa lurasinixa? Kusixa maya mirayaña lurasina yatxataniwa. Ukaru luraña yanapirjama phuqachma.
P
¿Kunjamsa, qhawqha wiphalasa lurasini ukanaka yatxatasmaxa?
Qhansuyata:
4 Uka kajunqallunakaru wakisiri jakhunaka qillqma.
3 5 x 4 3 140 4 40
5
Qhansuyata:
T
S
2
1
1
3
x
10 YATIQA
Juyphi sarayiri warawaranaka
Uñanchirinaka Awki taykasampiwa arumanaka warawara uñch’ukipxañani. Pacha jawirankiri warawaranakanapa uñt’apaxañani.
Awki taykaru ist’asina, kunaymana qutuchata warawaranaka uñt’apxañani.
Taqini aruskipapxañani.
¿Kuna sutini warawaranakasa utjatayna? ¿Qhawqha warawarana sutipsa yatipxtanxa? ¿Kuna pachasa qutu warawaranakaxa mistuni? ¿Kunatakisa qutu warawaraxa mistunixa?
Yaqhipa m amanaka xa sapxiwa: "i milla waw ana janiwa wa rawanaka xa jakhuñapa ti; walja wawanak aniwa uñjasispha ", sasa.
Pacha jawira uñjawisata aruskipañani, ukatha aka pusi k’uchunakaru jakhuta warawarankama rixsupxañani.
Chakana
Ch’ixi
Ch’aska
Wari nayra
Arunaka qhananchañani. ch’ixi = qutu warawara
chakana = wixru kurusa
ch’aska = ururi
41
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Amaru tataxa ch’uñu imaskänawa, ukatha Intitha 12 kustala ch’uñu alasi. Jichhaxa 20 kustalaniwa. ¿Amaruxa qhawqha ch’uñu kustalsa impachäna?
Qhansuyata:
2 Waraxa samichaña lapisanïnawa, Karlu jilataparu 6 churatayna,
jichhaxa 9 samichaña lapisanikïxiwa. ¿Qhawqha lapisanïnasa Waraxa?
Qhansuyata:
3 Jamuqa uñxatipana, ¿qhawqha pirasa utji? Uka jakhunaka mirayasa yatxatapxañani.
Qhansuyata:
42
Amuyt'asina lurapxañani.
4 Maya quqaxa 5 chhaxlliniwa, sapa chhaxllina 3 tapawa utji, uka sapa tapana 2 jamach’i qalluwa utji. Q'alpacha, ¿qhawqha jamach’isa utjpacha?
Qhansuyata:
5 Ururixa qulliri thiya sari. Jupaxa, 2 jisk’a kuchara qulla maya uruna 3
kutiwa umañapa. Ukhama sipanxa, 4 urunxa, ¿qhawqha jisk’a kuchara qullsa umxixa?
Qhansuyata:
6 Uka wakichata uñxatipana, ¿kunjamsa chupikampi qillqata jakhunakaxa jilxatixa? 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79
Qhansuyata:
80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99
43
Mara t’aqa katuqaña
11 YATIQA
Uñanchirinaka Maya paqu yatiña utaru jawsayapxañani. Kuna yänakasa munasi ukanaka jiskht’apxañani. Yatirimpi Willka tataru luqtiriwa sarapxañani. Yatiña utanxa luqtawisatha aruskipapxañani.
Inti tataru maya luqtawixa qhawqha pachansa lurasixa, ukanakatha yatxatapxañani.
Yatxatasina aruskipapxañani.
¿Qhawqha phaxsitsa sapa mara t’aqaxa purinixa? ¿Mara t’aqa urunxa chikchika uruxa kamachisa? ¿Kawkinakansa ukhamaraki mara t’aqa amtapxi? Maya phaxsi, maya maraxa, ¿qhawqha urunisa?
Aka pach ana jaqisa , uywasa, q uranakasa jakañanip xtanwa, ukhamaxa uka mara t’aqaxa w ali suma llamp’u ch uymampi katuqaña wa. Jiwasatak ixa apach itaru purjañawa sapxiwa.
Akiri jamuqataru awti pacha, jallu pacha, phuqachma; ukatha marpachana kunaymana pacha utjirinaka yatxatasina phuqachaskakma.
21 uru, mara t’aqa phaxsi
44
21 uru, umapacha phaxsi
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Yatiqiri wawanakaxa yatiña utana, mara t’aqa katuqañatakiwa
wakichasipxi, yatichirixa ukana kunaymana saltanaka luraña yatichi, ¿Kunjamsa ukanakaxa sari? Phuqachma.
Qhansuyata
2 Kunjamsa miratayna, uka katjasina ch'usawjanakaru phuqachma.
500
1 000
2 000
Qhansuyata
3 Uka muyuriru kunjamsa sari uka phuqachma.
20 40 10 Qhansuyata
4 Akïri jakhunakana arkanakapa phuqachma, ukata kunjama wakichatasa uka jakma. 5
8
11
20
35
50
89
77
65
90
85
80
20
45
Amuyt'asna lurapxañani
5
Inti Mamani sutini Kusina awkiparu yanapañataki yatiña utana qullqi ramasipxi. Jupaxa jikhani usutatha qullayasinini. Mayayri yatiñankiritha 10 sulisankama 32 laphi qullqiwa apthapisitayna, 2ri yatiñankiritxa10 sulisankama 23 laphi qullqiwa apthapisiraki. ¿Qhawqha sulisasa apthapispachaxa?
Qhansuyata:
6 Apsutama tunkachiri tunumpi tupayarakma.
46
Ch’uqi tuntaña
12 YATIQA
Uñanchirinaka Ch’unuña pampa sarapxañani. Ch’uñuñanxa taqinisa yanapasipxañaniwa. Jani ch’unuña utjipanxa mayninakaruwa jiskht’apxarakiñani.
Jach’u ch’uñu takirimpi jakisisina: jiskht’apxañaniwa qhawqha pacha juyphintayatasa?, sasa.
Yatitasarjama jaysapxañani. ¿Kunanaksa jaqinakaxa lurasipki? ¿Kunatakisa tunta luraña? ¿Kuna chu’qinakasa tunta lurañataki ch’uñuñaxa?
Achunakaxa suma yäqañawa . Ch’uñu apthapiñata kixa phuyku sisa suma juparu xa jawsaña wa, sixirusa sum a llamp’u amparamp i winaña, ukhamaraki manq’añata kisa suma junt’u amparamp i apaqañaw a; marayma ra utjañapata ki.
¿Tunta lurañanxa, ¿qhawqha urutakisa sapa mayni lurawipaxa? Ukanaka phuqachañani. Ch’uqi ch’uñuña
Ch’uñu takiña
uruwa
uruwa
Umatha apsuña
Sillp’iraña uruwa
urawa
Umaru atiña uruwa Wañayaña uruwa
Arunaka qhananchañani. sillp’iña = ch’llpiña
quyuña = uma saykata = quwaña
47
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Qulila mamana phuchanakapaxa akhama ch’uqi imañataki wakiyapxatayna. Wawanakapa
kustalanaka Ch’uñunataki
Tuntañataki
Panqara
25 kustala
8 kustala
Saywa
19 kustala
5 kustala
Sisa
18 kustala
7 kustala
Urpi
31 kustala
4 kustala
Q’alpacha
2 Jichhaxa aka wiskhallaru chaniparjama phuqachapxañani. 40
Imañataki ch'uqi wakichata
Qhawqha
35
Wiskhallanakampi rixsuñani
30 25 20 15 10 5 0
Panqara
Sisa
Saywa
Wawanakapa
Urpi
¿Kawkïri phuchapasa jilapacha imatayna? ¿Kawkïri phuchapasa pisipachaki imaraki? ¿Taqpachanisti qhawqha ch’uqi kustalsa imapxi? Paya ukja kuti apthapipxaspha ukhasti, ¿qhawqha kustala ch’uqinaksa imapxaspäna? Taqinpachaski, ¿qhawqha kustala ch’uqsa imañataki wakiyapxi?
48
Amuyt'asina lurapxañani.
3 Maya yatiqaña uta manqhana, yatichirixa yatiña munasitanakatha jiskht’atayna, ukana akhama arsunaka apthapitayna. Aruskipawi ura
Jakhukipawi ura
Aruskipawi ura
Pacha ura
Yupaychaña ura
Wanka ura
Wanka ura
Aruskipawi ura
Pacha ura
Aruskipawi ura
Wanka ura
Pacha ura
Pacha ura
Aruskipawi ura
Wanka ura
Aruskipawi ura
Pacha ura
Jakhukipawi ura
Jakhukipawi ura
Yupaychaña ura
Jakhukipawi ura
Pacha ura
Aruskipawi ura
Pacha ura
4 Uka yatiña munasita arsutanaka jakhthapiwsina samichata sayt'unakampi qhansuyapxapñani.
Yatiñanaka
Q'ala
6
Aruskipawi uranaka
5
Jakhukipawi uranaka
4
Wanka uranaka Pacha uranaka Yupaychaña uranaka
Wawanakana munatapa yatiña uranaka
3 2 1 0
A
J
W
Yatiñanaka
P
Y
5 Qhansuyata uñakipasina jaysapxañani. ¿Kawkïri yatiñasa wali yäqataxa? ¿Qhawqha yatiqiri wawarusa aruskipañampi jakhukipañampixa wali munasitaynaxa?
Qhansuyata:
49
3
Yatiqatanakasa uñakipapxañani. Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa
Pisipacha yatiqataki
Jumaxa yatiqatama amtasina, aka jakhunaka uñxatasina, ¿kunsa lurasmaxa? 64
4
Akïri jakhuni wichkhallanaka uñxatipana, ¿Qhawqhatsa jilïrixa pisiru atipi? Ch’uqi imañataki wakiyata Ch'uqinaka
chh) 12 jarphita
jathataki 6
12
18
a) 54 jarphita
ch) 20 jarphita
tuntañataki
0
50
ch’uñuñataki
24
30
36
Kustalanaka
42
48
54
60
ch’) 24 jarphita
4
K’umara janchisataki
wakichasipxañani
T’AQA
¿Kunjama isinakampisa isisisipktanxa? ¿Kunjama isinakasa k’umara janchisataki luraña wakisispha?
Usunaka khitarpayaña
13 YATIQA
Uñanchirinaka Qulliri tataruwa yatiña utaru jawsayañani. Yatirixa usunaka qullañatha yatiyistani.
Qulliri tatana arupatxa usunaka qullasiñataki, qhawqha qura qullanaka umañasa, uka yatiqañasawa.
Jiskht’awinakaru qillqampi phuqachapxañani.
¿Jaqinakaxa kuna usunakampisa usuntapxi? Wawanakaxa jilapacha, ¿kuna usunakampisa katuyasipxi? Kawkchhapi kasta qullanakasa jila chaninixa? Tantiyatamatha, jilapacha qura qullanakampiti, marka qullanakampicha qullasipxtanxa?
Sapa mayni usutaki qullanakana sutipa qillqantapxañani. usunaka ch’uxu usu
jurma usu
pari janchi usu
52
qura qullampi
uywanakampi
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Amaru tataxa maya wawaru ch’uxu usutha qullañatakisti 3 yukaliptu
laphi, maya junt’u uma jarucharu wakichi ¿Qhawqha yukaliptu laphisa munasispha 7 jarucha wakichañataki?
7 5
3
3
a. ¿Qhawqhasa mistu?
2
3 ¿Kamachisa?
ch. ¿Qhawqha litrsa umanixa? Ukhama apsuñatakixa phuqancha tupuñanaka uñt'añawa wakisi. Uñt'apxañani.
Phuqancha tupuñanaka. 4 jaruchi 2 jaruchi 1 jaruchixa
= = =
1 litru chika litru pusiri jaljata litru
Qhansuyata:
2 Mathapiwina 25 jaqiwa tantachasipxatayna ayta lurañataki. Ukataki 1 kilu kuka apapxatayna, ¿uka kukaxa sapa jaqi aptasiñapatakixa phuqatäsphati?, ¿kunatsa? Qhansuyatama arumpi qhananchma.
3 Yuqallampi Qulila mamampixa jaruchitha umatanakapa tupsna
ukjaxa, ¿khitisa walja umaspha , khitirakisa pisiki umasphachaxa?, ¿kunatsa?
53
Amuyt'asina lurapxañani.
4 Maya sich’impi kikipa tupuñaniru wakt’iri jakisiyma. 1 litru
4 pusiru jalata litru
6 chikata litru
32 cuartos de litro
8 litru
3 litru
4 chikata litru
4 litru
16 pusiru jalata litru
14 chikata litru
10 litru
20 chikata litru
12 chikata litru
6 litru
7 litru
2 litru
¿Kunjama amuyurusa purtaxa?
5 Amaruxa sapa uruwa 10 utatha lichi apthapi. Sapa utatha 6 litrunkama 25 yaluna apthapi. ¿Qhawqha litru lichsa maya uruna apthapixa?
Qhansuyata:
Arunaka qhananchañani litru = waranqa ch’aqa, kastilla arutxa litro satawa.
54
lichi = ñuxñu
Sawuñataki wakichaña
14 YATIQA
Uñanchirinaka Sawuri mamana arupa ist’apxañani. Sawuñataki yänaka wakichañatha jiskht’apxañani. T’arwa t’isaña, qapuña, k’antiña, juñiña, tiñiña ukanaka yatiqapxarakiñasawa.
Sawuriru ist’asinxa k’ilimpi saltampitha yatxataxañasawa.
Yatxatasina aruskipapxañani. Maya chusi sawuñatakixa, ¿qhawqha muruqu ch’ankasa munasi? Uka chusixa ¿qhawqha saminakani sawutasa? ¿Kunjama uñnaqanisa awayu sawuxa? ¿Kuna saltanakaru untatasa uka sawutanakaxa? Sawuta Wayruru punchu
Jiwasana isisiñatakix a, kunayman a saltanaka ni k’ilinaka ni lurasipxtan xa. Ukanakax a kunayman a uñnaqa ni, chiqaparu khallaniwa .
Kunaymana samirinaka
¿Qhawqha samiritha jilasa munasi? 5 samiritakisphawa
Istalla Awayu Ch’uspa Uqi punchu
55
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Qhantati Ururi ayllunxa Susana
mamaxa, thaya jark’iri isinaka sawuñatakisti akhama qaputanaka wakichatayna:
9 uruwa kisana chusitaki. 12 uruwa punchutaki k’antita. 26 uruwa awayutaki khiwita. 11 uruwa juñinaka samichata. ¿Qhawqha urunsa taqpacha ch’ankhanaka wakichixa? ¿Phaxsitha sipansti qhawqharakisa?
2 Panqaraxa punchutakixa 122 uruna t’arwa 4 punchutakiwa qaputayna. Ukatha Susanaxa 14 urumpina tukuyatayna Panqaratha sipana. ¿ Qhawqha urutsa Susanaxa qapuña tukuypachaxa?
Qhansuyata:
3 Susanaxa awayutaki 110 urutha qapuña tukutaynaxa, Qulilaxa 15 uru pisitha Susanatha sipana tukuyxatayna. ¿Qhawqha uruna Qulilaxa qapu?
Qhansuyata:
56
Amuyt'asina lurapxañani.
4 Anaxa 80 uruwa t’awra qapuski, Willmaxa 17 urumpina qapuspha ukjaxa Anana qaputapampi kikipäsphawa. ¿Qhawqha simanasa Willmaxa qaputaynaxa?
Qhansuyata:
5 Qulilana 900 samichata ch’ankanaka utji, 3 kullakaparu jukhapurkama jaljayaspha ukjaxa, ¿qhawqha samichata ch’ankanaksa sapa mayni katuqaspha?
Qhansuyata:
57
15 YATIQA
Ayllusana lurawinakapa
Uñanchirinaka Wawanakampi sawuri mama thiya sarapxañani, ukanxa sawu tilaña yatiqanipxañani. Yatichirixa kunaymana sawuta uñjayistani.
Sawuri mamana arupatha chusitaki, punchutaki saltanakanpacha sawu tilaña yatiqapxañani.
Yatxatasina aruskipapxañani. Sawuta isin akaxa kunayman a saltanaka niwa. Ukanakax a jach'atha jisk'aru, jisk'atha ja ch'aru tuputawa .
Uka sawutanakaxa, ¿kunjama uñnaqanisa? ¿Kunjama saltanansa p'itapxarakpacha? Sawuñanxa, ¿kuna julli saltanaksa apsupxi? Maya awayu sawuñataki, ¿qhawqha samini ch’ankasa munasisphaxa? ¿Maya chusi khalluxa qhawqha chhiyanisa?
Chusi sawuñatakjama amuyt’asina maya maya saltanaka rixsma:
Arunaka qhananchañani. sawuña = sayuña
58
ch’iyani = chhiyani
khalla = khallu
Amuyt'asina lurapxañani.
hi l l 4c
Irma kullakasti chusi sawu tilañatakixa jamuqanjama ch’akurunakapa liq’intatayna. Maya chillqixa 5 ch’iyampi sasiwa, sarakiwa jupaxa.
qi
1 Sawutana tupunakapatha amuyt’apxañani.
5 ch'iya Uka maya sawu tilatana tupunakapa yatxatapxañani. ¿Qhawqha ch’iyanisa muypachaxa
Qhansuyata:
¿Qhawqha chillqinirakisa muypachaxa
Qhansuyata:
1c
hil
2 Ururi imillaxa aka sawu tilatana
muyt’anakapa tupuñaruwa puri, maya awayuxa paya khallaniwa, ukhamarusa maya chillqixa 5 ch’iyampi sasirakiwa.
ni
ni
a ’iy
h
c 10
lqi
Juparu qhansuyaña yanapt’añani. ¿Qhawqha ch’iya tupunisa purapa khallana muyt’apaxa?
Qhansuyata:
¿Qhawqha chillqi tupunisa purapa khallana muyt’apaxa?
Qhansuyata:
59
Amuyt'asina lurapxañani. Tupupxarakiñani.
3 Irma imillaxa maya ch’ankampiwa uka utjiri yänaka muyuntayatayna.
Uka muyt’irpacha ch’ankha maya mitru tupurimpiwa tupayi, akhama. 80 cm
Ch’uspana muyt’apa 10
20
30
40
50
60
70
80
70 cm
Pankana muyt’apa: 10
20
30
40
50
60
70
80
20
30
90
90 cm
Muyuna muyt’apa: 10
90
40
50
60
70
80
90
4 Jumaxa yatiña uta manqhina maymaya yänaka uka mitru tupurimpi tupusina, akïri wakiyataru qillqantma: Tupuña yänaka Uñanuqaña t’uxu
Sayt’utuqi tupupa
Suq’atuqi tupupa
Tuputanaka apthapiña
Muyt’pacha tupunaka
3m
2m
3+2+3+2
10 m
Punku Qillqaña pata Qillqaña pirqa Arunaka qhananchañani Sayt'u = kastilla aruttxa largo, alto sata
60
Suq'a = kastilla arutxa ancho sata
Amuyt'asina lurapxañani.
5 Uka putukunakaru jakhunakampi phuqachma , sapa kajunqalluna uchatapaxa, paya jakhu mirayasina qhansuyatawa.
2
21 3
7
1
3
2
2
1
6
6 Markanaka sarañataki chaninakapa uñxatma, ukatha qhansupaxama. Lima
Puno Lago 400
150
Machupichu 300
Kusixa phisqa tunka qullqiniwa sapa mayni 5 sulisankamawa ¿kawkïri marka sarañsa ukampi amtasphaxa?
Qhansuyata Urpixa 200 qullqiniwa, sapamaynixa 2 sulisankama. Ukatha maya saraña pasaji alasitayna. Ukana janiwa qullqipaxa jilt’xataynati. ¿Kawkïri marka sarañatakisa alaspachaxa?
Qhansuyata Arunaka qhananchañani. Muyupacha = kastilla arutxa perímetro satawa. total sutini.
Muyta pampa= kastilla arunxa área
61
4
Yatiqatanakasa uñakipapxañani. Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa
Pisipacha yatiqataki
Jumaxa, yatiqatama amtasina, aka tuputanaka uñxatasina, ¿kunsa wakiyasmaxa? Suq’atuqi 45 mitruni Sayt’utuqi 90 mitruni
Akïri uraqina tupunakapa uñxatasina tantiyañani.
9m
Muypacha tupupa
18 m
62
Muyt’a pampa tupupa
5
Jaqichasiritaki utachapxañani
T’AQA
¿Kunjamasa jaqichasirinakaxa sarnaqaski? ¿Kuna suma sarnaqawinaksa chuymaru katuñätanxa wali suma jakasiñataki?
16 YATIQA
Phawata achunaka apthapiña
Uñanchirinaka Juyranaka jawq’iri uñjiri sarapxañani. Jawq’iriru yanapapxañaniwa. Samarañataki kuka aparakiñaniwa. Jani achunaka apthapiña utjipanxa, jilïrinakaruwa jiskht’apxañani.
Juyranaka jawq’añatakixa, aski wakisiriwa qhawqch’a yänakampisa lurañaxa ukanaka yatiqañasawa.
Uñjasina, yatxatasina, aruskipapxañani.
Siwaranaka apthapitanakaxa, ¿kunjama saltanakaru uñtatasa? ¿Qhawqha chhiyanïpachasa uka siwara jawq’añaxa? Maya siwara kallchaxa, ¿qhawqha marqanïspasa?
Arumaxa ac hunakaxa janiwa apna qañati, ukanakaxa ch’usaruwa saraspha.
Aka pituta lurawinaka mayatha suxtaru suk’antma: 1, 2, 3, 4, 5, 6
apthapiña
malluqaña
khuyuqaña
marqantaña
jawq’aña
k’upaña
Arunaka qhananchañani. pituta = pixtu
64
mullmaña = malluqaña
Amuyt'asna lurapxañani
1 Masinakasampi anatapxañani. Mayatha suxtaru jakhunakani tikampi anatapxañani. Kimsaniwa anatañanixa. Sapa mayni tika jaqusina jakhu mistutapa qillqasiñanixa. Sapa jaquñana khitisa jilpacha apsuxa.
Jumaxa akaru, jani pantasisa, jakthapma. Sapa tika jaqusna apsutanaka qillqapxañani. Anatirinaka
1 2 3 4 5 6 7 8 jaqu jaqu jaqu jaqu jaqu jaqu jaqu jaqu
Jakthapita
Ururi
Kusi Kitula
2 Akïri wakichataru phuqachañani; tikana sapa kutina jakhunaka mistutapa ukaru uchañani. Tikana jakhu mistutapa
1
2
3
4
5
6
Q’alpacha
¿Qhaqha kutisa?
Q’alpachana, ¿qhawqha kutisa jaqupxäna? Q'alpacha jaqutatha, ¿qhawqha kutisa 1 mistutaynaxa? Uka 24 jaqtawasina, ukana 1na 4 kuti mistutapa, ukampi, ¿maya jalja qillqsusmati?
Uka 24 jaqtatana, 5xa 3 kutiwa mistutayna, ¿kunjamsa maya jalja qillqsusmaxa?
65
Amuyt'asina lurapxañani.
2 Lima markanxa jach’a qhatu utanakawa utji. Ukana jaqinaka jilapacha apkatasiñatakixa, anata jalt’a anatapxi yänaka churañataki; ukana 3 muyu anataña uchapxi. Anampi Susanampi Amarumpixa muytayasina yänaka apsupxani.
1
2
3
Jallasku:
Jallasku:
Jallasku:
urno
t'axsiri
tiliwisurar likwarura
asiyti
t’axsiri
tiliwisura likwarura
asiyti qillqaña pata
arusa utjaña
¿Ukhamaxa uka yänaka apasipxapunispati? Chiqati janicha uka maya chimpumpi uchma. ¿Kuna yaqha jallasksa apasipxaspaxa? Qhansuyata: ¿Kunjama muyuyasinsa uka qhansuyataxa mistuxa? Qhansuyata: Anaxa nayri muyuri muytayaspa, ukatha payiri muyuri muytayasa, qhiparu kimsïri muyu muytayaspha ukaxa, ¿kawkïri muyurimpisa askpacha yänaka apsuspaxa? Qhansuyata:
66
Amuyt'asna lurapxañani
3 Maya tika jaqtasinxa, wakisisphawa, janiwa wakiskasphati, wakisipuniwa, ukanaka yatxatapxañani.
Maya jaqtana 5 apsutaxa Maya suxtatha jila mistu ukjaxa khusawa Paqallqu apsuñaxa Paqallqutha pisiki apsna ukjaxa
4 Chupikampi, ch’uxñampi, q’illumpi samichma, ukatha Kusixa jani uñtasina apsuspawa ch’uxña phusata muruq’u? Qhansuyatama arumpi yatiyma.
5 Qulixa jani uñtasisa, maya puquta apti. Uñxatapxma ukatha akïri arunakampi kut’ayapxma: wakisisphawa, janiwa wakiskasphati, wakisipuniwa. ¿Maya mansana apsusmati? Qhansuyata: ¿Maya puquta apsusmati? Qhansuyata: Maya latanusa apsusmati? Qhansuyata: ¿maya naranja apsusmati? Qhansuyata:
67
Aylluna jaqichasiña
17 YATIQA
Uñanchirinaka Jaqichasiri phunchawinakatha awki taykasampi aruskipapxañani. Yatiña utaru maya jilïri tata jawsayañani. Jupaxa jaqichasirina sarnaqawinakapatha yatikipayistani.
Jaqichasiña uñjanisinxa, chikthapiñxata amuyupxañani.
Uñjasina aruskipapxañani. ¿Qhawqha jaqinakasa jaqichasiriru tumpapxi? ¿Markachirinakaxa, ¿jilpachaxa qhawqha maranisinsa panichasipxixa? Jumana utjawinakamana, ¿qhawha urusa thuqupxi?.
¿Kunanaksa jaqinakaxa jaqichasiwiru apapxi? ¿Qhawqhampi alatasa?
Jakhu
68
Yänaka
Alapa
Jakhu
1
5
2
6
3
7
4
8
Yänaka
Alapa
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Punu markaruxa, llumpaqa phaxsi phunchawina 1 349 sarnaqiri jaqinakawa purinitayna; 553 jaqixa chuymaninakawa, 328 sinti chuymani jaqinaka, mayninakaxa wawanakawa. ¿Qhawqha wawanakasa phunchawiru sarapxänaxa?
Qhansuyata:
2 Chukuytu markana, jach’a qhatuna 350 ch’uqi kustalanakawa utjäna,
ukana 257 ch'uqi kustala alxapxatayna, ukatha janïra jist’antkasina 150 kustalampi puriyatayna. Qhipa uruxa, ¿qhawqha ch’uqi kustalanakasa utjatayna?
Qhansuyata:
3 Anampi Amarumpixa, Chukuytu qhatu sarasina 5 sumiru chuymani chacha jaqitaki alapxatayna, sapa mayni 23 sulisampi. Wawataki 3 sumiraki, sapa mayni 10 sulisamkkama. Ukatha 4 q’aspa 7 sulisamkkama. Jupanaka 200 sulisa qullqimpiwa sarapxatayna, ¿qhawqha qullqsa kutsuyxanixa?
Qhansuyata:
69
Amuyt'asina lurapxañani.
4 Katari tatasti 420 tikanaka pani jaqiruwa chikchika jaljayani uta pirqa pirqañapataki. ¿Qhawqhasa sapa mayniru wakt’asphaxa? Willma luluxa akhama apsutayna:
210
210
420
÷ 2
420
2
210
Ururi luluxa akhama apsurakitayna. Jaljayaña yanapañani. 420
(400 + 20) ÷ 2 200 + 10 210
Jaljayaña jakhu Chikjaña chikatapa apaqañataki Alaya jakhunakana chikatapa apaqaña Jakhunaka apthapita
Qhansuyipana: Sapa mayniruxa 210 tika wakt’atayna.
5 Irma mamasti paya uta utachañatakisti 64 lawa alanitayna. Chikchika jaljayipana, ¿qhawqhasa lawasa sapa utaru mantaspha?
64
Qhansuyata: Sapa utaru ¿Kunjamatsa yaqha lurasmaxa?
70
÷
2
lawawa mantaspha.
18 YATIQA
Jaqichasiritaki utachaña
Uñanchirinaka Uta utachiri thiya yanapiri sarapxañani . Yatiña utanxa utachirinakatha anatapxañani. Utachawinxa mayatha mayakama uñaqanipxañani.
Utachañataki uñanuqaña yatxatapxañani: kunjama uñtatanisa, kawktuqiru uñtatanisa, kunjama jaljatanisa, ukanaka.
Yatxatanakasata aruskipapxañani. ¿Kunjama uñnaqani tikanaksa uta pirqañana uchapxixa? ¿Uyunakxa, uywanaka amuyusinti uyu pirqapxixa? Tantiyatamatha, ¿qhawqha urutsa uta laqaya pirqsupxixa?
Jaqi panic hasipanxa , utanuqay añawa sapxiwa, ukana jaq i kankaña purapatha yatxatapx ani, purapatra kiwa yanapt'asi pxi.
Uywa uyu q’umachañanxa kunaymana uñnaqiri uyunaka pirqata utjiri uñt’apxañani.
Kunaymana utanaka rixsuñani.
Kalamina uta
Jichhu uta
Ch’ampa uta
71
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Satukuxa utachawipana nayraqata 13 lawampiwa qalltatayna,
qhipatha 9 lawampi yapxatatayna. Ukatha Tituxa 14 lawampi qalltasina, qhipatha 8 lawampiwa yapxataraki. ¿Qhawqha lawampisa sapa maynixa utachasipxatayna? Satuku
Titu
13 + 9 =
14 + 8 =
a. ¿Satukumpi Titumpixa ukjapura lawanakampiti utachapxänxa? Uka kikipa phuqachma.
13
+
= =
14
+
8
ch. Satukuxa utachaña tukuyañatakixa 6 lawampi munaski, Tituxa ukhamarakiwa lawanaka munaskaki. ¿Paninpachaxa ukjapura lawampiti utachaña tukuyapxi?
Paniparu kikipa jakhumpi apxatasma ukjaxa, ¿uka kikipa sataxa mayjaptayiti?
Qhansuyatama, arsusisa yatiyma.
13
+
9
13
+
9
= 14 + 8 + 6
= 14 + 8 + 6
2 Pawlampi Katarimpixa ayllupanxa allpachunaka uwijanaka qullayaña
jaytayasipxatayna. Jupanakaxa tantiyapxañapawa, qhawqha uywanakasa qullayasini uka, ukhamaraki, qhawqha qullasa utjaraki uka. Uywanaka allpachunaka 2 430
Wakichata qullanaka uwijanaka 1 025
A kasta 1 308
CH kasta
CHH kasta
1 250
1 274
Uywanaka
72
Pawlana qhansutayatapa.
1 025 + 2 430 =
Katarina qhansuyatapa.
2 430 + 1 025 =
Amuyt'asina lurapxañani. ¿Panipaxa kikipati qhansuyapxatayna? Ukhamaxa jakhthapitanakaxa kawkituqitsa kikipäskakiwa. Qullanaka Pawlaxa akhama tantiyatayna.
Katarixa akhama amuyaraki.
(1 308 +1 250) + 1 274 =
1 308 + (1 250 + 1 274) =
Jakhthapitanakaru phuqachma. ¿Kikipa qhansuyatti apsupxi?, ukatha saraksnawa: kimsatha jilapacha jakhunaka jakhthapita tantachsna ukjaxa, nayratuqi qhipatuqi qutuchatasa kikipakiwa mistuski.
3 Jani ukankiri jakhu qillqma jakhthapitanaka kikipäñapataki.
150 +
a.
= 200 +
+ 280 = 110 + ch. 1 450 + (186 + 50) = (1 450 +
) +186 ) +53
(80 + 53) + 1220 = (1 220 + 4 Purapana kikipa jakhunaka jakhthapiña
Ukaxa purapatha kikipa jakhthapiñatakiwa, janiwa uka kikipaxa mayjaptkiti.
47
+
233 = 47 +
220 +
13
¿Qhawqhampisa kikiparuxa apxatsnaxa jani mayjt’añapatakixa?
66
+
280 = 140 +
140 +
5 Purapana kikipa mirayaña Purapatha kikipa jakhunakampi mirayañawa.
+ Akhamäphana: 450 = 250
20 x 450 =
200 x 450
73
5
Yatiqatanakasa uñakipapxañani. Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa
Pisipacha yatiqataki
Jumaxa, yatiqatama amtasina, aka qullqinaka uñxatasina, ¿kunsa wakiyasmaxa?
Qhansuyañani. ¿Qhawqha qullqitakisa 12 ikiñaxa, sapa mayni 80 sulisatakïchi ukjaxa? a) 120 ch) 960 chh) 900 ch’) 840
74
Paqallqu pataqa paya tunka sulisa qullqimpixa, 6 isi imaña alasisphaxa. ¿Qhawqha sulisampkamasa sapa mayni alasisphaxa?
a) 72 sulisampkama ch) 112 sulisampkama chh) 120 sulisampkama
6
Yapu lurañataki wakichapxañani
T’AQA
¿Kunjamäskpachasa uywanakasa yapunakasaxa? ¿Kunanakasa wakisi uywanakasa wali mirañapataki, yapunakasa suma achuñapatakisa?
Uywanakaru amtaña
19 YATIQA
Uñanchirinaka Allpachunaka wañuri yanapiri sarapxañani. Wañuñansti allpachunaka jirk’aña yanapapxañanixa. Yaqha uywanakana lap’anakapsa qullanakampi qullañatha tantiyapxaraksnawa.
Uywa wañuñansti lap’anakapatha qullaña yatiqapxañani.
Uñjatasatha aruskipapxañani. ¿Kawkïri jach’a uywanakasa, marana mayaki wawachixa? ¿Kawkïri jisk’a uywanakasa waljata wawachixa? ¿Qhawqha uywatakisa uyunaka uyuchapxtaxa?
Taqi uywa na miratapax a yatitawa . Yaqhipan akaxa ma y a marana w alja mirap xi, mayninak asti ch’ulla taki mirapxara ki. Walja mirañapa takixa wali aski tapanaka ru luqtaña wa.
Ayllumana kunjamasa uywanaka mirañapataki yäqapxi, uka sixsupxañani.
76
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Salta uñxatasina amuyma. Uka kajunqallunaka wakichata maysäxaru yaqha kikipa salta lurma, ukatakixa 5 kajunqallu kupituqiru jitma. 8 7 6 5 4 3 2 1 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13
14
2 Uka pusituqiru jakhuni pampana ch’ikullanaka chimpma, A (1,2),
CH (2,2), CHH (3,1), CH' (1,1). Jichhaxa, ukanaka kajunqallu siqipa arktasina jakisiyma. ¿Kuna saltasa uñsti?, uka alaxtuqiru paya kajunqallu jittayma. 8 7 6 5 4 3 2 1 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14
77
Amuyt'asna lurapxañani
1 Uka PQT saltaxa kunjamsa jittixa ukatuqitha arumampi arsusina yatiyma. a)
Uka saltaxa, ¿qhawqha kajunqallsa kupituqiru jithixa?
Ch) Saltaxa, ¿qhawqha kajunqallsa alaytuqiru jithixa? 8 7 6 T'
5 Q'
T
4 Q
3
P'
2 P
1 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10
11 12 13 14
2 Salta uñxatma, ukatha uka PQTR salta munatamaru jithiyma. 8 7 6 5
Q
T
4 R
3 2 1 0
P
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Qhansuyata qhananchma.
78
Satañataki wakichaña
20 YATIQA
Uñanchirinaka Uyunakatha uywa wanu apsuña awki taykasaru yanapapxañani. Ukatha jupanakaru kunaymana wanunaka apsuñatha jiskt’arakiñaniwa.
Sataña yapunaka tantiyatarjama uywa wanu apsuña yatiqapxañani.
Amut’asina aruskipapxañani. ¿Kuna uywa wanusa jilapacha apsupxixa? ¿Qhawqha kutisa marana wanu apsupxixa? Yapuchañatakixa, ¿kunjamsa wanunaka jaljayapxi?
Kuna kasta wanunakasa yapuru apxataña, ukanaka ajllisa qillqantañani. Yapunaka Ch’uqi yapuru Apilla yapuru Llulluma yapuru Tunqu yapuru Qulla yapuru Arunaka qhananchañani.
Wanunaka
Ajlliñataki wank’u wanu waka wanu asnu wanu uwija wanu qhilla allpachu wanu wallpa wanu
llulluma = illaku = ulluku
79
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Kusi tatasti, Qaruma marka sarasina 20 kalamina utapataki alasinitayna, taqpacha kalaminana chanipasti S/. 400,00 qullqiwa.
¿Qhawqhasa sapa kalaminana chanipaxa?
Qhansuyata: Sapa kalaminana chanipaxa
qullqiwa.
2 Uka kalaminanaka pusi jaqiwa apani: Amaru, Inti, Willka, Mallku,
jupanaka. Sapa maynixa ukjapurkamaki apasphaxa, ¿qhawqhakamsa sapa maynixa apañapa?
Qhansuyata: Sapa mayni jaqixa
80
kalamina apañapawa.
3 Maya pixtutha akhama wakichatawa mistsu. Jaqinaka
Kalaminanaka
Kalaminana chanipa
Amaru
5
100 sulisa
Inti
5
100 sulisa
Willka
5
100 sulisa
Mallku.
5
100 sulisa
Ukatha chupika sayt’umpixa, jaqinakampi kalaminanakampi wakichañani; ukatha ch’uxña sayt’umpixa, jaqinakampi kalaminana chanipampi. Manqharuxa tupayañataki paypacha rixsuñani. ¿kamsasmasa? Jaqimpi kalaminampi
350
6
300
5
250 Qhaqha
7
4 3
200 150
2
100
1
50
0
Amaru
Inti
Willka Jaqinaka
Jaqimpi kalaminana chanipampi
400
Malku
0
Amaru
Inti
Willka Jaqinaka
Malku
Paypacha tupayata
Qhaqha
Qhaqha
8
Amaru
Inti
Wilka Jaqinaka
Malku
81
Nayra sata
21 YATIQA
Uñanchirinaka Yatiqiri wawanakampi kunaymana milli sataña, tunqu sataña uraqinaka uñjanipxañani. Kunaymana sataña uraqina uñjasina aruskipapxañaniwa.
Tunqu satawitsa, milli satawitsa kunaymana satañataki sukanaka luraña yatiqañasawa.
Uñjawisata, yatitasata aruskipaxañani. ¿Uka sukanakaxa kunanakampisa tupuraksnaxa? ¿Kuna milli satanaksa uñt’apxtanxa? ¿Jamuqana, ¿qhawqha uywasa ukankasipkixa?
Ch'uqi sata aña qallta nxa, piwiñaxa a ski wakisirip uniwa. Kimsa jath a ch’uqi jil aqi ukjawa suma walja achuspha xa; jilt’irixa pisip acha mara paya takiwa; sapaki jilaq ipanxa jan i wali maräspha wa sapxiw a.
Akïri satawinakana iluñapa tantiyañani. Ilutanaka
Tupupa
Tunqu Jawasa Ch’uqi Apilla Arunaka qhananchañani. milli = nayra sata
82
sataña = iluña
¿Qhawqha kayuru iluñasa?
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Phawaña juyranaka wakichapxañani. Suma kullakasti akhamwa uywa manq’a phawañataki juyranakapa wakichi: Q’ara siwara
60 kilu
Jupha
70 kilu
Ch’api siwara
40 kilu
Tiriwu
110 kilu
Awina
90 kilu
Jawasa
40 kilu
Sintinu
30 kilu
Qañiwa
80 kilu
2 Aka kajunallaru sich’intañani wakisitaparjama: Juyra
Kilunaka
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100 110
Qara siwara Ch´api siwara Awina Sintinu Jupha/jiwra Tiriwu Jawasa Qañiwa
83
3 Nayrïri wakichatana luratanaka, akïri wakichataru sayt’unakampi lurma. Antuka mamana juyranaka phawatapa: Juyra jathanaka 120
110 100 90 80 Kilunaka
70 60 50 40 30 20 10 0
Q’ara siwara
Ch’api siwara
Awina Jupha Sintinu
Tiriwu Jawasa Qañiwa
Jathanaka
¿Kuna juyrasa jilapacha phawataxa? ¿Qhawqhasa? ¿Kuna juyrasa pisipacha phawataki? ¿Qhawqhasa? ¿Kawkiri juyranakasa ukja pura phawataxa? ¿Qhawqhasa? ¿Ch’api siwarampi q’ara siwarampi sarthapki, ukatha juphampi sintinumpi sarthapirimpi, kamachisa?
¿Tiriwu phawatampi, jupha phawatampi tupayipana, kamachisa?
Arunaka qhananchañani. pisi pacha = juk’a pacha
84
jila pacha = wamphi pacha
Jupha phawaña
22 YATIQA
Uñanchirinaka Juyra phawiriru yanapiri sarapxañani. Jupha phawiristi taqi kasta juyranaka phawañatwa yatiysitani. Uraqi tupuñsa phawañataki yatiqapxarakiñaniwa.
Phawañanxa jiwra phawañataki qallpanaka tupuña yatiqapxañani.
Uñjawisatha, yatitasatha aruskipañani. ¿Kunjamataynasa jiwra phawañaxa?
Kuna pac hatixa phawaña nsa, satañ ansa jathasa ch hapaxasa pist’ixa, uk jaxa jani w ali maratakiw a; jilaqi uk jaxa suma aski maratakiw a.
¿Kunanakampisa tupuña jiwra phawañatakixa?
¿Kunjama samini jiwranaksa uñt’taxa?
¿Kunjamatsa jiwra chhapaxa tantiysnaxa maya yapurpacha purt’añapatakixa?
Arunaka qhananchañani.
siwara = tutu
jiwra = jupha
85
Amuyt'asina lurapxañani.
1 Wayra jilataxa uraqi wakichatayna 4 kasta jiwra: q’illu, janq’u, chupika, witulla, phawañataki.
a) Maya wakichataru sapa kasta jiwra uchma. Ch) ¿Kuna kasta jiwratakisa jilapachaxa?
Qhansuyata:
2 Wakichata uñxatapxañani, ukatha kajunaru uñtata turta jaqinaka jawsatarjama jaljayañani.
2 5
8 20
a) Phisqa jaqitanwa, ukatha paya jaljata churtana, ¿q’alpacha turtatha qhawqhawxapsa churtanxa? Qhansuyata:
ch) Paya tunka jawsata jaqinaka utjchi ukjaxa. ¿qhawqhsa uka q’alpachatha apaqawtanxa? Qhansuyata:
chh) Jichhaxa uka wakichatanaka tupma. ¿Kamsasmasa uka ch’iwunchatatxa? ¿Ukch'apurati ukaya kikipakicha?, uka yatiyma.
Qhansuyata
86
3 Mayni yatiqiri masinakamampi amuyasina phuqachapxma. Satuku jilataja tunkaruwa uraqipa jaljayatayna, ukatha phisqakwa mallkitaxa.
Juliku tatarakiwa suxtaruki jaljayasitayna, ukatha kimsakwa mallkintata.
¿Khitïrisa jach’apacha mallkinxatayna? Samichasina
tupayapxañani. Ukatha : (>), (); ( ,