aymara

Jakhukipawinaka Chikpachaki yatiqapxañani Aymara 4 ri Jiwaspachaki yatiqaña panka PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQANCHIRI

Views 584 Downloads 83 File size 7MB

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Recommend stories

  • Author / Uploaded
  • jota
Citation preview

Jakhukipawinaka Chikpachaki yatiqapxañani

Aymara

4

ri

Jiwaspachaki yatiqaña panka

PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQANCHIRI

Yatiña Chiqanchawi P’iqt'iri Jaime Saavedra Chanduví Yatichawinaka Irpiri Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra Yatiña Utanaka Irpiri Juan Pablo Silva Macher Arunaka Jakawinaka Yatichaña Uñanchiri Elena Antonia Burga Cabrera Paya Arutha Purapa Yatiña Yatichaña Uñanchiri Manuel Salomón Grández Fernández

JIWASPACHAKI YATIQAÑA PANKA: 4ri JAKHUKIPAWINAKA - CHIKPACHAKI YATIQAPXAÑANI Matemática 4º - Aimara Luriri Gladys Condori Coaquira Suyunakatha uñakipaña yanapirinaka Juan Choquehuanca Mamani, Esteban Curo Zapana, Graciela Sancho Ccama, Saturnina Apaza Ventura, Oscar Wilder Mendoza Checalla, Demetrio Hugo Yufra Tenorio, Ernesto Llanqui Velásquez, David Benito Catacora López, Julián Coaquira Quispe, Julio Wile Torres Segura, Marleny Mollehuanca Paredes Panka askichaña yanapirinaka Leoncio Sejje Mamani, Gladys Condori Coaquira Chiqaparu luraña yanapirinaka Leoncio Sejje Mamani, Martha Rosa Villavicencio Ubillús Uñakipaña yanapiri Moisés Suxo Yapuchura Pankaptayiri Georgina Mamanchura Sardon Rixsuri Juan Francisco Calli Huanacuni, Jaime Eufraín Flores Quispe Yanapasiri Care Perú- Coordinación Regional Puno 2014 marana payïri mirayata Uñakipasa askichirinaka Flor del Socorro Otárola Valdivieso, Julián Mamani Condori Payïri mirayawi uñjaña yanapirinaka Rosa María Mujica Barreda, Roger Ricardo Gonzalo Segura Mirayatawa: 6,000 pankanaka Amauta Impresiones Comerciales S.A.C. sutinina mirayatawa jR. Juan del Mar y Bernedo N° 1298 Chacra Ríos Sur- Lima1- Perú sutini thakipana © Perú Suyuna Yatiña Chiqañchiri 193 jakhuni uta, Comercio sutini, San Borja markallana thakipana Lima Perú Jawsaña jakhuwipa: 615-5800 www.minedu.gob.pe Perú Jach’a Suyuna Pankanaka Imaña Utaru Yatiyata: BNP: N° 2013-11199 Akïri pankankiri qillqatanapaxa janiwa khitisa luririnaka jamasapatha mirayañapati. Perú suyuna mirayata / Impreso en el Perú / Printed in Perú

4

ri

Jakhukipawinaka

Chikpachaki yatiqapxañani

Sutija:

Jichha maraxa: Yatiña utajana jakhuwipa:

Aylluja/markaja:

Yatichirijana sutipa:

t’aqankthwa

Uñancht’ayata Suma munata yatiqiri wawa: Aka yatiqaña pankaxa jumatakiwa. Jupasti yatiña utamana aski yatiqañamataki sumapacha yanapt’antamxa. Mayaru mathapita yatichiri amawt’anakawa, jumana yatiqasa yatiqasa nayraru sartañamataki suma munasiña chuymampi luranipxtha. Ukaxa yatichirimampi, awki taykamampi, achachilanakamampi ukhamarusa maynïri wilamasinakamampisa yanapt’ayasisa yatiqañamatakiwa. Yaqhipa lurawinakaxa yatiqiri masinakamampi lurañatakiwa, jumanakpura yanapt’asiñsa chuymachantamwa. Pankankiri lurawinakasti, markamana yatiwinakapsa lurawinakapsa askipacha yatxatañamataki, ukhamaraki, aymara aru arsuwimsa, qillqawimsa ch’amanchasiñamataki, jakawisana Pachamamarusa, uywirinakasarusa yäqañasatakiwa. Ayllumansa, markamansa, yatiña utamansa, utjawimansa jaqi masinakasampi suma sarnaqaña yanapt’arakïtamwa. Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa anatt’asintasa, warurt’asintasa, saminchantasa, rixsuntasa, uñakipt’asintasa, tupayantasa ukhamawa, sapa mayni t’aqanakana maymaya yatiqawinaka ch’amanchasirakinta. Suma wakisirinaka wakiyawinakampi yatiqantaxa. Aka pankaxa jumana masimjamawa; juparu uñjapunintawa. ¡Suma chuymampi qallantapxañani! ¡Khusäskaniwa!

Perú markasana yatiña irpirinaka

4 T’AQA

3 T’AQA

2 T’AQA

1 T’AQA

Pankankirina uñanchayiripa Yapunakasa tumpasipxañani Yatiqa

Jalja

1 Puruma uraqi qhulliña

10

2 Yapunaka uñxataña

13

3 Qura qullanakasa

16

4 Yapu chhuxrinaka jark’aña

19



22

Yatiqatanakasa uñakipapxañani

Yapunaka apthapipxañani Yatiqa

Jalja

5 Chakana phunchawi

24

6 Ch'uqi llamayuña

27

7 Ch'uqi phinaña

30

8 Qhatuna chhalaña

33



36

Yatiqatanakasa uñakipapxañani

Juyphina kamachinakapa yäqapxañani Yatiqa

Jalja

9 Juyphi sank’awi

38

10 Juyphi sarayiri warawaranaka

41

11 Mara t’aqa katuqaña

44

12 Ch’uqi tuntaña

47



50

Yatiqatanakasa uñakipapxañani

K’umara janchisataki wakichasipxañani Yatiqa

Jalja

13 Usunaka khitarpayaña

52

14 Sawuñataki wakichaña

55

15 Ayllusana lurawinakapa

58



62

Yatiqatanakasa uñakipapxañani

5 T’AQA 6 T’AQA 7 T’AQA 8 T’AQA

Jaqichasiritaki utachapxañani Yatiqa

Jalja

16 Phawata achunaka apthapiña

64

17 Aylluna jaqichasiña

68

18 Jaqichasiritaki utachaña

71



74

Yatiqatanakasa uñakipapxañani

Yapu lurañataki wakichapxañani Yatiqa

Jalja

19 Uywanakanaru amtaña

76

20 Satañaki watichaña

79

21 Nayra sata

82

22 Jupha phawaña

85



88

Yatiqatanakasa uñakipapxañani

Suma satawina qamarapxañani Yatiqa

Jalja

23 Qacha qulla mallkiña

90

24 Sataña lumasanaka

93

25 Ch’uqi sataña

96

26 Tunu awki taykanakasa

99



102

Yatiqatanakasa uñakipapxañani

Taqinimpisa sumaki jakasipxañani Yatiqa

Jalja

27 Jiwirinakana urupa

104

28 Uywanakataki phawaña

107

29 Jalluru jawsaña

110

30 Uywa ch’uwa

113



116

Yatiqatanakasa uñakipapxañani

1

Yapunakasa tumpasipxañani

T’AQA

¿Kunjamaskpachasa yapunakasaxa? ¿Kunanakasa wakisi yapunakasa wali suma achuqañapataki?

Puruma uraqi qhulliña

1 YATIQA

Uñanchirinaka: Qhullirinakaru uñanchirinakatha jiskht’apxañani. Qhulliña uraqinaka uñjiriwa sarapxañani. Qhullirinakaru qala apthapiñanaksa, chapallunsa yanaparakiñaniwa. Qhulliña uraqina kunaymana qurpanakapa uñt’anipxañani.

Amuyusina aruskipapxañani. ¿Kunjama saltanakaru uñtata uraqinakasa utjixa? ¿Qhawqha uraqi qurpanaksa uñjtanxa? ¿Qhawqhanisa aylluwkana puruma uraqi qhullisipki?

Puruma uraqixa wali yäqatawa. Ukanpuniwa ch'u qixa jach'anasa, walja sa, jani laq'utasa achuqixa.

Uñjawisampitha, ist’awisampitha amuyt’apxañani; ukatha kunaymana allita sukanaka rixsupxañani.

Imilla ch’uqinaka satañataki

Sipa ch’uqinaka satañataki

Arunaka qhananchañani.

allsuña = q’awsuña

10

suka=wachu

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Maya uraqina thakinakapa uñxatapxañani. Jaqinakasti Rita mamana utapa tuqiruwa thakichsupxatayna. ¿Qhawqha thakisa uraqipana utjixa? ¿Kunjamasa uka thakinakaxa, maysa?, ¿tuqikamakiti sari? Uraqisana khuri tuqi aksa tuqi sariri thakinaka sixsupxañani.

Jikiwisa 2 thaki

Pasapurasiri 2 thaki

2 Jichhaxa, piluta anataña kanchampi, t’ijuña kanchampi uñxatañani.

Janiwa jupanakpura jakiskasphati

Jupanakpura pasapurasiwa.

Arunaka qhananchañani.

pasapurasiwa = sarakipasiwa

11

3 Jichhaxa Ritana sarnaqatapatha amuyapxañani. Utapatha yatiña utaruxa 400 mitru sari. Yatiña utatha anataña kancharuxa 325 mitru sararaki. Ukatha, anataña kanchatha wawa utaruxa 274 mitru sari. ¿Qhawqha mitrsa Ritaxa saratayna? Tunkachiri tununakampi apsutama qhansuyma. Sapa mayni tunkachiritha ¿qhawqhasa wakisi?

Mayampi apxatasina, 10 sapanaka 1 tunkampi turkapxañani, 10 tunkanakxa 1 patakampiwa turkapxañani. 10 patakanaka utjawxani ukaxa ¿kawkïrimpisa turkasiwxaspaxa? SW

P

T

S

1

0

0

0

Wakichata uñxatasina saraksnawa. Maya sapa waranqaxa = 1000 sapanakawa = 100 tunkanaka = 10 patakanaka.

4 Uka jakhuñanankiri jakhunaka, mayni wakichataru qillqapxañani. ¿Kunjamasa jakhuxa ullaña? ¿Qhawqha patakanisa? ¿Qhawqha tunkanisa? ¿Qhawqha sapanakanisa? SW

P

T

S SW

5

T

S

Yatiña utana maya riphawa apasïna: Kusixa 6227 jakhuni laphillaniwa, Urpixa 2672, Katitaraki 2627 jakhuni laphillani. Uka riphana atipirina jakhupaxa 7ru tukuyiriwa, tunkanaka sukansti 2, uka paya nayrankiri paya jakhu jakhthapitaxa 8wa, ukatha sapa waranqa sukankiri jakhupaxa 6wa ¿ Khitisa ripha apsuspachaxa? Qhansuyata:

12

P

Yapunaka uñxataña

2 YATIQA

Uñanchirinaka Yapu uñjiri sarapxañasawa wakisispha Yapuna juyranaka puquratapa uñakipanipxañani. Yapu chhuxrinaka jark’aña, yanapaña wakisirakisphawa. Achunakaru kunaymana laq’unakawa manti, ukanaka uñt’apxañani

Aski amuyusina aruskipapxañani.



Taqi yapunakaxa suma aliñapataki, ¿Kuna laq'unakasa ch’uqiru mantasina puquñapatakisa, pisiptayixa? aski yäqañawa, ja ni ¿Kawkïri laq’unakasa jilpacha yapunaka pisipayi? ukjaxa, kuna usunakas a katuntasphawa,uk ¿Kunjama sukanakarusa jilapapacha laq’uxa atha pisipayaspawa. manti? Ukatakixa nayra tununakaxa ¿Kuna jisk’a uywanakasa laq’unakaru kunaymanampi qu pisiptayarakixa? llaña yatiyawsituxa.

Kunaymana yapuru mantiri jisk’a uywanakana sutinakapa qillqapxañani. Yapu pisipayirinaka

Yapu yaparininaka

Arunaka qhananchañani.

sillari = qasawi

jark’aña = jirk’aña

yanqha qulla = alata wininu

13

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Yapunkiri jani wali alinaka jakthapipxañani. Janq’u Qala aylluna yatiqiri wawanakasti yatichiripampi chikawa yapunaka tumpthapiri sarapxatayna, ukansti kunaymana usuta alinaka jikinipxatayna:

346 yawani ch’uqi alinaka, 303 qasawini jawasa alinaka, 250 thuthani jiwra alinaka, 109 qichimata siwara puyanaka, 603 juyphirata tunqu alinaka. ¿Kawkïri juyra alinakasa jilapacha pisipayata? ¿Kawkiri juyra alinakasa juk'aki pisipayata?

2 Tunkatha tunkatha tunuchaña yänakampi uñancht’ayasa jakhunakapa yatxatasina alinakana sutinakapampi phuqachapxañani.

¿Kuna alinkisa?

¿Kuna alinkisa?

¿Qhawqhasa?

¿Qhawqhasa?

¿Kuna alinkisa?

¿Kuna alinkisa?

¿Qhawqhasa?

¿Qhawqhasa?

¿Kuna alinkisa? ¿Qhawqhasa?

14

Amuyt'asina lurapxañani.

3 Jamuqa uñxatma. ¿Kunjama siqitasa akïri jaqinakaxa? ¿taqinisa ukhamkamakiti? Ukanakatha arsma.

¿Akïri jaqinakayristi kunjamsa siqitasa? Arumampi qhananchma.

¿Kunjamasa sarnaqanakapaxa? Ukanakatha arsusina qhananchama.

Maya ukhampachjama lurapxañani.

4 Jakhunaka uñxatapxañani, ukatha arkirimpampi phuqachañani. 1 200 999

, ,

1 220 1 000

, ,

1 240 1 001

,

,

,

,

,

,

1 300 1 004

,

,

,

,

15

Qura qullanakasa

3 YATIQA

Uñanchirinaka Qura qullanaka apthapiriwa sarapxañani. Kunaymana qura qullanaka apthapinipxañani. Yatiña utaru apaniwsina kasta kasta qura qullanaka usunaka qullañataki lakirapxañani. Jiwasatakixa wali askiwa qura qullanaka uñt’añaxa, ukatha wakisitapatjama lakiña yatiqapxañasawa.

Amuyt’asina aruskipapxañani. ¿Kunanaksa uñjtanxa? ¿Kunatakisa qura qullanaka katupxi? ¿Qhawqha pachataki chanisa qullanaka apthapitaxa?

Sarawisata aruskipañani. Maya urusti Q’illu Q’illu wawanakasti, Qanqanani qullutha akhama qura qullanaka apanipxatayna: pata muña, pampa muña, jinchujinchu, wirawira, payqu, wirwina, mamani thusa, lluch’ulluch’u, itapillu, k’uruk’uru, ninasankhu, palmariya, qituqitu, mut’imut’i, wila layu, saminkhura, misik’u, yawriyawri, k’ita apilla, k’ita illaku, t’ula, qamasayri, pinkupinku,qariwa, kanlla, sanqalaya, ukanaka.

¿Uka wawanakaxa qhawqha qura qullanaksa apthapinipxatayna? Junt’u qullanaka

Thaya qullanaka

Q’alpacha

¿Sarawisana, jiwasanakasti kuna qura qullanaksa apthapiniptanxa? Thaya qullanaka

Junt’u qullanaka

Arunaka qhananchañani. kasta = kunaymana

16

katuña = apthapiña

lakiña = ajlliña

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Yatiña utasawjanaka chillqisisa uñt’apxañani.

Anatawi

Yatiña uta p'iqt'irinkañapa

Q'umachasiña uta

Manq'aña

Phayaña uta

Kumputarura uta

4ri atiña uta manqh

Anatawi

1ri yatiña uta manqha

2ri yatiña uta manqha

3ri yatiña uta manqha

Chillqitanaka chupika sich’impi lurma. 1. 1ri yatiña uta manqhatha yatiña uta p'iqt'irinkañapakamaxa, ¿qhawqha chillqi sarañasa? 2. Intixa anataña muni ¿qhawqha chillqimpisa uka 4ri yatiña uta manqhata anatawkama purisphaxa? 3. Anaxa q’umachasiña uta saraña muni, ¿qhawqha chillqitsa 3ri yatiña uta manqhata purisphaxa.

2 Utjawi wakichata uñxatasina kutt’ayma. Urpixa yatiña utaru puriñatakixa, ¿qhawqha kalli t’aqsa sarasphaxa?

Thakinama sarañapa lurma, uka saratapa larama samimpi qhananchma.

Qhatunkaskasma ukjaxa, ¿Qhawqha kalli t’aqsa sarasmaxa tatituru yupaychaña utaru puriñatakixa? Kusina awkipaxa marka kamachi

uta saraña muni, ¿kawkinamasa k'ataki puriñataki sarasphaxa? Uka thaki ch’iyarampi samichma.

Urpi

5

4

kusi

3

2

1

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

17

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Katitampi Ana masipampixa mathapisina, qullqi apthapixatayna yaqha tuqinaka sarañataki.

11 qullqixa pataka sulisankama, 12 qullqixa tunka sulisankama, ukxaruxa 12 qullqixa maya sulisankamaki. ¿Qhawqha qullqsa apthapipxatayna?

Qhansuyata:

2 Ch'usawjanakaru wakisiri jakhunakampi phuqachma.

2 007 ,

2 008 ,

,

,

2 011 ,

3 000 ,

3 010 ,

3 020 ,

,

,

4 100 ,

4 200 ,

,

,

,

4 600

2 Intimpi Kusimpi, Pumata markana: chusinaka, kasakanaka,

chumpanaka katuqatanaka akhama jakhupxatayna. Tantiyapxañani, ¿qhawqha isinaksa katuqasixa? Chusinaka

= 4 x1 000

Kasakanaka

= 3 x 1 000

Chumpanaka = 92 x 100

3 x100

6 x10

5 x 100 x 72 x1 38 x 1

Arunaka qhananchañani.

simana = uruchhana, pachhana

18

julyu = willkakuti phaxsi

4 YATIQA

Yapu chhuxrinaka jark'aña

Uñanchirinaka mayni jilïri tata yatiña utaru jawsayapxañani. P’iqt’iri tatasti saywa saywañanakxata yatikipayistani. Yatiqiri wawanakaxa yatichirisampi chikawa saywañanaka anatapxañani.

Jisk’a jach’a saywanaka unjasina tupuña yatiqapxañani.

Uñjasina aruskipapxañani.

¿ Kunsa jamuqatana uñjapxtanxa? ¿Qhawqha saywanaksa uñjta? ¿Kunanakampisa uka saywañakana tansapa tupsnaxa ? ¿Kuna yapunakasa jilapacha saywanakatakixa?

Ist’awisata aruskipañani. Munata yatiqiri wawamasinaka, jiwasanakasti jumanakampi chika yatiñäpxtanwa saywanaka saywaña. Jupawa yapunakasa uñjaskani, kuna chhuxrinaksa jark’arakiniwa; jani jamach'inakasti, yanqha uywanakasa yapunakasaru pisipayañapataki. ¿Kunanakampisa ayllumana saywanaka saywapxi? Rixsuñani. Ñanqha uywanakataki

Chhijchhitaki

Jani jaqi thakichañapataki

19

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Yapu puqura pachaxa kunaymana uywanakawa yapu chhuxriri puriniwapxi. Quta laka aylluna akhama yapu chhuxririnaka jakhsunipxatayna.

Yapu chhuxririnaka Jakhsutanaka

Jach'a kitulanaka

Q'illu jamach'inaka

Jisk'a kitulanaka

Uqi jamach'inaka

4 850

4 700

3 375

5 000

Jakhu chiqachirina uka jakhunaka jakipxañani.

3 000

4 000

5 000

Akïri jakhunaka tupayawsina, ¿jilati, pisiti, ukjapuracha?, uka wakisiri chimpunakampi (, =) qillqantapxañani. 5 000

3 375

4 700

4 800

4 850

4 800

2 Uka q'alpacha jakhunakampi maya parisa jakhu, maya ch’ulljata jakhumpi wakichapxañani.

3 9

6 8

6 5

Parisa jakhu

20

7 9

1

8 Ch’ulljata jakhu

Amuyt'asina lurapxañani. Pachasa wakichapxañani. Ukatha tantiyapxañani, ¿qhawqha

3 pachatsa sapa maynixa tukuyani?

¿Khitisa jaya pachata tukuyixa?

4 Amaruxa tiyapa thiyaru 8

5 Anaxa 3 simanawa samarani

6 Timuti jilataja qutana challwa

7 Irma mamaxa akhama

uruyt’a chikatani alwawa puritayna. Ukatha 3 uruyt’a 20 jaltanithwa sarxatayna ¿kuna uruyt’asa sarxpachäna?

katuriwa. Maya urunxa niya 20 kilu katurixa. ¿Jupaxa 4 urunxa qhawqha kilu challwanaksa apsusphaxa?

aka 23 julyu phaxsi saraqatatha. ¿Kuna pachasa yatiña utaru kutinxpachäni?

qhatutha alasinitayna. Ukanaka tupuñataki tantiyapxañani. 50 kilu arusa, 47 kilu asukara, 39 kilu phiryusa. ¿Qhawqha kilsa utaparu apasiñapaxa?

21

1

Yatiqatanakasa uñakipapxañani Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa

Pisipacha yatiqataki

Jumaxa yatiqatama amtasina, aka qullqi laphinaka uñxatasina, ¿kunsa wakiyasmaxa?

Jakhunakampi phuqachañani. Akïri jakhunaka siqichasina jitxatayañani 1 400; 970; 2 300; 6 700; 4 579; 2 222. Jichhaxa akïri jakhunaka siqichasina saraqayañani. 3 800, 5 000, 4 990, 2 300, 4 500, 7 000.

22

2

Yapunaka apthapipxañani

T’AQA

¿Kunjamsa yapunakasa apthapisipktanxa? ¿Kunjamsa yanapasipxañatanxa yapunakasa suma apthapiñatakixa?

Chakana phunchawi

5 YATIQA

Uñanchirinaka Chakana phunchawi uñjatasatha amtasipxañani. Chakana phunchawina apxata jakthapitanakatha amuyt'apxañani. Chakanana saltanakapa uñt’apxañasarakiwa.

Chakana phunchawitaki kunaymana jisk’a jach’a chakanawa utji ukanaka wakisiwa uñt’añaxa.

¿

Amuyt’asina aruskipapxañani. ¿Kunsa samichatana uñjapxtanxa? ¿Qhawqha jaqinakasa utji? ¿Qhawqha maratpachsa Chakana phunchawixa utjpacha? ¿Kunjamsa ayllumana yapu apthapipxi Chakana phunchawitaki?

Aymara m arkana chakanap axa tunka pay ani q’achiniw a, ukaruxa tunu awkin akasaxa niya pusi waranqa maratpac hawa amtapxirit ayna.

Kunaymana uñnaqani chakanaka rixsupxañani.

24

Amuyt'asina lurapxañani.

1

Chakana phunchawi urunakana panichasirixa, akhama yänaka katuqatayna. Kimsa isi imaña, sapa isi imañaxa S/. 300,00 qullqitaki chaniwa. Pusi ikiña, sapa iquiñaxa S/. 320,00 qullqitaki chanirakiwa. Paya quña utjaña, sapa quña utjaña S/. 900,00 qullqitaki chaniwa. Tunka ikiña jisqhaña, sapa ikiña jisqhañaxa S/. 35,00 qullkitaki chaniwa. Kimsaqallqu chusi, sapa chusixa S/. 120,00 qullqitaki chaniwa. Tunka phuku, sapa phukuxa S/. 25,00 qullqiru chaninchatawa.

2 Masinakamampi yanapayasisa qhansuyma. Yänaka

Qullqi lantipa ¿Qhawqha?

Isi imaña

S/. 300,00

3

Ikiña

S/. 250,00

4

Quña utjaña

S/. 900,00

2

Ikiña jisqhaña

S/. 35,00

10

Chusi

S/. 120,00

8

Phuku

S/. 25,00

10

¿Kunjama jakthapiñasa?

Q’alpachana qullqi lantipa

300 + 300 + 300

900,00

Q’alpacha yänakana qullqi lantipa Aka jiskht’awinakaru jaysapxañani. ¿Kawkïri yänakatsa jaqichasirixa jilapacha qullqi apti? ¿Kawkïri kasta yänakasa jila jila chaninixa? ¿Kawkïri kasta yänakarakisa pisi qullqimpi alataki? Arunaka qhananchañani. phuku = jayk’u

quña utjaña = quña qunuña

25

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Pacha chimpunaka uñxatma. Ukatha uranakapa qillqma.

3

2 Jichhaxa pacha sarawinaka uñtt’apxañani. Pachanakasa Maya k’ataxa =

60 ch’ipxtaniwa.

Maya uraxa =

60 k’ataniwa.

Maya uruxa =

24 uraniwa.

Maya urunchhaxa =

7 uruniwa.

Maya phaxsixa =

30 uruniwa.

Maya maraxa =

12 phaxsiniwa.

Maya maraxa =

365 uruniwa.

4 Jichhasti ch’usawjanakaru qillqatarjama uranaka rixsusina phuqachapxañani. 4 : 30 alwa

2 : 15 jayp’u

1 : 45 jayp’u

5 : 10 alwa

7 : 57 aruma

10 : 45 uru

Uranaka uñxatasa maya chupika lapisampi alwa uranaka sich’xatma. 1. ¿Kawkïrisa sinti alwa urasaxa?, ukaru ch’uxñampi samichma. 2. ¿Kawkïrisa sinti aruma uraxa?, ukaru laramampi samichma.

26

Ch’uqi llamayuña

6 YATIQA

Uñanchirinaka Ch’uqi llamayuña yanapasiri sarapxañasawa wakisispha. Ukana wajataki ch’uqi ajllipxañani. Khulanaka apthapïsina waja putuku pirqañani, q’uliyarakiñani, ukatha ch’uqi allintaña yanapañani. Utjawisana kunaymana yänakawa utji, ukanakaxa kuna saltanakaru uñtasinisa ukanakatha yatxatapxañani.

Uñjawasina arsupxañani. ¿Ch’uqi llamayusina, ¿kunjamsa ch’uqinaka ajllirapxtanxa? ¿Kunjamasa ch’uqi llamayuñaxa? ¿Kunjamasa paylla churañaxa?

Janiwa ch ’uqixa sukaru jay tañati, qhipa mara nxa qiya ch’uq iwq mirantxasp haxa.

¿Chachanakaxa ¿qhawqhatsa ch’uqi q’iptapxixa?

Qalltata tukuykama waja wajaña rixsuñani, ukatha samicharakiñani.

Arunaka qhananchañani. lawkhaña = pirqaña

putuku = pullu = waja

27

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Ispalla mamasti maya yapu llamayuwinxa akhama ch’uqinaka apthapitayna.

Ch’uqinaka

1 kutina

Munta ch’uqi

13 kustala

Jatha ch’uqi

8 kustala

Ch’uñu ch’uqi

15 kustala

2 kutina

3 kutina

Ukhamkamaki achuspha ukjasti, ¿qhawqha kustalarusa munta ch’uqxa 5 kutina puriyaspha?

13

26

¿Kunasa kamachi uka nayraqata wakichatana?, ¿jakhunaka jilxatiti, pisiqicha?, ¿kunasa kamachi jakhunakampi qhipa wakichatanxa?

72

64

¿Qhawqhasa qalltiritha saraqi?

2 Amaru tataxa 48 kustala ch’uqi llamayutayna, Urpi kullakapaxa 4 kustala jilampi llamayurakitayna.

a. ¿Urpixa qhawqha kustala ch’uqsa llamaypachaxa?

Mistsuta: Arunaka qhananchañani. mistsuta = apsuta = qhansuyata

28

Amuyt'asina lurapxañani. ch. Ukatha, Urpixa q’alpacha ch’uqipa sapa mayni kustala 25 sulisaru alxatayna. ¿Qhawqha qullqsa katuqatayna?

Mistsuta:

3 Inti tataxa 12 kustala ch’uqi alxasina 1200 sulisa aptatayna. Julikuxa Intitha sipanxa 500 sulisa pisi aptataynaxa. Julikuxa, ¿qhawqha qullqinisa?

Mistsuta:

4 Uka jakhunaka uñxatipana, jilxatiti, pisiqicha ukanaka yatxatma. Ukatha wakisiri jakhunakampi phuqachma. 102

203

405

936

925

914

1

3

7

892 15

31

29

Ch’uqi phinaña

7 YATIQA

Uñanchirinaka Jamuqata uñxatasina, ch’uqi imañanakxata amuyapxañani. Ukatha sarapxarakiñaniwa, ch’uqi imatanaka uñjiri. Awki taykasaru kasta kasta ch’uqi imaña yanapañani.

Ch’uqi phinañatakixa, nayraqata kunjamsa ch’uqinaka ajllirtanxa, ukanaka yatxatapxañani.

Amuyusina aruskipapxañani. Utamana ¿Kunjamsa ch’uqinaka ajlliptaxa? ¿Kawkïri ch’uqisa jilapacha achuqixa? Jumanakaxa, ¿kunjamsa ch’uqi ajlliñana yanapapxtaxa? Taqi tuqina ch’uqi imawinaka yatxatasina, rixsupxañani.

Quta tuqina

Suni tuqina

Achunaka apthapita xa suma imañ arakiwa, janiwa ma nq’anaka xa williñakiti sa pxiwa, jupanakax a jachapx i ukatha sa rxapxiriwa siwa.

Marka tuqina

Yunka tuqina

Arunaka qhananchañani. walja = alluxa = yamphi = wamphi

30

phina = qutu

Amuyt'asina lurapxañani.

1

Panqara mamasti akhama kasta ch’uqinaka imatayna. Kuna kasta ch’uqinakasa jilapacha ukaya pisipachaki impacha, ukanaka tantiyapxañani. Kasta kasta ch'uqinaka imata

100

Kilunaka

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Qumpi

Luk’i

Wayru

P’illu Amajaya Mariwa Sulimana

Kasta kasta ch'uqinaka

Wayru ch’uqixa, ¿qhawqha kilutha jilasa, sulimana ch’uqitha sipanxa?

Qhansuyata: ¿Qhawqha kilunaka pisisa p’illu ch’uqixa, luk’i ch’uqitha sipanxa?

Qhansuyata:

31

Amuyt'asina lurapxañani.

2 Yatiña utana yatichirixa puqutanakana chanipa yatxatayi, ukanakaxa jilxatatawa, sasa. Aka wakichatankaskiwa.

Puqutanakana chanipa Mayu phaxsina kiluna chanipa

Julyu phaxsina likuna chanipa

5 sukisa

6 sulisa

Phirisa

6 sulisa

9 sulisa

Mansana

7 sulisa

10 sulisa

Papaya

4 sulisa

5 sulisa

Piña

3 sulisa

4 sulisa

Puqutanaka Naranja

Jilxatatapa

¿Qhawqharusa kilu phirisaxa paya phaxsina jilxatataynaxa?

¿Kuna puqutana chanipasa jilapacha jitxatataynaxa? Kuna puqutana chanipasa pisiki jilxatataynaxa? Qhansuyatamatha arxatarakma.

Qhansuyata: Anaxa paya kilu papayaniwa, maya kilu chikatani piñampina. Amaru jilaparaki chikata kilu phirisani, chikata kilu naranjani, maya kilu mansanampina. ¿Qhawqha kilu puqutanisa sapa maynixa?

Qhansuyata: ¿Khitisa walja puqutanixa? ¿qhawqha jilasa?

32

Qhatuna chhalaña

8 YATIQA

Uñanchirinaka Chhalaña yatiri mamaruwa yatiña utaru jawsayañani. Jupaxa kunaymana chhalasiñanakatha yatt´ayistani. Qhatuna alxaña, alañaraki, ukanaksa yatichatrakstaniwa.

Chhaliri mamaru ist’asinsti yatiqapxañaniwa: Chaniparu chhalanaka tantiyaña, ukhamarusa wali alxaña alaña.

Uñjatasampitha yatitasampitha aruskipapxañani. ¿Kunsa qhatuna kullakanakaxa lurasipki? ¿Khitisa nayraqata chhalañataki wakichpacha? ¿Kuna yänakasa chhalaña wakisiritayna?

Jilapacha achunaka utjipanxa, chhalaña sa waxt’asiña sa jilxatarakiw a.

Wakisiri yänakampi chhalaña chani qillqantapxañani. Yänaka

¿Kuna achunakampisa?

¿Qhawqhampisa?

Kustala Phuku Wiskha Chuwa Aycha chaluna

33

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Pusi k’uchuni kajunqallumpi yanapt’ayasisina, Katitana sich’ita thakipa lurapxañani, utapatha chhala qhaturu sarañapataki.

2 Urpi kullakaxa Wankani marka qhatuna, paya jawasa phuxtumpixa paya mansana chhalaqasi.

3 Saywa kullakasti Axura marka qhatuna, kimsa wayaqa ch’uqimpixa paya chara allpachu aycha chhalaqasi.

4 Paskula awichaxa 2 qaputa jayachampixa 1 jisk’a manq’a liwaña wislla chhalasiraki.

34

Amuyt'asina lurapxañani.

5 Ururi imillaxa chhaliri sarañataki akhama wakichatayna. Jupaxa

sapaqata juyranaka apsutapampi, ¿qhawqha yänaksa chhalanispha? Ukanaka askipacha tantiyt’asina phuqachañani. Ururi imillana wakichatapa Markana utjiri yänaka

1 jach’i 2 jach’i 2 phuxtu 2 phuxtu 1 phuxtu 2 phuxtu jawasampi tunqumpi siwarampi juphampi ch’uñumpi ch´uqimpi

T’ant’a Wayk ‘a Phusphuru Jayu wayaqa

Misk’i Puqutanaka Siwulla 12 10

Qhawqhasa

Jichhaxa uka wakichataru nayrayri luratanakampi sayt'unaka lurma.

Chhala

8 6 4 2 0

Manq'anaka 6 Kunaymana chhalañanakatha qhananchapxañani. Qulila kullakasti 3 jarphi ch’uñu apatayna puquta chhalañataki, maya jarphisti 15 phuxtuniwa, sapa phuxtusti 1 puquta chhalaqañatakiwa wakisi. ¿3 jarphi ch’uñunpixa qhawqha puqutasa chalaqanispha?

Qhansuyata: Arunaka qhananchañani. phusphura = nakhtayiri

tarku aycha = ampara aycha

35

2

Yatiqatanakasa uñakipapxañani. Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa

Pisipacha yatiqataki

Jumaxa yatiqatama amtasina, aka tununaka uñxatasina, ¿kunsa lurasmaxa?

Sapa mara kustala ch’uqinaka achuqayata jakthapiñani. Chuqinaka

100

Maranaka

90

2013

80

Qhawqha

70

2012

60 50

2011

40

2010

30 20

2009

Maranaka

36

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

10

2008 2007

Kustalanaka

3

Juyphina kamachinakapa yäqapxañani

T’AQA

¿Kunjamsa juyphi pachana sarnaqasipktana? ¿Kunanakasa wakisi juyphi pachana suma jakasipxañasataki?

Juyphi sank’awi

9 YATIQA

Uñanchirinaka Maya yatiri tataruwa juyphina sank’awipatha jiskht'añani. Juyphitha yatitasarjama yatiqiri masinakasampi aruskipapxañani.

Yatiriru ist’asina, pisi juyphini jila juyphini arumanaka uñt’apxañani.

Yatxatasina aruskipapxañani.

Juyphinta ñapatakix a yaqhipa u tjawinaka n xa walja kusik usinakawa simpasipxi. Juyphi thayasa w ali ch’istan i, ukhamath a juyphi pachaxa yatxataña .

¿Jiwasanakatakixa juyphixa wakisiriti? ¿Qhawqha pachatsa juyphi purinixa? ¿Qhawqha uratsa, maya arumana juyphintasphaxa?

Akiri wakiyawinakaullkasa qhansuyañani. Pacha amuyutanaka

¿Sintiti, pisicha juphini?

Jayri arumana. Urt’a arumana. Thayaxa quta lakatha juti. Antawaraxa wilakiwa k’ajti. Muyu muyu thayawa sarnaqi. Suma llamp’ukiwa jayp’uski. Arunaka qhananchañani. jark’aña = jirk’aña

38

phichaña = nakhayaña

sank’awi = sansawi

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Quta qawaya muytapaxa 215 mitruniwa. Pusi yatiñankiri yuqalla imilla wananakaxa , uka qawayapa t’ijusisa kimsa kuti muytapxatayna, ¿qhawqha mitrsa t’ijupxatayna? Qulilaxa akhama apsutayna: a.

1 SW

P

T

S

2

1

5

x

3 6

4

5

ch. Luwisuxa uka t’ijutanaka yatiñataki mayjatha qhansuytayna.

215 x 3

5

x 3 = 15 +

10

x 3 = 30

200 x 3 = 600 Q’alpacha 645

Jumasti Qulilampi Luwisumpi apsutaparjama maytatuqitha apsurakma. Ukatha yatiyarakma.

39

Amuyt'asina lurapxañani.

2 Maya isi t’axsaña kajunana 24 wayaqawa utjatayna, 125 ramuni. ¿qhawqha ramunisphasa 3 t’axsañani kajunaxa?

Qhansuyata:

3 Phisqïri yatiña utana 13 yatiqiri wawanakawa utji. Sapa maynixa

21 wiphala lurapxani, aylluru uruchañataki. ¿Qhawqha wiphalasa lurasinixa? Kusixa maya mirayaña lurasina yatxataniwa. Ukaru luraña yanapirjama phuqachma.

P

¿Kunjamsa, qhawqha wiphalasa lurasini ukanaka yatxatasmaxa?

Qhansuyata:

4 Uka kajunqallunakaru wakisiri jakhunaka qillqma.

3 5 x 4 3 140 4 40

5

Qhansuyata:

T

S

2

1

1

3

x

10 YATIQA

Juyphi sarayiri warawaranaka

Uñanchirinaka Awki taykasampiwa arumanaka warawara uñch’ukipxañani. Pacha jawirankiri warawaranakanapa uñt’apaxañani.

Awki taykaru ist’asina, kunaymana qutuchata warawaranaka uñt’apxañani.

Taqini aruskipapxañani.

¿Kuna sutini warawaranakasa utjatayna? ¿Qhawqha warawarana sutipsa yatipxtanxa? ¿Kuna pachasa qutu warawaranakaxa mistuni? ¿Kunatakisa qutu warawaraxa mistunixa?

Yaqhipa m amanaka xa sapxiwa: "i milla waw ana janiwa wa rawanaka xa jakhuñapa ti; walja wawanak aniwa uñjasispha ", sasa.

Pacha jawira uñjawisata aruskipañani, ukatha aka pusi k’uchunakaru jakhuta warawarankama rixsupxañani.

Chakana

Ch’ixi

Ch’aska

Wari nayra

Arunaka qhananchañani. ch’ixi = qutu warawara

chakana = wixru kurusa

ch’aska = ururi

41

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Amaru tataxa ch’uñu imaskänawa, ukatha Intitha 12 kustala ch’uñu alasi. Jichhaxa 20 kustalaniwa. ¿Amaruxa qhawqha ch’uñu kustalsa impachäna?

Qhansuyata:

2 Waraxa samichaña lapisanïnawa, Karlu jilataparu 6 churatayna,

jichhaxa 9 samichaña lapisanikïxiwa. ¿Qhawqha lapisanïnasa Waraxa?

Qhansuyata:

3 Jamuqa uñxatipana, ¿qhawqha pirasa utji? Uka jakhunaka mirayasa yatxatapxañani.

Qhansuyata:

42

Amuyt'asina lurapxañani.

4 Maya quqaxa 5 chhaxlliniwa, sapa chhaxllina 3 tapawa utji, uka sapa tapana 2 jamach’i qalluwa utji. Q'alpacha, ¿qhawqha jamach’isa utjpacha?

Qhansuyata:

5 Ururixa qulliri thiya sari. Jupaxa, 2 jisk’a kuchara qulla maya uruna 3

kutiwa umañapa. Ukhama sipanxa, 4 urunxa, ¿qhawqha jisk’a kuchara qullsa umxixa?

Qhansuyata:

6 Uka wakichata uñxatipana, ¿kunjamsa chupikampi qillqata jakhunakaxa jilxatixa? 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

Qhansuyata:

80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

43

Mara t’aqa katuqaña

11 YATIQA

Uñanchirinaka Maya paqu yatiña utaru jawsayapxañani. Kuna yänakasa munasi ukanaka jiskht’apxañani. Yatirimpi Willka tataru luqtiriwa sarapxañani. Yatiña utanxa luqtawisatha aruskipapxañani.

Inti tataru maya luqtawixa qhawqha pachansa lurasixa, ukanakatha yatxatapxañani.

Yatxatasina aruskipapxañani.

¿Qhawqha phaxsitsa sapa mara t’aqaxa purinixa? ¿Mara t’aqa urunxa chikchika uruxa kamachisa? ¿Kawkinakansa ukhamaraki mara t’aqa amtapxi? Maya phaxsi, maya maraxa, ¿qhawqha urunisa?

Aka pach ana jaqisa , uywasa, q uranakasa jakañanip xtanwa, ukhamaxa uka mara t’aqaxa w ali suma llamp’u ch uymampi katuqaña wa. Jiwasatak ixa apach itaru purjañawa sapxiwa.

Akiri jamuqataru awti pacha, jallu pacha, phuqachma; ukatha marpachana kunaymana pacha utjirinaka yatxatasina phuqachaskakma.

21 uru, mara t’aqa phaxsi

44

21 uru, umapacha phaxsi

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Yatiqiri wawanakaxa yatiña utana, mara t’aqa katuqañatakiwa

wakichasipxi, yatichirixa ukana kunaymana saltanaka luraña yatichi, ¿Kunjamsa ukanakaxa sari? Phuqachma.

Qhansuyata

2 Kunjamsa miratayna, uka katjasina ch'usawjanakaru phuqachma.

500

1 000

2 000

Qhansuyata

3 Uka muyuriru kunjamsa sari uka phuqachma.

20 40 10 Qhansuyata

4 Akïri jakhunakana arkanakapa phuqachma, ukata kunjama wakichatasa uka jakma. 5

8

11

20

35

50

89

77

65

90

85

80

20

45

Amuyt'asna lurapxañani

5

Inti Mamani sutini Kusina awkiparu yanapañataki yatiña utana qullqi ramasipxi. Jupaxa jikhani usutatha qullayasinini. Mayayri yatiñankiritha 10 sulisankama 32 laphi qullqiwa apthapisitayna, 2ri yatiñankiritxa10 sulisankama 23 laphi qullqiwa apthapisiraki. ¿Qhawqha sulisasa apthapispachaxa?

Qhansuyata:

6 Apsutama tunkachiri tunumpi tupayarakma.

46

Ch’uqi tuntaña

12 YATIQA

Uñanchirinaka Ch’unuña pampa sarapxañani. Ch’uñuñanxa taqinisa yanapasipxañaniwa. Jani ch’unuña utjipanxa mayninakaruwa jiskht’apxarakiñani.

Jach’u ch’uñu takirimpi jakisisina: jiskht’apxañaniwa qhawqha pacha juyphintayatasa?, sasa.

Yatitasarjama jaysapxañani. ¿Kunanaksa jaqinakaxa lurasipki? ¿Kunatakisa tunta luraña? ¿Kuna chu’qinakasa tunta lurañataki ch’uñuñaxa?

Achunakaxa suma yäqañawa . Ch’uñu apthapiñata kixa phuyku sisa suma juparu xa jawsaña wa, sixirusa sum a llamp’u amparamp i winaña, ukhamaraki manq’añata kisa suma junt’u amparamp i apaqañaw a; marayma ra utjañapata ki.

¿Tunta lurañanxa, ¿qhawqha urutakisa sapa mayni lurawipaxa? Ukanaka phuqachañani. Ch’uqi ch’uñuña

Ch’uñu takiña

uruwa

uruwa

Umatha apsuña

Sillp’iraña uruwa

urawa

Umaru atiña uruwa Wañayaña uruwa

Arunaka qhananchañani. sillp’iña = ch’llpiña

quyuña = uma saykata = quwaña

47

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Qulila mamana phuchanakapaxa akhama ch’uqi imañataki wakiyapxatayna. Wawanakapa

kustalanaka Ch’uñunataki

Tuntañataki

Panqara

25 kustala

8 kustala

Saywa

19 kustala

5 kustala

Sisa

18 kustala

7 kustala

Urpi

31 kustala

4 kustala

Q’alpacha

2 Jichhaxa aka wiskhallaru chaniparjama phuqachapxañani. 40

Imañataki ch'uqi wakichata

Qhawqha

35

Wiskhallanakampi rixsuñani

30 25 20 15 10 5 0

Panqara

Sisa

Saywa

Wawanakapa

Urpi

¿Kawkïri phuchapasa jilapacha imatayna? ¿Kawkïri phuchapasa pisipachaki imaraki? ¿Taqpachanisti qhawqha ch’uqi kustalsa imapxi? Paya ukja kuti apthapipxaspha ukhasti, ¿qhawqha kustala ch’uqinaksa imapxaspäna? Taqinpachaski, ¿qhawqha kustala ch’uqsa imañataki wakiyapxi?

48

Amuyt'asina lurapxañani.

3 Maya yatiqaña uta manqhana, yatichirixa yatiña munasitanakatha jiskht’atayna, ukana akhama arsunaka apthapitayna. Aruskipawi ura

Jakhukipawi ura

Aruskipawi ura

Pacha ura

Yupaychaña ura

Wanka ura

Wanka ura

Aruskipawi ura

Pacha ura

Aruskipawi ura

Wanka ura

Pacha ura

Pacha ura

Aruskipawi ura

Wanka ura

Aruskipawi ura

Pacha ura

Jakhukipawi ura

Jakhukipawi ura

Yupaychaña ura

Jakhukipawi ura

Pacha ura

Aruskipawi ura

Pacha ura

4 Uka yatiña munasita arsutanaka jakhthapiwsina samichata sayt'unakampi qhansuyapxapñani.

Yatiñanaka

Q'ala

6

Aruskipawi uranaka

5

Jakhukipawi uranaka

4

Wanka uranaka Pacha uranaka Yupaychaña uranaka

Wawanakana munatapa yatiña uranaka

3 2 1 0

A

J

W

Yatiñanaka

P

Y

5 Qhansuyata uñakipasina jaysapxañani. ¿Kawkïri yatiñasa wali yäqataxa? ¿Qhawqha yatiqiri wawarusa aruskipañampi jakhukipañampixa wali munasitaynaxa?

Qhansuyata:

49

3

Yatiqatanakasa uñakipapxañani. Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa

Pisipacha yatiqataki

Jumaxa yatiqatama amtasina, aka jakhunaka uñxatasina, ¿kunsa lurasmaxa? 64

4

Akïri jakhuni wichkhallanaka uñxatipana, ¿Qhawqhatsa jilïrixa pisiru atipi? Ch’uqi imañataki wakiyata Ch'uqinaka

chh) 12 jarphita

jathataki 6

12

18

a) 54 jarphita

ch) 20 jarphita

tuntañataki

0

50



ch’uñuñataki

24

30

36

Kustalanaka

42

48

54

60

ch’) 24 jarphita

4

K’umara janchisataki

wakichasipxañani

T’AQA

¿Kunjama isinakampisa isisisipktanxa? ¿Kunjama isinakasa k’umara janchisataki luraña wakisispha?

Usunaka khitarpayaña

13 YATIQA

Uñanchirinaka Qulliri tataruwa yatiña utaru jawsayañani. Yatirixa usunaka qullañatha yatiyistani.

Qulliri tatana arupatxa usunaka qullasiñataki, qhawqha qura qullanaka umañasa, uka yatiqañasawa.

Jiskht’awinakaru qillqampi phuqachapxañani.

¿Jaqinakaxa kuna usunakampisa usuntapxi? Wawanakaxa jilapacha, ¿kuna usunakampisa katuyasipxi? Kawkchhapi kasta qullanakasa jila chaninixa? Tantiyatamatha, jilapacha qura qullanakampiti, marka qullanakampicha qullasipxtanxa?

Sapa mayni usutaki qullanakana sutipa qillqantapxañani. usunaka ch’uxu usu

jurma usu

pari janchi usu

52

qura qullampi

uywanakampi

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Amaru tataxa maya wawaru ch’uxu usutha qullañatakisti 3 yukaliptu

laphi, maya junt’u uma jarucharu wakichi ¿Qhawqha yukaliptu laphisa munasispha 7 jarucha wakichañataki?

7 5

3

3

a. ¿Qhawqhasa mistu?

2

3 ¿Kamachisa?

ch. ¿Qhawqha litrsa umanixa? Ukhama apsuñatakixa phuqancha tupuñanaka uñt'añawa wakisi. Uñt'apxañani.

Phuqancha tupuñanaka. 4 jaruchi 2 jaruchi 1 jaruchixa

= = =

1 litru chika litru pusiri jaljata litru

Qhansuyata:

2 Mathapiwina 25 jaqiwa tantachasipxatayna ayta lurañataki. Ukataki 1 kilu kuka apapxatayna, ¿uka kukaxa sapa jaqi aptasiñapatakixa phuqatäsphati?, ¿kunatsa? Qhansuyatama arumpi qhananchma.

3 Yuqallampi Qulila mamampixa jaruchitha umatanakapa tupsna

ukjaxa, ¿khitisa walja umaspha , khitirakisa pisiki umasphachaxa?, ¿kunatsa?

53

Amuyt'asina lurapxañani.

4 Maya sich’impi kikipa tupuñaniru wakt’iri jakisiyma. 1 litru

4 pusiru jalata litru

6 chikata litru

32 cuartos de litro

8 litru

3 litru

4 chikata litru

4 litru

16 pusiru jalata litru

14 chikata litru

10 litru

20 chikata litru

12 chikata litru

6 litru

7 litru

2 litru

¿Kunjama amuyurusa purtaxa?

5 Amaruxa sapa uruwa 10 utatha lichi apthapi. Sapa utatha 6 litrunkama 25 yaluna apthapi. ¿Qhawqha litru lichsa maya uruna apthapixa?

Qhansuyata:

Arunaka qhananchañani litru = waranqa ch’aqa, kastilla arutxa litro satawa.

54

lichi = ñuxñu

Sawuñataki wakichaña

14 YATIQA

Uñanchirinaka Sawuri mamana arupa ist’apxañani. Sawuñataki yänaka wakichañatha jiskht’apxañani. T’arwa t’isaña, qapuña, k’antiña, juñiña, tiñiña ukanaka yatiqapxarakiñasawa.

Sawuriru ist’asinxa k’ilimpi saltampitha yatxataxañasawa.

Yatxatasina aruskipapxañani. Maya chusi sawuñatakixa, ¿qhawqha muruqu ch’ankasa munasi? Uka chusixa ¿qhawqha saminakani sawutasa? ¿Kunjama uñnaqanisa awayu sawuxa? ¿Kuna saltanakaru untatasa uka sawutanakaxa? Sawuta Wayruru punchu

Jiwasana isisiñatakix a, kunayman a saltanaka ni k’ilinaka ni lurasipxtan xa. Ukanakax a kunayman a uñnaqa ni, chiqaparu khallaniwa .

Kunaymana samirinaka

¿Qhawqha samiritha jilasa munasi? 5 samiritakisphawa

Istalla Awayu Ch’uspa Uqi punchu

55

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Qhantati Ururi ayllunxa Susana

mamaxa, thaya jark’iri isinaka sawuñatakisti akhama qaputanaka wakichatayna:

9 uruwa kisana chusitaki. 12 uruwa punchutaki k’antita. 26 uruwa awayutaki khiwita. 11 uruwa juñinaka samichata. ¿Qhawqha urunsa taqpacha ch’ankhanaka wakichixa? ¿Phaxsitha sipansti qhawqharakisa?

2 Panqaraxa punchutakixa 122 uruna t’arwa 4 punchutakiwa qaputayna. Ukatha Susanaxa 14 urumpina tukuyatayna Panqaratha sipana. ¿ Qhawqha urutsa Susanaxa qapuña tukuypachaxa?

Qhansuyata:

3 Susanaxa awayutaki 110 urutha qapuña tukutaynaxa, Qulilaxa 15 uru pisitha Susanatha sipana tukuyxatayna. ¿Qhawqha uruna Qulilaxa qapu?

Qhansuyata:

56

Amuyt'asina lurapxañani.

4 Anaxa 80 uruwa t’awra qapuski, Willmaxa 17 urumpina qapuspha ukjaxa Anana qaputapampi kikipäsphawa. ¿Qhawqha simanasa Willmaxa qaputaynaxa?

Qhansuyata:

5 Qulilana 900 samichata ch’ankanaka utji, 3 kullakaparu jukhapurkama jaljayaspha ukjaxa, ¿qhawqha samichata ch’ankanaksa sapa mayni katuqaspha?

Qhansuyata:

57

15 YATIQA

Ayllusana lurawinakapa

Uñanchirinaka Wawanakampi sawuri mama thiya sarapxañani, ukanxa sawu tilaña yatiqanipxañani. Yatichirixa kunaymana sawuta uñjayistani.

Sawuri mamana arupatha chusitaki, punchutaki saltanakanpacha sawu tilaña yatiqapxañani.

Yatxatasina aruskipapxañani. Sawuta isin akaxa kunayman a saltanaka niwa. Ukanakax a jach'atha jisk'aru, jisk'atha ja ch'aru tuputawa .

Uka sawutanakaxa, ¿kunjama uñnaqanisa? ¿Kunjama saltanansa p'itapxarakpacha? Sawuñanxa, ¿kuna julli saltanaksa apsupxi? Maya awayu sawuñataki, ¿qhawqha samini ch’ankasa munasisphaxa? ¿Maya chusi khalluxa qhawqha chhiyanisa?

Chusi sawuñatakjama amuyt’asina maya maya saltanaka rixsma:

Arunaka qhananchañani. sawuña = sayuña

58

ch’iyani = chhiyani



khalla = khallu

Amuyt'asina lurapxañani.

hi l l 4c

Irma kullakasti chusi sawu tilañatakixa jamuqanjama ch’akurunakapa liq’intatayna. Maya chillqixa 5 ch’iyampi sasiwa, sarakiwa jupaxa.

qi

1 Sawutana tupunakapatha amuyt’apxañani.

5 ch'iya Uka maya sawu tilatana tupunakapa yatxatapxañani. ¿Qhawqha ch’iyanisa muypachaxa

Qhansuyata:

¿Qhawqha chillqinirakisa muypachaxa

Qhansuyata:

1c

hil

2 Ururi imillaxa aka sawu tilatana

muyt’anakapa tupuñaruwa puri, maya awayuxa paya khallaniwa, ukhamarusa maya chillqixa 5 ch’iyampi sasirakiwa.

ni

ni

a ’iy

h

c 10

lqi

Juparu qhansuyaña yanapt’añani. ¿Qhawqha ch’iya tupunisa purapa khallana muyt’apaxa?

Qhansuyata:

¿Qhawqha chillqi tupunisa purapa khallana muyt’apaxa?

Qhansuyata:

59

Amuyt'asina lurapxañani. Tupupxarakiñani.

3 Irma imillaxa maya ch’ankampiwa uka utjiri yänaka muyuntayatayna.

Uka muyt’irpacha ch’ankha maya mitru tupurimpiwa tupayi, akhama. 80 cm

Ch’uspana muyt’apa 10

20

30

40

50

60

70

80

70 cm

Pankana muyt’apa: 10

20

30

40

50

60

70

80

20

30

90

90 cm

Muyuna muyt’apa: 10

90

40

50

60

70

80

90

4 Jumaxa yatiña uta manqhina maymaya yänaka uka mitru tupurimpi tupusina, akïri wakiyataru qillqantma: Tupuña yänaka Uñanuqaña t’uxu

Sayt’utuqi tupupa

Suq’atuqi tupupa

Tuputanaka apthapiña

Muyt’pacha tupunaka

3m

2m

3+2+3+2

10 m

Punku Qillqaña pata Qillqaña pirqa Arunaka qhananchañani Sayt'u = kastilla aruttxa largo, alto sata

60

Suq'a = kastilla arutxa ancho sata

Amuyt'asina lurapxañani.

5 Uka putukunakaru jakhunakampi phuqachma , sapa kajunqalluna uchatapaxa, paya jakhu mirayasina qhansuyatawa.

2

21 3

7

1

3

2

2

1

6

6 Markanaka sarañataki chaninakapa uñxatma, ukatha qhansupaxama. Lima

Puno Lago 400

150

Machupichu 300

Kusixa phisqa tunka qullqiniwa sapa mayni 5 sulisankamawa ¿kawkïri marka sarañsa ukampi amtasphaxa?

Qhansuyata Urpixa 200 qullqiniwa, sapamaynixa 2 sulisankama. Ukatha maya saraña pasaji alasitayna. Ukana janiwa qullqipaxa jilt’xataynati. ¿Kawkïri marka sarañatakisa alaspachaxa?

Qhansuyata Arunaka qhananchañani. Muyupacha = kastilla arutxa perímetro satawa. total sutini.

Muyta pampa= kastilla arunxa área

61

4

Yatiqatanakasa uñakipapxañani. Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa

Pisipacha yatiqataki

Jumaxa, yatiqatama amtasina, aka tuputanaka uñxatasina, ¿kunsa wakiyasmaxa? Suq’atuqi 45 mitruni Sayt’utuqi 90 mitruni

Akïri uraqina tupunakapa uñxatasina tantiyañani.

9m

Muypacha tupupa

18 m

62

Muyt’a pampa tupupa

5

Jaqichasiritaki utachapxañani

T’AQA

¿Kunjamasa jaqichasirinakaxa sarnaqaski? ¿Kuna suma sarnaqawinaksa chuymaru katuñätanxa wali suma jakasiñataki?

16 YATIQA

Phawata achunaka apthapiña

Uñanchirinaka Juyranaka jawq’iri uñjiri sarapxañani. Jawq’iriru yanapapxañaniwa. Samarañataki kuka aparakiñaniwa. Jani achunaka apthapiña utjipanxa, jilïrinakaruwa jiskht’apxañani.

Juyranaka jawq’añatakixa, aski wakisiriwa qhawqch’a yänakampisa lurañaxa ukanaka yatiqañasawa.

Uñjasina, yatxatasina, aruskipapxañani.

Siwaranaka apthapitanakaxa, ¿kunjama saltanakaru uñtatasa? ¿Qhawqha chhiyanïpachasa uka siwara jawq’añaxa? Maya siwara kallchaxa, ¿qhawqha marqanïspasa?

Arumaxa ac hunakaxa janiwa apna qañati, ukanakaxa ch’usaruwa saraspha.

Aka pituta lurawinaka mayatha suxtaru suk’antma: 1, 2, 3, 4, 5, 6

apthapiña

malluqaña

khuyuqaña

marqantaña

jawq’aña

k’upaña

Arunaka qhananchañani. pituta = pixtu

64

mullmaña = malluqaña

Amuyt'asna lurapxañani

1 Masinakasampi anatapxañani. Mayatha suxtaru jakhunakani tikampi anatapxañani. Kimsaniwa anatañanixa. Sapa mayni tika jaqusina jakhu mistutapa qillqasiñanixa. Sapa jaquñana khitisa jilpacha apsuxa.

Jumaxa akaru, jani pantasisa, jakthapma. Sapa tika jaqusna apsutanaka qillqapxañani. Anatirinaka

1 2 3 4 5 6 7 8 jaqu jaqu jaqu jaqu jaqu jaqu jaqu jaqu

Jakthapita

Ururi

Kusi Kitula

2 Akïri wakichataru phuqachañani; tikana sapa kutina jakhunaka mistutapa ukaru uchañani. Tikana jakhu mistutapa

1

2

3

4

5

6

Q’alpacha

¿Qhaqha kutisa?

Q’alpachana, ¿qhawqha kutisa jaqupxäna? Q'alpacha jaqutatha, ¿qhawqha kutisa 1 mistutaynaxa? Uka 24 jaqtawasina, ukana 1na 4 kuti mistutapa, ukampi, ¿maya jalja qillqsusmati?

Uka 24 jaqtatana, 5xa 3 kutiwa mistutayna, ¿kunjamsa maya jalja qillqsusmaxa?

65

Amuyt'asina lurapxañani.

2 Lima markanxa jach’a qhatu utanakawa utji. Ukana jaqinaka jilapacha apkatasiñatakixa, anata jalt’a anatapxi yänaka churañataki; ukana 3 muyu anataña uchapxi. Anampi Susanampi Amarumpixa muytayasina yänaka apsupxani.

1

2

3

Jallasku:

Jallasku:

Jallasku:

urno

t'axsiri

tiliwisurar likwarura

asiyti

t’axsiri

tiliwisura likwarura

asiyti qillqaña pata

arusa utjaña

¿Ukhamaxa uka yänaka apasipxapunispati? Chiqati janicha uka maya chimpumpi uchma. ¿Kuna yaqha jallasksa apasipxaspaxa? Qhansuyata: ¿Kunjama muyuyasinsa uka qhansuyataxa mistuxa? Qhansuyata: Anaxa nayri muyuri muytayaspa, ukatha payiri muyuri muytayasa, qhiparu kimsïri muyu muytayaspha ukaxa, ¿kawkïri muyurimpisa askpacha yänaka apsuspaxa? Qhansuyata:

66

Amuyt'asna lurapxañani

3 Maya tika jaqtasinxa, wakisisphawa, janiwa wakiskasphati, wakisipuniwa, ukanaka yatxatapxañani.

Maya jaqtana 5 apsutaxa Maya suxtatha jila mistu ukjaxa khusawa Paqallqu apsuñaxa Paqallqutha pisiki apsna ukjaxa

4 Chupikampi, ch’uxñampi, q’illumpi samichma, ukatha Kusixa jani uñtasina apsuspawa ch’uxña phusata muruq’u? Qhansuyatama arumpi yatiyma.

5 Qulixa jani uñtasisa, maya puquta apti. Uñxatapxma ukatha akïri arunakampi kut’ayapxma: wakisisphawa, janiwa wakiskasphati, wakisipuniwa. ¿Maya mansana apsusmati? Qhansuyata: ¿Maya puquta apsusmati? Qhansuyata: Maya latanusa apsusmati? Qhansuyata: ¿maya naranja apsusmati? Qhansuyata:

67

Aylluna jaqichasiña

17 YATIQA

Uñanchirinaka Jaqichasiri phunchawinakatha awki taykasampi aruskipapxañani. Yatiña utaru maya jilïri tata jawsayañani. Jupaxa jaqichasirina sarnaqawinakapatha yatikipayistani.

Jaqichasiña uñjanisinxa, chikthapiñxata amuyupxañani.

Uñjasina aruskipapxañani. ¿Qhawqha jaqinakasa jaqichasiriru tumpapxi? ¿Markachirinakaxa, ¿jilpachaxa qhawqha maranisinsa panichasipxixa? Jumana utjawinakamana, ¿qhawha urusa thuqupxi?.

¿Kunanaksa jaqinakaxa jaqichasiwiru apapxi? ¿Qhawqhampi alatasa?

Jakhu

68

Yänaka

Alapa

Jakhu

1

5

2

6

3

7

4

8

Yänaka

Alapa

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Punu markaruxa, llumpaqa phaxsi phunchawina 1 349 sarnaqiri jaqinakawa purinitayna; 553 jaqixa chuymaninakawa, 328 sinti chuymani jaqinaka, mayninakaxa wawanakawa. ¿Qhawqha wawanakasa phunchawiru sarapxänaxa?

Qhansuyata:

2 Chukuytu markana, jach’a qhatuna 350 ch’uqi kustalanakawa utjäna,

ukana 257 ch'uqi kustala alxapxatayna, ukatha janïra jist’antkasina 150 kustalampi puriyatayna. Qhipa uruxa, ¿qhawqha ch’uqi kustalanakasa utjatayna?

Qhansuyata:

3 Anampi Amarumpixa, Chukuytu qhatu sarasina 5 sumiru chuymani chacha jaqitaki alapxatayna, sapa mayni 23 sulisampi. Wawataki 3 sumiraki, sapa mayni 10 sulisamkkama. Ukatha 4 q’aspa 7 sulisamkkama. Jupanaka 200 sulisa qullqimpiwa sarapxatayna, ¿qhawqha qullqsa kutsuyxanixa?

Qhansuyata:

69

Amuyt'asina lurapxañani.

4 Katari tatasti 420 tikanaka pani jaqiruwa chikchika jaljayani uta pirqa pirqañapataki. ¿Qhawqhasa sapa mayniru wakt’asphaxa? Willma luluxa akhama apsutayna:

210

210

420

÷ 2

420

2

210

Ururi luluxa akhama apsurakitayna. Jaljayaña yanapañani. 420

(400 + 20) ÷ 2 200 + 10 210

Jaljayaña jakhu Chikjaña chikatapa apaqañataki Alaya jakhunakana chikatapa apaqaña Jakhunaka apthapita

Qhansuyipana: Sapa mayniruxa 210 tika wakt’atayna.

5 Irma mamasti paya uta utachañatakisti 64 lawa alanitayna. Chikchika jaljayipana, ¿qhawqhasa lawasa sapa utaru mantaspha?

64

Qhansuyata: Sapa utaru ¿Kunjamatsa yaqha lurasmaxa?

70

÷

2

lawawa mantaspha.

18 YATIQA

Jaqichasiritaki utachaña

Uñanchirinaka Uta utachiri thiya yanapiri sarapxañani . Yatiña utanxa utachirinakatha anatapxañani. Utachawinxa mayatha mayakama uñaqanipxañani.

Utachañataki uñanuqaña yatxatapxañani: kunjama uñtatanisa, kawktuqiru uñtatanisa, kunjama jaljatanisa, ukanaka.

Yatxatanakasata aruskipapxañani. ¿Kunjama uñnaqani tikanaksa uta pirqañana uchapxixa? ¿Uyunakxa, uywanaka amuyusinti uyu pirqapxixa? Tantiyatamatha, ¿qhawqha urutsa uta laqaya pirqsupxixa?

Jaqi panic hasipanxa , utanuqay añawa sapxiwa, ukana jaq i kankaña purapatha yatxatapx ani, purapatra kiwa yanapt'asi pxi.

Uywa uyu q’umachañanxa kunaymana uñnaqiri uyunaka pirqata utjiri uñt’apxañani.

Kunaymana utanaka rixsuñani.

Kalamina uta

Jichhu uta

Ch’ampa uta

71

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Satukuxa utachawipana nayraqata 13 lawampiwa qalltatayna,

qhipatha 9 lawampi yapxatatayna. Ukatha Tituxa 14 lawampi qalltasina, qhipatha 8 lawampiwa yapxataraki. ¿Qhawqha lawampisa sapa maynixa utachasipxatayna? Satuku

Titu

13 + 9 =

14 + 8 =

a. ¿Satukumpi Titumpixa ukjapura lawanakampiti utachapxänxa? Uka kikipa phuqachma.

13

+

= =

14

+

8

ch. Satukuxa utachaña tukuyañatakixa 6 lawampi munaski, Tituxa ukhamarakiwa lawanaka munaskaki. ¿Paninpachaxa ukjapura lawampiti utachaña tukuyapxi?

Paniparu kikipa jakhumpi apxatasma ukjaxa, ¿uka kikipa sataxa mayjaptayiti?

Qhansuyatama, arsusisa yatiyma.

13

+

9

13

+

9

= 14 + 8 + 6

= 14 + 8 + 6

2 Pawlampi Katarimpixa ayllupanxa allpachunaka uwijanaka qullayaña

jaytayasipxatayna. Jupanakaxa tantiyapxañapawa, qhawqha uywanakasa qullayasini uka, ukhamaraki, qhawqha qullasa utjaraki uka. Uywanaka allpachunaka 2 430

Wakichata qullanaka uwijanaka 1 025

A kasta 1 308

CH kasta

CHH kasta

1 250

1 274

Uywanaka

72

Pawlana qhansutayatapa.

1 025 + 2 430 =

Katarina qhansuyatapa.

2 430 + 1 025 =

Amuyt'asina lurapxañani. ¿Panipaxa kikipati qhansuyapxatayna? Ukhamaxa jakhthapitanakaxa kawkituqitsa kikipäskakiwa. Qullanaka Pawlaxa akhama tantiyatayna.

Katarixa akhama amuyaraki.

(1 308 +1 250) + 1 274 =

1 308 + (1 250 + 1 274) =

Jakhthapitanakaru phuqachma. ¿Kikipa qhansuyatti apsupxi?, ukatha saraksnawa: kimsatha jilapacha jakhunaka jakhthapita tantachsna ukjaxa, nayratuqi qhipatuqi qutuchatasa kikipakiwa mistuski.

3 Jani ukankiri jakhu qillqma jakhthapitanaka kikipäñapataki.

150 +

a.

= 200 +

+ 280 = 110 + ch. 1 450 + (186 + 50) = (1 450 +

) +186 ) +53

(80 + 53) + 1220 = (1 220 + 4 Purapana kikipa jakhunaka jakhthapiña

Ukaxa purapatha kikipa jakhthapiñatakiwa, janiwa uka kikipaxa mayjaptkiti.

47

+

233 = 47 +

220 +

13

¿Qhawqhampisa kikiparuxa apxatsnaxa jani mayjt’añapatakixa?

66

+

280 = 140 +

140 +

5 Purapana kikipa mirayaña Purapatha kikipa jakhunakampi mirayañawa.

+ Akhamäphana: 450 = 250

20 x 450 =

200 x 450

73

5

Yatiqatanakasa uñakipapxañani. Aski amuyt’asa aruskipapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Amuyt’asina qillqapxañani. Jilapacha yatiqatasa

Pisipacha yatiqataki

Jumaxa, yatiqatama amtasina, aka qullqinaka uñxatasina, ¿kunsa wakiyasmaxa?

Qhansuyañani. ¿Qhawqha qullqitakisa 12 ikiñaxa, sapa mayni 80 sulisatakïchi ukjaxa? a) 120 ch) 960 chh) 900 ch’) 840

74



Paqallqu pataqa paya tunka sulisa qullqimpixa, 6 isi imaña alasisphaxa. ¿Qhawqha sulisampkamasa sapa mayni alasisphaxa?

a) 72 sulisampkama ch) 112 sulisampkama chh) 120 sulisampkama

6

Yapu lurañataki wakichapxañani

T’AQA

¿Kunjamäskpachasa uywanakasa yapunakasaxa? ¿Kunanakasa wakisi uywanakasa wali mirañapataki, yapunakasa suma achuñapatakisa?

Uywanakaru amtaña

19 YATIQA

Uñanchirinaka Allpachunaka wañuri yanapiri sarapxañani. Wañuñansti allpachunaka jirk’aña yanapapxañanixa. Yaqha uywanakana lap’anakapsa qullanakampi qullañatha tantiyapxaraksnawa.

Uywa wañuñansti lap’anakapatha qullaña yatiqapxañani.

Uñjatasatha aruskipapxañani. ¿Kawkïri jach’a uywanakasa, marana mayaki wawachixa? ¿Kawkïri jisk’a uywanakasa waljata wawachixa? ¿Qhawqha uywatakisa uyunaka uyuchapxtaxa?

Taqi uywa na miratapax a yatitawa . Yaqhipan akaxa ma y a marana w alja mirap xi, mayninak asti ch’ulla taki mirapxara ki. Walja mirañapa takixa wali aski tapanaka ru luqtaña wa.

Ayllumana kunjamasa uywanaka mirañapataki yäqapxi, uka sixsupxañani.

76

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Salta uñxatasina amuyma. Uka kajunqallunaka wakichata maysäxaru yaqha kikipa salta lurma, ukatakixa 5 kajunqallu kupituqiru jitma. 8 7 6 5 4 3 2 1 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13

14

2 Uka pusituqiru jakhuni pampana ch’ikullanaka chimpma, A (1,2),

CH (2,2), CHH (3,1), CH' (1,1). Jichhaxa, ukanaka kajunqallu siqipa arktasina jakisiyma. ¿Kuna saltasa uñsti?, uka alaxtuqiru paya kajunqallu jittayma. 8 7 6 5 4 3 2 1 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14

77

Amuyt'asna lurapxañani

1 Uka PQT saltaxa kunjamsa jittixa ukatuqitha arumampi arsusina yatiyma. a)

Uka saltaxa, ¿qhawqha kajunqallsa kupituqiru jithixa?

Ch) Saltaxa, ¿qhawqha kajunqallsa alaytuqiru jithixa? 8 7 6 T'

5 Q'

T

4 Q

3

P'

2 P

1 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9 10

11 12 13 14

2 Salta uñxatma, ukatha uka PQTR salta munatamaru jithiyma. 8 7 6 5

Q

T

4 R

3 2 1 0

P

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Qhansuyata qhananchma.

78

Satañataki wakichaña

20 YATIQA

Uñanchirinaka Uyunakatha uywa wanu apsuña awki taykasaru yanapapxañani. Ukatha jupanakaru kunaymana wanunaka apsuñatha jiskt’arakiñaniwa.

Sataña yapunaka tantiyatarjama uywa wanu apsuña yatiqapxañani.

Amut’asina aruskipapxañani. ¿Kuna uywa wanusa jilapacha apsupxixa? ¿Qhawqha kutisa marana wanu apsupxixa? Yapuchañatakixa, ¿kunjamsa wanunaka jaljayapxi?

Kuna kasta wanunakasa yapuru apxataña, ukanaka ajllisa qillqantañani. Yapunaka Ch’uqi yapuru Apilla yapuru Llulluma yapuru Tunqu yapuru Qulla yapuru Arunaka qhananchañani.

Wanunaka

Ajlliñataki wank’u wanu waka wanu asnu wanu uwija wanu qhilla allpachu wanu wallpa wanu

llulluma = illaku = ulluku

79

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Kusi tatasti, Qaruma marka sarasina 20 kalamina utapataki alasinitayna, taqpacha kalaminana chanipasti S/. 400,00 qullqiwa.

¿Qhawqhasa sapa kalaminana chanipaxa?

Qhansuyata: Sapa kalaminana chanipaxa

qullqiwa.

2 Uka kalaminanaka pusi jaqiwa apani: Amaru, Inti, Willka, Mallku,

jupanaka. Sapa maynixa ukjapurkamaki apasphaxa, ¿qhawqhakamsa sapa maynixa apañapa?

Qhansuyata: Sapa mayni jaqixa

80

kalamina apañapawa.

3 Maya pixtutha akhama wakichatawa mistsu. Jaqinaka

Kalaminanaka

Kalaminana chanipa

Amaru

5

100 sulisa

Inti

5

100 sulisa

Willka

5

100 sulisa

Mallku.

5

100 sulisa

Ukatha chupika sayt’umpixa, jaqinakampi kalaminanakampi wakichañani; ukatha ch’uxña sayt’umpixa, jaqinakampi kalaminana chanipampi. Manqharuxa tupayañataki paypacha rixsuñani. ¿kamsasmasa? Jaqimpi kalaminampi

350

6

300

5

250 Qhaqha

7

4 3

200 150

2

100

1

50

0

Amaru

Inti

Willka Jaqinaka

Jaqimpi kalaminana chanipampi

400

Malku

0

Amaru

Inti

Willka Jaqinaka

Malku

Paypacha tupayata

Qhaqha

Qhaqha

8

Amaru

Inti

Wilka Jaqinaka

Malku

81

Nayra sata

21 YATIQA

Uñanchirinaka Yatiqiri wawanakampi kunaymana milli sataña, tunqu sataña uraqinaka uñjanipxañani. Kunaymana sataña uraqina uñjasina aruskipapxañaniwa.

Tunqu satawitsa, milli satawitsa kunaymana satañataki sukanaka luraña yatiqañasawa.

Uñjawisata, yatitasata aruskipaxañani. ¿Uka sukanakaxa kunanakampisa tupuraksnaxa? ¿Kuna milli satanaksa uñt’apxtanxa? ¿Jamuqana, ¿qhawqha uywasa ukankasipkixa?

Ch'uqi sata aña qallta nxa, piwiñaxa a ski wakisirip uniwa. Kimsa jath a ch’uqi jil aqi ukjawa suma walja achuspha xa; jilt’irixa pisip acha mara paya takiwa; sapaki jilaq ipanxa jan i wali maräspha wa sapxiw a.

Akïri satawinakana iluñapa tantiyañani. Ilutanaka

Tupupa

Tunqu Jawasa Ch’uqi Apilla Arunaka qhananchañani. milli = nayra sata

82

sataña = iluña

¿Qhawqha kayuru iluñasa?

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Phawaña juyranaka wakichapxañani. Suma kullakasti akhamwa uywa manq’a phawañataki juyranakapa wakichi: Q’ara siwara

60 kilu

Jupha

70 kilu

Ch’api siwara

40 kilu

Tiriwu

110 kilu

Awina

90 kilu

Jawasa

40 kilu

Sintinu

30 kilu

Qañiwa

80 kilu

2 Aka kajunallaru sich’intañani wakisitaparjama: Juyra

Kilunaka

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100 110

Qara siwara Ch´api siwara Awina Sintinu Jupha/jiwra Tiriwu Jawasa Qañiwa

83

3 Nayrïri wakichatana luratanaka, akïri wakichataru sayt’unakampi lurma. Antuka mamana juyranaka phawatapa: Juyra jathanaka 120

110 100 90 80 Kilunaka

70 60 50 40 30 20 10 0

Q’ara siwara

Ch’api siwara

Awina Jupha Sintinu

Tiriwu Jawasa Qañiwa

Jathanaka

¿Kuna juyrasa jilapacha phawataxa? ¿Qhawqhasa? ¿Kuna juyrasa pisipacha phawataki? ¿Qhawqhasa? ¿Kawkiri juyranakasa ukja pura phawataxa? ¿Qhawqhasa? ¿Ch’api siwarampi q’ara siwarampi sarthapki, ukatha juphampi sintinumpi sarthapirimpi, kamachisa?

¿Tiriwu phawatampi, jupha phawatampi tupayipana, kamachisa?

Arunaka qhananchañani. pisi pacha = juk’a pacha

84

jila pacha = wamphi pacha

Jupha phawaña

22 YATIQA

Uñanchirinaka Juyra phawiriru yanapiri sarapxañani. Jupha phawiristi taqi kasta juyranaka phawañatwa yatiysitani. Uraqi tupuñsa phawañataki yatiqapxarakiñaniwa.

Phawañanxa jiwra phawañataki qallpanaka tupuña yatiqapxañani.

Uñjawisatha, yatitasatha aruskipañani. ¿Kunjamataynasa jiwra phawañaxa?

Kuna pac hatixa phawaña nsa, satañ ansa jathasa ch hapaxasa pist’ixa, uk jaxa jani w ali maratakiw a; jilaqi uk jaxa suma aski maratakiw a.

¿Kunanakampisa tupuña jiwra phawañatakixa?

¿Kunjama samini jiwranaksa uñt’taxa?

¿Kunjamatsa jiwra chhapaxa tantiysnaxa maya yapurpacha purt’añapatakixa?

Arunaka qhananchañani.

siwara = tutu

jiwra = jupha

85

Amuyt'asina lurapxañani.

1 Wayra jilataxa uraqi wakichatayna 4 kasta jiwra: q’illu, janq’u, chupika, witulla, phawañataki.

a) Maya wakichataru sapa kasta jiwra uchma. Ch) ¿Kuna kasta jiwratakisa jilapachaxa?

Qhansuyata:

2 Wakichata uñxatapxañani, ukatha kajunaru uñtata turta jaqinaka jawsatarjama jaljayañani.

2 5

8 20

a) Phisqa jaqitanwa, ukatha paya jaljata churtana, ¿q’alpacha turtatha qhawqhawxapsa churtanxa? Qhansuyata:

ch) Paya tunka jawsata jaqinaka utjchi ukjaxa. ¿qhawqhsa uka q’alpachatha apaqawtanxa? Qhansuyata:

chh) Jichhaxa uka wakichatanaka tupma. ¿Kamsasmasa uka ch’iwunchatatxa? ¿Ukch'apurati ukaya kikipakicha?, uka yatiyma.

Qhansuyata

86

3 Mayni yatiqiri masinakamampi amuyasina phuqachapxma. Satuku jilataja tunkaruwa uraqipa jaljayatayna, ukatha phisqakwa mallkitaxa.

Juliku tatarakiwa suxtaruki jaljayasitayna, ukatha kimsakwa mallkintata.

¿Khitïrisa jach’apacha mallkinxatayna? Samichasina

tupayapxañani. Ukatha : (>), (); ( ,