ADIVINANZAS

ADIVINANZAS Altupi cruz, pampapi suytu rumi T. Arriba una cruz, en el suelo una piedra ovalada (Cóndor) Frazada qipi pay

Views 289 Downloads 25 File size 190KB

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Recommend stories

Citation preview

ADIVINANZAS Altupi cruz, pampapi suytu rumi T. Arriba una cruz, en el suelo una piedra ovalada (Cóndor) Frazada qipi payacha qispiramun T. Llegó una viejita cargada de una frazada (Oveja) Pawarqamun brincarqamun puka pisqucha T. Saltó y corrió un pajarito colorado (Ají) Qawan achachaw ukun añallaw T. Por fuera asusta, por dentro es rico (Tuna) Wakna pampapi wakasqa kiwna T. En esa pampa está esparcida quinua (Estrellas) Allpallata kichayqa, maykamapas risaqmi T. Solo abre el camino que a donde sea voy a ir (Agua) Punchaw aycha carga, tutan yana sepultura T. De día carga carne y de noche ataúd negro (Ojota)

Tuta chichukun punchaw wachakun T. De noche se embaraza y de día da a luz (Cama) Hawan warmi ukun qari T. Por encima mujer, por dentro varón (Cura) ¿Ima urum wiksaykita kachun? T.¿Qué gusano te molesta en el estómago? (El hambre) Tiyani tiyan, sayani sayan, purini purin T. Me siento, se sienta; me paro, se para; camino, camina. (La sombra)

Chullalla mankapi iskay niraq mikuy tinpuchkan T. En una sola olla, dos tipos de comidas hierven (Huevo) Chankachaykita kichay, walichaykita qimpichakuy mikurqukusqayki T. Levanta tu falda para comerte (Humitas) Ristin saqistin: Yupi. T. Vas andando pero vas dejando: Huella del pie.

Chawpi waqtapi qara tipucha: PUPUTI. T. En media cuesta, pellejo apretadito: Ombligo. Wak machay uku manta puka bandira batikuchkan: Clallu. T. Desde dentro de esa cueva una bandera roja está biéntodose: Lengua.

Tutan qara punku, punchaw íspiju: ÑAWIKUNA. T. De noche puerta de pellejo, de día espejo: Ojos. Camaypichu icha qipallaypich. Puñuy T. En mi cama o donde esté, está detrás mío: Sueño. Puka machaymanta qusñi turu lluqsimuchkan: ÑUTI. T. De una cueva roja un toro de color humo está saliendo: Moco. Iskay urqumantam qoñi yaku lluqsimuchkan: ISPAY T. De dos cerritos agua caliente está saliendo: Orine. Pitaq willan wiksaman wisita kasqanta: TUNQUCHU. T. Quién avisa al estómago que hay visita: Faringe. Puka machaypi yuraq sarakunan: KIRUKUNA. T. En una cueva roja. hay blancos maicitos: Dientes. Hatun runtu qara ukunpi imay mana clasi sisi timpuchkan uray sinqa hanay sinqa: PACHAPI RUNA. T. En un huevo grande muchísimas clases de hormigas están hirviendo: Hombres de la tierra.

Runa iskay chunka armamintuyuq: ISKAY CHUNKA RUKANAKUNA. T. Hombre con veinte armas: los veinte dedos. Qamwan huk upa: LLANTU. T. Contigo un tonto: Sombra. Pitaq chay mana wañuruchiptiki mana confurmi kaq: YARQAY. T. ¿Quién es aquel que si no le satisfaces no está conforme?: Hambre. Imataq chay maman wacharukuptin wa,qan, chaymantañac taq kusikum, inaspanataq waqakunpunitaq: RUNA. T. Quien es ese aquel que al nacer llora, al crecer se alegra, a la vejez llora: El hombre. Maypipas runapa qepallampi: USA. T. Donde sea está detrás de los hombres: Piojo. Sikinpi miskiyuq: MAPA MAMAN. T. Con el poto dulce: Abeja. Wayqun wayqun chamisirucha: SISI. T. De quebrada en quebrada chamiserito: Hormiga. Chullalla mankapi iskay clasi mikuy: RUNTU. T. En una sola olla, dos clases de alimento: Huevo. Maman tamburiru, wawan pinturiru, taytan curnitiru: WALLPA, CHIWCHI, UTULU. T. Su madre tamborera, su hijo pintorero, su padre cometero:

Gallina, Pollo, Gallo: Altunta hamuq turu, pampapi kichi: AKA TANQA. T. Por lo alto es toro ,que viene, en el suelo es un chancho: Escarabajo pelotero. Tiyan qipiyuq, pasan mana 'qipiyuq: MISI. T. Cuando se sienta tiene carga, cuando se va está sin carga: Gato. Tawa tusturi, huk banderilla, iskay lapiq lapiq: ALLQLI. T. Con cuatro cosas ,que se arrastran, con una banderilla y dos cosas que cuelgan: Perro. uqi turucha lucu lucucha: UKUCHA. T. Torito plomo, muy loquito: Pericote. MIak qaqamanta rusariukuna warkukamuchcan: MURIQA. T. De aquel cerro, rosarios están colgando: Excremento de oveja. Llapa runapa manchakunan hatun lliuqa: Culebra. T. El terror de todos los hombres, lombriz grande: Culehra. Tras tras chakicha frasada cargada: UWIKA. T. Tras tras piecito, y con carguita de frazada: Oveja.

Llapan pisqupa riynin: WAMAN. T. El rey de todos los pájaros: Alcón.

Huk timpu musuyan, huk timpu machuyan: MAQTA URU. T. Un tiempo se torna joven. y en otro tiempo envejece: Culebra. Amam tupaykullawankichu tinpurullaymanmi: SISI. T. Por favor no me toques, podría hervir: Hormiga. Cuirpullaymi llasawan mayta riptiypas: ELEFANTE. T. Solamente mi cuerpo me pesa donde vaya: Elefante. Lastimaya mana runachu kani, wak mikusqan mikuykunaypa, q: ALLQU. T. Lástima que no soy hombre, aquello que ellos comen para comer: Perro. Intirisraykullam qukuwanki vuluntadwan: KUCHI. T. Sólo por interés, me das con voluntad: Cerdo. Rimaysapa runa, virdi pantalunniyuq, puka chukuyuq: QAPI. T. Hombre hablador, con pantalón verde y con gorro colorado: Lora. Sida camallapi puñuq: LLIKA URU. T. El que solamente duerme en cama de seda: Araña.

Mana allin kaspaykiqa ñuqata valikuway suirtiki cambiananpaq: QAMPATU.

T. Si no estás bien, a mí confíame tu suerte para que cambie: Sapo. Tutan tutan linternachanwuan purikuq: QARACHUPA. T. Andante nocturno con linternas: Raposa. Altun pawuaq hatu hatun pisqo: CONDOR. T. Pájaro inmenso que vuela muy alto: Cóndor. Uman achachaw, chankan añañaw: WAKA. T. Su cabeza ¡qué miedo! su entrepiernas ¡qué rico!: Vaca. Lla,qta mana calliyuq: MAPA MAMAPA WASIN. T. Pueblo sin calle: Panal de abejas. Yana wayaqachapi chiya hunta huntaycha: HIGO. T. En bolsita negra, piojo llenecito: Higo. Yana payacha, sipuy sipuycha sikichampas qimpisqacha: PA.SA. T. Negra viejita, arrugadita, su sentaderita también levantadita: Pasa. Hawan achachaw, ukun añallaw: TUNA. T. La parte externa iqué miedo! la parte interna ¡qué rico!: Tuna (Opuntia ficus).

Virdi cajapi, yuraq PAQAY.

T. En una caja verde, negrito está durmiendo: sabanaspi nigrucha puñuchkan: Dentro de una sábana blanca, un Pacae - Guaba. Walichanta qinpiykuspa dalichaykuruy: CAPULI. T. Levantando su pollerita, cómetelo: Capulí. Kuyawaspayki waylluwaspaiyki: runtuy eta llaqway: PALTAPA RURUN. T. Si me ,quieres, si me amas, lame mi huevo: Pepa de Palta. Achka cuartu mana punkuyuq: SUQUS. T. Muchos cuartos pero sin puerta: Carrizo. Plazata rini sumaq niñachata rantini, kuska kutimuni, paywan waqani: CEBOLLA. T. A la plaza voy, compro una bonita niña, juntos volvemos, con ella lloro: Cebolla. Kan kirun, kan sapran, piru mana mikukunchu: CHUQLLU. T. Tiene dientes, tiene barbas, pero no come: Choclo. Puka pulliracha, qumir muntiracha. FRESA. De pollerita roja, de monterira verde: Fresa.

Uchuychapi tiksi runtucha, hatunnimpi qala runtu: SANKAY.

T. Cuando pequeño, huevito de lana, cuando grande, huevo desnudo: Sancay (Cactus Sp). Chipru pasña virdi pachayuq yuraq yana sun.quyuq: CHIRI MUYA. T. Mujer con viruela, de verde vestido. con corazón blanquinegro: Chirimoya. Aycha qarayta llustispa llapaykichik mikuwaychik: PAPA. T. Desnuden mi piel, todos ustedes cómanme: Papa. Llapan qurapa riynin: RUDA. T. El rey de todas las hierbas: Ruda. Punchullata mastayqa pisquyqa sayarin$qam: SURA. T. Sólo tiéndeme un poncho, y mi pájaro se va a parar: Jora (de maíz). Madrugadun quri, chawpi punchaw qullqi, tutan wañuchin: SANDIA. T. De madrugada oro, a medio día plata, de noche puede causarte la muerte: Sandía. Runtuyta suquy champayanankama: MANGO. T. Chupa mi huevo hasta ,que se vuelva champa: Mango. Miski qello yakucha urna moyuchiq: CHICHA. T. Agüita dulce y amarilla que hace dar vueltas la cabeza: Chicha. Tawa chakicha, iskay ñawicha asnaq sikicha: CARRO. T. Con cuatro pies, con dos ojos y con el trasero apestosito:

Carro. Sikillayta tanqaway maykamapas risaqmi: KAPTANA. T. Empuja solamente mis sentaderas hasta donde iré también: Tijeras. Altun pawuaq titi pisqo: AVION. T. Pájaro de hierro ,que vuela alto: Avión. Imach kanman barril mana sikiyuq: SIW. T. ¿Qué sería un barril sin base?: Anillo. Yarqata kichay maykamapas risaqmi: YAKU. T. Abreme un-camino, hasta donde sea iré: Agua. Pachapa churnpin: TURU MANYA. T. La faja del mundo: Arco Iris. Hatun ,qochapa ukumpi runa apaq: SUBMARINO. T. El que lleva gente por debajo del mar: Submarino. Maman rin tarinchu, wawan rin tariramun: NAQCHA. T. Su madre va, no encuentra el piojo, su hijo va, y encuentra el piojo: Peine. Chunniq pampapi cunfiti qamkacha: QUYLLURKUNA. T. En una planicie solitaria están tostados y regados de confite: Estrellas.

Wakchapapas apupapas sikin qawaq: AKANA. T. Del pobre y del rico, el que mira sus sentaderas: Bacín.

Kurku Machucha virdi kirucha: RUTUNA. T. Viejito jorobado de dientecito verde: Hoz. Azul pampapi partin tanta wischurayachkan: KILLA. T. Planicie azul con una parte de pan abandonado: Luna. Llapa runapa manchakunan supaypa wawan: BOMBA ATOMICA. T. El más grande terror de todos los hombres, hijos del diablo: Bomba Atómica. Ukun taqlalayaq, hawan miski wa,qaq: VIOLIN. T. Por adentro solo soy madera, por encima tengo un sonido dulce: Violín. Llapallan laqta qayaykachakuq: CAMPANA. T. El que llama a todos los pueblos: Campana. Iskay wawqintin kuskalla purinku, kuskalla machuyanku. llumpay machukuna kaptin ñawichanku kichakun: UQUTAKUNA. T. Dos hermanos juntos andan, juntos envejecen, cuando están viejos sus ojitos se abren: Ojotas. Hatun rupaq: INT1. T. Inmensidad, que arde: Sol. Muyuspalla muyuspalla chichukuq: PUCHKATILLU. T. Sólo dando vueltas, y dando vueltas, se empreña: Huso. Pampaman chayan pakinchu, yakuman chayan pakikurun: PAPEL. T. Al suelo llega y no se rompe, al agua llega y se rompe: Papel.

Rawpa rin, ñawpa rin, qipa rin, qipa rin: PUNKU. T. Delante va, delante va, detrás va, detrás va: Puerta. Plaza~a rini, yanachata rantimuni, wasiman apamuni, pukachaman tukurin: KILLIMSA. T. Al mercado voy, compro un negrito, a la casa me llevo, y en rojo termina: Carbón. Llapa urqupa vinan: MAYU. T. De todos los cerros su vena: Río. Kuchuchapi tiyaykuspa satir,qusqayki: UQUTA. T. Sentándome en un rinconcito te voy a meter: Ojota. Allpa ukupi timblur: WATYA. T. Adentro de la tierra hay temblor: Pachamanca. Wak pampapi quri lasucha mana qqqarikuq: HATUN ÑAN. T. En esa planicie, lacito de oro que no se puede recoger: Carretera. Mana raprayuq pawan, mana qaliuyuq riman, mana chakiyuq purin: QILLQA. T. No tiene ala, pero vuela; no tiene lengua, pero habla; no tiene pie, pero camina: Carta. Tutan aycha qipi, punchaw ,qata carga: KWWITU. T. De noche carga carne, de día carga frazada: Catre. Huk uchkuta yaykuspan iskay uchkuta lluqsimun: WARA. T. Entra por un hueco, y sale por dos: Pantalones.

FRASES O REFELXIONES Cheqaq kayta iñiy, Cree en el senda de la verdad,

Nunayki Ch’ipapasqa kayniykipi kaqtin. Por que en tu alma hay una porción aferrada de ti.

Timaynikipi añiy, luyluykipi, qhawayniykipi. Cree en tus palabras, en tus caricias y en tus miradas.

Kasqaykipi iñiy, chayllan, Cree en quien eres y consecuente,

Qollusqayki kunapas... en quien a pesar de las fracasos...

mana saqerpariq kasqpi. no tiene propósito de dejar de ser.

Llachiykipi iñiy, ruwayniykitaqa perqallaykin... Cree en tu ilusión, que seguirás construyendo...

kallpayki tukukunan kama iñiypaq. hasta que no tengas más fuerza para creer.

Iñiy kawsasqaykipi, cheqaqniykipi, Cree en el destino, en tu verdad,

Purisqaykipi hinaspapas yachakuyniypipi. en tus pasos y en tu costumbre.

munasqa qoyniykipi iñiy... Cree en tus ganas de dar...

suyashian ch’onqayta sut’uq yanapayniykita. que espera absorber tu gota de socorro.

Oñiy reqsinakuypi, muchaykunapi, Cree en la amistad, en los besos,

Parapi, asiykunapi hinaspa pakasqakunapi. en la lluvia, las sonrisas y secretos.

Kawsaypi iniy… Cree en la vida....

samiypi añiy hinaspa... Cree en el destino y...

Sumaq yuyarisqa paqarinkuna kanaypipi, en un futuro de homenaje,

kawsaypi churapakusqayki rayku. por que te atreviste al reto de vivir.

Qanpi iñiy, wijch’ukuyniki hawapi, Cree en ti; sobre todo cuando caes,

Manaña kalpayki kaqtinpas... cuando no tengas fuerzas...

k’allamykita wijch’ushiaqtin wayra, cuando el viento derribe tus ramas,

chuchupakuspa astawan iñiyllay hinaspapas... sigue creyendo en resistir y...

pasaq iñiynaykipaq, para seguir creyendo,

pasaq purinaykipaq, y seguir andando,

hinaspa pasaq kawsanaykipaqpas. y seguir viviendo.

Kichasqa sonkoykiwan waylluypi iñiy. con el corazón abierto cree en el amor. CANCIONES EN QUECHUA CHAYNALLATAQMI WAQAN NINKI

Y DICES QUE TAMBIEN LLORA ASI

Altun pawaq siwar qinti

Picaflor esmeralda que vueltas alto

altun pawaq quri qinti,

Picaflor dorado que vueltas alto

cartachayta apapuway

lleva mi carta

yanachallayman entregaykuy.

entrega a mi amada(o)

Waqanqachus manañachus,

Aún llorará? o ya no?

Illakinqachus manañachus.

Aún estará triste? o ya no?

Waqaykunqa chaypachaqa,

si llorara,

chaynallataqmi waqan ninki,

dile que yo lloro igual,

chaynallataqmi llakin ninki.

dile que yo me entristezco igual,

Altun pawaq siwar qinti

Picaflor esmeralda que vueltas alto

altun pawaq quri qinti

Picaflor dorado que vueltas alto

cartachayta apapuway

lleva mi carta

yanachallayman entregaykuy.

entrega a mi amada(o)

SILILI WAYTA

FLOR SILILI

Intillay, killallay ama saqiwaychu,

Sol mío, luna mía no me dejes

karuraqmi rinay tutayallaymanmi.

aun tengo que recorrer lejos puedo

anochecer. Sumaq siwar qinti, ama harkawaychu, Hermoso(a) picaflor esmeralda no me detengas, mamallaysi maskawan uñan chinkachiq

dice que mi madre me busca urpi

hina. como la paloma busca a su polluelo Silili, silili wayta, qawachkankim kay vidayta

Flor silili tu sabes de esta mi vida

mayu hina waqasqayta wayra hina qaparispa. como lloro como el rio, como grito como el viento. ISCHU KAÑASQAY

LA PAJA QUE QUEMO

Urqupi ischu kañasqay,

La paja que encendí en la montaña

qasapi ischu kañasqay

La paja que encendí en la cumbre

iHinallaraqchus rupachkan

aún estará ardiendo?

hinallaraqchus rawrachkan!

aún estará llameando?

Hinalla rawrariptinqa,

Si aún arde,

hinalla rupariptinqa

Si aún llamea,

iWarma wiqichaykiwan challaykuy!

Apágalo con tus tiernas lágrimas

iWarma wiqichaykiwan tasnuykuy!

Apágalo con tus tiernas lágrimas

AMAYA TARILLACHUNCHU

QUE NO ENCUENTRE

Urqupi wikuña, qasapi taruka

Vicuña de la montaña, venado de las cumbres

tapurikullasqayki;

quiero preguntarte;

kaynintachus pasallarqa

por aquí pasó la ingrata

yanallan saqiriq urpi.

que olvidó a su amado?.

Kayqaya saqirqullawan,

Mira pues me dejó

kayqaya dejarqullawan

Mira pues me olvidó

ñawillay hunta wiqintinta

lleno de lagrimas en los ojos

sunqullay hunta llakintinta.

lleno de tristeza en el corazón.

Yanan saqiriq urpi

Paloma que olvidó a su amado(a)

¡amayá tarillachunchu!

Que no encuentre

wayllay ischupa sullantapas

ni el roció e las yerbas

yakunayaptin suquykunanpaq.

para que toma cuando tengas sed.

ALTUN PAWAQ WAMANCHALLAY

AGUILA QUE VUELAS ALTO

Ankachallay wamanchallay

Águila, gavilancito

rapraykipi apakuway

llévame en tus alas

rapraykipi apawaspa

llevándome así

ñanchallaman churaykuway.

déjame en el camino.

Ankachallay wamanchallay

Águila, gavilancito

kay urqupim chinkarquni,

me he perdido en esta montaña,

rapraykipi apaykuway

llévame en tus alas

ñanchallaman churaykuway.

y déjame en el camino.

Chaymantaqa ripusaqmi,

Desde ya me iré,

chaymantaqa pasasaqmi

Desde ya me volveré,

illaqwan tupaykuspa

encontrándome con el viajero

wamanqinuwan taqrukuspay

uniendo a un huamanguino.

URQUKUNAPI WAYLLAR ISCHUPAS PAJA DE LAS MONTAÑAS Urqukunapi wayllar ischupas

Hasta las pajas de las montañas

para chayaptin sullaykachansi,

gotea agua cuando cae la lluvia

chaynam ñuqapas waqallachkani

del mismo modo yo lloro

runapa wasinpi rikuykukuspay

en casa ajena

runapa llaqtanpi qawaykukuspay.

en pueblo ajeno.

Urqukunapi wayllar ischupas

Hasta las pajas de las montañas

wayra muyuptin kumuykachansi,

se agachan sopla el viento

chaynam ñuqapas kumuykachani

del mismo modo yo me agacho

runapa wasinpi rikuykukuspay

en casa ajena

runapa llaqtanpi qawaykukuspay.

en pueblo ajeno.

CARNAVAL TAKI

CANCION DE CARNAVAL

Chayraqmi chayraqmi

Recién, recién

chayaykamuchkani

estoy llegando

parachawanpas wayrachawanpas

acompañado

contrastaykukuspay.

de la lluvia, del viento

Akakllituy akakllituy

Pájaro picador pajarito

imam qampa ruranayki.

que tienes que hacer.

rumi pataman wicharquspa

subiendo sobre la piedra

iiqiw! iaqaw! ninallayki.

solo decir iqiw aqaw

Qasa pataman wicharquspa

subiendo a la cumbre

iiqiw! iaqaw! ninallayki

solo decir iqiw aqaw

Munankichu yachaykuyta

Quieres saber

maymantachus kani chayta,

de donde soy?,

Wak chimpa huertamantam

soy de aquella huerta del frente

rosas waytapa chawpinmantam

de entre las rosas

clavelinaspa chawpinmantam.

de entre los claveles.

Imatataq qawawanki

Que me miras?

chakiymanta umaykama,

de pies a cabeza,

manañachus riqsiwanki

no me conoces?

watan watan purisqanchikta

yo camino cada año

vida pasaq masiykita

a tu compañero

curpiñuchayki botonaqta.

a quien abotona tu corpiño.

Martes carnavales tapurikusqayki

Carnaval del martes quiero preguntarte

martes carnavales tapurikusqayki,

carnaval del martes quiero preguntarte

Taytacha Cuaresmero

Donde ya viene

maytañataq hamuchkan,

la cuaresma,

Taytacha Cuaresmero

Donde ya viene

maytañataq hamuchkan,

la cuaresma,

Chayraqmi chayraqmi

Recién, recién

chayaykamuchkani,

estoy llegando

parachawanpas wayrachawanpas

acompañado

contrastaykukuspay.

de la lluvia, del viento

MORADO SISASCHALLAY

FLORCITA MORADA

Yanqachu kuyallarqani

Quise por gusto?

Yanqachu wayllullarqani

Ame por las puras?

¡tankar kichkachallay!

espinita tankar

kay runapa churichallanta

A este hijo de vecino

kay runapa wawachallanta

a esta hija de vecino

¡Tantar kichkachallay!

espinita tankar

¡morado sisaschallay!

florcita morada

Haykaqcha chayamurqapas

No sé cuando llegó

haykaqcha hamullarqapas

no sé cuándo vino

¡tantar kichkachallay!

Espinita tankar

Yanqachu kuyaykurqani

Quise por gusto?

yanqachu waylluykurqani.

Ame por las puras?

¡Tantar kichkachallay!

espinita tankar

¡morado sisaschallay!

florcita morada

Mas biencha kuyayman karqa,

Más bien hubiese querido,

mas biencha waylluyman karqa

Más bien hubiese amado,

¡tantar kichkachallay!

espinita tankar

urqupi wikuñitascha

a la vicuñita de las montañas

qasapi tarukitascha,

al venado de las cumbres

¡Tantar kichkachallay!

espinita tankar

urqupi wikuñitascha

vicuñita de las montañas

qasapi tarukitascha,

venadito de las cumbres

¡Tantar kichkachallay!

espinita tankar

icharaq waqaysiwanman

quizás lloraría conmigo

icharaq llakiysiwanman

quizás me acompañaría en mi dolor

¡Tantar kichkachallay!

espinita tankar

¡morado sisaschallay!

florcita morada

NISYU REPUNTE

MAS REPUNTE

Mayukunapi challwachakuna

Pececitos de los ríos

qucha mayupi challwachakuna,

pececitos de las lagunas,

sauce mallkicha amparuchayuq

que estas bajo la sombra de los sauces

nisyu repunte chayarqamuspa

ya llegó mas repunte

amaparoy todo aparqusunki.

te llevara sombra y todo.

Urqukunapi puku-pukucha

Pájaro de las montañas

wayllar ischucha amparuchayuq

que estas bajo la sombra de las pajas

wayllar ischupi qisanruwakuq

que anidas en las pajas

nisyu wayralla chayaramuspa

cuando sople fuerte el viento

amparoy todo aparqusunki.

te llevara con sobra y todo.

SAPACHALLAYKI WAQACHKASQANKI

SOLITA(O) ESTABAS LLORANDO

Altoykimanta qawaykamuptiy

Cuando te vi desde arriba

sapachallayki waqachkasqanki

estabas llorando solita(o)

aguila wamanchallay

águila, gavilancito

pato realchallay.

patito real.

Chimpaykimanta qawaykamuptiy

Cuando te vi desde el frente

sapachallayki waqachkasqanki

estabas llorando solita(o)

pato realchallay

patito real

aguila wamanchallay.

águila, gavilancito.

Haku ripukusun niykullarqayki

Te dije, vámonos

iskaychallanchik ripukullasun

vámonos solitos los dos

pato realchallay

patito real

aguila wamanchallay.

águila, gavilancito.

Mamallayraqmi taytallayraqmi

Mi madre aun vive, mi padre aun vive

niykullawarqanki

me dijiste

pato realchallay

patito real

aguila wamanchallay.

águila, gavilancito.

Maytaq taytayki,

Dónde está tu padre,

maytaq mamayki.

dónde está tu madre,

Taytallaykipas allpapa sunqunpim

Tu padre ya está muerto

mamallaykipas runapa llaqtanpim

tu madre ya se fue

aguila wamanchallay pato realchallay. águila, gavilancito patito real.

Altoykimanta qawaykamuptiy

Cuando te vi desde arriba

chimpaykimanta qawaykamuptiy

Cuando te vi desde el frente

sapachallayki waqachkasqanki

estabas llorando solita(o)

sapachallayki llakichkasqanki

solita(o) estabas triste

aguila wamanchallay pato realchallay. águila, gavilancito patito real. KAY TUTAYAYPI

EN ESTA OSCURIDAD

Intillay, killallay, maychallantam lluqsimunki,

por donde sales,

chaychallantam ripukusaq

por ahí mismo me iré

maychallantam kutipusaq.

por ahí mismo retornaré.

Intillay, killallay,

Sol mío, Luna mía

maypi kanaykikamataq

hasta que estés donde

kay tutapi waqachkani,

estoy llorando en esta oscuridad

kay tutayaypi suyachkayki.

esperándote en esta oscuridad.

Intillay killallay,

Sol mío, Luna mía

maychallantam lluqsimunki,

por donde sales,

chaychallantam ripukusaq

por ahí mismo me iré

maychallantam chinkaykusaq.

por ahí mismo desapareceré.

URQUN QASAN PURINAYPAQ

PARA ANDAR POR LAS MONTAÑAS Y LAS CUMBRES

Wikuñachus mamay karqa

Mi madre habrá sido la vicuña?

tarukachus taytay karqa, Mi padre habrá sido el venado? urqun qasan purinaypaq

para andar por las cumbres

chiri wayrapa pintuykusqan.

Puku-puku qisanpichus

envuelto por el frio viento.

Acaso en el nido de pukupuku

mamallayqa wachawarqa mi madre me alumbró? puku-pukupa uñan hina

para que como pichón de pukupuku

tuta punchaw waqanaypaq.

día y noche llore.

PARIS-PARIS PALOMITA

PALOMITA EMPAREJADA

Llaqtaymanta lluqsirqani

Salí de mi pueblo

paris-paris palomita.

palomita emparejada

Imanisparaq kutiykusaq

como regresaré

iskaymanta chullallaña

solito(a)

iskaymanta sapachallay. solito(a).

Wasiymantam hamurqani Vine de mi casa paris-paris palomita.

palomita emparejada

iAy, imanisparaq kutiykusaq!

Ay, diciendo que regresaré

iskaymanta sapachallay

solito(a)

parismanta chullallaña.

solito(a).

PUYUNTA PAWALLASPAY

VOLANDO ENTRE LAS NUBES

Llaqtaytas para chayachkan

Dicen que llueve en mi pueblo

yanaysi waqapuwachkan, dicen que mi amado(a) me llora, kayllay urqupa qipallanpi. atrás de aquel cerro. Llaqtaytas lasta chayachkan,

Dicen que esta nevando en mi pueblo

llaqtaytas para chayachkan

Dicen que llueve en mi pueblo

kayllay urqupa qipallanpi. atrás de aquel cerro.

Killinchus ñuqa kayman

Debería ser cernícalo

altonta pawallaspa para volar alto ama waqaychu nillayman. para consolarle.

Wamanchus ñuqa kallayman puyunta pawallaspa

Debería ser gavilán

para volar entre las nubes

ama waqaychu qapariyman.

para consolarle.

IMA QINTIRAQ TIPYAYKURQA QUE PICAFLOR LA HABRÁ PICADO Qantu qantuchay sumaq waytachay, ima qintiraq tipyaykurqa

Mi bella flor de qantu

que picaflor la habrá picado

Haykay qintiraq tipyaykurqa.

cuál picaflor la habrá picado

Tipyaykusqan horachamantas

Desde la hora en que la picó

manaña qantunta llanllanñachu, ya no se pone lozana manaña waytanta waytanñachu. ya no florece Qantu qantuchay sumaq waytachay,

Mi bella flor de qantu

ima qintiraq tipyaykurqa, que picaflor la habrá picado Haykay qintiraq tipyaykurqa.

MANA PIYNILLAYUQ

cuál picaflor la habrá picado

SIN NADIE

Sapay rikukuni mana piynillayuq me encuentro sola(o) sin nadie puna wayta hina llaki llantullayuq.

como la flor de las punas solo con

sombra triste Tiqu pinkulluypas chakañas rikukun

hasta mi flauta se ve desgastado

nunaypa kirinta qaparkachasqanpi.

por gritar la herida de mi alma

Imataq kawsayniy maytataq ripusaq

que es mi vida a donde me iré

maytaq tayta mamay ¡lliwsi tukukapun!.

donde están mis padres, dicen

que todo se acabó

AQUTA PALLASPA

RECOGIENDO ARENA

Sachallachuch kayman, rumillanchuch kayman,

Sería un árbol? sería una

piedra? paraptin rupaptin, yanallayta llantuyman.

cuando solee, cuando llueva

para proteger a mi amada(o) Alton puriq waman qamqa rikurqankim Gavilán que vuelas alto tu habrás visto kuyasqay yanallay maypiraq kaqta.

donde esta mi amada(o)

Wayqun wayqun puriq apu Warpa mayu

Rio Warpa que vas por las

quebradas wiqiywan yapaspa yanayta harkaykuy ataja a mi amada(o) creciendo con mi lágrimas Mayu patan urpi imatam ruranki. paloma del rio que haces? Aquta pallaspam yanayta suyani.

espero a mi amada(o) recogiendo

arena Manaña manaña rikurimuptinmi y ya cuando no aparezca aqu pallasqayta hukmanña quni. la arena que recogi doy a otro.

RAKI — RAKI

RAKI — RAKI (flor pétalos separados)

iAy waytachay wayta! ñuchku tika wayta,

Ay florecilla hermosa florecilla

ñuqa ripuptiyqa pillas tikakusunki

cuando me vaya quien te florecerá

pillas waytakusunki quien te florecerá Qasapi raki-raki kusiñachus kanki,

Raki raki de las cumbres ya esta

contenta(o) warma yanaytawan rakiykuwaspayki

separándome de mi amada(o)

taqaykuwaspayki. alejándome. Hanay qucha patocha ama waqamuychu, qaparqachaskaykim sunquyta

cuando gritas mi corazón

kirinchawan yanayta yuyachiwan.

WIQIN UPYAQ

Patito de la laguna no llores

hiere recordándome a mi amada(o).

QUIEN BEBE SU LAGRIMA

Rasu pampay wikuñitay

Vicuñita de los nevados

pichqa pukyupa ñawin upyaq

quien bebe de los 5 puquiales

huknichanta saqiykuway déjame al menos uno huknichanta quykullaway dame al menos uno warma yanachaywan upyaykunaypaq. para beber con mi amada(o) warma yanachaywan tomaykunaypaq para beber con mi amada(o)

Rasu pampay wikuñitay

Vicuñita de los nevados

pichqa pukiyupa ñawin upiyaq

quien bebe de los 5 puquiales

pichqa pukiyupa wiqin upiyaq

quien bebe de los 5 puquiales

huknichanta saqiykuway déjame al menos uno warma yanachaywan upiyaykunaypak

para beber con mi amada(o)

para beber con mi amada(o)

YAWARTA MUCHUCHIN SUFRIMIENTO Chukchan almohadaykusqa

Con el cabello en la almohada

kay niña puñuchkan.

esta niña esta durmiendo

Yawarta muchuchkan,

esta sufriendo

yawarta waqachkan.

esta llorando sangre.

Piraq kay niñata

Quien hará sufrir a esta niña

yawarta muchuchin, piraq kay niñata

hace sufrir

Quien a esta niña

yawarta waqachin. hace llorar sangre.

Sílbale, sílbale, sílbale lorito,

Sílbale, sílbale, sílbale lorito,

rikchaykachipuway. házmela despertar.